КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ 

«Өндірістік кәсіпорынды электрмен жабдықтау» кафедрасы

 

 

Элект энергетикалық жүйелердің релелік қорғанысы

  5В071800 – Электр энергетикасы мамандығының барлық оқу түрінің студенттері үшін дәрістер жинағы

 

 

Алматы, 2010

 

Құрастырушы: М.В.Башкиров., К.М. Асанова. Электрэнергетикалық жүйелердің релелік қорғанысы.  5В071800 – Электр энергетикасы мамандығының барлық оқу түрінің студенттері үшін дәрістер жинағы – Алматы: АЭжБУ, 2010. – 55 б.

 

«Электрэнергетикадағы жүйелердің релелік қорғанысы» пәні бойынша конспект дәрісте 10-220 кВ, трансформаторлар, шиналар желілерінің қорғауының негізгі түрлері көрсетілген.

 

Мазмұны

 

1 Дәріс. Ток трансформаторлары орамаларының қосылуының типтік сұлбалары

 4

2 Дәріс. Бағытталмаған ток қорғаныстары

8

3 Дәріс. Бағытталған ток қорғаныстары                                      

12

4 Дәріс. Тұйықталу токтары жоғары тораптардағы жерге қысқа тұйықталудан токтық қорғаныстар                                                       

 16

5 Дәріс. 10-35 кВ тораптардағы жерге тұйықталудан қорғаныс  

21

6 Дәріс. Желінің бойлық дифференциалдық қорғанысы             

26

7 Дәріс. Желінің көлденең дифференциалдық қорғанысы           

30

8 Дәріс. Желінің дистанциондық қорғанысы                               

34

9 Дәріс. Жоғары жиілікті қорғаныстар                                         

38

10 Дәріс. Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың резервтік қорғанысы    

 42

11 Дәріс. Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың негізгі ток қорғанысы    

 46

12 Дәріс. Трансформаторлардың газдық қорғанысы                           

49

13 Дәріс. Жинақтау шиналарын қорғау                                        

51

Әдебиеттер тізімі                                                                           

54

 

1 Дәріс. Ток трансформаторлары орамаларының қосылуының типтік сұлбалары

 

Дәрістің мазмұны: ток трансформаторларының негізгі қосылу сұлбалары, әртүрлі ҚТ арналған векторлық диаграммалар келтірілген.

Дәрістің мақсаты: ток трансформтаорларының негізгі қосылу сұлбаларымен танысу және әртүрлі ҚТ түрлеріндегі екіншілік токтардың таралуын анықтау, сұлба коэффициенті туралы түсінік алу.

 

1 Ток трансформаторлары орамаларының қосылуының типтік сұлбалары

1.1 ТТ және реле орамаларының толық жұлдызшаға қосылу сұлбалары

Ток трансформаторлары барлық фазаларда орналастырылады. ТТ екіншілік орамалары мен реле орамалары жұлдызша болып қосылады, және де олардың нөлдік нүктелері нөлдік деп аталатын бір сыммен қосылады (1.1 суретті қара). Нөлдік нүктеге ТТ орамаларының бір аттас қыстырғыштары қосылады. Жебемен ТТ орамаларының полярлығы ескеріліп, біріншілік және екінішілік токтарының оң бағыттары шартты түрде көрсетіліп, нүктемен белгіленген.

1.1 сурет - ТТ және реле орамаларының жұлдызшаға қосылу сұлбасы

 

1.1 суретте көрсетілгендей үш фазалы ҚТ және қалыпты режімде, I, II және III релелерде Iа = IA / KI; Ib = IB /KI; Ic = IC / KI, фазаларының тогы өтеді; ал нөлдік сымда олардың геометриялық соммасы:

 

       Iн.п = (Iа + Ib + Iс),                                        (1.1)

 

Олар симметриялық режімде нөлге тең (1.2, а суретті қара). Екі фазалық ҚТ кезінде ток зақымдалған екі фазада ғана және сәйкесінше зақымдалған фазаға қосылған ТТ релесінде өтеді (1.2, б суретті қара), зақымдалмаған фазада ток болмайды:

IC = -IB.

 

Нөлдік сымдағы ток жүктелген (симметриялық) режімде және де екі және үш фазалық ҚТ да болмайды. Бірақ ТТ қателіктері мен сипаттамаларының бірдей болмау себебінен нөлдік сымда баланс емес тогы өтеді Iн.п = Iнб: қалыпты режімде оның шамасы 0,01-0,2 А, ал ҚТ кезінде өседі.

Бір фазалық ҚТ кезінде біріншілік ток тек зақымдалған фазада өтеді (1.2, в суретті қара). Оған сәйкестендірілген екіншілік токбір реле арқылы өтеді де нөлдік сымға тұйықталады.

Жұлдызшаға қосылу сұлбасының нөлдік сымы НТ (НП) токтың сүзгіші болып табылады. 

 

1.2 сурет - Токтардың векторлық диаграммалары

 

Тік және кері тізбектегі токтар 1.3 а, суретте көрсетілгендей, нөлдік сымда өтпейді, себебі осы тораптағы векторлардың қосындысы нөлге тең (1.3, б, в суретті қара). НТ тогы фаза бойынша сәйкес келгендіктен, нөлдік сымда осы ток шамасы үш еселенеді: Iн.п = 3I0.

 

1.3 сурет симметриялық құраушы токтардың өтуі

 

Бір ТТ екіншілік тізбегінің зақымдалуы (үзілу) кезінде нөлдік сымда фаза тогымен бірдей ток өтеді, ол нөлдік сымдағы орналастырылған реленің қарастырылмаған жұмысына алып келеді.

Қарастырылған сұлбадағы фазаларда орналасқан реле ҚТ барлық түріне, ал нөлдік реледегі реле тек қана жерге ҚТ әсер етеді. ТТ және реле орамдарының жұлдызшаға қосылу сұлбасы ҚТ барлық түріне қолданылатын РҚ қолданылады. ТТ және реленің қосылу сұлбалары қарастырылған және де басқа да сұлбаларда реленің тогы Iр фазаның тогының Iф қатынасымен сипатталады, ол сұлбаның коэффициенті деп аталады:

 

 kсх = Ip / Iф.                                            (1.2)  

 

Жұлдызшаға қосылу сұлбасы үшін kсх = 1.

 

1.2 ТТ және реле орамаларының толық емес жұлдызшаға қосылу сұлбасы

Ток трансформаторлары екі фазада орналасады және жұлдызшаға қосылу сұлбасындағыдай қосылады (1.4 а суретті қара). I және III релелерде сәйкес фазалардың тогы өтеді

Ia =IA/KI   и Ic = Ic/KI,

ал кері (ортақ) сымда (реле IV) ток олардың геометриялық суммасна тең:

 

     Iо.п = IIV = -(Iа +Iс)                                      (1.3)

 

Векторлық диаграмманы есепке алғанда Iа + Ic = -Ib, яғни, Io.п екіншілік тізбекте жоқ фазаның тогына тең (1.4, б суретті қара).

1.4 сурет - ТТ және реле орамаларының толық емес

жұлдызшаға қосылу сұлбасы

 

Үш фазалы ҚТ және қалыпты режімде токтар I және III екі реледен және кері сымда өтеді. Екі фазалы ҚТ кезінде токтар қай фаза зақымдалғанына байланысты бір немесе екі реледе (I и III) пайда болады. 1.2, б  суретке сай ТТ орналасқан екі фазалы А және С фазалары арасындағы ҚТ кезінде  кері сымдағы ток Ic = -Iа, болған жағдайда нөлге тең, ал АВ және ВС фазалары арасында тұйықталу болғанда ол сәйкесінше: Io.п = -Iа и Io.п = -Ic тең.

ТТ орнатылған фазадағы (А немесе С) бір фазалық ҚТ жағдайында, ТТ екіншілік орамында және кері сымда ҚТ тогы өтеді. ТТ орнатылмаған В фазасы жерге тұйықталғанда,  РҚ токтар пайда болмайды. Сұлбаның коэффициенті  kcx= 1.

 

1.3 Екі фаза тогының айырмасына қосылған, екі ТТ және бір реленің қосылу сұлбасы

Ток трансформаторлары екі фазада орналасады (мысалы, А және С, 1.5 суретте); олардың екіншілік орамдары әртүрлі аталатын қысқыштар арқылы қосылады, оларға реленің орамы қосылады. 1.5  суретте көрсетілгендей токтың таралуы біріншілік тізбекте IА, IВ, IС, токтары өткен жағдайда, реледегі Ip ток Iа және Ic,фазаларының геометриялық айырымындағы токқа тең, яғни

 

             Ip  =   IaIc,                                                (1.4)

 

мұнда Ia= IA / KIIc = IC / KI.

Симметриялық жүктемеде және үш фазалы ҚТ IaIc  токтардың айырымы есе (Ia и Ic) фазадағы токтан көп және сәйкесінше

 

I(3)p = Iф.                                                     (1.5)

 

Екі фазалы АС ҚТ кезінде (ТТ қосылған фазалар):

 

                                       I(2)p = Ia – (-Ic) = 2Iф,                                       (1.6)         

 


мұнда Iф =               .

АВ және ВС екі фазалы ҚТ кезінде релеге бір фазаның Iа немесе Iс ғана тогы түседі:

                                        I(2)p = Iф,                                                           (1.7)

 

мұнда Iф = Ia или Iф = Ic.

1.5а, 1.7в суретте келтіріліген сұлба, толық және екі фазалы жұлдызша сұлбасына қарағанда АВ и ВС арасындағы ҚТ сезімталдығы  төмен екендігін байқаймыз.

 

 

1.5 сурет- Екі фаза тогының айырмасына қосылған ТТ қосылу сұлбасы

1.6 сурет - ТТ нөлдік тізбек тогының сүзгішіне қосылу сұлбасы

 

1.4 ТТ нөлдік тізбек тогының сүзгішіне қосылу сұлбасы

Ток трансформаторлары үш фазада орналасады, екіншілік орамның бірдей аталатын қысқыштары паралллель қосылады және оларға КА релесінің орамы қосылады (1.6 суретті қара).

Реледегі ток үш фазаның екіншілік токтарының геометриялық соммасына тең:

 

Ip = Iа + Ib + Ic = 3I0.

 

Қарастырылған сұлба НТ токтардың сүзгіші болып табылады. Реледегі ток тек бір және екі фазалық жерге ҚТ пайда болады. Сондықтан да сұлба жерге ҚТ РҚ қолданылады. Релені 1.6 суреттегідей қосылуы оның 1.1 суреттегідей жұлдызшаның нөлдік сымына қосылғанымен тең.

 

 2 Дәріс.  Бағытталмаған ток қорғаныстары

 

Дәрістің мазмұны:  10 – 35 кВ тораптардағы фаза аралық ҚТ ток қорғанысының негізгі түрлері келтірілген.

Дәрістің мақсаты: максималды ток қорғанысының әсер етуін, ток үзіндісін, селективтілікке жетудің әдісі мен сезімталдық коэффициентін жоғарылатуды үйрену.

 

2.1 Максималды ток қорғанысы. Ток қорғанысының әсер ету принципі

ҚТ пайда болуының белгілерінің бірі ЭЖЖ токтың жоғарылауы болып табылады. Бұл белгі токтық деп аталатын РҚ орындауда қолданылады. Токтық РҚ ЭЖЖ фазаларындағы ток белгілі бір мәннен асқан кезде іске қосылады. Токтың жоғарылауына әсер ететін реле ретінде максималды ток релесі қызмет етеді.

Токтық реле максималды ток релесі және ток үзіндісі болып бөлінеді. Бұл РҚ  басты айырмашылығы селективтілікті қамтамасыз етуде болып табылады. Максималды токтық РҚ селективтілігінің әсері уақыт ұстанымы арқылы жасалады. Ток үзіндісінің селективтілігі сәйкес іске қосылатын токты таңдау арқылы қатамасыз етіледі.

Қорғаныстың селективтілігі және әсер ету принципі. Максималды ток қорғанысы (МТҚ) бір жақтан қоректендірілетін тораптағы РҚ негізгі түрі болып табылады. Олар әр ЭЖЖ басының қоректендіру жағында орналасады (2.1, а суретті қара). Әр ЭЖЖ өзіндік РҚ болады, ол одан қоректенетін ҚС шинасында және көршілес ЭЖЖ резервінде тұрған РҚ, ЭЖЖ өзінде зақымдалу болған жағдайда ажыратады.

Тораптың қандай да бір нүктесінде, мысалы К1 нүктесінде ҚТ болса, қоректендіру көзі мен зақымдалған жердің арасындағы ҚТ тогы тораптың барлық учаскелерінен өтеді, нәтижесінде барлық РҚ іске қосылады (1, 2, 3, 4). Селективтілік шарты бойынша зақымдалған ЭЖЖ орналасқан 4 РҚ өшірілуі қажет. Көрсетілген селективтілікті қамтамасыз ету үшін МТҚ уақыт ұстанымымен жұмыс жасайды, ол 2.1, б суретте көрсетілгендей тұтынушыдан қоректендіру көзіне қарай өседі. Осы принципті ұстанған жағдайда К1 нүктесіндегі ҚТ кезінде МТЗ 4 іске қосылып басқалардан бұрын зақымдалған ЭЖЖ өшіреді. Уақыт ұстанымы жоғары 1, 2 және 3 қорғаныстары өшірілмей тұрып өз қалпына келеді. Сәйкесінше К2 нүктесіндегі ҚТ кезінде бәрінен бұрын МТЗ 3 іске қосылады, ал уақыты көп МТЗ 1 және 2 іске қосылып үлгермейді.

 

а) МТҚ орналасуы; б) сатылық принципімен таңдалған МТҚ уақыт ұстанымы.

2.1 сурет – Радиалды тораптағы максималды токтың  РҚ

 

Тұрақты оперативті токтағы МТҚ принципиалды сұлбасы. Электр механикалық реледегі сұлбалар.

2.2 суретте еліміздің электр тораптарында көп қолданылатын, электр механикалық реледе жасалған үш фазалы МТҚ сұлбасы келтірілген. Үш өлшем органы (2.2, а суретті қара) РТ-40 релесінің көмегімен, уақыт мүшесі - РВ-100 релесінің көмегімен, орындаушы элемент - РП-20, РП-16 түріндегі аралық релелер немесе ажыратқыштың өшіру электромагнитінің тогына арналып есептелген басқа аралық релелер арқылы жасалады. Сұлба бойынша қарастырсақ бұл қорғаныс ҚТ барлық түрінде жұмыс жасайды.

 

 

 

а) ток тізбектері; б) қорғаныстың оперативті тізбегі.

2.2 сурет – Үш фазалы МТҚ принципиалды сұлбасы

 

КА релесінің контактілері ИЛИ сұлбасымен қосылады. Қорғаныстың оперативті тізбегі қоректенуі басқару шинасының тұрақты тогымен өзінің сақтандырғышы арқылы, ал ажырату электромагниті басқа сақтандырғыштардан жасалады. Үш фазалы сұлбалар әдетте терең жерлендірілген бейтарабы бар тораптарда қолданылады.  

 

2.2 Қосылу тогын таңдау

МТҚ қосылу тогын таңдау кезінде қойылатын шарт оның қорғалатын бөліктің зақымдалуы кезінде берік жұмыс жасауы, сонымен бірге ол жүктеменің жұмыстық максималды тогы кезінде және электр қозғалтқыштардың қосылуы мен өзіндік іске қосылуы кезіндегі қысқа уақыттағы асқын жүктемеде, сонымен бірге электр торабының қалыпты жұмысы бұзылған кезде қосылмауы тиіс.

Электр қозғалтқыштардың өзіндік іске қосылу кезіндегі жүктеменің тогының көбеюі өзіндік қосылу коэффициенті деп аталады kсэп, ол Iр тах тогының қаншалықты өскенін көрсетеді.

МТҚ Iн max реттеу үшін екі шартты орындау қажет. Бірінші шарт бойынша тораптағы ҚТ кезінде іске қосылған МТҚ (қорғалатын ЭЖЖ басқа), қорғалған ЭЖЖ жүктеме тогы Iн тах болған жағдайда, ҚТ ажыратылған кезде өз орнына түсуі қажет.

Бірінші шарт бойынша:

 

Iс.з = (koтc / kв) kсэпIp                                            (2.1)

 

Екінші шарт бойынша:

  Iс.з > Iн max.                                                       (2.2)

2.3  Ток үзінділері. Ток үзінділерінің әсер ету принципі

Үзінді МТҚ бір түрі болып табылады, ол ҚТ тез өшірілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ток үзінділері бірден әсер ететін үзінді және уақыт ұстанымы бар үзінді болып бөлінеді.     

Ток үзіндісінің селективтілігі белгілі бір ауданда ғана жұмыс жасайды, ол үзінді бұл ауданнан бөлек, көршілес жерде уақыт ұстанымы үзіндінің уақытымен бірдей немесе жоғары ҚТ болғанда іске қосылмауы тиіс. Ол үшін үзіндінің іске қосылу тогы ҚТ максималды тогынан (мысалы, AM 2.3 суретті қара) көп болуы тиіс.

Селективтілік шарты бойынша шапшаң үзіндінің әсер ету аумағы қорғалып тұрған ЭЖЖ аспауы қажет. Уақыт ұстанымымен жұмыс жасайтын үзіндінің аумағы қорғалып тұрған ЭЖЖ асады және селективтілік шарты бойынша көршілес жатқан РҚ аумағынан ток және кернеу бойынша соңынан бастап қосылуы тиіс. Ток үзіндісі бір жақты және де екі жақты қоректенетін радиалды тораптарда қолданылады.

 

 

2.3 сурет - Ток үзінділерінің әсер ету принципі

 

Үзінділердің тұрақты токтағы тізбегінің сұлбасы 2.4, а, б. Суреттерде келтірілген. Электр механикалық релелерде және тұрақты оперативті токта орындалған үзінді сұлбасы МТҚ сұлбасымен бірдей.

Уақыт ұстанымы бар үзіндінің сұлбасы уақыт ұстанымы тәуелсіз МТҚ сұлбасымен толығымен бірдей болып келеді. Олардың МТҚ сұлбасынан бір айырмашылығы уақыт релесінің жоқтығында.


                          Подпись:

 

      

                                                        

 

 

 

                                  

 

 

2.4 сурет – Электр механикалық релелердегі ток үзіндісінің тұрақты ток тізбегіндегі сұлбалары

 

2.4  Кернеу релесінен қосылатын максималды ток қорғанысы

Сезімталдығын жоғарылату үші МТҚ қосымша кернеуді өлшеу органымен толықтырылады, ол ҚТ кезінде РҚ жұмыс жасауына рұқсат беріп, ал максималды жүктеме және электр қозғалтқыштарының өзіндік іске қосылуы кезінде оның іске қосылмауын бақылайды.

Қосымша кернеуді өлшеу органымен толықтырылған МТҚ құрылымдық  сұлбасы 2.5 суретте келтірілген. Кернеуді өлшеу органы KV минималды кернеу релесінің көмегімен орындалады және уақыт релесіндегі қосылатын И логикалық сұлба бойынша токтың өлшеу органының КА релесі арқылы қызмет жасайды.

Ток жоғарылап кернеу төмендеген жағдайдағы ҚТ кезінде, екі өлшем органдары да КӨО (ИОН) және ТӨО (ИОТ) іске қосылады және берілген МТҚ уақыт ұстанымымен өшірілуге қызмет жасайды. Қорғалатын элементтің асқын жүктелуі кезінде ток релесі КА іске қосылса, ­КӨО (ИОН)  РҚ блоктайды, себебі кернек релесі қызмет жасамайды.

 

 
          

а)_оперативті тізбектер   б) айнымалы кернеу тізбектері

2.5 сурет - Кернеу релесінен қосылатын максималды ток қорғанысы

 

 

 

 
2.5 суреттегі кернеу бойынша қосылу органы үш реле арқылы орындалған, олар фаза аралық кернеуге қосылған (2.5, б суретті қара). Мұндай сұлба фаза аралық ҚТ кез келген түрінде КӨО (ИОН) іске қосылуын қамтамасыз етеді, себебі бұл кезде фаза аралық кернеудің біреуі төмендейді.

 

3 Дәріс. Бағытталған ток қорғаныстары

 

Дәрістің мазмұны: екі релелік орындаудағы бағытталған қорғаныстың сұлбасы және оның желідегі ҚТ кезіндегі жұмысы келтірілген.

Дәрістің мақсаты: екі қоректендіру көзі бар тораптардағы бағытталған қорғаныстың  қажеттілігін анықтау және бағытталған қорғаныстың қызмет жасау принципін қарастыру.

 

3.1 Екі жақты қоректендірілген тораптардағы бағытталған ток қорғанысы

Бағытталған РҚ ҚТ қуатының белгілі бір бағытында қызмет жасайды. Бағытталған РҚ қолдану екі жақты қоректендірілетін (3.1, а суретті қара)

тораптарда және бір жақты қоректендіруі бар (3.1, б суретті қара) сақиналық тораптарда қажет.

Екі жақты қоректендіру кезінде ҚТ орындары РҚ зақымдалуын жою үшін қорғалатын ЭЖЖ екі жағында да (3.1 суретті қара) орналасуы қажет.

ҚТ РҚ ең оңай әдісі бір жақты қоректендірілетін тораптардағыдай, ҚТ тогының пайда болуына әсер ететін қорғаныс бола алады. Бірақ токтың ғана шамасына қарайтын жоғарыда қарастырылған қарапайым МТҚ,  мұндай тораптарда зақымдалудың селективті түрде ажырауын қамтамасыз ете алмайды.

                   Подпись:

                                                 

                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 
а) радиалды торап;     б) сақиналық тізбек.

3.1 сурет – екі жақты қоректендірілген тораптың сұлбасы және осы тораптарға РҚ орналастыру

Оның селективті қызметі үшін қорғалатын қосылу жерінен өтетін қуат белгісін сезетін бағыт релесімен толықтыру қажет. 3.1 суретте берілген тораптағы барлық ЭЖЖ МТҚ орнатылған деп олардың біреуінің жұмысын қарастырып көрсек - мысалы 5'. К1 нүктесіндегі ҚТ кезінде 5' қорғанысының уақыт ұстанымы 6', 7' және 8' РҚ яғни, t5' < t6', t7' және t8'.қызмет ету уақытынан аз болуы қажет. К2 нүктесіндегі ҚТ болған жағдайда, МТҚ 5' РҚ 6' (t5' > t6') жәй болуы керек. Екі шарттың да бірдей орындалуы тиіс. Бірінші шарт (яғни t5' < t6') орындалған жағдайда МТҚ 5' W3 ҚТ болғанда селективті қызмет етпейді.

Бұл селективтілік еместікті МТЗ 5' шинадан ЭЖЖ ҚТ қуаты бағытталған кезде ғана іске қосылатын 5 бағытталған қорғаныспен ауыстырып жоюға болады. Бұл кезде 5 РҚ ҚТ кезінде W3 әсер етпейді, себебі бұл кезде қуаттың ҚТ желіден шинаға бағытталады да екінші шарт (t5 > t6) қажет болмайды. Сатылы принциппен бір бағытта жұмыс жасайтын РҚ уақыт ұстанымын таңдағанда, тораптың басқа МТҚ бірдей орындалуы кезінде зақымдалудың селективті ажыратылуы мүмкін болмайды.

Жоғарыда аталғандардың нәтижесі бойынша екі жақты қоректендірілген тораптағы РҚ селективтілігінің орындалуының принциптерін жасауға болады:

1) қорғаныс ЭЖЖ екі жағынан да орнатылуы тиіс және ҚТ пайда болған кезде өшіруге қызмет жасауы қажет, егер қуат шинадан желіге бағытталған болса (3.1 суретті қара);

2) Қуаты бір бағытта жұмыс жасайтын РҚ уақыт ұстанымы сатылық принцип бойынша қоректендіру көзіне қарай жоғарылауы тиіс: А қорек көзінен әсер ететін РҚ уақыт ұстанымы t6 < t4 < t2; В қорек көзінен әсер ететін РҚ уақыт ұстанымы t3<t5<t7.

 

3.2 сурет Бағытталған ток қорғанысының әсер етуі және функционалдық сұлбасы

 

Бағытталған ток қорғанысы ҚТ кезінде қорғалатын ЭЖЖ зақымдалған фазаларының тогы мен кернеуінің шамасына әсер етуі тиіс. Көп қолданылатын және 3.2 суретте көрсетілген БТҚ (НТЗ) құрылымдық (функционалдық) сұлба негізгі үш элементтен (органнан) тұрады: ҚТ тогы пайда болған кезде қосылатын және РҚ іске қосылуына рұқсат беріп белгі беретін екі қосқыш ток релесі КА (ток органдары); қуат шинадан ЭЖЖ қарай бағыт алған кезде РҚ іске қосылуына рұқсат беріп белгі беретін екі қуат бағытының релесі КW (қуат бағытының органдары – ҚБО (OHM). Егер қуат шинаға бағытталған болса, онда KW релесі РҚ қызметін, белгілі бағдарлама бойынша қызмет ететін логикалық сұлбаны (логика органдары) блоктайтын белгі береді: ток органының іске қосылғандығы жайлы белгіні қабылдап ҚБО (ОНМ) РҚ іске қосылуы жайлы белгіні жинақтайды, ол өз кезегінде берілген уақыт ұстанымымен ажыратқыштың ЭА жетіп оны өшіреді.

Подпись:                    

 

 

 

 

 

 

 

 

а) айнымалы ток тізбегі   б) кернеу тізбегі

3.3 сурет–Электр механикалық релелі бағытталған МТҚ екі фазалық сұлбасы

3.4 сурет - Екі релелік бағытталған МТҚ оперативті тізбегі

 

КА Қосқыш ток релесі ЭЖЖ фазаларына токты қосады, ал қуат бағытының релесі (ҚБР (РНМ) сол фазаның тогына және сәйкес фаза аралық кернеуге қосады (3.3 суретті қара). ҚБР (РНМ) жұмысы оның қысқыштарына берліген қуат белгісімен анықталады:

 

Sp = UрIр5sin(-р),                                         (3.1)

 

мұнда   - кернеу релесінің  тізбегіндегі кернеу мен токтың арасындағы жылжу бұрышы (ішкі жылжу бұрышы);

р - Up және Ip.арасындағы жылжу бұрышы.

Қорғалып тұрған ЭЖЖ ҚТ кезінде Sp оң (+ Sp), және ҚБР (РНМ) БТҚға (НТЗ) өшіруге қызмет жасауға рұқсат береді. Қорғалатын W1 ЭЖЖ (7.1 сурет) немесе одан кейінгі W2 бөлігінде ҚТ болған жағдайда КА және KW релесі іске қосылып, И кірмесіне сигнал береді (3.1 суретті қара). И элементінің кірмесінде сигнал пайда болып, ол ҚТ іске қосады (3.1 және 3.4 суретті қара). Берілген уақыт бойынша КТ кірмесінде сигнал пайда болып, KL элементіне әсер етеді, ол өз кезегінде ажыратқыштың ажыратылуына белгі береді. Осы қосалқы стансаның (W2  3.1 суретті қара) басқа қосылымдарында ҚТ болған жағдайда КА іске қосылады, егер Iк > Iс.з, бірақ KW жұмыс жасамайтындықтан И элементі сәйкесінше НТТ (НТЗ) жалпы іске қосылмайды. Қарастырылған сұлба контактілері бар және де контактілері жоқ релелер арқылы іске асырыла алады.

Қалыпты жағдайда, егер жүктеме қуаты шинадан ЭЖЖ бағытталған болса РНМ іске қосылуы мүмкін. Бұл жағдайда НТТ қосылуын жою үшін оның қосқыш органы КА жүктеме тогынан жылжытып алу қажет (Iс.з > Iн max). Энерго жүйеде НТТ тербеліс кезінде қате жұмыс жасауы мүмкін, егер тербеліс тогы Iс.з жоғары болса, KW қысқыштарындағы Sp қуат шинадан ЭЖЖ қарай бағытталады, тербеліс периоды НТТ уақыт ұстанымынан көп болады. Сақинада орналасқан НТТ ісін талдаған кезде оның қызметінің каскадты түрде болуы мүмкін екендігін ескеру қажет, яғни РҚ тізбекті қызмет жасауы мен қорғалатын ЭЖЖ соңындағы ажыратқыштың ажыратылуы. К1 нүктесінде ҚТ болған жағдайда қоректендіру көзінен қашық орналасқан III ҚСТ 6 РҚ өлшеу органдары, зақымдалу кезінде сезімталдығының төмендігінен іске қосылмай қалуы мүмкін. I ҚСТ жағындағы зақымдалудан кейін ЭЖЖ өшіріліп, III ҚСТнан өтетін ток жоғарылайды және 6 РҚ каскадты түрде жұмыс жасап, К1 нүктесіндегі ҚТ жояды.

 

4 Дәріс. Тұйықталу токтары жоғары тораптардағы жерге қысқа тұйықталудан токтық қорғаныстар

 

Дәрістің мазмұны: бейтарабы терең жерлендірілген тораптардағы жерге тұйықталудан жерліні қорғаудың сұлбасы келтіріліген, оның қызмет жасау принципі қарастырылған.

Дәрістің мақсаты: бейтарабы терең жерлендірілген тораптардағы нөлдік тізбектегі токтың таралуын және жерге ҚТ бағытталмаған сонымен қатар бағытталған қорғаныстың сұлбасының түрлерін қарастыру.

 

4.1 Бейтарабы жерге қысқа тұйықталуған тораптардағы жерге қысқа тұйықталудан қорғаныс

ЭЖЖ жерге (бір және екі фазалы) ҚТ қорғау үшін нөлдік тізбектегі ток пен қуатты сезінетін РҚ қолданылады. Бұл РҚ әлдеқайда қарапайым және жоғарыда қарастырылған фазаның толық тогына әсер ететін МТҚ қарағанда бірнеше артықшылықтары бар. Нөлдік тізбектегі қорғаныс МТҚ нөлдік тізбегі түрінде және қарапайым сонымен бірге бағытталған үзінді ретінде жасалады.

4.1 сурет–Тораптағы бір фазалы ҚТ (а) және Iтогының U(б) әсері арқылы өтуі

 

Бір фазалы ҚТ кезінде зақымдалған жердегі НТ тогы IОК зақымдалған фазадағы ҚТ тогының 1/3 тең және фаза бойынша онымен бірдей болады, ал ҚТ нүктесіндегі кернеу зақымдалмаған фазалардың кернеуінің геометриялық соммасының 1/3 тең.

Қорғалатын W1 ЭЖЖ (4.1 суретті қара) немесе одан кейін орналасқан W2 бөлігінде ҚТ болған кезде КА және KW релелері іске қосылып И кірмесіне (3.1 сурет) сигнал береді. Сонымен жерге ҚТ кезінде I0 токтарының пайда болуы, тек бейтарабы жерлендірілген трансформаторлар бар торапта ғана болады. Бірнеше жерлендірілген бейтарабы болса зақымдалу орнында НТ тогы оның тарамдарының кедергісіне пропорционал кері таралып кетеді.

4.2 суретте торап сұлбасындағы НТ тогының таралуының біршама жағдайлары көрсетілген. ҚТ орнына өтетін токтың бағыты оң деп қабылданған. Егер трансформатордың нөлдік нүктесі ЭЖЖ бір жағынан ғана жерлендірілген болса, онда жерге ҚТ кезінде НТ токтар зақымдалған орындар мен жерлендірілген бейтарап арасындағы бөлікте ғана өтеді (4.2 а суретті қара). Егер трансформатордың бейтараптары қарастырылып жатқан бөліктің екі жағынан да жерлендірілген болса (4.2, б суретті қара), НТ токтары ҚТ орнының екі жағынан да өте алады. Яғни тораптағы НТ токтың таралуы генератордың орналасу орнымен емес, ал жерлендірілген бейтараптың орналасуымен анықталады деп тұжырым жасаймыз. Егер трансформатордың орамдары жұлдызша-үшбұрыш болып жалғанса, онда үшбұрыш жағындағы тұйықталу жұлдызша жағында НТ токтары болмайды. Жұлдызша тораптағы орнатылған РҚ, үшбұрыш торабында жерге тұйықталуда жұмыс жасамайды.

Қорғаныстың әсер етуі және сұлбасы. КАО ток релесі НТ токтың сүзгішіне қосылған, ол үшін толық жұлдызша сұлбасымен қосылған ТТ нөлдік сымы қолданылады. КАО-дағы ток үш фазаның екіншілік токтарының геометриялық соммасына тең:

                                     

                                                   Iр = Iа + Ib + Ic = 3I0 / КI                                       (4.1)

 

КАО релесі 3I0 тогы пайда болғанда жұмыс жасайды да КТ уақыт релесін іске қосады; ол t уақыттан кейін KL аралық релесіне белгі береді, ал ол өз кезегінде ажыратқыштың ажыратылуына команда береді.

4.1 - суретке сәйкес қосылу релесінде I0 тогы болса ғана РҚ пайда болады, сондықтан 4.1 - суретте көрсетілген НТ МТҚ жерге бір және екі фазалық ҚТ кезінде ғана жұмыс жасайды.

Фаза аралық ҚТ-да, сонымен қатар жүктеме және тербелу кезінде НТ МТҚ жұмыс жасамайды, себебі бұл режімдерде IА+IB+IC=0 токтарының суммасы және 3I0 тогы жоқ.  НТ МТҚ басты артықшылығы ол жүктемеге әсер етпейді. Соның арқасында оны қалыпты режімдегі және асқын жүктемедегі токтардан реттеудің қажеті болмайды, ол фазалық токтарға әсер ететін МТҚ қарағанда РҚ біршама жоғары сезімталдығын қамтамасыз етеді. Бірақ НТ МТҚ жұмысы ТТ магниттелу тогынан пайда болатын қателіктен қиындай түседі. Сондықтан біріншілік токтарының балансы бар болған режімдерде    (IA+IB+IC=0) > екіншілік токтардың соммасы Iа+Ib+Ic0. НТ МТҚ нөлдік сымында және қосылу релесінде баланс емес (Iнб) деп аталатын қалдық ток пайда болады, ол Iбіріншілік тогы болмаған кезде РҚ қажетсіз іске қосылуына алып келеді. Iнб  шамасын ТТ магниттелу тогын ескеріп табуға болады:

 

 

    

 (4.2)

 

Байқағанымыздай, 4.2-дегі екінші мүше баланс емес тогы болып табылады. Оны Iнб деп белгілеп алып және бірінші мүшені I0 деп алып:

                 

                                               Ip = (3I0)/KI - Iнб.                                                        (4.3)

аламыз.


4.3-теңдеу НТ МТҚ қосылу тогындағы ток екі құраушыдан тұрады: оның бірі I0 біріншілік тогы және екіншісі ТТ қателігі. Соңғысы НТ МТҚ әсер ететін 3I0 тогының шамасын өзгертеді.

 

а) Бейтараптың ЭЖЖ бір жағынан жерлендірілген кезде

б) Бейтараптың ЭЖЖ екі жағынан да жерлендірілген кезде

4.2 сурет - Бір фазалы ҚТ кезіндегі нөлдік тізбектегі токтың таралуы

 

а) структуралық сұлба; б) тоқ тізбектері; в) электр механикалық РҚ бар оперативті РҚ тізбектерінің сұлбасы.

4.3 сурет - Нөлдік тізбектегі тоқтың қорғаныс сұлбасы

 

4.2 Нөлдік тізбектегі токтың бағытталған қорғанысы

Қарастырылып жатқан бөліктің екі жағында да орналасқан бейтарабы жерлендірілген тораптарда, НТ МТҚ селективті қызметін қуат бағытының органы бар кезде ғана қамтамасыз етіледі. Бағытталған НТ МТҚ (НТ БТҚ) қорғалған ЭЖЖ ҚТ болғанда жұмыс жасайды және осы қосалқы стансасынан кететін басқа қалған қосылуларда зақымдалуларда жұмыс жасамайды. Оның бұл жұмысы ҚТ кезіндегі НТ қуат (бағыт) белгісіне әсер ететін РНМ KWO арқылы қамтамасыз етіледі. НТ БТҚ (НТЗ НП) қорғаныстарындағы қуаттың бірдей бағытында жасалатын уақыт ұстанымдары сатылық принциппен таңдалуы тиіс. НТ бағытталған қорғаныстың құрылымдық сұлбасы 4.4 а суретте келтірілген. Бұл сұлба бойынша электр механикалық және жартылай өткізгіш реледегі қорғаныстар орындалады.

Сұлба жерге ҚТ пайда болуына (4.4 б суретті қара) әсер ететін КАО қосылу релесінен, ҚТ кезіндегі қуат бағытын анықтайтын қуат бағытының релесінен KWO, және КТ уақыт релесінен тұрады. Қосылу релесі және РНМ тогының тізбегі толық жұлдызша сұлбасымен қосылған ТТ  нөлдік сымына 3I0 – на қосылады, РНМ кернеу тізбегінің кірістегі қысқыштарына КТ ажыратылған үшбұрышының 3U0 кернеуі беріледі. Мұндай қосылуда KWO релесі НТ қуатына әсер етеді S0 = U0I0. U0I0  90° векторларының арасындағы және Uр = 3U0,  Iр = 3I0 теңдеуінің жылжу бұрышын есепке алып қуатқа әсер ететін НТ релесін қолданамыз:

                  

                         Sp = UpIpsin( - р) = 9U0I0sin( - p)                                  (4.4)

 

мұнда р = 0 - Up және Iр немесе U0 и I0 арасындағы фазаның жылжу бұрышы.

 

а) құрылымдық сұлба; б) ток және кернеу тізбегінің сұлбасы;                       

в) оперативті ток тізбегі

4.4 сурет - Нөлдік тізбектің бағытталған максималды ток қорғанысының сұлбасы

4.3  Нөлдік тізбектегі сатылы ток қорғанысы

110 кВ және жоғары тораптарында НТ БТҚ кең қолданыс тапты, ал радиалды ЭЖЖ бір жақты қоректендіруі тогы I0 бар және бағытталмаған НТ МТҚ (МТЗ НП). Сатылы РҚ уақыт ұстанымы бар және уақыт ұстанымынсыз үзінділерінен және НТ МТҚ (МТЗ НП) тұрады. Мұндай 4-сатылы  НТ МТҚ (МТЗ НП) сұлбасы мен сипаттамалары 4.5 суретте келтірілген. РҚ бірінші сатысы уақыт ұстанымынсыз үзінді болып табылады, ол КА01 ток релесі арқылы және KWO қуат бағыты арқылы жасалады, оның арқасында қорғалатын ЭЖЖ бірінші жартысы ҚТ кезінде тез өшеді. Екінші саты келесі бөліктің ток үзіндісінен ретттеледі және tII = 0,40,6 с болады; ол КА02 релесі арқылы және КТ1 уақыт релесі арқылы жасалады, оның арқасында қорғалатын ЭЖЖ екінші жартысының РҚ қамтамасыз етіледі. Үшінші саты келесі бөліктегі РҚ екінші сатысынан реттеледі және оның уақыт ұстанымы tIII = 0,91,1 с тең, ол Қарсы ҚСТ шинасына кететін ЭЖЖ резервте ұстап, КАОЗ және КТ2 релесі арқылы орындалады.

Төртінші саты сезімталдық коэффициенті жоғары келесі учаскідегі РҚ резервтеуге арналған. Ол КА04 және КТЗ релесінің көмегімен орындалады. Үзіндіні разрядтағыштың жұмысын реттеу үшін іске қосылу уақыты 0,03-0,06 сек. KL1 аралық релесі қарастырылған.

 

 

 

 

 

а) ток және кернеу тізбегі; б) оперативті тізбектер;

 

 

 
 в) нөлдік тізбектегі үш сатылы қорғаныстың әсер ету уақытының сипаттамасы, оны көршілес РҚ келістіру.

              4.5 сурет - Нөлдік тізбектегі төрт сатылы қорғаныс

 

4.4 НТ токтың сатылы қорғанысының қолданылу аумағы және оны бағалау

Отандық энерго жүйелердің 110-1150 кВ тораптарында НТ МТҚ кең қолданыста.  РҚ жақсы сапасы оның сұлбасының қарапайымдылығында, жоғары беріктігінде және сезімталдығында; ОНМ әдетте жоғары сезімталдық жағдайында жұмыс жасайды. Орташа және жоғары қашықтықтағы барлық ЭЖЖ үзінді сонымен бірге көп сатылы НТ МТҚ қолданылады.

РҚ кемшілігінің бірі оның толық емес фаза режимі кезіндегі токқа әсер ететіндігінде және ТТ екіншілік тізбегінде фаза сымы үзілсе жалған жұмыс жасауы мүмкін, ал НТ БТҚ ҚТ алыс қашықтықта болса, кернеу бойынша тыныш зонада болады. РҚ тұрақтылық зонасының басты шарты энерго жүйенің электрлік сұлбаларындағы трансформаторлар мен автотрансформаторлардың жерлендірілген бейтарабының тұрақтылығында.

 

5 Дәріс.  10-35 кВ тораптардағы жерге тұйықталудан қорғаныс

 

Дәрістің мазмұны: бейтарабы оқшауланған тораптардағы жерге тұйықталудан желіні қорғаудың әдістері мен кәбілді желілерді қорғаудың ерекшеліктері оқытылады.

Дәрістің мақсаты:  бейтарабы оқшауланған тораптардағы жерге тұйықталу кезінде нөлдік тізбектегі токтың таралуын анықтау, сәйкес қорғаныстардың спецификалық ерекшеліктерін қарастыру.

  

5.1 Бейтарабы оқшауланған тораптардағы бір фазалы жерге тұйықталудан қорғаныс, бір фазалы жерге тұйықталу кезіндегі токтар және кернеу

Отандық энерго жүйелерде кернеуі 6-35 кВ электр тораптары, әдетте оқшауланған бейтарап немесе доға өшіргіш реактордың үлкен индуктивті кедергісімен жерлендірілген, сонымен қатар үлкен активті кедергі арқылы жерлендірілген бейтараппен жұмыс жасайды.

Бейтарабы терең жерлендірілген торапқа қарағанда, бейтарабы оқшауланған тораптағы бір фазалы тұйықталуда үлкен ҚТ тогы пайда болмайды, себебі зақымдалу тогы тораптағы фаза сыйымдылығының үлкен кедергілері арқылы жерге тұйықталады.

 

5.1 сурет – Бейтарабы оқшауланған тораптағы

жерге тұйықталу кезіндегі фазалық токтардың өтуі

 

Жеңілдету үшін тораптағы жүктемені жоқ деп аламыз.  5.1 суретте қоректену көзі бар бейтарабы оқшауланған радиалды торап (генератор немесе төмендеткіш трансформтаор) және шартты түрде барлық торапты көрсететін бір эквивалентті ЭЖЖ келтірілген. Жерге қатысты фазалардың таратылған сыйымдылығы келтірілген эквивалентті сыйымдылықпен С0 ауыстырылған. ЭЖЖ R және X кедергілері есепке алынбайды. Қоректену көзінің сыйымдылығы оның шамасы аз болғандықтан есепке кірмейді.

 

а) қалыпты симметриялық режімде; б) бір фаза жерге тұйықталған кезде.

          5.2 сурет - Фазалық токтар мен кернеудің векторлық диаграммасы

Қалыпты режімде жерге қатысты А, В және С сымдарының кернеуі сәйкес фазалық UA, UB, UC кернеулерге тең, олар жүктеме болмаған жағдайда қоректендіру көзінің ЭҚҚ тең ЕА, ЕB, ЕC. Бұл фазалық кернеулердің векторлары симметриялық жұлдызшаны құрайды (5.2, а суретті қара), ал олардың соммасы нөлге тең, соның нәтижесінде N бейтарабындағы кернеу болмайды: UN = 0. Фазалық кернеудің әсерінен фазаның сыйымдылықтарынан жерге қатысты фазалық кернеуді 90° басып өтетін САB,CC  токтары өтеді.

 

IA = UA / -jXC;     IВ = UB /-jXC;    IC = UC /-jXC,

мұнда

XC = 1 /                                                       (5.1)

 

Қалыпты режімде фазалардан өтетін сыйымдылық токтарының суммасы нөлге тең, сондықтан да 3I0 болмайды (5.2, а суретті қара).

Бейтарабы оқшауланған тораптағы бір фазаның жерге металдық тұйықталуы. А фазасы зақымдалды (5.1 сурет) деп алсақ, онда оның жерге қатысты фазалық кернеуі нөлге дейін төмендейді (UA = 0). Жерге қатысты U(1)N  бейтараптың кернеуі UN = UKN тең болады (5.1 және 5.2, б суретті қара), яғни шамасы мен кері жерлендірілген фазаның белгісімен сәйкес:

 

UN = UKN = -EA.                                                          (5.2)

 

Зақымдалған фазаның жерге қатысты кернеуі фаза аралық шамаға дейін жоғарылайды U(1)B=UBA және U(1)C=UCA. Фаза аралық кернеу 5.1 және 5.2 суретте көрсетілгендей өзгермеген күйінде қалады. 5.2, б суретте жерге қатысты (U(1)B, U(1)C, UN) тораптың бейтарабы мен сымдардың кернеуінің векторлық диаграммасы құрылған:  А,В,С нүктелері сымдардың потенциалын көрсетеді, N нүктесі қоректендіру көзінің бейтарабына сәйкес, А нүктесі жермен байланысқан және нөлдік потенциалға ие.

Жерге тұйықталу асқын токтың пайда болуына әкелмейтіндіктен және фаза аралық кернеудің шамасын өзгертпейтін болғандықтан, олар тұтынушылардың қоректенуі әсер етпейді және қатерлі токтармен жабдықтардың асқын жүктелуі болмайды. Сондықтан да бейтарабы оқшауланған торапта жерге ҚТ қарағанда тез арада жоюдың қажеті жоқ.

Бірақ жерге тұйықталудың ажыратылуы қажет, себебі тұйықталу тогының жылуының жерге әсерінінен және зақымдалу орнындағы электрлік доғаның әсерінен кәбілдік ЭЖЖ фазалары арасындағы оқшауламаның зақымдалуы және бір фазалық тұйықталу фаза аралық тұйықталуға айналуы мүмкін. Одан басқа, жерге тұйықталудан пайда болатын асқын кернеу әсерінен зақымдалмаған фазаларда оқшауламаның жабылып қалуы немесе тесілуі мүмкін болғандықтан, тораптың әртүрлі нүктелерінде жерге екі тұйықталудың пайда болуына алып келуі мүмкін.

 

 

5.2 Жерге бір фазалық қысқа тұйықталудағы қорғаныстың орындалу принципі

Бір фазалы жерге тұйықталудан РҚ барлық түрлері I0 тогының және U0 кернеуінің нөлдік тізбектерінің құраушыларына әсер етеді. Қарапайым құрылғының бірі жерге тұйықталуда 3U0 әсер ететін селективті емес сигнал беруші болып табылады. Мұндай құрылғы тұйықталмаған жұлдызша сұлбасымен қосылған КТ орамдарынан 3U0 кернеуінен қорек алатын KV0 кернеу жоғарылатқыш релесінен тұрады (5.3 суретті қара). Мұндай селективті емес сигнал бергіш 6-35 кВ тарату қондырғыларының шиналарында орнатылады. Оның орындалуы сол суретте көрсетілген басқа да нұсқасы болуы мүмкін.  Бұл сұлбада жердің пайда болуы туралы, көрсеткіші зақымдалған фазаны көрсететін тораптағы фазаның оқшауламасын бақылайтын вольтметрдің нөлдік сымына қосылған релесі белгі береді.

Селективті сигнал беру тораптың қай жерінде жерге тұйықталу болғанын анықтай алатын РҚ толықтырылуы қажет. Селективтілік ретінде НТ құраушыларын әсер ететін бағытталмаған және бағытталған РҚ қолданылады.

Барлық қолданылатын РҚ қорғаныстың төрт түріне бөлуге болады, олар әсер етеді:

 

5.3 сурет Жерге тұйықталу кезіндегі селективті емес

сигнализацияның сұлбасы

 

1) тораптың табиғи сыйымдылығына (РҚ мұндай әдісі компенсация болмаған жағдайда немесе тораптың сыйымдылық тогының асқын компенсациялануы бар кезінде ғана мүмкін);

2) қолдан жасалған НТ токтарына;

3) орнықталған режімдегі сыйымдылық токтарының резонанстық компенсациялануы кезінде зақымдалуған ЭЖЖ пайда болатын жоғары гармоника токтарына;

4) бірінші рет тұйықталу кезінде пайда болған өтпелі режімнің тогына.

5.3  Нөлдік тізбектегі токтардың сүзгіштері

I0 токтарының құраушыларын алу үшін бейтарабы терең жерлендірілген тораптарда қолданылатын үш трансформаторлы сүзгіштерді немесе нөлдік тізбектегі арнайы ток трансформаторларын қолдануға болады  (5.4 суретті қара). Айтылып кеткендегідей I(1)3 токтары өте аз, сондықтан үш трансформаторлы сүзгіштер пайдаланыла алмайды. Шындығында қарапайым ТТ мен электр механикалық релені пайдаланып сезімтал селективті сигналды орындауда біршама қиындықтар кездеседі:

1) қарапайым ТТ номиналды тогы желінің жүктеме тогы арқылы таңдалады, сондықтан да олардағы трансформация коэффициенті салыстырмалы түрде жоғары болады. Соның әсерінен жерге тұйықталудың екіншілік тогының шамасы өте аз болады. Мысалы жерге тұйықталу тогы 18 А, ал ТТ трансформация коэффициенті 600/5 болса, онда екіншілік тогы 0,15 А тең;

2) мұндай токқа қосу үшін ең сезімтал орамдарының кедергісі 80 Ом РТ-40/0,2 ток релесін таңдау керек. Мұндай кедергілері жоғары релені қосудың нәтижесінде токтың жартысы ғана релеге түсіп, сору тогы деп аталатын қалған бөлігі пайдасыз түрде ТТ екіншілік орамдары арқылы зақымдалмаған фазаға тұйықталады. Сору тогының шамасы 40-50% дейін жетеді.

Жерге бір фазалы тұйықталу кезінде жоғары сезімталдықты, арнайы НТ ТТ (ТНП) орындалған, шығысында балан емес тогы аз және соған байланысты сезімтал РҚ қамтамасыз ететін сигнал бергіш жасайды. НТ ТТ (ТНП) құрылғысы  5.4, а.  суретте көрсетілген. Тарнсформатор болатынан жиналған 1 магнит сымы қорғалатын кәбілді ЭЖЖ барлық үш фазасын орайтын дөңгелек немесе тік бұрыш көлемінде жасалған. НТ ТТ (ТНП) тесігінен өтетін А, В, С фазаларының сымы, трансформатордың біріншілік орамы болып табылады, екіншілік орамы ораушының саны w = 2030 магнит сымында орналасады. IА, IВ және IС токтарының фазалары магнит сымында сәйкесінше ФА, ФB, ФC магнит ағынын жасайды, олар жиналып нәтижелік ағынды құрайды:

 

Фрез   =  ФА + ФВ + ФC.                                      (5.3)

 

Токтардың соммасы IА  + IВ + IС = 3I0 болғандықтан,  НТТ бірінішілік тогынан пайда болатын нәтижелік ток, НТ токтарының құраушыларына пропорционал болады:

                                     

                                          Фрез =k3I0                                                                                   (5.4)

 

 

 

           а) қондырғы; б) орынбасу сұлбасы; в) НТТ кәбілде орналастыру

            5.4 сурет – Нөлдік тізбектегі ток трансформаторы

 

Фрез ағыны, сәйкесінше екіншілік ЭҚҚ Е2 және екіншілік тогының I2 пайда болу шарты бойынша, фаза токтарының соммасы нөлге тең емес немесе басқаша айтқанда НТТ өтетін фазалық токтарда I0 құраушысы болуы керек. Сондықтан да НТТ екіншілік тізбегіндегі ток жерге тұйықталу болғанда пайда болады. Жүктеме режимінде, үш фазалы және екі фазалы ҚТ-да фазалар тогының соммасы IА + IВ + IС = 0, сондықтан реледе ток болмайды (Фрез = 0).

Бірақ, НТТ екіншілік орамына қатысты А, В, және С фазаларының бірдей орналаспағандығынан екіншілік орамдар мен осы фазалардың өзара индукциялық коэффициенттері әртүрлі, біріншілік токтардың симметриялығына қарамастан қалыпты режімде олардың магнит ағындарының соммасы нөлге тең емес. Екіншілік орамда ЭҚҚ және Iн6 тогын шығаратын баланс емес магнит ағыны рез = Фнб) пайда болады. НТТ балан емес тогы үш трансформаторлы сүзгішке қарағанда біршама аз. Оның себебі, әсіресе ҚТ токтары кезінде өзекшенің болаты қаныққан кезде пайда болатын, трансформация қателігімен (Iнам) өзгертілетін екіншілік токтардың қосындысымен түсіндіріледі, ал НТТ ток трансформациясы баланс емес тогы болмайды. НТТ бір орамды бірінішілік орауыштардың магнит қозғалтқыш күштері қосылады, олардың қосындысы фаза аралық ҚТ-да нөлге тең. НТТ екінші орауышындағы Iнб ток біріншілік токтар фазасының симметриялық еместігіне байланысты болады. Желіні қорғау үшін НТТ кәбілді типте жасалады (ТЗ, ТЗЛ, ТФ). Әуелік ЭЖЖ РҚ жасау қажет болғанда кәбілді қойылым жасалып оған НТТ орнатылады. Әуелік ЭЖЖ кәбілдік түтік жасау кезінде кигізілетін, алынбайтын магнит сымы бар ТЗ түріндегі және де кәбілдік түтікті алудың қажеті жоқ іске қосылып тұрған кәбілдерде орналастырылатын, магнит сымы алынатын ТЗР және ТФ түріндегі НТТ жасалады. НТТ оралған зақымдалмаған кәбілдің қабығынан Iбр тогы өткенде РҚ релесінде РҚ дұрыс жұмыс жасамайтын ток пайда болады. Бұл токтар жерге тұйықталу болғанда немесе балқыту құрылғыларының жұмыс жасауы кезінде пайда болады. РҚ дұрыс емес жұмысын жою үшін, қорғасын қабығына және кәбілдің қаптамасына тұйықталатын адасу токтарының әсерін өтемелеу қажет. Бұл мақсатта түтік НТТ дейінгі бөлікте кәбілдік түтік пен қабығы жерден оқшауланады (5.4, в суретті қара), ал жерлендіргіш сымға кәбілдік түтік қосылып НТТ терезесі арқылы жүргізіледі.

Мұндай жасалуда кәбілдің қаптамасынан өтетін ток жерлендірілген сым арқылы қайтады, сондықтан НТТ магнит сымындағы магнит ағыны қаптамадағы және сымдағы токтан өзара жойылады. НТТ магнит сымы кәбіл қаптамасынан берік оқшаулануы қажет.

 

6 Дәріс.  Желінің бойлық дифференциалдық қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: желінің бойлық дифференциалдық қорғанысының сұлбасы оның қызмет ету принципі қарастырылған.

Дәрістің мақсаты: абсолютті селективтілігі бар желінің бойлық қорғанысының қызмет ету принципі, баланс емес тогының пайда болу себебі, қорғаныстың ерекшеліктерін оқыту.  

  

6.1 Желінің дифференциалды қорғанысы. Бойлық дифференциалдық қорғаныстың әсер ету принципі

Қорғалып тұрған ЭЖЖ ҚТ кезінде барлық бөлікте уақыт ұстанымынсыз өшіруді орындау үшін дифференциалды РҚ қызмет етеді, олар бойлық және көлденең болып бөлінеді.

Бойлық дифференциалды РҚ қызмет ету принципі қорғалатын ЭЖЖ басында және соңындағы шамалардың және фаза тогының салыстыруына негізделген. 6.1, а суреттен байқағанымыздай, сыртқы ҚТ-да (К нүктесіндегі) ЭЖЖ АВ ұштарында II және III токтары бір бағыт және шамалары бойынша тең, ал қорғалатын ЭЖЖ (6.1, б суретті қара) кезінде олар әртүрлі бағыт алған және де бір біріне тең болмайды. Сәйкесінше, II және III токтарының шамасы мен фазасын салыстырып, ҚТ қорғалатын ЭЖЖ ме әлде оның сыртында болғандығын анықтай аламыз. Токтарды шамасы мен фаза бойынша бұлай салыстыру әсер еткіш органда (ток релесі) жасалады. Бұл мақсат үшін қорғалатын ЭЖЖ соңына орналасқан және трансформация коэффициенттері бірдей ТТ екіншілік орауыштары қосқыш кәбілдің көмегі арқылы КА (әсер еткіш орган) диффиренциалды релесіне, сыртқы ҚТ кезінде реледегі ток IIb және IIIв токтарының айырымына тең, ал ЭЖЖ ҚТ кезінде олардың IIb + IIIв қосындысына болатындай етіп қосылады.  Екіншілік токтарды (6.1 суретті қара) салыстыруға негізделген токтары циркуляцияланған дифференциалды РҚ сұлбасы қолданылады. Әсер еткіш орган – КА ток релесі ТТ екіншілік орауыштарына паралллель қосылады. Мұндай қосылу кезінде сыртқы ҚТ болған жағдайда IIb және IIIв токтары КА орауыштары арқылы тұйықталып, одан кері бағытта өтеді (6.1, а суретті қара). Реледегі ток токтардың айырымына тең:

 

Iр = IIb - IIIв = II/KIIII/KI.                               (6.1)

 

Трансформация коэффициенті тең болғанда және ТТ жұмысында қателіктер болмағанда, реле орауыштарын түсетін  IIb - IIIв екіншілік токтары теңестіріледі, Iр = 0 тогы және реле қызмет жасамайды. Сонымен қызмет етуіне байланысты дифференциалды РҚ сыртқы ҚТ-ға, жүктеме тогына және тербелуге әсер етпейді, сондықтан ол уақыт ұстанымынсыз жасалады және жүктеме тогы мен тербелуге қатысты реттелмейді. Шын мәнінде ТТ қателікпен жұмыс жасайды. Соның әсерінен реледе көрсетілген режімдерде балан емес тогы пайда болады:

                                                       

Ip = Iнб = IIb - IIIв .                                   (6.2)

 

Сыртқы ҚТ-да селективті емес жұмысты жою үшін дифференциалды РҚ Iс.з баланс емес тогының максималды шамасынан асуы қажет:

 

                                                            Iс.з >Iнб mаx.                                           (6.3)

 

Қорғалатын ЭЖЖ ҚТ-кезінде (6.1, б сурет) II және III біріншілік токтары қосалқы станса шинасынан ЭЖЖ бағытталған (ҚТ орнына). Бұл кезде IIb - IIIв екіншілік токтары реле орауыштарында қосылады:

 

                                               Ip = IIb + IIIв = II/KI + III/KI = IK/KI.                   (6.4)

 

мұнда Iк – ҚТ толық тогы, зақымдалу орнына келетін II және III токтарының қосындысына тең (К нүктесіне).

Бұл токтың әсерінен РҚ іске қосылады. 6.4–теңдеуден байқағанымыздай дифференциалды РҚ зақымдалған жердегі толық ҚТ әсер етеді, және сондықтан да ЭЖЖ бір жағыннан ғана өтетін токқа әсер ететін ток РҚ қарағанда ол екі жақтан қоректенетін торапта оның сезімталдығы жоғары. РҚ әсер ету аумағына ток релесі қосылған ТТ арасына орналасқан ЭЖЖ бөлігін алады.

6.1 сурет Дифференциалды РҚ әсер ету принципі; ҚТ кезіндегі токтың таралуы:  а) Қорғалмаған ЭЖЖ; б) Қорғалған ЭЖЖ; в) Баланс емес тогы

  

6.2 Дифференциалды қорғаныстағы баланс емес тогы

6.2-теңдеуді біріншілік токтары арқылы екіншілік арқылы түрлендіріп, ТТ қателігін ескеріп реледегі Iнб аламыз:

 

  Iнб  = (III - IIнам) - (III/KI - III нам),                              (6.5)

 

мұнда IIнам және III нам – екіншілік орауыштарға ТТ (ТАI және ТАII) жатқызылған магниттелу токтары. Сыртқы ҚТ-да, токтамай өтетін жүктеме тогында кезінде және тербелуде, ЭЖЖ басындағы және соңындағы біріншілік токтар бірдей болғандықтан, 6.5 теңдеуден II =III аламыз:

 

Iнб = III нам - II нам.                                              (6.6)

Бұл теңдеу баланс емес тогының шамасының ТТ магниттелу токтары шамасының әртүрлілігімен анықталатынын көрсетеді. Сәйкесінше, баланс емес тогын азайту үшін II нам және III нам магниттелу токтарының шамасы мен фазасы бойынша теңестіру қажет.

 

6.2  Желінің дифференциалды қорғанысының толық сұлбасы

Барлық қарастырылған сұлбаларда ҚТ-дың барлық түрлерінде РҚ іске қосылуы үшін фазаның үшеуінде де релені орнатудың қажеттілігі көрсетілген. Мұндай сұлбаны орындау үшін алты дифференциалды реле және төртеуден кем емес қосқыш сым қажет. Реле саны мен қосқыш сымдар санын азайту үшін, принципиалды сұлбада көрсетілгендей реле, симметриялық құраушылардың сүзгіші арқылы немесе қосынды трансформаторлар арқылы қосылады (6.2 суретті қара).

Бұл сұлбада қарастырылған элементтерден басқа айырғыш (оқшаулағыш) трансформатор қойылған, оның көмегімен АВ қосқыш кәбілінің тізбегі реле тізбегінен ажыратылады. Мұндай айыру реле тізбегінде қорғалатын ЭЖЖ кәбіл қимасына келтірілген ҚТ тогы өткенде немесе басқа себептерден пайда болатын жоғары кернеудің болуын жояды.

Тікелей және кері тізбектегі аралас сүзгіштері бар немесе тікелей және нөлдік тізбектегі РҚ кең тараған.  Мұндай сүзгіштердің шығысындағы ток (немесе кернеу) I1 + kI2 пропорционал немесе I1 + kI0. Тікелей тізбектің I1 құраушысы ҚТ-дың барлық түрінде бар. kI2 қосындысы симметриялы емес зақымдалуда пайда болады (екі және бір фазалы) және реледегі ток көбейіп, РҚ сезімталдығын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар kI0 қосындысының көмегімен де жасалады, бірақ жерге ҚТ кезінде ғана.

 

 

6.2 сурет ЭЖЖ бір жүйелі бойлық РҚ толық принципиалды сұлбасы

 


7 Дәріс.  Желінің көлденең дифференциалды қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: параллель желілерді қорғаудың сұлбалары оқытылады.

Дәрістің мақсаты: фаза аралық ҚТ параллель желілерді қорғаудың ерекшеліктерін анықтау, каскадтық режімдегі сұлбаның жұмысы.

 

7.1 Параллель желілердегі көлденең дифференциалды қорғаныстың түрлері және қызмет ету принципі

Көлденең дифференциалды қорғаныс бірдей кедергісі бар параллель ЭЖЖ қолданылады, және ЭЖЖ екеуінен де өтетін токтардың шамасы мен фазасын салыстыруға негізделген. ЭЖЖ кедергісінің теңдігіне байланысты қалыпты режімде және сыртқы ҚТ-да олардың тогы шамасы мен фазасы бойынша тең (II = III) (7.1 а суретті қара). ЭЖЖ біреуінде ҚТ болғанда теңдік бұзылады. ЭЖЖ қоректенетін соңында II және III токтары фаза бойынша сәйкес, бірақ шамасы бойынша әртүрлі, ал В қабылдағышында 7.1 б суретте келтірілген токтың таралуынан байқағандай фаза бойынша қарама-қарсы. Параллель ЭЖЖ токтардың шамасы немесе фаза теңдігінің бұзылуы оның зақымдалуы болып табылады. Көлденең дифференциалды қорғаныстың екі түрі қолданылады: бір жалпы ажыратқышқа қосылған параллель ЭЖЖ - токтық көлденең дифференциалды РҚ.

 

7.2 Токтық көлденең дифференциалды қорғаныс

Қорғаныстың қызмет ету принципі. Токтық көлденең дифференциалды РҚ бір жалпы ажыратқышқа қосылған параллель ЭЖЖ арналған. Параллель ЭЖЖ бір жақтан қоректенетін болса РҚ тек қоректену жағынан ғана қойылады, ал екі жақтан қорек алатын тораптарда – параллель ЭЖЖ екі жағынан да қойылады.

Бір фазаға арналған РҚ сұлбасы 7.1 суреттте көрсетілген. Әр ЭЖЖ бірдей аталатын фазаларында трансформация коэффициенті бірдей КIIIII=KI ТТ қойылады. I және II ток трансформаторларының екіншілік орауыштары қосқыш сымдарындағы токтары циркуляцияланатын әртүрлі аталатын қысқыштар арқылы қосылады және оларға параллель 1 ток релесінің орауыштары қосылады. 7.1, а суретте келтірілген ток таралуынан байқағандай, қалыпты режімде, сыртқы ҚТ-да және тербелуде реледегі ток

 

Ip = Iв IIв II = II / KI – III / KI.

 

Бұл режімдерде II = III, сондықтан трансформатор қателігі болмаған жағдайда Iр = 0, және РҚ жұмыс жасамайды. Сәйкесінше, қарастырылған РҚ қызмет ету принципіне сай сыртқы ҚТ мен жүктемеге әсер етпейді. Сондықтан оны уақыт ұстанымынсыз жасайды және жүктеме тогынан реттемейді. Шын мәнінде реледе ТТ қателігімен және біріншілік токтарының I”нб = (II – III) / KI біршама айырмасымен алынған баланс емес тогы Iнб өтеді, ол ЭЖЖ кедергісінің дәл емес теңдеуінен шартталады.

Қызмет ету тогының релесі Iс.р баланс емес тогының максималды мәнінен көп болуы қажет:

 

Ic.p > (I'нб + I''нб).                                   (7.1)

 

Параллель ЭЖЖ бірінде зақымдалу болса, мысалы WI (7.1, б сурет), зақымдалған ЭЖЖ II тогы екінші ЭЖЖ (II > III) токтан жоғары болады және реледе ток пайда болады

 

   Ip = Iв IIв II = (IIIII) / KI                            (7.2)

 

Реледегі ток Iр > Iср болса РҚ іске қосылып ЭЖЖ жалпы бір ажыратқышты ажыратады.

 

Ip = Iв IIв II = (IIIII) / KI                               (7.3)

 

 

а) сыртқы ҚТ мен жүктеменің режімдері; б) WI-дегі ҚТ режімі.

7.1 сурет - Токтық көлденең дифференциалды РҚ қызмет ету принципі

 

Қорғаныс сұлбасы. Жерге тұйықталу токтары аз тораптарда (яғни, бейтарабы оқшауланған немесе ДӨР арқылы жерлендірілген) РҚ екі фазада жасалады. Бейтарабы терең жерлендірілген тораптарда РҚ үш фазада орналастырылады. Мұндай жағдайда әр ЭЖЖ ТТ нөлдік сыммен толық жұлдызшаға қосылу сұлбасымен жасалады. Параллель орналасқан ЭЖЖ біреуі өшірілген кезде РҚ өшіру үшін ажыратқыш қондырғы (SX) қойылады (7.2.).  Ажыратқыш қондырғыға толықтыру ретінде айырғыштарда қосымша контактілер SQ1 және SQ2 қарастыруға болады.

Қорғанысты бағалау. Токтық көлденең дифференциалды РҚ қарапайым және берік құрылғылар қатарына жатады, оның маңызды ерекшелігі тез қызмет жасауында. РҚ кемшілігі тыныш зонаның болғандығында және параллель ЭЖЖ бірі ажыратылса РҚ ажырату қажет. Токтық көлденең дифференциалды РҚ басқа параллель ЭЖЖ қарсы қосалқы станса шинасында, тыныш зонада ҚТ болған кезде іске қосылатын қосымша РҚ қарастыру керек. Сонымен бірге ЭЖЖ біреуін істен шығарғанда.    

7.3 Бағытталған көлденең дифференциалды қорғаныс. Әсер етуі

Бағытталған көлденең дифференциалды РҚ өзіндік ажыратқышы бар параллель ЭЖЖ қолданылады (7.2 сурет). Мұндай ЭЖЖ РҚ қойылатын шарт ол екі ЭЖЖ бірін ғана ажыратуы тиіс. Бұл шарттың орындалуы үшін токтық көлденең дифференциалды РҚ екі жақты әсер ететін РНМ (7.2 суретті қара) немесе бір жақты әсер ететін бір ғана ЭЖЖ ажыратуға арналған екі РНМ толықтырылады. Бір фазаның принципиалдық сұлбасы 7.2 суретте берілген. РҚ токтық тізбегі токтық көлденең дифференциалды РҚ сияқты жасалады. РНМ токтық орауыштары және КА ток релесі тізбектей жалғанады және параллель ЭЖЖ токтарының айырмасына Ip = II – III  ТТ екіншілік орауыштарына параллель қосылады. Ток релелері ҚТ әсер ететін және РҚ қызмет жасауына рұқсат беретін қосу органының қызметін атқарады. РНМ қуат белгісі бойынша зақымдалған ЭЖЖ анықтау үшін қызмет жасайды. Релеге кернеу қосалқы станса шинасындағы КТ-нан беріледі. РҚ-қа оперативті ток ажыратқыштың қосымша контактілері арқылы беріледі.

КА іске қосылғанда тұрақты токтың оң мәні KW контактілеріне келтіріледі, ол қай ЭЖЖ зақымдалғанына байланысты жоғарғы немесе төменгі контактіні тұйықтайды.

 

а) біріншілік сұлба және ток тізбегі; б) кернеу тізбегі;

в) оперативті тізбектер

7.2 суретпараллель ЭЖЖ бағытталған көлденең дифференциалды РҚ қызмет ету принципі және жеңілдетілген сұлбасы.

 

Зақымдалған ЭЖЖ ажырату үшін параллель ЭЖЖ екі жағынан да РҚ қойылады.  

Сырқы ҚТ. Сыртқы ҚТ-да, жүктемеде және тербелуде II және III біріншілік токтары шамасы бойынша тең және ЭЖЖ екі жағында да бағыты бірдей болады. КI1 және КI II теңдігінде және ТТ идеалды жұмысында Iр=IIIIв =0. Сыртқы ҚТ-да, жүктемеде және тербелуде РҚ жұмыс жасамайды. ТТ қателігінен және параллель ЭЖЖ кедергілерінің тең болмауынан I және IIIв шамасы және фазасы бойынша әртүрлі болады, соның нәтижесінде реледе баланс емес тогы Iр=Iнб пайда болады. Сыртқы ҚТ кезінде РҚ жұмыс жасамауы үшін іске қосу тогының шамасы келесі шартты қанағаттандыруы қажет: Iс.з > Iнб.

Паралллель ЭЖЖ біріндегі қысқа тұйықталу (WI және WII). Қоректендірудің соңында (А ҚСТ) WI немесе WII зақымдалу болса, II және III біріншілік токтар бірдей бағытта болады. II және III токтары шамасы бойынша әртүрлі болады: зақымдалған ЭЖЖ ток мәні әрдайым жоғары, себебі зақымдалған ЭЖЖ А ҚСТ-нан К нүктесіне дейінгі кедергісі зақымдалмағаннан аз болады. Соның нәтижесінде Iр=IIIIв=0, ал оның белгісі мен бағыты ЭЖЖ қайсысы зақымдалғанына байланысты. Қабылдау жерінде (В ҚСТ) біріншілік II и III токтар қарсы бағытта болады: зақымдалған ЭЖЖ ток В ҚСТ шинасынан, ал зақымдалмаған –шинаға келеді (7.2, б суретті қара). Соған сай Iр=II b+III в.

Бағытталған көлденең дифференциалды қорғаныстың сұлбасы келесі жағдайларды есепке алып жасалады: бейтарабы оқшауланған торапта екі фазалы орындалуда фаза аралық ҚТ және жерге екі тұйықталудан; бейтарабы терең-жерлендірілген торапта екі комплектімен - екі фазалы орындалуда фаза аралық ҚТ және жерге ҚТ нөлдік тізбегі; РҚ уақыт ұстанымынсыз жасалады. 7.3 суретте келтірілген.

 

а) біріншілік сұлба; б) ток тізбектері; в) кернеу тізбектері; г) оперативті ток тізбектері.

7.3 сурет-Бейтарабы оқшауландырылған торапқа арналған көлденең дифференциалды токтық бағытталған РҚ сұлбасы


8 Дәріс. Желінің дистанциондық қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: дистанциондық қорғаныстың қызмет ету принципі туралы жалпы мәліметті қарастыру

Дәрістің мақсаты: бірнеше қоректендіру көзі бар желіні қорғаудың ерекшеліктерін, кедергі релесінің қызметінің принципін, селективтілікке жетудің әдістерін қарастыру.

 

8.1 Желінің дистанциондық қорғанысы. Тағайындалуы және әсер етуі

Бірнеше қорек көзі бар күрделі құрылымдағы тораптарда қарапайым және бағытталған МТҚ (БТҚ) ҚТ селективті ажыратылуын қамтамасыз етпейді. Мысалы W2 (8.1 суретті қара) ҚТ болғанда 3 БТҚ 1 РҚ қарағанда тез іске қосылуы керек, ал W1 ҚТ болғанда 1 БТҚ 3 РҚ қарағанда тез іске қосылуы керек. Бұл қарама-қайшы шарттар НТҚ көмегімен орындалуы мүмкін емес. Сонымен қатар МТҚ және НТҚ көбінесе тез әсер ету және сезімталдық шартын қанағаттандырмайды. Күрделі сақиналық тораптардағы ҚТ селективті ажыратылуы дистанциондық РҚ (ДЗ) көмегімен қамтамасыз етілуі мүмкін.

 

Подпись:                

 

 

 

 

 

 

 

8.1 сурет -  Екі қоректендіру көзі бар сақиналық торап:

- дистанционды қорғаныс, О - бағытталған максималды ток қорғанысы

 

ДҚ t3 уақыт ұстанымы РҚ қойылған орны (Р нүктесі)  мен ҚТ нүктесі (К) арасындағы қашықтыққа t3 = f(lр.к) тәуелді (8.2 суретті қара), яғни lр.к  осы қашықтыққа байланысты өседі. Зақымдалу орнына жақын ДҚ уақыт ұстанымы алыс орналасқан ДҚ қарағанда аз. Мысалы, К1 нүктесіндегі (8.2 суретті қара) ҚТ кезінде зақымдалу орнына жақын 2ДҚ уақыт ұстанымы алыс орналасқан 1ДҚ қарағанда аз. Егер ҚТ К2 нүктесінде болса, 2ДҚ уақыт әсері жоғарылайды және зақымдалған жерге жақын орналасқан 3ДҚ ҚТ селективті түрде ажырайды.

 

8.2 суретДистанционды қорғаныстың уақыт ұстамдылығының тәуелділігі

 

ДҚ негізгі элементі ҚТ-дың РҚ орнатылған жерге дейінгі қашықтығын анықтайтын дистанционды өлшеу органы (ДО) болып табылады. ДО ретінде толық, реактивті немесе зақымдалған ЭЖЖ бөлігіндегі активті кедергілерге әсер ететін кедергі релесі (РС) қолданылады(Z, X, R).

Сонымен, желінің кедергісіне әсер ететін дистанциондық органның жұмысы зақымдалған жерге дейінгі қашықтыққа тәуелді. ДО (Z, X немесе R) әсер ететін кедергінің түріне байланысты, ДҚ толық, реактивті және активті кедергі РҚ бөлінеді. ДҚ-та ҚТ нүктесіне дейінгі Zp.к кедергісін анықтауда қолданылатын кедергі релесі ДҚ орнатылған кернеу мен токты бақылайды (8.3 суретті қара). Кедергі релесінің қысқыштарына ТТ мен КТ Uр және Iр екіншілік мәндері келтіріледі. Реле орындауы кезінде оның ісі Uр қарағанда Iр тәуелді етіп жасалады. Бұл қатынас Zp біршама кедергісі болып табылады. ҚТ кезінде Zp = Zp.к және Zp.к белгілі шамаларында кедергі релесі қосылады; ол Zp азаюына әсер етеді, себебі ҚТ кезінде азаяды, ал Iр көбейеді.

 

8.3 сурет ток тізбегі мен кедергі реле кернеуінің қосылуы

 

Кедергі релесі іске қосылатын Zp ең жоғары шамасы реленің қосылу кедергісі деп аталады Zc.p:

 

                                                      Zp = Up/Ip  Zc.p.                                       (8.1)

 

Екі жақты қоректентін күрделі құрылымдағы ЭЖЖ торабында селективтілікті қамтамасыз ету үшін ҚТ қуатының шинадан ЭЖЖ бағытталғанда іске қосылатындай ДҚ бағытталған болуы керек. ДҚ қызметінің бағытталуы қосымша РНМ арқылы немесе ҚТ қуатының бағытына әсер ететін бағытталған кедергі релесі арқылы қамтамасыз етіледі. ДҚ уақыт әсерінің қашықтыққа немесе ҚТ орнына t3 = f(lр.к) немесе t3 = f(Zp.к) кедергісіне тәуелділігі ДҚ уақыт ұстанымының сипаттамасы деп аталады. ДҚ осы тәуелділігі сипаттамасы бойынша үш топқа бөлінеді: қызмет етуі баяу жоғарылайтын (еңіс), сатылы және аралас сипаттамадағы қызмет уақыты. Сатылы ДҚ еңіс және аралас сипатттағы ДҚ қарағанда тез іске қосылады және де конструкциялық құрылымы қарапайым болады. Кең тараған сатылы сипаттағы ДҚ әдетте ДҚ әсер ететін үш зонасына сай уақыттың үш сатысымен жасалады: tI, tII, tIII (8.4, б суретті қара)

 

а) еңкейтілген; б) сатылы; в) аралас

8.4 сурет- Дистанционды қорғаныстың сипаттамасы

 

8.2 Сатылы дистанциондық қорғаныстың көмегімен тораптың селективті қорғанысының орындалу принциптері

Екі жақтан қоректенетін ЭЖЖ ДҚ әр ЭЖЖ екі жағынан да орнатылады және шинадан ЭЖЖ қуат ба,ыттталған кезде жұмыс жасауы қажет. Қутттың бағыты бір болғанда іске қосылатын дистанционды РҚ өзара уақыт және әсер ету зонасы бойынша, ҚТ ажыратылуы селективті түрде болуын қамтамасыз ететіндей келістіру керек. Қарастырылған сұлбада (8.5 суретті қара) Д31, ДЭЗ, Д35 және Д36, Д34, Д32 өзара келістірілген. ДҚ бірінші сатысының уақыт ұстанымы (tI=0) болмайтынын есепке алынса, олар селективтілік шарты бойынша қорғалатын ЭЖЖ сыртында қызмет жасамауы керек. Осыған сай, уақыт ұстанымы жоқ (tI=0) бірінші сатының созылуы, қорғалатын ЭЖЖ созылуынан аз болып алынады және әдетте ЭЖЖ ұзындығының 0,8-0,9 құрайды. Қорғалатын ЭЖЖ қалған бөлігі және қарсы орналасқан қосалқы стансаның шинасы осы ЭЖЖ ДҚ екінші сатысымен қорғалады. Екінші сатының созылуы мен уақыт ұстанымы  келесі бөліктегі ДҚ бірінші сатысының ұстанымы мен созылуымен келістіріледі. Мысалы, 1 ДҚҚ екінші сатысының әсер ету зонасы  ДЭЗ (яғни, ZII(1)< ZI(3)) бірінші сатысының соңынын бастап реттеледі, ал әсер ету уақыты t саты tI(3): tII(1)=tI(3)+t жоғары етіп алынады.

ДҚ соңғы үшінші сатысы резерв болып табылады, оның созылуы келесі бөліктегі РҚ немесе ажыратқыштың жұмыс жасамай қалған кездегі ораудың шартынан алынады. Уақыт ұстанымы келесі бөліктегі екінші немесе үшінші ДҚ қызмет етуінің уақытынан t  жоғары етіп алынады. Сол кездегі үшінші сатының әсер уақыты келесі бөліктің екінші немесе үшінші зонасының соңынан реттелуі қажет.

Дистанциондық принциптің негізгі артықшылығы: кезкелген сандағы қоректену көзі бар әртүрлі құрылымдағы тораптарда қызметінің селективтілігі: қорғалатын ЭЖЖ 85-90% алатын I зонамен қамтамасыз ететін, қорғалатын бөліктің басында ҚТ кезіндегі уақыт ұстанымы аз; МТҚ қарағанда қызмет зонасының тұрақтылығы жоғары; ҚТ кезінде сезімталдығы біршама жоғары және МТҚ қарағанда жүктеме мен тербелуде реттелуі жақсы.

ДҚ кемшілігі: барлық қорғалатын ЭЖЖ аумағында ҚТ бірден ажыратылуын қамтамасыз ете алмайды; жүктеме мен тербелуге әсері; кернеу тізбегіндегі бұзылулар кезінде жалған жұмыс жасауы мүмкін; ДҚ және ДО сұлбаларының күрделілігі.

 

8.5 суретСатылы сипаттамадағы дистанциондық РҚ уақыт ұстанымын келістіру; Z- дистанционды реленің қателігі; t – селективтілік сатысы


9 Дәріс. Жоғары жиілікті қорғаныстар

 

Дәрістің мазмұны: барлық ҚТ түрлерінен жоғары кернеулі желілерді жоғары жиілікпен қорғаудың негізгі түрлері туралы мәліметтер келтірілген.

Дәрістің мақсаты: жоғары жиілікті қорғаныстардың қызмет етуі – ВЧ блокировкасы және дифференциалды-фазалық қорғаныстарды қарастыру. Желідегі фаза тогын жоғары жиілікті ток көмегімен жеткізудің принципі.

 

9.1 Жоғары жиілікті қорғаныстар. Жоғары жиілікті қорғаныстардың түрлері және тағайындалуы 

Жоғары жиілікті (ЖЖ) РҚ тез әсер ететін болып табылады және 220кВ ПО ЭЖЖ, және де СВН арналады. Олар жалпы энерго жүйе мен электрлік стансалардың параллель жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ҚТ кезінде оның кез-келген нүктесінде тез өшірілу үшін, және де тұтынушылардың сұранысымен технологиялық процесстің тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз ету үшін қолданылады.

Жоғары жиілікті (ЖЖ) РҚ қорғалатын ЭЖЖ соңында орналасқан екі комплектіден тұрады. ЖЖҚ ерекшелігі, оның селективті қызметі үшін ЖЖ ток арқылы орындалып, қорғалатын ЭЖЖ сымдары арқылы берілетін қорғаныс комплектілері арасында байланыстың қажеттілігінде. Өзінің қызмет ету принципі бойынша ЖЖҚ қорғалған ЭЖЖ сыртындағы ҚТ әсер етпейді және дифференциалды РҚ сияқты уақыт ұстанымы болмайды. ЖЖҚ үш түрі қолданылады: қорғалатын ЭЖЖ соңындағы қуат белгілерінің бағытын салыстыруға негізделген, ЖЖ-блокировкасы бар бағытталған РҚ; ЭЖЖ соңындағы ҚТ токтарының фазасын салыстыруға негізделген дифференциалды-фазалық ЖЖҚ, жоғарыда аталған екі принципті де ұстанатын аралас бағытталған және дифференциалды-фазалық ЖЖҚ. Көрсетілген ерекшеліктеріне байланысты аталған РҚ екі бөліктен тұрады- релелік және жоғары жиілікті.

 

9.2 Жоғары жиілікті блокировкасы бар бағытталған қорғаныстың әсер ету принципі

Бағытталған ЖЖҚ қорғалған ЭЖЖ соңындағы ҚТ қуатының бағытына (белгі) әсер етеді. 9.1, а суретте көрсетілгендей, қорғалған ЭЖЖ (К1 нүктесінде) ҚТ кезінде зақымдалған АВ бөліктің соңдарында шинадан ЭЖЖ дейін ҚТ қуатының бағыттары бірдей.

Сыртқы ҚТ кезінде (К2 нүктесі) қорғалатын ЭЖЖ соңындағы қуат бағыты әртүрлі.  ЭЖЖ соңындағы (В) зақымдалу орнына жақын жердегі ҚТ қуаты Sb теріс (шинаға бағытталған), ал алыстағысында (А)–оң (шинадан ЭЖЖ бағытталған). Нәтижесінде, қорғалатын ЭЖЖ-дегі қуат бағытын салыстырып, қай жерде зақымдалу болғандығын анықтауға болады: осы ЭЖЖ немесе оның сыртында. Мұндай салыстыру қуат бағытының органдары KW (9.1, б суретті қара), көмегімен орындалып, олар ЭЖЖ екі жағында да орнатылады және қорғалатын ЭЖЖ ҚТ кезінде олар ЖЖҚ ажыратылуына мүмкіндік беретіндей болып қосылады.

 

а) ЭЖЖ (К1) және оның сыртында (К2); б) қуат бағытының релесі (ОНМ) КW арқылы ЭЖЖ қуатының бағытын салыстыру

9.1 сурет - ҚТ кезіндегі ЭЖЖ қуатының бағыты

      

Қорғалатын ЭЖЖ ҚТ кезінде блоктаушы ЖЖ-сигнал болмайды, себебі ОНМ іске қосылып ЭЖЖ екі жағына да ЖЖГ әсер етуіне мүмкіндік бермейді. Блоктаушы реленің контактілері тұйықталмаған күйінде қалып, РҚ ажыратуына мүмкіндік береді. Сонымен, блоктаушы ЖЖ-сигнал ЭЖЖ сыртқы ҚТ кезінде РҚ селективті емес қызметін жою үшін пайда болады. РҚ әсер ету зонасы ОНМ қоректендіретін ЭЖЖ соңында орнатылған ТТ шектеледі.    

 

9.2 сурет – ЖЖ блокировкасы бар бағытталған ЖЖҚ әсер ету принципі: КW - қуаттың бағытталу релесі; КБ – блоктау релесі; ГВЧ - жоғары жиілік токтарының генераторы; ПВЧ - жоғары жиілік токтарының қабылдағышы

9.3 Жоғары жиілікті дифференциалды–фазалық қорғаныстың әсер етуі

Әсер етуі. Дифференциалды-фазалық ЖЖҚ (ДФҚ) қорғалатын ЭЖЖ жақтарындағы токтардың фазасын салыстыруға негізделген. Шинадан ЭЖЖ бағытталған токтарды оң деп алып, К1 (9.3, а суретті қара) нүктесіндегі сыртқы ҚТ кезінде қорғалатын ЭЖЖ Iт және In токтары әртүрлі белгіде болады, сәйкесінше, оларды фаза бойынша 180° жылжыған деп санауға болады. Қорғалатын ЭЖЖ (9.3, б суретті қара) ҚТ болғанда олардағы токтардың белгісі бірдей және оларды фаза бойынша сәйкес деп алуға болады, егер толық кедергі Zm және Zn бұрышының әртүрлілігі мен электр жеткізудің соңындағы ЭҚҚ Ет және векторларының жылжуын есепке алмаса. Сәйкесінше, ЭЖЖ соңындағы токтардың фазасын салыстырып, ҚТ орнын табуға болады. Дифференциалдық РҚ әдеттегі сұлбаларында токтардың фазасын салыстыру, ЭЖЖ басы мен аяғында өтетін токтарды тікелей салыстыру жолымен жасалады. ЖЖҚ фазаларды салыстыру қосымша жолмен ЖЖ-сигналдар арқылы жасалады. ДФҚ пен оның қызмет ету принципін түсіндіретін диаграмма мен жеңілдетілген сұлба 9.3 және 9.4 суреттерде келтірілген.

ДФҚ ерекшелігі ЖЖ-генератор арнайы Т трансформатордың көмегі арқылы тікелей өндірістік жиіліктің токтарымен бақыланады. Генератор өндірістік токтың оң жарты толқынында ЭЖЖ ЖЖ сигнал беру арқылы жұмыс жасайтындай етіп, ал теріс жағдайда жабылады да ЖЖ сигнал токтайтындай етіп қосылады. Сонымен бірге қабылдағыштың орындалуы бойынша оның кіріс контурына түсетін ЖЖ сигнал болғанда, РО релесін қоректендіретін шығпалық ток нөлге тең, ал ЖЖ-сигнал болмаған жағдайда РО релесіне түсетін шықпалық ток пайда болады.

Сәйкесінше, ЖЖ генераторы өндірістік жиіліктің оң жартылай период кезінде жұмыс жасайды, ал қабылдағыш ЖЖ-сигнал жоқ кезде. Сыртқы ҚТ кезінде (9.4, а суретті қара) ЭЖЖ соңындағы біріншілік токтардың фазаларын қарама-қарсы екенін есепке алсақ, генератор m соңында өндірістік токтың бірінші жарты периодында жұмыс жасайды, ал n соңында келесі жарты периодта жұмыс жасайды. ЖЖ тогы ЭЖЖ үздіксіз ағады және ЭЖЖ екі жағындағы қабылдағышты қоректендіреді. Нәтижесінде, қабылдағыштың тізбегіндегі шығу тогы және РО релесі болмайды және реле (ДФҚ) жұмыс жасамайды.

 

 

 

 

9.3 суретДифференциалды – фазалық ЖЖҚ әсер етуі. Дифференциалды – фазалық ЖЖҚ жеңілдетілген принципиалды сұлбасы

 

9.4 суретДифференциалды  фазалық ЖЖҚ токтардың диаграммасы

 

ЭЖЖ соңындағы токтардың фазасы сәйкес болғандықтан, (9.4, б сурет) зонада ҚТ кезінде ЭЖЖ екі жағындағы жеткізгіштер бірдей жұмыс жасайды. Қабылдағышқа түсетін жоғары жиілікті сигналдар уақыт интервалымен үзік сипатта болады, ол өндірістік токтың жартылай периодына тең. Бұл жағдайда қабылдағыш ЖЖ тогы болмағанда және де оның өту аралығы жабық болған уақыт аралығында жұмыс жасайды. Қабылдағыштың шығу тізбегінде арнайы құрылғы арқылы түзетілетін және РО релесіне берілетін үзік ток пайда болады. Ол іске қосылып ЭЖЖ ажыратады. Яғни, ЭЖЖ екі жағынан да өтетін токтар арасындағы фазалардың жылжуы қабылдағыш көмегімен РО релесі әсер ететін  ЖЖ-сигнал (біркелкі немесе үзік) сипатымен анықталады.

Жұмыс жасау принципі бойынша ДФҚ жүктеме мен тербелуге әсер етпейді, себебі бұл режімдерде ЭЖЖ  екі жағында да токтардың белгілері әртүрлі.

 

10 Дәріс. Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың резервтік қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: трансформаторлардың және автотрансформаторлар- дың резервтік қорғанысы қарастырылады.

Дәрістің мақсаты: трансформаторлардың қалыпты емес режімдері мен зақымдалудың негізгі түрлерін және оларды қорғаудың әдістерін оқыту.

 

10.1 Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың қорғанысы. Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың зақымдалуы және қалыпты емес жұмыс режімдері, қорғаныстың түрлері және оларға қойылатын талаптар

Зақымдалудың түрлері. Трансформаторлар мен автотрансформаторлар -дың зақымдалуының негізгі түрлері: трансформатор (үш фазалы) ішіндегі фазалардың және орауыштардың сыртқы кірмелеріндегі орауыштардың тұйықталуы; бір фазаның орамдарының орауыштары арасындағы тұйықталу (орамдық тұйықталу); орауыштардың жерге немесе олардың сыртқы кірмелерінің тұйықталуы; жылынуға және «болаттың өртенуінің» пайда болуына алып келетін трансформатордың магнит сымының зақымдалуы. Тәжірибеден байқағандай, кірмедегі ҚТ мен орауыштардағы орамдық тұйықталу көп болады. Трансформатор ішіндегі фаза аралық зақымдалу оған қарағанда аз болады. Үш фазалы трансформаторларда да болуы мүмкін, бірақ фаза аралық оқшауламаның жақсы беріктігіне байланысты мүмкіндігінше аз. Бір фазалы үш трансформатордан құралған трансформатор тобында, фазалар орауыштарының өзара тұйықталуының пайда болуы мүмкін емес десе де болады. Орам зақымдалуы кезінде зақымдалу орнына қорек көзінен баратын токтар үлкен болмайды. Тұйықталған орамның саны wa аз болған сайын, тораптан келетін Iк токтың шамасы да аз болады. Трансформатор зақымдалуынан РҚ бұзылу көлемін шектеу үші ол тез жұмыс жасауы керек    (t = 0,050,1 с).

Зақымдалудан қорғаныс. Мұндай РҚ ретінде ток үзіндісі, дифференциалды және газдық қорғаныс қолданылады. Қуаты 200 MBА және жоғары трансформаторларда автоматты түрде сумен өртті сөндіру қарастырылады. Ары қарай айтылғандардың барлығы да трансформаторлар мен автотрансформаторларға да қатысты

Қалыпты емес режімдердің түрлері. Трансформаторлардың жұмыс режімінің қалыпты еместігі көбінесе ондағы асқын токтардың пайда болуында, яғни трансформатордың номиналды тогынан асатын. Трансформаторлардағы асқын ток сыртқы ҚТ, тербелу және асқын жүктелу кезінде пайда болады. Асқын жүктелу электр қозғалтқыштардың өзіндік іске қосылуы әсерінен, параллельді жұмыс жасайтын трансформатордың ажыратылуы әсерінен жүктеменің жоғарылауынан, АВР қызметі кезінде жүктеменің автоматты түрде қосылуынан және т.б. пайда болады.

Сыртқы ҚТ. Трансформатор шинасындағы зақымдалудан болған немесе кететін шинадан қосылған ажыратылмаған зақымдалудан болған сыртқы ҚТ-да, трансформаторда, оның зақымдалуына алып келетін және оның орауыштарын рұқсат етілген шамадан тыс қыздыратын ҚТ Iк > Iном токтары өтеді. Соған байланысты трансформаторда сыртқы ҚТ РҚ болуы қажет, ол трансформаторды өшіреді.

Сыртқы ҚТ қорғаныс МТҚ, минималды кернеуді блоктаушы МТҚ, дистанционды РҚ, нөлдік және кері тізбектегі токтық РҚ арқылы іске асырылады. Сыртқы ҚТ қызмет зонасына қосалқы стансаның шинасы (I бөлік) мен осы шиналардан кететін қосылулар (II бөлік) кіруі қажет. Бұл РҚ сонымен бірге трансформатордағы зақымдалудың резерві болып табылады.

Асқын жүктелу. Асқын жүктелудің РҚ әсер уақыты орауыштардың оқшауламасының қызуымен анықталады. Май трансформаторлары асқын жүктелудің 5% жібереді. Апатттық режімде қысқа уақыттағы асқын жүктелу келесі аралықта рұқсат етіледі:

Асқын жүктелудің қайталануы................1,3        1,6        1,75        2        3

Асқын жүктелудің рұқсат етілген уақыты, мин ….120   45    20  10     1,5

Бұл мәліметтерден байқағанымыздай, ондаған минутпен өлшенетін, біршама уақыт аралығында (1,5-2) Iном асқын жүктемені жіберуге болады. Әсіресе ұзақ болмағандығы үшін трансформаторға зақым келтірмейтін, мысалы электр қозғалтқыштарының өзіндік іске қосылуынан немесе итеріп жіберетін түрдегі (электропоезд, көтергіштер және т.б.) жүктемеден пайда болатын қысқа аралық, өзі жойылатын асқын жүктелу жиі болады. Мұндай асқын жүктелуде трансформаторды ажыратудың қажеті болмайды. АВР арқылы автоматты түрде қосылатын жүктемеден, параллельді жұмыс жасайтын трансформатордың ажыратылуымен және т.б. жасалынған ұзақ асқын жүктемелерде уақыты жеткілікті қызметкерлердің өшіруіне болады. Кезекші қызметкерлері жоқ қосалқы стансаларда ұзақ асқын жүктемені жою жауапкершілігі аз тұтынушылар немесе асқын жүктелген трансформаторды ажырату арқылы автоматты түрде РҚ-тан жасалуы қажет. Сонымен асқын жүктелу кезіндегі трансформатордың РҚ іске қосылуы қажет, егер асқын жүктелу автоматты түрде немесе қызметкерлер жоя алмаған жағдайда.

Толық емес фазалық режім. Автотрансформаторларда (AT) жоғары (ВН) немесе орта кернеу (СН) жақтарын ажыратқанда (немесе қосқанда) пайда болатын толық фазалық емес режімнен РҚ қарастырылады. Бұл РҚ АТ ажыратылуына қызмет етуі тиіс. Мұндай РҚ орнату осы қосалқы стансадағы  аталған режімде параллель жұмыс жасайтын екінші АТ ажыратылу мүмкіндігімен шартталған.

Трансформатор багындағы майдың деңгейінің төмендеуі бактың ағуынан немесе сыртқы ауаның температурасының бірден төмендеуі салдарынан орауыштардың деңгейінен төмендеуі орауыштардың зақымдалуына алып келеді.

 

10.2 Сыртқы қысқа тұйықталу кезіндегі асқын токтан қорғаныс

Сыртқы ҚТ қорғаныс трансформаторды жинақтау шинасында немесе олардан жіберілетін қосылуларда ҚТ болғанда қызмет етеді (10.1 суретті қара), егер РҚ немесе осы элементтердің ажыратқышы істен шықса. Сонымен қатар сыртқы ҚТ РҚ трансформатордағы зақымдалудан қорғаныс ретінде де қолданылады. Бірақ селективтілік шарты бойынша сыртқы РҚ-тың уақыт ұстанымы болуы керек, сондықтан да тез іске қосылмайды. Сол себептен трансформатордағы зақымдалудың негізгі РҚ ретінде тек аз қуатты трансформаторларда ғана қолданылады. Ішкі ҚТ-дан арнайы РҚ бар трансформаторларда, сыртқы РҚ осы қорғаныстың резерві болып табылады, егер ол іске қосылмаған жағдайда. Сыртқы ҚТ-дан РҚ ең қарапайым түрі МТҚ болып табылады.

 

10.3 Трансформаторлардың максималды ток қорғанысы. Екі орамды төмендеткіш трансформаторлардың қорғанысы.

Бір жақтан қоректентін трансформатордың МТҚ сұлбасы 10.1 суретте келтірілген. Трансформатордың өзі қызмет ету зонасына қосылу үшін, РҚ қоректену көзі жағынан қойылады және ол Q1 ажыратқышының ажыратылуына қызмет етуі керек. МТҚ токтық релесі Q2 ажыратқышына қойылған ТТ қосылады.

 

а) үш ТТ бар ток тізбектерінің сұлбасы; б) оперативті тізбектердің принципиалды сұлбасы; в) құрылымдық сұлба; г) екі ТТ бар ток тізбектерінің сұлбасы

10.1 сурет - Екі орамды трансформатордың максималды ток қорғанысы

10.1, а суретте трансформатордың РҚ-ның сұлбасы келтірілген, ол уақыт ұстанымымен іске қосылып Q1 және Q2 ажыратқыштарының ажыратылуына жұмыс жасайтын екі КА1 және КА2 ток релесімен жасалған. Бұл кезде трансформатордың төменгі кернеу жағында (НН) сыртқы ҚТ жағдайында Q2 ажыратқышының ажыратылуы Q1 ажыратқышының қызметін резервте ұстайды. Көбінесе РҚ екі уақыт ұстанымен орындалады: бірі t1 төменгі кернеу жағындағы Q1 ажыратқышының ажыратылуына, ал екіншісі   t2 = t1 + жоғары жақтағы Q2 ажыратылуына. МТҚ бұлай орындалуының құрылымдық сұлбасы  10.1,  в суретте келтірілген. Сыртқы ҚТ-дан ажырамаған жағдайда төменгі жақтағы МТҚ t1 уақыт ұстанымымен Q1 ажыратқышы ажыратады, бұл кезде трансформатордың жоғары жағында кернеу болады. Ал трансформаторда зақымдалу болған жағдайда және оның негізгі тез әсер ететін РҚ қосылмағанда МТҚ уақыт ұстанымымен Q2 ажыратқышын ажыратады.

Жоғары кернеуі 110-220 кВ трансформаторларының сұлбасындағы КА1 және КА2 ток релелері үшбұрыш жалғанған ТТ-на қосылған (10.1, а суретті қара). МТҚ ток тізбектерінің осылай жасалуы 110-220 кВ тораптағы жерге ҚТ кезіндегі оның селективті емес қызметінің алдын алады (трансформатрдың бейтарабы жерлендірілген жағдайда). Қорғаныс фаза аралық барлық ҚТ түрлерінде орауыштары y/ қосылған жоғары және төменгі кернеу жағында да қызмет жасайды. Бірақ та, толық жұлдызшамен жиналған ТТ қосылған үш ток релесі бар МТҚ-мен салыстырғанда, төменгі кернеу 6-10 кВ жағында екі фазалық ҚТ кезінде сезімталдық 15% төмендейді. Орауыштары y/y немесе  / жалғанған және бейтарабы жерлендірілген тораппен байланысы жоқ сұлбадағы трансформаторлар үшін МТҚ екі КА1 және КА2 токтық релемен орындалады (10.1, г суретті қара), бұл кезде трансформторлар толық емес жұлдызшаға жалғанады. МТҚ мұндай сұлбасы Y/ орауыштары жалғанған сұлбадағы трансформаторларда да қолданылуы мүмкін. Осы кезде орауыштары Y/ жалғанған сұлбадағы трансформатордан кейінгі екі фазалы ҚТ-ға МТҚ сезімталдығын жоғарылату үшін, КA3 ток тізбегінің кері сымында қосымша реле орнатылады (10.1, в-г суреттерде үзік сызықпен көрсетілген). Мұндай трансформаторлар орауыштарының қосылу сұлбасы үшбұрыш-жұлдызшаға жалғанған нөлдік нүктесі жерлендірілген трансформаторларда да қолданылады (әдетте 0,4 кВ торабын қоректендіретін).

 

10.4 АТ сыртқы фаза аралық ҚТ резервтік қорғанысы

Үш орауышты төмендеткіш АТ-да сыртқы фаза аралық ҚТ-дан резервтік қорғаныс ретінде қолданылады: МТҚ төменгі кернеу жағында қосылу кернеуі аралас; AT 220/110/6-10-35 кВ жоғары кернеу жағында – БТҚ және МТЗ ОП және де кернеуі бойынша қосылатын МТҚ үш фазалы ҚТ-дан; Жоғары және төмен кернеу жағында  AT 220/110/6-10-35 кВ және 500/220/10 кВ - ДҚ.

АТ төменгі жағындағы қосылу кернеуі аралас максималды токтық РҚ, оның шықпаларына енгізілген ТТ қосылады. РҚ бірінші уақыт ұстанымы ТК ажыратқышының ажыратылуына, ал екіншісі- барлық АТ ажыратылуына жұмыс жасауы қажет.

ЖК және төменгі кернеу жағында орнатылатын бағытталған РҚ ЖК және ТК ЭЖЖ қорғайтындай етіліп қосылады. МТҚ қарағанда күрделірек ДҚ қолдану, ЭЖЖ қарама-қарсы жақтарында орналасқан және де алыстағы резервтегі ЖК және ТК тораптарын селективті РҚ-пен қамтамасыз етуді келістірумен түсіндіріледі.

Нөлдік тізбектегі ток қорғанысы сыртқы ҚТ-да (жерге бір және екі фазалы) және трансформатордағы ҚТ-да трансформаторда пайда болатын 3I0 тогына әсер етеді. Олар жоғарылатқыш трансформаторларда (сонымен бірге АТ-да) және жоғары және төмен кернеудегі орауыштар жағына орнатылады (егер соңғылар жұлдызша сұлбасымен жалғанып, терең жерлендірілген нөлдік нүктеде жұмыс жасаса).

Оперативті қызметкерлер бақылауындағы трансформаторларда трансформаторды асқын жүктемеден қорғау үшін – асқын жүктемеден РҚ бір ток релесінің сигналы арқылы орындалады.

 

11 Дәріс. Трансформаторлардың және автотрансформаторлардың негізгі ток қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: трансформаторларды ҚТ барлық түрінен негізгі қорғаулар қарастырылады.

Дәрістің мақсаты: трансформаторларды ҚТ барлық түрінен дифференциалды қорғаудың және ток үзіндісінің қызмет жасау принципі оқытылады.

 

11.1 Ток үзіндісі

Ток үзіндісі – трансформатордағы зақымдалудан тез әсер ететін РҚ. Үзіндінің қызмет ету аумағы шектелген, жерге тұйықталу тогы аз торапқа жұмыс жасайтын орамдары тұйықталған және орауыштары жерге тұйықталуларда жұмыс жасамайды.Үзінді қоректену жағынан қолданады.

Үзіндінің қызмет ету аймағына ошиновка, трансформатордың қоректену көзі жағындағы орамның жартысы және шықпалар кіреді. Ішкі зақымдалудың РҚ болып табылатын үзінді трансформаторларды барлық қоректену көзі бар жағынан ажыратуы қажет. Үзіндінің артықшылығы оның қарапайымдылығы және тез әсер етуінде. Үзінді МТҚ мен газдық қорғаныспен бірге (төменде қарастырылған) төмен қуатты трансформатордың жақсы қорғанысын қамтамасыз етеді.

    

11.2 Дифференциалды қорғаныс. Трансформаторлардың дифференциалды қорғанысының тағайындалуы және әсер ету принципі

Трансформаторларды фаза аралық ҚТ-дан, жерге бір фазалы ҚТ-дан және бір фазаның орамының тұйықталуынан негізгі тез әсер ететін РҚ ретінде дифференциалды РҚ қолдану кең тараған (11.1 суретті қара). Сыртқы ҚТ және жүктемесі кезінде токтары бір жаққа бағытталған (11.1,а суретті қара) және қорғалатын трансформатордың трансформация коэффициентіне тең белгілі-бір қатынаста болады:

                                             

III / II = Кт                                               (11.1)

 

 

а) сыртқы ҚТ;  б) трансформатордағы ҚТ

11.1 сурет - Трансформаторлардың дифференциалды қорғанысының әсер етуі

 

Сыртқы ҚТ кезінде қорғаныс жұмыс жасамауы, трансформатордағы ҚТ кезінде жұмыс істеуі қажет. Қорғаныс осыны есепке алып жұмыс жасайды. Сұлбаны қоректендіретін ТАI және ТАII ток трансформаторлары қорғалатын трансформаторлардың екі жағынан қойылады. Олардың екіншілік орауыштары сыртқы ҚТ және жүктеме кезінде IIb және IIIв екіншілік токтары қосқыш сымдар контурында тізбек түрінде бағытталуы үшін әртүрлі аталатын полярлықпен қосылады.

Дифференциалды реле КА ТТ екіншілік орауыштарына параллель қосылады. Мұндай қосылу кезінде сыртқы ҚТ жағдайында және жүктеменің тогы кезінде екіншілік токтары КА релесінің орауыштарына тұйықталады және онда қарсы бағытталған, сондықтан да реледегі токтар IIb және IIIв екіншілік токтардың айрымына тең:

 

                                                       Iр = I - IIIв                                                         (11.2)

 

Қорғалатын трансформатордағы ҚТ кезінде I және IIIв екіншілік токтары реле орауыштарынан бір бағытта өтеді (11.1, б суретті қара), соның нәтижесінде реледегі ток оның қосындысына тең:

 

                                                     Iр = I + IIIв                                                          (11.3)

Егер Ip> Iс.р онда реле іске қоылып, трансформаторды ажыратады.

Дифференциалды РҚ жүктеме және сыртқы ҚТ кезінде жұмыс жасамау үшін, олардың айырымына тең реледегі ток болмау үшін, РҚ-тағы екіншілік токтарды теңестіру қажет:

 

                                                   Iр = I - IIIв = 0.                                                  (11.4)

 

Ол үшін токтар модульі және фазасы бойынша бірдей болуы керек, яғни

 

I = IIIв

 

11.3 Трансформаторлардың және АТ дифференциалды қорғанысының ерекшелігі       

ЭЖЖ және генераторлардың дифференциалды РҚ-да қорғалатын бөліктің басы мен аяғындағы біріншілік токтар бірдей, сондықтан селективтілік (11.4) шартын орындау үшін ТТ-ның трансформация коэффициентінің теңдігі болуы қажет. Трансформаторлардың дифференциалды РҚ оның жағдайы басқа. Трансформатордың біріншілік токтары шамасы бойынша тең емес және жалпы жағдайда фаза бойынша сәйкес болмайды.

Трансформатордың төменгі кернеу жағындағы ток III жүктеме және сыртқы ҚТ кезінде жоғары кернеу жағындағы токтан II әрдайым көп болады. Олардың қатынасы күштік трансформатордың трансформация коэффициенті бойынша анықталады (11.1).

Орауыштары жұлдызша-үшбұрыш және үшбұрыш-жұлдызша болып жалғанған трансформаторларда II және III токтары шамасымен ғана емес, сонымен бірге фаза бойынша айырмашылығы болады. Фазаның жылжу бұрышы трансформатордың орауыштарының жалғану тобына байланысты. Кең тараған он бірінші топта үшбұрыш жағындағы сызықтық ток жұлдызша жағындағы сызықтық топты 30° басып озады. Орауыштары жұлдызша-жұлдызша жалғанған трансформаторларда II және III токтары фаза бойынша сәйкес келеді. Сонымен селективтілік шартын (11.4) орындау үшін екіншілік токтарды теңестіретін шамасы бойынша IIb = IIII және IIIв = III / KIII; ал орауыштарының әртүрлі жалғануында  (y/ және /Y) – және релеге түсетін токтар тең болуы үшін фаза бойынша арнайы шаралар жасалады. Фазадағы токтардың компенсациясы күштік трансформатордың жұлдызша жағында орналасқан ТТ екіншілік токтарын IIb және IIIв үшбұрыш етіп жалғау арқылы жасалады.ТТ орауыштарын үшбұрыш етіп жалғау күштік трансформатор орауыштарының үшбұрыш жалғанғанына сәйкес болуы керек.

 


12 Дәріс. Трансформаторлардың газдық қорғанысы

 

Дәрістің мазмұны: трансформатор багының ішіндегі зақымдалу туралы мәліметтер; газдық реленің құрылысы мен қызмет ету принципі келтірілген.

Дәрістің мақсаты: трансформаторды ішкі зақымдалудан қорғауды қарастыру.

 

12.1 Трансформаторлардың газдық қорғанысы. Газдық реленің қондырғысы және әсер етуі.

Газдық қорғаныс трансформатордың ішкі зақымдалуларынан өте сезімтал қорғанысы ретінде кең тараған. Кожух ішінде пайда болатын, трансформатордың зақымдалуы детальдардың қызуы және электрлік доғамен қатар жүреді, ол өз кезегінде майдың және оқшауланған материалдардың бұзылуына және ұшқын газдардың түзілуіне алып келеді. Майдан жеңіл болғандықтан газ трансформатордың жоғары бөлігі (12.1 суретті қара) және атмосферамен қатыста болатын 2 кеңейткішке көтеріледі. Біршама зақымдалу кезінде газдың интенсивті түзілуінен, кеңейген газ күшті қысым жасап, оның әсерінен трансформатордағы май қозғалысқа түсіп кеңейткішке қарай жылжиды. Яғни, трансформаторда пайда болған газдар және майдың кеңейткішке қарай жылжуын трансформатордың зақымдалған белгісін білдіреді. Бұл белгілер газдың пайда болуы мен майдың қозғалуына әсер ететін арнайы қорғанысты орындауда қолданылады. Газдық реле 1, ол өз кезегінде трансформаторда зақымдалу болған кезде кеңейткішке қарай жылжитын газ бен май ағыны өтетіндей жасалған трансформатор мен кеңейткішті қосып тұратын трубада орналастырылады. Трубада кеңейткіштегі майдың зақымдалған трансформатор багына түсуіне кедергі болатын (бактағы өртті шектеу үшін) газдық қорғаныс іске қосылғанда автоматты түрде жабатын жапқыш қарастырылған.

Газдық реленің құрылымының үш түрі бар, олар әсер еткіш элементтерінің орындалу принципі бойынша бөлінеді: қалтқы, қалқандар, чашкалар.

 

 

12.1 сурет - Трансформаторда газдық релені  орналастыру:

1- газдық реле; 2- кеңейткіш

 

Қалтқы газдық реленің құрылғысы 12.2 суретте көрсетілген. Реле шойын қабықтан тұратын

Реле қабығының ішінде екі қозғалғыаш қалтқы орналасқан, олар қабырғасы жұқа цилиндр түрінде жасалып,

Қалтқылардың белгілі-бір жағдайында сынап контактілерді тұйықтайды. Қабықтың сырт жағына шығатын контактілері майысқақ және оқшауланған өткізгіштер арқылы жасалған

Жоғары қалтқының контактілері сигалға әсер етеді, ал төменгісі-трансформаторлардың ажыратылуына. Реленің қабығы кеңейткіштегі майдың деңгейінен төмен орналасады, сол себепті ол әрдайым маймен толтырылған. Қалтқы жүзіп шығуға тырысып, жоғарыға барады, олардың контактілері ажыратылған.

 

 

12.2 сурет Қалтқылы газдық реленің құрылғысы; газдық қорғаныс тізбегінің шықпалық сұлбасы.

 

Кішкене зақымдалуда газдың түзілуі жай жүреді және ол азғантай көпіршіктеніп кеңейткішке көтеріледі. Реледен өтіп газ көпіршіктері оның жоғары жағын толтырып майды итеріп шығарады. Май деңгейінің төмендеуіне қарай жоғары контакт төмендейді және бірнеше уақыттан кейін тұйықталады.

Егер трансформатордың зақымдалуы біршама болса, онда тез арада түзілген газдың қысымымен, май төменгі қалтқыны итеріп қозғалысқа кіріседі. Оның әсерінен қалтқы бірден өзінің контактілерін тұйықтап ажыратуға белгі жасайды. Ажыратқышпен басқару сұлбаларында ажыратқыш сигналдарды ұстап тұру қарастырылғандықтан, газдық реленің контактілерінің қысқа уақытта тұйықталуы кезінде де ажыратқыш берік түрде ажыратылады. Кішкене зақымдалуда ажыратудың орнына сигнал берудің өзі кезекші қызметкерлерге жүктемені басқа қорек көзіне қосып және содан кейін трансформаторды ажыратуға мүмкіндік береді.

Газдық қорғаныс сонымен қатар трансформатордағы май деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді. Бұл кезде бірінші кезекте сигналды контакт іске қосылады да, содан кейін май деңгейі ары қарай тағы да төмендеп жатса, ажыратқыш контакт іске қосылып трансформаторды өшіреді.

Газдық қорғанысты бағалау. Газдық қорғаныстың негізгі артықшылықтары: оның құрылғысының қарапайымдылығы, біршама зақымдалуларда қызметінің уақыты азаяды, зақымдалудың көлеміне байланысты ажырату немесе сигналға әсер ету. Газдық қорғаныс трансформатордың орауыштарының зақымдалуында және әсіресе орамдық тұйықталуда өте сезімтал қорғаныс болып табылады. Қуаты 1000 кВА және одан жоғары барлық май трансформаторлар газдық қорғаныспен жеткізіледі. Газдық қорғаныс трансформатордың шықпаларындағы зақымдалуда іске қосылмайтындықтан, ішкі зақымдалудан екінші қорғаныспен толықтырылуы қажет. Қуаты аз трансформаторларда мұндай қорғаныс ретінде МТҚ мен токтық үзінді қызмет етеді. қуаты жоғары трансформаторларда жаңаланған дифференциалды РҚ қолданылады.

 

13 Дәріс.  Жинақтау шиналарын қорғау

 

Дәрістің мазмұны: шиналарды қорғаудың принципі туралы жалпы мәліметтер, сыртқы ҚТ мен шинадағы ҚТ кезіндегі қорғаныстың әсері келтірілген.

Дәрістің мақсаты: шинааның дифференциалды қорғанысының қызмет ету принципі мен қорғаныстың екіншілік тізбегіндегі токтың таралуын, баланс емес тогының пайда болу себептерін үйрену.

 

13.1 Шиналардың дифференциалды қорғанысы

Жоғары және өте жоғары кернеудегі электр стансаларындағы және электр тораптарының қосалқы стансасының шинасындағы зақымдалулар, осы шинаға қосылған элементтерге қарама-қарсы орналасқан резервті РҚ арқылы ажыратылуы мүмкін. Бірақ резервті РҚ мұндай жағдайларда біршама уақыт ұстанымы tрез.з арқылы жұмыс жасайды және зақымдалған шиналардың селективті түрде өшірілуін қамтамасыз етпейді. Бірақ шинадағы ҚТ энерго жүйенің тұрақтылығы және тұтынушылардың жұмыс шарты бойынша тез өшіруді талап етеді. Шинадағы ҚТ токтату үшін олардың РҚ шинаны қоректендіріп тұрған қосылулардың барлығын өшіруі тиіс. Соған сай шиналардың арнайы РҚ ерекше жауапкершілік алады, себебі оның дұрыс жұмыс жасамауы тұтас электр стансасы немесе қосалқы станса немесе олардың секциясының өшірілуіне алып келеді. Сондықтан шинадағы РҚ қызмет ету принципі және олардың жасалуы жалған жұмыс жасау мүмкіндігінсіз, өте берік болып ерекшеленуі тиіс. Шинаның тез әсер ететін және селективті РҚ ретінде дифференциалды принципке негізделген қорғаныс  кең тараған.

Шинаның дифференциалды РҚ алдында қарастырылған ЭЖЖ, трансформаторлар және генераторлардың дифференциалды РҚ (13.1 суретті қара) жұмыс принципіне, яғни қорғалатын элементтерге (ҚС шинасына) келетін және кететін токтардың шамасы мен фазасын салыстыруға негізделген. Барлық қосылулардағы ШДҚ қоректендіру үшін трансформация коэффициенті бірдей ТТ орнатылады (қосылудың қуатына тәуелсіз).


13.1 сурет Сыртқы ҚТ кезіндегі дифференциалды қорғаныстың екіншілік тізбегіндегі токтың таралуы

 

13.2 сурет – Шинадағы ҚТ кезіндегі дифференциалды қорғаныстың екіншілік тізбегіндегі токтың таралуы

 

Дифференциалды реле 1, шинаға бағытталған біріншілік токтарында, барлық қосылулардың тогының соммасына тең ток өтетіндей болып барлық қосылулардың ТТ-на қосылады

Сыртқы ҚТ кезінде (13.1 суретте К нүктесі) зақымдалған W4 ЭЖЖ арқылы шинадан ҚТ орнына келетін ҚТ тогы I4, қоректендіру көзінен (Wl, W2, W3 желісі арқылы) шинаға келетін токтардың соммасына тең:

 

                                           (13.1)

 

 (шинадан ағып кететін біріншілік ток). Реледегі ток

 

                              (13.2)

 

Екіншілік токтарды бірінішілік токтар арқылы көрсетіп және (13.1) теңдікті есепке алып токты аламыз

 

                            

 

Сәйкесінше, егер ТТ қателігін есепке алмасақ, сыртқы ҚТ кезінде реледе ток болмайды.

 

     и.т.д.

 

Екіншілік токтардың бұл шамаларын (13.2) теңдікке салсақ

 

                        (13.3)

                           (13.3а)

 

Егер реленің әсер ету тогы, сыртқы ҚТ кезінде пайда болатын максималды баланс емес тогынан iК max көп болған жағдайда қорғаныс әсер етпейді:  IС.Р >IНБ max.

Шинаның ҚТ кезінде (13.2 суретті қара) қорек көзі бар қосылулардың барлығында (генератор), ҚТ тогы зақымдалу орнына бағытталады, яғни қосалқы стансаның шинасына. Реле орауыштарындағы екіншілік токтар бірдей бағытталған, сондықтан реледегі ток олардың соммасына тең:

 

                             (13.4)

, болғандықтан  ip = ik/k1.                                     (13.5)

 

13.5 теңдеу шинада ҚТ кезінде ШДҚ ҚТ орнындағы толық токқа Iк әсер ететінін көрсетеді. Қорғаныс қызмет жасайды егер Iк>Iс.з. Қалыпты режімде шинаға келетін токтардың соммасы шинадан кететін токтардың соммасына тең, сондықтан реледегі ток нөлге тең: Iр=0.  ТТ қателігінен реледе баланс емес тогы пайда болады, ол қалыпты режімде көп емес және сыртқы ҚТ кезінде көбейеді.

 

Әдебиеттер тізімі

 

1  Басс Э.И., Дорогунцев В.Г. Релейная защита электроэнергетических систем./ Под ред. А.Ф. Дьякова.- М. :Изд. МЭИ, 2002.- 295 с.

2 Чернобровов Н.В., Семенов В.А. "Релейная защита энергетических систем: Учебное пособие для техникумов".- М.: Энргоатомиздат, 1998.

3 Овчаренко Н.И. Автоматика электрических станций и электроэнергети-ческих систем. - Москва; “Издательство НЦ ЭНАС”, 2000г.-503с.

4 Шабад М.А. Расчеты РЗ и А распределительных сетей: Монография.- СПб.: ПЭИПК, 2003г.- 350с.

5 Овчинников В.В. Защита электрических сетей 0,4-35кВ. Ч.1,Ч.2. –М.: Издательство редакции журнала “Энергетик”, 2002г.

6 Федосеев А.М. Релейная защита электрических систем: - М.: Энергия, 1992, - 560 с.

7 Беркович М.А., Семенов В.А. Основы техники и эксплуатации релейной защиты. - М.: Энергия, 1991,- 432 с.

8 Авербух А.М. Релейная защита в задачах с решениями и примерами. - М.: Энергия, 1975 - 416 с.

9 Правила устройства электроустановок Минэнерго СССР. 6-е издание -М.: Энергоатомиздат, 1986.

12 Справочник по наладке вторичных цепей электростанций и подстанций / Под ред. Э.С. Мусаэляна. - М.: Энергоатомиздат, 1989.

13 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 13А. Релейная защита понижающих трансформаторов и автотрансформаторов 110-500 кВ: Схемы. - М.: Энергоатомиздат,1985.- 112 с.

14 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 13Б. Релейная защита понижающих трансформаторов и автотрансформаторов 110-500 кВ: Расчеты. - М.: Энергоатомиздат, 1985.- 96 с

15 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 2. Ступенчатая токовая защита нулевой последовательности от замыканий на землю линий 110-220 кВ.- М.; Л.: Госэнергоиздат, 1961.- 64 с.

16 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 9. Дифференциально-фазная защита линий 110-330 кВ.- М.: Энергия, 1972-114 с.

17 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 10. Высокочастотная блокировка дистанционной и токовой направленной нулевой последовательности защит линий 110-220 кВ.- М.: Энергия, 1975-76с.

18 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 12. Токовая защита нулевой последовательности от замыканий на землю линий 110-500 кВ. Расчеты. - М.: Энергия, 1980. -88 с.

19 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 3. Защита шин 6-220 кВ станций и подстанций. - М.; Л.: Госэнергоиздат, 1961.- 72 с.

20 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 6. Устройства резервирования при отказе выключателей 35-500 кВ.- М.: Энергия, 1966. -48 с.

21 Руководящие указания по релейной защите. Вып. 7. Дистанционная защита линий 35-330 кВ. - М.: Энергия, 1966.