КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

 

«Өндіріс кәсіпорындарын электрмен жабдықтау» кафедрасы

  

 

ЭЛЕКТРМЕН  ЖАБДЫҚТАУ 

050718 – Электрэнергетика мамандығының барлық оқу түрлерінің

студенттеріне арналған дәрістер жинағы 

 

2 бөлім

 

Алматы 2009 

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Р.Н.Бозжанова, О.П.Живаева, Г.Ж.Манапова.   

Электрмен жабдықтау. 050718 – Электрэнергетика мамандығының барлық  оқу түрлерінің студенттері үшін дәрістер жинағы (2 бөлім) – Алматы: АЭжБИ, 2009. – 71 б.

 

       Дәрістің осы бағытында өнеркәсіптік кәсіпорындарды электрмен қамтамасыз ету мәселесі баяндалады. Электрлік жүктемелердің есептеулері, қосалқы станциялардың электр құрылғыларын, желілері мен серіктестіктерін таңдау, электр энергиясын тарату тәсілдері, реактивті қуатты өтемелеу мен өтемақысын сапалық қамтамасыз ету жан-жақты қарастырылған. 

Мазмұны 

1.№1 дәріс. Электр жүктемелерінің графиктері .................................................  4

2.№2 дәріс. Электр энергияны өнеркәсіптік  тұтынушылардың

сипаттамалары ........................................................................................................  8

3.№3 дәріс. Өнеркәсіп орындарындағы электрлік жүктемелер .........................12

4.№4 дәріс. Электр қабылдағыштар және жүктеме графиктерін сипаттайтын көрсеткіштер .........15

5.№5 дәріс.  Электр жүктемелерін әртүрлі  тәсілдер арқылы анықтау .............19

6.№6 дәріс. Реактивті қуатты өтемелеу .............................................................. 25

7.№7 дәріс. Реактивті қуатты өтемелеу (тақырыптың жалғасы) ..................... 29

8.№8 дәріс. Реактиві қуатты өтемелеу (тақырыптың жалғасы).........................34

9.№9 дәріс. 1 кВ-қа дейінгі кернеуде электр энергиясын тарату.....................  38

10.№10 дәріс. 1000 В-қа дейінгі желілер үшін қорғаныс аппаратурасы ..........41

11.№11 дәріс. 1000 В –қа дейінгі сымдар мен кабельдердің қорғанысын және қимасын таңдау ..................................................................................................... 44

12.№12 дәріс. Кернеуі 1кВ-тан жоғары электр торабы ......................................48

13.№13 дәріс. Жоғары кернеулі желілердің электрлік есебі ………………… 53

14.№14. дәріс. Өндірістік кәсіпорындардағы қосалқы станциялар …………..55

15.№15 дәріс. Өндірістік мекемелердің қосалқы станциялары ……………....58

16.№16 дәріс. Электр энергиясының сипаттамасы …………………………....62

17.№17 дәріс. Электр энергиясын есепке алу. Электр қауіпсіздігінің қорғау шаралары .........66

Әдебиеттер тізімі ....................................................................................................71

 

1 дәріс. Электр жүктемелерінің графиктері 

     Дәрістің мазмұны:

-         тұтынушыларды энергетикалық және технологиялық жүйелердің

қосалқы жүйесі ретінде электрлік жабдықтау; жүктеме графиктерінің түрлерін зерттеу.

     Дәрістің мақсаты:

     - негізгі анықтамалар мен өндіріс салаларымен танысу; жүктеме графиктерін тұрғызу әдістері; ұзақтығы бойынша жүктеменің жылдық графигі.

 

Тұтынушыларды энергетикалық және технологиялық жүйелердің қосалқы жүйесі ретінде электрлік жабдықтау.

Өндіріс орындарының электрлік жабдықтау жүйесі жергілікті өндірістік, көліктік, коммуналдық және ауылшаруашылық тұтынушылардың комплексті электрлік жабдықтауын қамтамасыз ететін энергетикалық жүйенің қосалқы жүйесі болып табылады. Сонымен бірге өндіріс орындарының электрлік жабдықтау жүйесі электрлік жабдықтауға белгілі бір талаптар қоятын сол өндіріс орнының технологиялық жүйесінің қосалқы жүйесі болып табылады.

Өндіріс орындарының электрлік жабдықтау жүйесі өнеркәсіптік қабылдағыштарды электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін құрылады.

Мұндай тұтынушыларға түрлі машиналар мен механизмдердің электр қозғалтқыштары, электрлік пештер, электролиздік құрылғылар, электр пісіру аппараттары мен машиналары, жарықтандыру қондырғылары және басқа да өнеркәсіптік тұтынушылар жатады.

Қазіргі кезде тұтынушылардың көбісі электр энергиясын электр желілері арқылы электр энергия көздері мен электр станцияларын байланыстыратын энергетикалық жүйеден алады.

Энергетикалық жүйе дегеніміз - электр энергиясы мен жылуды өндіру, түрлендіру үздіксіз процесінде ортақ режиммен байланысқан электр станциялары, электр және жылу желілерінің жиынтығы.

Электр энергетикалық жүйе деп электр энергиясын өндіру, жеткізіп беру, тарату және тұтыну процестерімен байланысқан энергетикалық жүйенің электрлік бөлігі және содан тұтынатын қабылдағыштарды айтады.

Электрлік жабдықтау - тұтынушыларды электр энергиясымен қамту.

Электрлік жабдықтау жүйесі - ол тұтынушыларды электр энергиясымен қамтамасыз етуге арналған электр қондырғыларының жиынтығы.

Орталықтандырылған электрлік жабдықтау - ол тұтынушыларды энергетикалық жүйеден жабдықтау.

Электр желісі - бұл белгілі бір аймақта жұмыс істейтін қосалқы станциялар, тарату құрылғылары, ток өткізгіші, әуе және кабельдік электр тарату желілерінен тұратын, электр энергиясын тарату және жеткізу электр қондырғыларының жиынтығы.  

Электр энергия қабылдағышы - ол электр энергиясын басқа бір энергияға түрлендіретін аппарат, агрегат және т.б.

         Электр энергия тұтынушысы - ол технологиялық процесі ортақ, белгілі аймақта орналасқан электрқабылдағыш немесе электрқабылдағыштар тобы.

         Тәуелсіз қоректену көзі - ол апаттық режимнен кейін басқа қоректену көздерінде кернеу жоғалса да, өзінің кернеуін сақтап тұратын қоректену көзі.

         Бірақ көптеген кәсіпорындар өздерінің ЖЭО-сын салуда. Оның мынадай себептері бар:

         а) технологиялық мақсаттар мен жылуландыруға жылу энергиясының қажеттілігі және оған қоса электр энергиясын өндірудің қолайлылығы;

         б) жауапты тұтынушылар  үшін резервті қоректену көзінің қажеттілігі;

         в) кейбір кәсіпорындардың энергетикалық жүйеден алшақтығы;

         Өндіріс объектілері мынадай өндіріс салаларына қатысты:

а) тау-кен өндірісі (көмір шахталары; рудалы және рудалы емес қазбаларды өндіру карьерлері; мұнай кәсіпшілігі; кен байыту комбинаттары және агломерациялық фабрикалар);

б) қара металлургия (кокс-химиялық цехтар; домендік цехтар қондырғылары; мартенді, конверторлы және жаймалау цехтар қондырғылары);

в) машина жасау және металл өндеу (металл кесу және ағаш өңдеу станоктары; электрлік аспаптар; ұсталық қалыптау басқақтары және машиналары);

г) химия өнеркәсібі (азот өнеркәсібі; сода; суперфосфат, күкірт қышқылы, кальций карбиді, хлор, металдық натрий, техникалық бұйымдар және синтетикалық каучук өндірістері және т.б.);

д) мұнай өндеу кәсіпшілігі;

е) қағаз-целлюлоза кәсіпшілігі;

ж) жеңіл өнеркәсіп (мақта-қағаз, суконды және жасанды маталардың тоқыма және тігін фабрикалары, аяқ киім, былғары және т.б. фабрикалар);

и) құрылыс материалдарының өндірісі (цемент, әйнек, кірпіш зауыттары, темір-бетон зауыттары);

к) тамақ өнеркәсібі (элеваторлар, диірмендер, күрпі, нан зауыттары, қант, сүт, спирт және т.б. зауыттар).

Барлық салалардың өндіріс орындарындағы жалпы өндірістік қондырғыларды мынадай негізгі топтарға бөлуге болады:

1. Көтерме – көліктік машиналары (кран, тельфер, көпірлік және консольді крандары, лифттер, манипуляторлар және т.б.).

2. Ағынды-көлік жүйелері (конвейрлер, шнектер және жүк тасымалдау механизмдері).

3. Компрессорлар, желдеткіштер, насостар.

Өндірістің электр технологиялық саласын ерекше атап өту қажет. Оған:

1. Электр-термиялық қондырғылар.

2. Электр-пісіру қондырғылары.

3. Электролиз қондырғылары.

4. Металл өңдеудің электрлік әдістері.

5. Кернеуі жоғары электрлі өріс қондырғылары жатады.

Ең көп тараған электр энергиясының тұтынушысы өндіріс орындарының электрлік жарықтандыруы болып табылады (қыздыру, галогенді, люминесцентті, сынап – кварцты, ксенонды және натрийлі шамдар).

Электр жүктемелерінің графиктері

Электр жүктемелері және қабылдағыштардың, цехтағы қабылдағыштар тобының, сондай-ақ цехтың, жалпы зауыттың тұтынатын электр энергиясын сипаттайды. Өндірістік кәсіпорындардағы электр жабдықтау жүйесін жобалау және пайдалану барысында жүктемелердің негізгі 3 түрі есептелінеді: активті қуат Р, реактивті қуат Q және ток I.

Электр қуатын өлшеуіш аспаптар арқылы көзбен бақылауға болады. Жүктеменің уақыт бойынша өзгеруін өздігінен жазатын аспаптар арқылы тіркеуге болады (1 сурет). Бірдей уақыт аралығында алынған активті және реактивті қуат санағыштары бойынша пайдалану барысында активті және реактивті қуаттардың уақытқа байланысты өзгеруін, әдетте, сатылы қисық арқылы көрсетеді (2 сурет).

Активті және реактивті және токтың уақыт аралығында өзгеру қисығын сәйкесінше активті қуат, реактивті қуат, токтың жүктеме графиктері деп атайды.

 

 

 

 

 

1 Сурет – Тіркейтін аспап көрсетуі бойынша жүктеме графигі

2 Сурет – Активті қуат санағышының көрсетуі бойынша жүктеме графигі:

tн  - бірдей интервалдар                                                                времени.

 

Жүктеме графиктері 2-ге бөлінеді: жеке графиктер – жеке қабылдағыштар үшін, топтық – қабылдағыштар тобы үшін. Жеке жүктеме  графиктері кіші әріптермен: p(t); q(t); i(t); ал топтық жүктеме графиктері бас әріптермен: P(t); Q(t); I(t) белгіленеді.

 

;

мұнда n– қабылдағыштар саны.

 

 

 
;

Жеке графиктер электр энергиясының қуатты қабылдағыштарының жүктемелерін анықтау үшін қажет (электр пештері, түрлендіргіш агрегаттар, бас жетектер, жаймалау станоктары және т.б.).

Әдетте, кәсіпорындардағы электр жабдықтауды жобалауда топ-топтық жүктеме графиктері осы кәсіпорынның активті және реактивті қуаттады тұтынуын айқындауға, кәсіпорынды қоректендіретін ток көзін дұрыс және тиімді таңдауға, сондай-ақ электр жабдықтаудың барынша тиімді сұлбасын жасауға мүмкіндік береді.

Уақыт ұзақтығы бойынша өндірістік кәсіпорынның жүктеме графигі кезектік, тәуліктік және жылдық болып жіктеледі. Өндірістің әрбір саласының технологиялық процеспен анықталатын өзіне тән жүктеме графигі болады.

Қабылдағыштардың жұмыс тәртібінің реттілігі бойынша олардың жекелей жүктеме графиктері периодтық, циклдық, циклдық емес және реттік емес болып бөлінуі мүмкін.

Топтық жүктемелер периодтық, жартылай периодтық және реттік емес болып бөлінеді. 

Ұзақтығы бойынша жылдық графиктерді тұрғызу

Жыл бойына барынша көп жүктелетін күн – 22.12, ал ең аз жүктелетін күн – 22.06 болып қабылданған. Осы күндердің тәуліктік графиктері арқылы ұзақтық бойынша жылдық графигті тұрғызуға болады. Әр климаттық аумаққа байланысты жыл бойына қысқы Nз және жазғы  Nл күндер санын білеміз.

 

 

 

 

 

3 Сурет - Ұзақтық бойынша жылдық график 

Қысқы графикте ұзақтығы 30 минутқа тең не одан жоғары болса, максималдық ордината есептік болып саналады. Әрбір қысқы және жазғы графиктің ординаталарына сәйкес жүктеменің жыл бойына ұзақтығы есептелінеді және сол нәтижелер бойынша төмен қарай түсетін сатылы график тұрғызылады. Жылдық графиктің ауданы белгілі бір масштабтағы жыл бойына кеткен электр энергиясының шығынына тең. Мұндай график кәсіпорынның электр энергиясының шығыны бойынша жұмыс тиімділігін сипаттайды.

 

№2 дәріс. Электр энергияны өнеркәсіптік  тұтынушылардың сипаттамалары

Дәрістің мазмұны:

- тақырып бойынша анықтамалар мен белгілеулер беріледі.

Дәрістің мақсаты:

- орташа, максималды, есептік-электр жүктемелерді оқып білу.

 

Электр энргияны тұтынушылар бірнеше параметрлермен сипатталады:

а) Өндіріс орындарында электр энергияны қабылдағыштар ток түріне байланысты келесі топтарға бөлінеді:

1) жиілігі 50Гц, кернеуі 1000В –қа дейігі үш фазалы қабылдағыштар;

2) жиілігі 50Гц, кернеуі 1000В-тан жоғары үш фазалы қабылдағыштар;

3) жиілігі 50Гц, кернеуі 1000В-қа дейігі бір фазалы қабылдағыштар;

4) жиілігі 50Гц-тан жоғары, түрлендіргіштік қосалқы станциялардан және қондырғылардан қоректенетін қабылдағыштар;

5) түрлендіргіштік қосалқы станциялардан және қондырғылардан қоректенетін тұрақты ток қабылдағыштар.

Қазіргі кезде өндіріс орындарында электр жабдықтау үш фазалы айнымалы ток арқылы іске асады. Тұрақты ток қабылдағыштардың қоректенуіне түрлендіргіштік агрегаттар орнатылған (жарты өткізгіштік түзеткіштер, сынаптық түзеткіштер, қозғалтқыш-генератор (Қ-Г) және механикалық түзеткіштер) түрлендіргіштік қосалқы станциялар құрылады.

Түрлендіргіштік агрегаттар үшфазалық ток желісінен қоректенеді, сондықтан оларды үш фазалы ток қабылдағыштар деп атайды.

Меншікті түрлендіргіш агрегаттары бар тұрақты ток қабылдағыштар: Қ-Г жүйе бойынша электр жетегі, ионды  электр жетек және т.б. электр жабдықтау бойынша үш фазалы ток қабылдағыштар болып табылады.

Түрлендіруші қосалқы станциялардан қоректі талап ететін тұрақты ток қабылдағыштардың жиі кездесетіндері: завод ішіндегі электрфицирленген көлік, электролизді өндіріс, кейбір көтерме -көліктің және көмекші механизмдердің электр қозғалтқыштары;

б) кернеу бойынша- ПУЭ сәйкес, электр энергияны өндіруші, түрлендіруші, таратушы және тұтынушы электротехникалық қондырғылар, сонымен қатар кернеуі 1000В-қа дейін электр қондырғылар және 1000В-тан жоғары электр қондырғылар болып бөлінеді;

в) бейтарап режимдер:

1) кернеуі 1000В-қа дейінгі қондырғылар жерге қосқыш арқылы, сонымен қатар оқшауланған бейтарап арқылы орындалады, ал тұрақты ток қондырғылары- жерге қосу және оқшауланған нөлдік нүкте арқылы орындалады.

Кернеуі 1000В-қа дейін оқшауланған бейтарабы бар электрлік қондырғыларды аса қауіпсіздікті талап ететін жерде қолдану жөн (торф өндіру кәсіпорындарында, көмір шахталарында және т.б.) және оларға шарт қойылады: желі оқшауламасының бақылауын қамтамасыз ету және теілу сақтандырғыштың тұтастығы, қызметкерлердің жерге тұйықталу зонасын тез арада іздеп табу және оны жою немесе жерге тұйықталу зонасын автомат арқылы өшіру. Қауіптігі аз шартта айнымалы ток төрт сымды желілерде және тұрақты ток үш сымды желілерде бейтарап тұйықтау міндетті түрде керек;

2) кернеуі 1000В-тан жоғары электрлік қондырғылар келесі түрге бөлінеді:

- оқшауланған бейтарабы бар қондырғылар ( кернеуі 35 кВ-қа дейін);

- сыйымдылық тоғын өтемдеу үшін индуктивті кедергі арқылы жерге қосылған бейтарабы бар қондырғылар (кернеуі 35 кВ-қа дейін және сирек кезде 110 кВ);

-жерге қосылған бейтарабы бар қондырғылар (кернеуі 110 кВ-қа дейін және жоғары).

Сонымен қатар бұл қондырғылар аз шамалы жерге тұйықталу тоғы бар қондырғылар (500 А-ге дейін) және үлкен жерге тұйықталу тоғы бар қондырғылар (500А-ден жоғары) болып бөлінеді;

г) ток жиілігі бойынша электр энергияны қабылдағыштар-өндірістік жиілікті қабылдағыштар (50Гц), үлкен жиілікті қабылдағыштар (100 кГц-тен жоғары), жоғары жиілікті қабылдағыштар (10 Гц-ке дейін) және төмен жиілікті қабылдағыштар (50 кГц-тен төмен) болып бөлінеді.

Көп жағдайда қабылдағыштар өндірістік жиіліктегі электр энергияны пайдаланады. Үлкен жиілікті және жоғары жиілікті қондырғылар металды балқыту үшін қолданады. Жоғары жиілікті қондырғыларға, мысалы текстилді өнеркәсіпте жасанды жібек өндіретін электрқозғалтқыштар жатады (133Гц);

д) электр энергия қабылдағыштары режим ұқсастығы бойынша, яғни жүктеме графигінің ұқсастығы бойынша топтарға бөлінеді. Тұтынушылардың осы топтарға бөлінуі жалпы электр жүктеменің қосындысын табуға мүмкіндік береді.

Барлық қабылдағыштардың үш сипаттамалық топтары бар:

а) бір қалыпты немесе аз мөлшерде өзгеретін жүктемемен жұмыс істейтін қабылдағыштар (4-сурет). Бұл режимде электрлік машина немесе аппарат бөлшектерінің температурасы аз белгіленген температурадан аспай ұзақ уақыт жұмыс істей алады.

 

 

 

 

4 Сурет 

Мұндай қабылдағыштар мысалы ретінде компрессор,  сорғыш, желдеткіш және т.б. электр қозғалтқышын, жатқызуға болады;

б) қысқа мерзімді жүктеме режимінде жұмыс істейтін қабылдағыштар. Бұл режимде машиналармен аппараттардың жұмыс периодының ұзақтығы аз, тіпті машиналар мен аппараттардың бөлшектерінің температурасы белгіленген шамадан аспайды (5-сурет). Ал машиналар мен аппараттардың өшіп қалу периоды соншалықты ұзақ, тіпті машина қоршаған ортаның температурасына дейін салқындануына үлгереді.

 

 

 

 

 

 

  Сурет 

Бұл топтағы қабылдағыштарға мысалы ретінде метал кесетін станоктардың, қосымша механиздерінің, электр қозғалтқыштарын, жапқыларды және т.б. жатқызуға болады:

1) қайталанбалы – қысқа мерзімді жүктеме режимінде жұмыс істейтін қабылдағыштар (6- сурет). Бұл режимінде машина мен аппараттардың қысқа мерзімді жұмыс периоды қысқа мерзімді өшу периодымен кезектесіп тұрады. Қайталанбалы – қысқа мерзімді жұмыс режимі жұмыс істеудің салыстырмалы жалғастығымен және циклдің ұзақтығымен сипатталады. Қайталанбалы қысқа мерзімді жүктеме режимінде электр машина немесе аппарат шексіз уақытта белгіленген салыстырмалы жұмыс істеу жалғастығымен жұмыс істей алады, ал машина немесе аппаратура бөлшектерінің температурасы белгіленген шамадан аспайды.

Бұл топтағы қабылдағыштарға мысал ретінде крандар, балқу аппараттар және т.б. электр қозғалтқыштарын жатқызуға болады.

 

 

 

 

 

 

6 Сурет

 

Жоғарыда айтылған қабылдағыштардың жұмыс режимдері үшін ГОСТ-183-74 сәйкес, электр өнеркәсібі белгіленген шарттарға арналған электрлік қозғалтқыштар шығарады;

г) жүктемелердің симметриясыздығы немесе фаза жүктелуінің біркелкісіздігі. Симметриялы жүктемелерге үш фазалы тұтынушының электр қозғалтқыштары және үш фазалы пештер жатады. Симметриялы емес жүктемелерге (бір-екі фазалы) электрлік жарықтандыру, бір фазалы және екі фазалы пештер, бір фазалы балқыту аппараттарын жатқызуға болады;

д) қорек көзінің сенімділігі /ПУЭ 1998 ж/.

Электрмен жабдықтау сенімділігін қамтамасыз ету барысында электрлік қабылдағыштарды келесі 3 категорияға бөлемді:

е) 1 категориялы электрлік қабылдағыштар - электр жабдықтаудың уақытша тоқтап қалуы келесі жағдайларға әкелетін электрлік қабылдағыштар жатады: адам өміріне қауіп төнсе, ауыл шаруашылығына зиян келсе, негізгі қымбат жабдықтар бүлінсе, өнім сапасы бұзылса, күрделі технологиялық процестер нашарласа.

1 категориялы электр қабылдағыштардың тобынан ерекше топ бөлінеді: олардын тоқтаусыз жұмыс істеуі адам өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жарылыс, өрт және қымбат жабдықтардың бүлінуінен қорғайтын өндірістің апатсыз тоқталуы үшін қажет;

ж) 2 категориялы электр қабылдағыштар - электрмен жабдықтау тоқтаған кезде өнімнің толық берілуін азайып, жұмысшылардың, механизмдердің және өндірістік көліктердің жұмыссыз тұруына, қала және ауыл тұрғындардың тұрақты қызметтерінің бүлінуіне әкелетін электр қабылдағыштар;

и) 3 категориялы электр қабылдағыштар - 1 және 2 категорияларға жатпайтын барлық қалған электр қабылдағыштар.

1 категориялы электр қабылдағыштар екі тәуелсіз бір-бірімен резервте болатын корек көздерінен электр энергиясымен қамтамасыз ету керек, және бір қорек көзінің электр жабдықтауы бүлінген кезде электр жабдықтардың үзілісі қоректенуді автоматтық түрде қайта қосу уақытына ғана мүмкін.

Электр жабдықтаудың 1 категориялы электр қабылдағыштардың ерекше тобы үшін қосымша  үшінші тәуелсіз резервті қорек көзі қарастырылу керек.

Электр қабылдағыштардың ерекше тобы үшін үшінші тәуелсіз қорек көзі ретінде және қалған 1 категориядағы электр қабылдағыштар үшін екінші тәуелсіз қорек көзі ретінде жергілікті электр станциялары, энергожүйелерінің электр станциялары, үздіксіз қоректің арнайы агрегаттары, аккумуляторлы батареялар және т.б. қолданылады.

2 категориялы электр қабылдағыштар үшін екі тәуелсіз өзара реттелетін қорек көзі ұсынылады. Бір корек көзінен электрмен жабдықталу бүлінген кезде электр жабдықтаудың үзілісі - кезекші персонал немесе оперативтік бригадакөмегімен резервті қоректенуді қосу үшін қажетті уақытқа ғана мүмкін.

3 категориялы электр қабылдағыштар үшін электрмен жабдықтау бір қорек көзінен қоректенуі мүмкін, егер, келесі шарт орындалса: электр жабдықтаудың үзілісі, жөндеу және электрмен жабдықтау жүйесінің бүлінген элементін ауыстыру үшін қажетті уақыт 1 тәуліктен аспаса.

 

№3 дәріс. Өнеркәсіп орындарындағы электрлік жүктемелер

Дәрістің мазмұны:

-жүктеменің негізгі анықтамалары және белгіленуі.

Дәрістің мақсаты:

- жүктеменің келесі: орташа, орташа квадраттық, максималды, есептік түрлерін оқып білу.

 

Электр жабдықтауды қазіргі заманға сәйкес жобалау кезінде өндіріс орындарында бүкіл күрделі техника-экономикалық сұрақтар комплексінің рационалды шешуінің негізі болып күтілетін электрлік жүктемелерді дұрыс анықтау табылады. Кез келген электрмен жабдықтау жүйесін жобалаудың бірінші кезеңі электрлік жүктемелерді анықтау болып табылады.  Электржабдықтаудың жобалаған барлық элементтерінің таңдалуы электр жүктемелердің мәнімен анықталады. Күтілетін жүктемелерді дұрыс бағалаудан капиталды шығындар, түсті металдың шығыны, электр энергияның шығыны және эксплуатациялы шығындар тәуелді болады.

 

Негізгі анықтамалар және белгіленулер

Электр қабылдағыштың номиналды қуаты – қозғалтқыштың, күштік немесе арнайы трансформатордың зауыт кестесінде немесе куәлігінде, не болмаса жарық көзінің сауыты (цоколь) немесе бөлігінде (колба) белгіленген қуат. Электр қозғалтқышытың номиналды деп номиналды кернеу кезінде қозғалтқыштың білігінде үдететін қуат Рн, ал энергияның басқа қабылдағышының номиналды қуаты деп номиналды кернеу кезінде  ортаның белгіленген шарттары кезінде және олар арналған жұмыс режимі кезінде жүйеден тұтынатын қуат.

Қабылдағыштың номиналды қуаты әрқашан жүктеменің ұзақ жұмыс режиміне келтіріледі.

Қайталанбалы қысқа мерзімді режимінде істейтін қабылдағыштың куәліктік қуаты қосылу ұзақтығы  ПВ-100% кезіндегі номиналды ұзақ қуатқа формулалар арқылы келтіріледі.

Электр қозғалтқыш үшін Рномпасп.;

 

трансформатор үшін        Sном=Sпасп.

мұндағы Рпасп, (кВт); Sпасп, (кВА) – паспортта көрсетілген активті және толық қуаттар;

ПВпасп - қабылдағыштың салыстырмалы қосылу ұзақтығы.

Электр пештерінің трансформаторлары үшін Рном= Sпасп.cosjпасп,

мұндағы cosjпасп - электр пеш трансформаторының номиналды қуат коэффициенті.

Балқыту машинасының трансформаторы мен қолдық балқыту трансформаторының номиналды активті қуат - ПВ-100%-ға келтірілген белгілі бір шартты қуат.

Көп қозғалтқышты жетекті агрегат үшін (кран қондырғысынан басқа), электр энергияның қабылдағышы ретінде бүкіл агрегатты түсіну қажет, ал оның номиналды қуаты деген ПВ-100% келтірілген  агрегатының барлық қозғалтқыштарының номиналды қуаттарының қосындысы.

Крандық қондырғылар үшін «электрэнергия қабылдағышы» термині ретінде әр механизмнің электр жетегін түсіну қажет, сонымен қатар қуаттары қосылатын екі қозғалтқыштарда.

Топтық номиналды  активті қуат – бұл жеке жұмыс қабылдағыштарының номиналды активті қуаттарының қосындысы

.

Қабылдағыштың номиналды реактивті қуаты дегеніміз - номиналды активті қуат және номиналды кернеу кезінде желіден тұтылатын (таңбасы оң) немесе желіге берілетін (таңбасы теріс) реактивті қуат, ал синхронды қозғалтқыштар үшін номиналды қуат коэффициенті номиналды қоздыру тоғы кезіндегі реактивті қуат.

Топтық номиналды реактивті қуат - бұл жеке жұмысшы қабылдағыштардың номиналды реактивті қуаттарының реактивті алгебралық қосындысы

.

Орташа жүктемелер

Өзгермелі шаманың орташа мәні - бұл оның негізгі статикалық сиппаттамасы. Сондықтан жүктеменің айнымалы графигімен сипатталады. Электр энергия топтарының қабылдағыштарының орташа жүктемелерінің қосындысы есептік жүктеме мәнінің төменгі шегін бағалауға мүмкіндік береді. Кез келген уақыт интервалында қабылдағыштың орташа активті және орташа реактивті қуатын жалпы мына формуламен анықтайды

;     .

Қабылдағыштар тобының орташа активті (немесе рективті) қуаты осы топқа кіретін жеке жұмысшы қабылдағыштарының орташа активті (немесе реактивті) қуаттарының қосындысына тең

;   .

 

Максималды жүктелген ауысымында орташа жүктеме былай белгіленеді: Рсм және Qсм жылдың ішінде Рсг және Qсг, мұнда Рсм=Wсмсм ; Qсм=Vсмсм; Рсг=Wгг; Qсг=Vгг.

Қабылдағыштар тобының жүктемесін есептеген кезде  негізгі шамалар Рсм және Qсм болып табылады. Ең жүктелген ауысымға берілген қабылдағыштар тобы, цех немесе өндіріс орындары белгілеген сипаттамалық тәуліктерге байланысты электр энергияны ең көп тұтынатын ауысыға  (22 маусым мен 22 желтоқсан - электр энергиясын ең аз және көп тұтынатын тәуліктер) жатады.

 

Орташа квадратты жүктемелер

Кез келген уақыт интервалында орташа квадраттық жүктемелер Рск, Qск, Iск  жалпы түрде келесі формула арқылы анықталады

;   ;  

мұндағы Т –қарастырылған  уақыт периоды.

Максималды жүктемелер

Активті қуаттың Рм, реактивті қуаттың qм, Qм , толық қуаттың sм, Sм және токтың iм, Iм максималды мәндері бір уақыт мезгіліне сәйкес келетін орташа шамалының ең үлкен шамалары. Максималды жүктемелер сол немесе басқа уақыт периоды ішінде пайда болу жиілігімен сипатталады.

Ұзақтық бойынша максималды жүктемелер екі түрге бөлінеді:

а) электрмен жабдықтау жүйе элементтерін таңдау үшін қызу және олардағы максималды қуат шығынын есептеу бойынша анықталатын ұзақтықтары әртүрлі максималды ұзақтық жүктемелер (10, 15, 30, 60, 120 мин.);

б) желідегі кернеудің  өзгеріс көлемін тексеру үшін, түйіспелі желідегі кернеу шығынын анықтау үшін, электр қозғалтқыштың өзіндік қосу шарты бойынша желіні тексеру үшін, сақтандырғыштың балқымалы ендірмесін таңдау үшін, максималды тоқ релелік қорғаныстың іске қосылу тоғын есептеу үшін қажетті болатын ұзақтығы 1-2 с бар максималды қысқа мерзімді жүктеме.

Есептік жүктемелер

Рұқсат етілген қызу бойынша есептік жүктеме дегеніміз - ең көп жылулық әсер ету бойынша өзгеретін жүктемеге эквивалентті электрмен жабдықтау элементінің ұзақтығының өзгермейтін жүктемесі (өткізгіштің максималды қызу температурасы немесе оқшауламаның жылулық тозуы бойынша). Өткізгіштің қызуы ток жүктемесіне байланысты, бірақ тәжірибе бойынша және есептеулер жүргізгенде P=f(t) графигін I=f(t) графигіне қарағанда алу оңай болғандықтан, жобалау тәжірибесінде активті қуат бойынша есептік жүктеме Рр ұғымы кеңінен қолданады.

Орташа жүктеменің максимумы туралы түсінік

Өткізгіштегі орташа қуаттың шығыны, оның орташа аса қызуы орташа квадратты ток Iск арқылы анықталады. Тек жүктеме уақыт бойынша өзгермейтін жағдайдан басқа жағдайларда, аса қызу бірдей болған кезде орташа аса қызу өткізгіштің максималды аса қызуынан аз болады. Жалпы жағдайда келесі түрде жазуға болады

Iм ³ Iр ³ Iск ³ Iс

мұндағы Iм-берілген графиктегі токтың ең үлкен мәні.

Активті қуат бойынша жүктемелер графигі үшін келесі теңсіздік сәйкес

Рм ³ Рр ³ Рск ³ Рс.

Бұл теңсіздік жеткілікті, бірақ көп жағдайда есептік жүктеменің Рр өте қате бағалауын береді. Рр ең дәл шаманың бағалауын Т уақыт интервалы ішінде Рм,т орташа жүктеменің максимум түсінігін қолдану  көмегімен алуға болады.

Орталандыру интервалының оптималды (тиімді) ұзақтығы Тоср өткізгіштің  То үш уақыт тұрақтысына Тоср=3То тең деп қабылданады, өйткені осы уақыт ішінде жүктеме өзгермеген кезде өткізгіштің аса қызуы тұрақталған мәннің 95% жетеді. Сол себептен, Тоср=3То уақыт интервалында максималды орташа жүктеме есептік жүктеме ретінде қабылданады, Рр ≈ Рм.

Сонымен, рұқсат етілетін қызу бойынша айнымалы жүктеме графигі кезінде есептік жүктеме Рр ретінде ұзақтығы әртүрлі (0,5; 0,75; 1; 1,5; 2; 2,5сағ.) максималды жүктемелерді қолданады, ал жүктеме графигі аз ауысатын (тұрақты) жағдайда  орташа жүктеме қолданылады.

 

№4 дәріс. Электр қабылдағыштарды және олардың жүктеме графиктерін сипаттайтын көрсеткіштер

 Дәрістің мазмұны:

-электр қабылдағыштардың сипатты көрсеткіштері мен коэффициенттерін оқып білу.

Дәрістің мақсаты:

-жүктемелерді есептеу кезінде көрсеткіштерді дұрыс қолдана білу.

Жүктемені есептеу және зерттеу кезінде жүктеме графиктерінің кейбір өлшемсіз көрсеткіштері (коэффициенттері) қолданылады, олар электр қабылдағыштардың уақыт немесе қуат бойынша жұмыс режимін сипаттайды.

Қажетке жарату қолданыс коэффициенті

Қажетке жарату коэффициенті жүктемені есептеу кезінде негізгі көрсеткіш болып табылады.

Электр қабылдағыштың Ки.а немесе электр қабылдағыштар тобының  Ки.а   

активті қуаты бойынша қажетке жарату қолданыс коэффициенті деп әрбір электр қабылдағыштың (немесе қабылдағыштар тобының) орташа активті қуатының оның номиналды мәніне қатынасын айтады

; .

Бұл коэффициент, орташа жүктеме Рс,  Рс сияқты ең жүктелген ауысымға (смена) қатысты.

Активті қуат бойынша жүктеме графигі үшін электр қабылдағыштың активті қуатының орташа қажетке жарату коэффициенті сол кезеңде  (ауысымда) келесі формуламен анықталады

 (3 суретті қ.)

мұндағы Wа -электр қабылдағышының ауысым ішінде кезеңде қолданған энергия, Wа,возм -электр қабылдағышының ауысым бойы номиналды болып жүктелген жағдайда тұтынуға болатын (мүмкін) энергиясы.

Қосылу коэффициенті

Электр қабылдағышты қосылу коэффициенті кв деп циклдағы қосылу ұзақтығының tв сол циклдың бүкіл ұзақтығына tц. қатынасын айтады.

Электр қабылдағышты циклдағы қосылу уақыты оның жұмыс уақыты tр мен бос жүріс уақытының tх қосындысына тең

.

 

                                          

7 Сурет - Активті қуат бойынша жүктеменің  жеке графигі

 

Электр қабылдағыштар тобының қосылу коэффициенті немесе топтық қосылу коэффициенті Кв деп сол топқа кіретін барлық электр қабылдағыштарының қосылу коэффициенттерінің орташа мәнін айтады (номиналды активті қуат бойынша). Ол келесі формуламен анықталады

.

Активті қуат бойынша жүктеме графигінің қосылу коэффициенті келесі өрнектен анықталады (7 сурет).

.

Жүктелу коэффициенті

Электр қабылдағыштың активті қуаты бойынша жүктелу коэффициенті tз.а деп циклдың tц уақыт аралығында іске қосылу уақыты tв ішіндегі қуаты Рс,в тұтынатын орташа активті қуатының  номиналды қуатына қатынасын айтады

.

Активті қуат бойынша топтық жүктелу коэффициенті деп кз,а топтық қажетке жарату қолданыс коэффициентінің ки,а топтық қосылу коэффициентіне Кв қатынасын айтады

.

 

Жүктелу коэффициенті қосылу коэффициенті сияқты технологиялық процестерге байланысты және электр қабылдағыштың жұмыс режимі өзгерген кезде өзгереді.

Жүктеме графигі үшін жүктелу коэффициенті келесі формуламен анықталады

.

Ол жұмыс уақыты ішінде, яғни қосылу уақытында, электр қабылдағыштың қажетке жарату дәрежесін көрсетеді. Мынандай өрнек алуға болады

.

Жүктеме графигінің пішін коэффициенті

Жүктеме графигінің пішін коэффициенті кф1, Кф1 деп белгілі уақыт ішінде электр қабылдағыштың немесе қабылдағыштар тобының орташа квадраттық тоғының (немесе орташа квадраттық толық қуаттың) сол уақыттағы орташа мәніне қатынасын айтады.

,       

немесе активті және реактивті қуаты бойынша

,    ,

,      .

Пішін коэффициент графиктің уақыт бойынша бірқалыпты еместігін сипаттайды, ол өзінің ең төмен 1-ге тең мәніне жүктеме уақыты бойынша тұрақты болған кезде ие болады. Көбінесе процесі ритмдік өндірістік орындарда Кф,а 1,05-тен 1,15-ке дейін өзгереді.

Максимум коэффициенті

Активті қуат бойынша максимум коэффициенті км.а Км,а зерттеліп отырған уақыт ішіндегі рр, Рр есептік активті қуаттың рс, Рс орташа жүктемеге қатынасын айтады.

,    .

Зерттеліп отырған уақыт ең жүктелген кезеңге тең  алынады.

Активті қуаттың Км,а максимум коэффициентін  nэ және Ки,а функциясы арқылы сипаттауға болады (8 сурет).

Қисықтар То=10 минут уақыты үшін тұрғызылған, яғни орташаландырылған интервалдың ұзақтығы Тоср=3То=30 минут үшін (жарты сағаттық максимум). Қимасы үлкен өткізгіштерге бұл аралық сәйкес келмейді.

Сондықтан Т>>10 минуты үшін тұрғызылған қисық бойынша табылған Км басқа ұзақтыққа есептелуі қажет.

мұндағы Км Тоср=30 минут үшін алынған.

8 Сурет - Км= fи және nэ) анықтауға арналған қисық

 

Сұраныс коэффициенті

Активті қуат бойынша сұраныс коэффициенті кс есептік қуаты Рр электр қабылдағыштар тобының номиналды қуатына қатынасын айтады.

.

Әртүрлі қабылдағыштар топтарының Кс мәндерін әртүрлі өндірістер үшін анықтамалардан алады

.

Анықтамаларда Кс,а мәні тұрақты және электр қабылдағыштардың санына тәуелді емес, яғни олар тек үлкен Ки,а мен n үшін тұрақты болатын Кс,а  үшін сәйкес.

Жүктеме графигінің толу коэффициенті

Активті қуат бойынша жүктеме графигінің толу коэффициенті Кз.г,а деп зерттелген уақыт периоды ішінде орташа активті қуаттың максималды қуатқа қатынасын айтады

.

Зерттелетін уақыт периоды ең жүктелген кезеңнің ұзақтығына тең деп алынады. Кз.г,а мәнін жобалау кезінде анықтамалардан алады.

Жүктеме максимумының әр мезгілдік коэффициенті

Активті қуат бойынша жүктеме максимумының әр мезгілдік коэффициенті деп  электрмен жабдықтау жүйе түйінінің соммалы есептік активті максимумның осы түйінге кіретін жеке электр қабылдағыштар топтарының есептік активті қуатының максимумының қосындысының қатынасын айтады

.

Бұл коэффициент жеке электр қабылдағыштар тобының уақыты бойынша жүктеме максимумның ығысуын сипаттайды, соның арқасында жеке топтардың максимумдарының қосындысымен салыстырғанда түйіннің жүктемесінің қосынды максимумының төмендеуі пайда болады. Кр.м,а ≤1 коэффициенті болжамдық есептеулер кезінде қолданылады. Оның мәні жергілікті шарттарға байланысты нұсқаулармен анықталады. Ішкі электрмен жабдықтау жүйесінің 1 кВ-тан жоғары желілері үшін болжамды етіп Км.а=0,85-1,0 деп алуға болады және кәсіпорын электрстанцияларының шиналарында, ГПП (БТП) шиналарында, қоректендіруші ЛЭП (сыртқы электрмен жабдықтау желілері) Кр.м,а=0,95¸1,0  деп алуға болады.

Жылдық энерго қолданыс бойынша ауысымдық коэффициенттері

,        a< 1

Wг – жылдық электр энергия шығыны.

Wгсг×Тг,

 

Тг – жұмыс уақытының жылдық қоры

.

Электр қабылдағыштардың келтірілген (эффективті) санын анықтау

Номиналды қуат және әртүрлі жұмыс режимі бойынша электр қабылдағыштар тобының келтірілген (эффективті) саны деп жұмыс режимі бойынша бірқалыпты қуаттары бірдей электр қабылдағыштарын айтады. Олар қарастырылатын номинал қуаттары және жұмыс режимі бойынша түрлі қабылдағыштар тобы сияқты есептік жүктемені қамтамасыз етеді.

Электр қабылдағыштар тобының эффективті санын келесі формуламен анықтайды

.

Мұнда, алымында берілген топтың барлық электр қабылдағыштарының номиналды активті қуаттарының қосындысының квадраты (яғни топтық қуатының квадраты), ал бөлімінде топтағы жеке электр қабылдағышының номиналды активті қуатының квадратының қосындысы. nэ мәнін есептеу әдістері төменде қарастырылған.

 

№5 дәріс. Электр жүктемелерін әр түрлі әдістер арқылы анықтау

Дәрістің мазмұны:

-         орташа және есептік жүктемелерді анықтау.

Дәрістің мақсаты:

-         жүктеме есептеуінің әдістері (негізгі және қосымша).

Орташа жүктемені анықтау

Жұмыс режімдері бірдей күштік электр қабылдағыштар тобының ең үлкен жүктелген кезеңдегі орташа активті қуатын жұмысшы электр қабылдағыштар тобының қосынды (соммалы) номиналды қуатын, олардың топтық қажетке жарату (қолданыс) коэффициентіне көбейту арқылы табуға болады

Рсми,а×Рном .

Жұмыс режімдері бірдей күштік қабылдағыштар тобының (тоғы қалатын) ең үлкен жүктелген кезеңдегі орташа реактивті қуаты келесі формуламен анықталады:

а) Qсми.р.×Qном;

                                                 б) Qсмсм×tgj.

Ал тоғы озатын қабылдағыштардың (СҚ, КБ) реактивті жүктемелері «-» таңбасымен алынады.

Әртүрлі жұмыс режімде істейтін электр қабылдағыштар тобына кіретін электрмен жабдықтау жүйе түйінінің ең үлкен жүктелген кезеңдегі орташа активті қуаты Рсм

.

Жүктеме түйінінің орташа реактивті қуаты

мұндағы Qсм,i – тоғы қалатын электр қабылдағыштардың i -ші тобының ең жүктелген кезеңдегі орташа реактивті қуаты;

n – берілген түйінге кіретін әртүрлі режімде жұмыс істейтін тоғы қалатын электр қабылдағыштар тобының саны;

Qсм.сд,I – ең жүктелген кезеңдегі синхронды қозғалтқыштардың орташа реактивті қуаты;

QсмБК – ең жүктелген кездегі конденсаторлардың орташа реактивті қуаты.

Цех тұтынатын орташа жылдық қуат келесідей анықталады

;    .

Есептік жүктемелерді анықтау

Өндірістік кәсіпорындардың электр жабдықтау жүйесінде электрлік жүктемені анықтаудың бірнеше арнаулы орындары бар (9 сурет).

1. 1000В-тан аспайтын бір қабылдағыштың есептік жүктемесін анықтау (1 жүктеме); берілген электр қабылдағышқа келетін сым немесе кабельдің  қимасын анықтауға және қабылдағышты күштік тарату шкафына немесе тарату желісіне жалғауға арналған аппаратты таңдау үшін керек.

2. 1000В-тан аспайтын қабылдағыштар тобының есептік жүктемесін анықтау (2 жүктеме); берілген қабылдағыштар тобын қоректендіретін тарату магистральінің, радиалды желілерінің қимасын анықтау үшін және берілген қабылдағыштар тобын негізгі күштік тарату шкафына немесе трансформатор-магистраль блогының сұлбасындағы қоректендіруші магистральіне жалғау аппаратын таңдау үшін керек.

3. Жеке қабылдағыштарды немесе қабылдағыштар тобын қоректендіретін күштік тарату шкафтары немесе жеке ірі қабылдағыштар кернеуі 0,69-0,4/0,23кВ цехтік қосалқы станцияның шиналарындағы есептік жүктемені анықтау  (3 жүктеме). Бұл жүктемені анықтау цехтік ҚС 0,69 немесе 0,4/0,23 кВ шиналарынан шығатын жоғарыда айтылған қабылдағыштарды қоректендіретін желілердің қимасын және цех ҚС төменгі кернеу шинасына желілерді қосатын аппараттарды таңдау үшін қажет.

4. Трансформатордағы шығындарды есепке ала отырып, жеке цехтік трансформаторлардың немесе жеке қабылдағыштардың тарату орындарының 6-20кВ шиналарында тудыратын есептік жүктемесін анықтау (4 жүктеме). Цехтік трансформаторлар мен жоғарғы кернеулі қабылдағыштарды қоректендіретін тарату пункттарының шиналарынан шығатын желі сымының  қимасын және сол желілерде орнатылған ажырату аппараттарын таңдау үшін керек.

5.Тарату пунктінің әрбір секцияларының шиналарындағы жалпы есептік жүктемені анықтау. Тарату пунктінің 6-20кВ шиналарының материалын және  қимасын, желінің қимасын, басты төмендететін қосалқы станция (БТҚС) (ГПП) шинасы жағындағы ажырату аппараттарын  таңдау үшін керек (5 жүктеме). Егер БТҚС-ның 6-20кВ шинасынан цехтік транформаторлар немесе қабылдағыштар қоректеніп жатса, онда 5-жүктеме 4-жүктеменің мағынасын білдіреді, тек БТҚС-ң 6-20кВ шиналарына қатысты.

6. БТҚС-ң әрбір секцияларында 6-20кВ шиналарындағы жалпы есептік жүктемесін анықтау (6 жүктеме). БТҚС-да орнатылған төмендеткіш трансформаторларының қуаты мен санын, БТҚС шинасының материалы мен  қимасын, БТҚС трансформаторларының 6-20кВ-тық төменгі кернеу жағында орнатылған ажырату аппараттарын таңдау үшін керек.

7. Трансформатордағы шығынды есепке ала отырып, БТҚС трансформаторларының 35-220кВ-тық жоғарғы кернеулі жағындағы есептік жүктемесін анықтау. БТҚС трансформаторларын қоректендіретін желілерді жалғайтын аппараттарды таңдау үшін керек.

Есептік жүктемені анықтау

Есептік жүктемені анықтаудың бірнеше әдістері бар.

Электрлік жүктемені анықтаудың негізгі тәсілдеріне келесіні жатқызуға болады:

а) бекітілген (номиналды) қуат және сұраныс коэффициенті арқылы;

б)орташа қуат және максимум коэффициенті арқылы (жүктеме графигінің реттелген диаграммалар әдісі);

в) орташа қуат және жүктеме графигінің пішін коэффициенті арқылы;

г) орташа қуат және орташа есептік жүктемеден ауытқуы арқылы (статистикалық әдіс).

Есептік жүктемені анықтаудың қосымша тәсілдеріне келесіні жатқызуға болады:

а) қандай да бір уақыт аралығында берілген көлемдегі өнімнің шығарылу кезеңін өнімнің бірлігіне кететін электр энергияның меншікті шығыны арқылы;

б) өндіріс ауданының бірлігіне кететін меншікті жүктеме арқылы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Бекітілген (номиналды) қуат және сұраныс коэффициенті арқылы есептік жүктемені анықтау

Жұмыс режімі біркелкі электр қабылдағыштар тобының есептік жүктемесі келесідей анықталады

,

,

мұндағы Кса­ – берілген сипаттаманың топ үшін анықтамадан алынған

сұраныс коэффициенті;

tg j – берілген қабылдағыштар тобына сәйкес анықтамадан алынған Соsj

– ға сәйкес келеді.

Электр жабдықтау жүйе (цех, корпус, кәсіпорын) түйінінің есептік жүктемесі қабылдағыштардың жеке тобының есептік жүктемелерін қосу арқылы табылады

мұндағы  – жеке қабылдағыштардың топтарының есептік активті

жүктемелерінің қосындысы;

 – жоғарыда айтылған реактивті қуатқа қатысты;

Кр.м жүктеме максимумдарының әр мезгілдік коэффициенті. Электрмен жабдықтау жүйесіндегі түйіннің орналасқанына байланысты 0,85-1,0 деп алады.

 

«Жүктеменің реттелген диаграммалары» тәсілі арқылы есептік жүктемені анықтау

                             Рр= Рсм×Км;   Рсм= Рном×Ки;

              Qр=1,1×Qсм – егер  nэ=nn<10;                Qсмсм×tgj

Qр=Qсмегер  nэ=nn³10.

 

Км=f (nэ; Ки) тәуелділігінің графиктері немесе кестелері арқылы Км – мәнін табады.

Км и nэ мәнін табудың жеңілдетілген тәсілдері:

1. Егер nэ ³ 200, ки-дің кез келген мәні кезінде Ррсм.

2. Егер Ки ³ 0,9, n-нің кез келген мәні кезінде Ррсм.

3. Егер n ³ 4, m  £ 3 болғанда nэ=n (n – электр қабылдағыштардың нақты саны).

4. Егер n ³ 4 болса,  m > 3 және Ки ³ 0,2  болса ,

 егер nэ > n болса, онда nэ = n деп алады.

5. Егер n ³ 4 болса, m > 3 және Ки < 0,2 болғанда қосымша қисық арқылы nэ

анықтайды.

     Келесі белгілеулерді енгіземіз:

n – топтағы электр қабылдағыштардың нақты саны;

n1 – түйінге қосылған топқа кіретін үлкен электр қабылдағыштар саны, әрқайсысының қуаты ең үлкен электр қабылдағыштың қуатының жартысынан кем болмауы керек;

n*=  – ең үлкен электр қабылдағыштардың салыстырмалы саны;

                                             

10 Сурет

 

Рн1 - n1 электр қабылдағыштарының қосынды қуаты;

Рн  – түйінінің n электр қабылдағыштарының қосынды номиналды қуаты;

Р*=   – ең үлкен электр қабылдағыштарының салыстырмалы қуаты.

n* және Р* мәндерін біле отырып, қисық арқылы nэ*табылады.

nэ*=Þ nэ= nэ*× n.

1.     Егер n £ 3, онда Рр=SРн.

Қайталанбалы қысқа мерзімді режим (ПКР) болғанда Qр=0,87Рр; ұзақ режімді электр қабылдағыштары үшін Qр=0,75Рр.

2.     Егер n > 3, бірақ nэ < 4 болса , онда Рр=Sн×Кз).

8. Ұзақ режімді электр қабылдағыштары үшін   ки ³ 0,6, ки ³ 0,9 болғанда, км=1; Ррсм.

              Орташа қуат және пішін коэффициенті арқылы есептік жүктемені анықтау

Ррф.а×Рсм,

Qрф.р.×Qсм немесе Qрр×tgj,

.

Бұл әдісте Рсм мәнін келесідей анықтауға болады

Рсмн×Ки немесе

мұндағы Мсм – ең үлкен жүктелген кезең кезеніндегі өнімділік;

wа - өнім бірлігіне шаққанда электроэнергияның меншікті шығыны.

Өнім бірлігіне шаққанда электроэнергияның меншікті шығыны арқылы есептік жүктемені анықтау

Wгг×wуд .

Мг - өнімнің жылдық шығарылуы, дана, м, т, м2;        

wуд – электр энергияның меншікті шығыны, кВтсағ/өнім данасы;

 , кВт, мұндағы Рсг – жүктеменің орташа жылдық қуаты;

Тг – жұмыс уақытының жылдық жиыны, сағ;

 , кВт, a – энергоқолданыс бойынша ауысымдық коэффициенті, a@0,5¸0,9.

 

Өндірістік ауданының бірлігіне кететін меншікті жүктеме арқылы есептік жүктемені анықтау

Рр=rо×F.

мұндағы F – топтың қабылдағыштарын орналастыру ауданы, м2;

rо - 1м2 өндірістік ауданына кететін меншікті есептік қуат, кВт/м2.

Бұл әдісті цехтар тораптары үшін қолданады, ондағы қабылдағыштарының қуаты кішкентай және олар өндірістік ауданында біркелкі таратылған.

Күштік электр қабылдағыштарының меншікті есептік қуаты анықтамалардан алынады және 0,15-1,5 А/м2 немесе 0,1-1,0 шектерде жатады.

Шоқтану шамымен жарықтану кезінде жарықтану жүктемесі үшін rосв=0,01¸0,02  кВт/м2; люминесценттік шамымен жарықтану кезінде - 0,009¸0,018  кВт/м2; реактивті қуатты өтемелеусіз газды-разрядтық шамымен жарықтану кезінде – 0,005-0,01 кВт/м2 және реактивті қуатты өтемелеуімен газды-разрядтық шамымен жарықтану кезінде - 0,009-0,018кВт/м2.

Qр.ор.о×tgjо.

 

№6 дәріс. Реактивті қуатты өтемелеу

Дәрістің мазмұны:

-   реакивті қуаттың физикалық сипаттамасы.

Дәрістің мақсаты:

-   реактивті қуатты өндіру, тұтыну және оның баланстық теңдігі жайында түсініктер.

Реактивті қуатты өтемелеу

Электр тораптарындағы реактивті қуат

Электрэнергия қабылдағышы синусоидалды кернеулі  қорек көзіне қосылған және фаза бойынша кернеуге қарағанда j бұрышына ығысқан,  синусоидалды тоғын тұтынады деп жорамалдайық.

Қабылдағыштың қысқыштарындағы қуаттың (мгновенный) мәні мына формула арқылы анықталады

яғни біреуі уақыт бойынша тұрақты, ал екіншісі екі еселік жиілікпен соғатын екі шаманың қосындысы.

Қоректендіретін кернеудің Т период аралығындағы р қуатының орта мәні мына өрнектің бірінші жігімен өрнектеледі

.

Активті қуат деп аталатын бұл көрсеткіш пайдалы жұмысты өндіру үшін уақыт бірлігінде бөлінетін энергияны сипаттайды, мысалға алатын болсақ, R активті кедергісіне ие қабылдағышта кездесетін – жылу:

Р=U×I×cos j=I2R .

11 Сурет - Тоқтың, кернеудің және қуаттың мәндерін көрсететін қисықтар

 

Жоғарыда көрсетілген өрнектің екінші жігінде өрнектелген Т уақытындағы қуаттың орта мәні 0-ге тең, яғни оның пайда болуына ешқандай материалды қаржы жұмсалмағандықтан, ол пайдалы жұмыс орындауы мүмкін емес. Ал оның өрнекте бар болуы қорек көзі мен қабылдағыштың арасында энергия алмасуы жүретінін көрсетеді. Бірақ бұл процесс электромагнитті энергияны жинайтын және беретін – сыйымдылық пен индуктивтілік сияқты ерекше реактивті элементтердің қатысуымен ғана орындалады.

Сонымен, қабылдағыштың қысқыштарындағы толық қуатты комплексті түрде былай көрсетуге болады

S=U×Icosj+jUIsinj=Р+jQ,

мұндағы Q - реактивті қуат, квар.

Реактивті қуаттың физикалық мәні

, квар

Q – реактивті қуат, квар;

I – фазалық тоқ, А;

Х – фазалық индуктивті кедергі, Ом;

Фм – айнымалы магнит ағынының амплитудасы, Вб;

Вт – магнит индукциясының амплитудасы;

m – магнит тізбегінің магниттік өтімділігі, Гн/м;

V – магнит тізбегінің көлемі, см3;

U – кернеу, В.

Реактивті қуат тұтыну

Реактивті қуаттың жүктемеге байланысты 2 түрлі:  индуктивті немесе сыйымдылықты болатыны белгілі. Егер тоқ фаза бойынша кернеуден қалып отырса, онда жүктеме индуктивті болады, ал оның таңбасы оң (+) болады және мұнда реактивті қуат тұтынылады. Торап элементтерінде реактивті қуаттың шығыны да болып тұрады, олар электрэнергия қабылдағыштары тұтынған реактивті қуатпен өлшемдес. Өндіріс орындарындағы реактивті қуаттың ең негізгі тұтынушылары мыналар: асинхронды қозғалтқыштар (АҚ) (барлық тұтынылған қуаттың 60-65 % құрайды), трансформаторлар (20-25%), бұрандалы түрлендіргіштер, реакторлар, ауалы және кабелді электр тораптары және басқа қабылдағыштар (10%).

Салыстыру үшін активті қуат P, реактивті қуат сияқты қабылдағыштармен тұтынылады және торап элементтері мен электр қондырғыларында шығынға ұшырайды.

Реактивті қуатты өндіру

Егер тоқ кернеуден озатын болса, онда жүктеме сыйымдылықты болады да, реактивті қуат өндіріледі және ол теріс (-) таңбалы болып келеді. Реактивті қуат – электр станциялардағы генераторлармен, синхронды қозғалтқыштармен, күштік конденсаторлар батареяларымен, тиристорлар және желілермен өндіріледі.

Салыстыру үшін: активті қуатты тек электр станциялардың генераторлары өндіреді.

Реактивті қуаттың теңдігі немесе балансы:

 SQi=0i, SQпотр=SQист,

SQпотр=Qнагр+DQ(потери).

SQист=Qген+ Qсд+ Qбк+ Qлэп+ Qтирист ист р.м.+….

 

Салыстыру үшін: активті қуаттың балансы:

SРi=0i, Ргеннагр+DР(потери).

 

Қуат коэффициенттері

Осы уақытқа дейін реактивті қуатты сипаттайтын негізгі нормативті көрсеткіш болып, активті қуаттың коэффициенті -  болып келеді. Өндірістік орындардың қоректенетін кірісінде бұл көрсеткіш 0,92-0,95-ке тең болуы қажет. Бірақ P/S деген қатынас реактивті қуаттың нақты өзгерісінің динамикасын көрсете алмайды. Мысалы, бұл коэффициент 0,95-тен 0,94-ке өзгерген кезде реактивті қуат 10% өзгереді, ал 0,99-дан 0,98-ге өзгергенде  -реактивті қуат 42% өзгереді.

Есептеу кезінде tgj=Q/Р қатынасын қолданған ыңғайлы, бұл қатынасты реактивті қуаттың коэффициенті деп атайды.

Реактивті қуатты өтемелеу – бұл тораптың өткізгіштік қабілетін арттыратын, электр энергия және қуаттың шығындарын азайтатын және де тораптағы кернеудің режімін жақсартатын өтемелік қондырғыларды орнату.

Реактивті қуатты өтемелеудің техника-экономикалық жағдайы дегеніміз ол – СЭС жұмысының ең жақсы көрсеткішін қамтамасыз ететін шарттар. Олар негізгі болып табылады:

1. Өтемелеудің көмегімен толық қуат пен тоқ төмендейді; желілер мен трансформаторлардың өткізгіштік қасиеті артады; жоба жасағанда өткізгіштердің қимасы мен транформаторлар қуатын төмендетуге болады

,

.

2. Өтемелеу қондырғыларын орнатудың арқасында активті және реактивті қуаттардың шығындары төмендейді

, ,

, .

3. Электр энергияның шығындары төмендейді:

.

4. Кернеу шығыны төмендейді

, .

Энергожүйелер өндірістік орындарын реактивті қуатпен толық қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан реактивті қуаттың теңдігін сақтап қалу үшін энергожүйелерден өндіріс орындары тұтынатын реактивті қуатты төмендететін бірнеше шаралар қолданылады. Бұл шаралар негізінен екіге бөлінеді: I – барлық жағдайларда тиімді болатын және арнайы өтелмейтін құрылғыларды қажет етпейтін шаралар және II - реактивті қуатты өндіретін арнайы өтемелегіш қондырғыларды орнатуды қажет ететін шаралар.

1. Реактивті қуатты тұтынуды төмендететін шаралар.

Электр қабылдағыштар тұтынатын реактивті қуаты төмендету және қуат коэффициентін жоғарылату келесі шаралар арқылы іске асырылуы мүмкін :

а) Жүктелуі 45%-дан аспайтын асинхронды қозғалтқыштардың қоректену кернеуін орама сұлбаларын D-тан U-ға ауыстыру арқылы төмендету. Бұл кезде асинхронды қозғалтқыштардың айналу моменті мен активті қуаты үш есе кемиді, қозғалтқыштың жүктелуі және оның қуат коэффициенті жоғарылайды, ал реактивті қуатты тұтыну төмендейді. Мұндай ауысулар тек қозғалтқыштардың орамалардағы кернеу 660/380В және тораптағы кернеу 380В болғанда ғана орындалады;

б) технологиялық агрегаттардың жүктелуін арттыру, технологиялық үрдістерді реттеу, жүктелуді арттыру және электр қозғалтқыштарының жүктелу коэффициентін арттыру;

в) асинхронды электрқозғалтқыштар мен дәнекерлеу трансформатордың бос жүрісінің шектегіштерін орнату;

г) жүктелуі 30%-дан аз цехтік трансформаторларды өшіріп, оның жүктемесін басқа трансформаторға ауыстыру арқылы;

д) жүктелуі аз, яғни Кз < 45%  болатын АҚ-ң орнына қуаты аз қозғалтқыштар орнату;

е) ескірген АҚ-ң орнына синхронды қозғалтқыштарды орнату (QАД орнына - QСД пайда болады). Жаңадан орнатылатын механизмдер үшін, яғни жылдамдықты реттеудің қажеті жоқ және үздіксіз режімде жұмыс жасайтын (насос, компрессор, желдеткіш) механизмдер үшін синхронды қозғалтқыштарды пайдалану қажет.

2. Реактивті жүктемелерге арналған өтемелегіш қондырғылар.

Электр станциялардың  синхронды генераторлары.

Реактивті қуаттың қорек көзі ретінде тұтынушылардан алыс емес орналасқан станциялардың генераторларын атап өткен орынды (мысалы, ЖЭС), бұл басқа қорек көздері арқылы реактивті қуатты генерациялау шектелген кезде (авариялардан кейін) өте маңызды. Электрстанциялардың немесе энерготораптардың мүмкіндігіне байланысты генератор реактивті қуаттың тұрақты қорек көздері болып табылады. Бұл кезде энерготорап Qэ  есептелетін қажетті tgjэ мәнін де береді:

Qэ=tgjэ×SРр.нагр

мұндағы Qэ – энерготорап өндіретін реактивті қуат;

SРр - өндіріс орнының қосынды активті қуаты.

Өтемелеуші қондырғыларды таңдағанда, жақын маңда орналасқан электростанциялардағы генератордың реактивті қуаттарын қолдану дәрежесін анықтау керек. Мұндай мақсаттылықтың критерийі ретінде реактивті қуатты өндіруге және тасымалдауға кететін келтірілген шығындар табылады. Бұл кезде өндіруге кететін шығындар тек қана генератордағы қосымша шығындарының бағасымен анықталады. Егер  желілердің санының және қимасының артуын, трансформаторлардың санының артуын қажет етпесе ғана  көптеген жағдайларда станция генераторынан реактивті қуат тасымалдау экономикалық жағынан тиімді болады.

 

№7 дәріс. Реактивті қуатты өтемелеу (тақырыптың жалғасы)

Дәрістің мазмұны:

- реактивті қуатты өтемелеу жолдарымен танысу.

Дәрістің мақсаты:

-         реактивті қуат көздерімен танысу синхронды қозғалтқыштар (СД) және

өтемелер, статикалық конденсаторлар.

         Синхронды қозғалтқыштар

         АҚ қарағанда синхронды қозғалтқыштардың ең бірінші артықшылығы - ол қоздыру тоғын өзгерту арқылы синхронды қозғалтқыштардағы реактивті қуаттың мәнін өзгертуге болады. Қоздыру тоғының мәніне байланысты реактивті қуатты торапқа жіберуге  (асқын қоздырылғанда) және тораптан тұтынуға (қоздырылмағанда) болады.

Электр жетектерінде қолданатын синхронды қозғалтқыштарды озатын токпен = 0,9 күйінде орындайды. Синхронды қозғалтқыштар - реактивті қуатты өтемелеудің ыңғайлы түрі болып табылады. Синхронды қозғалтқыштардың ең жоғарғы қоздыру шегі уақыт ұстанымы кезіндегі ротор орамаларының рұқсат етілген температурамен анықталады. Реактивті қуаттың максималды мәні қозғалтқыштың активті қуат бойынша жүктелуіне кз байланысты болады және қозғалтқыштың техникалық берілулеріне

мұндағы Рном-қозғалтқыштың номиналды активті қуаты;

               Кп.р.м.- реактивті қуат бойынша асқын жүктемелік коэффициент;

               Кпд- пайдалы әсер коэффициенті.

Синхронды қозғалтқыштардың рационалды қоздыру режимін таңдаудағы басты критерий - реактивті қуатты өндіруге кететін активті қуаттың қосымша шығындары.

мұндағы Д1 және Д2 - қозғалтқыштың параметріне тәуелді есептік коэффициенттер (кестелерде келтіріледі),кВт;

Qсд - синхронды қозғалтқыш беретін реактивті қуат;

Qном - синхронды қозғалтқыштың номиналды қуаты;

 және  - қуаттың меншікті шығындары, кВт/Мвар; кВат/Мвар2.

 

Синхронды қозғалтқыштардың артықшылықтары:

а) білігінде пайдалы жүктемеге ие бола торапқа реактивті қуаты орнатылған орнынан береді;

б) қоздырудың форсировкасын және беретін реактивті қуатты кең шектерде реттеуді мүмкін етеді;

в) конденсаторларға қарағанда (Мвр=U) кернеу тербелісіне тәуелділігі аз;

г) тораптың тұрақтылығын арттырады;

д) синхронды қозғалтқыштардың бағасы олар өндіретін реактивті қуаттың шығындар формуласына кірмейді.

Синхронды қозғалтқыштардың кемшіліктері:

а) активті қуаттың меншікті шығыны анағұрлым жоғары:

0,009¸0,054  [9¸54].

Синхронды өтемелер (СК)

Синхронды өтемелер білігінде жүктемесі жоқ құрылысы жеңілдетілген синхронды қозғалтқыштарға. Олар реактивті өндіру режимінде де (синхронды өтемелегіштердің асқын қоздырылуы кезінде) және оны тұтыну режимінде де (жеткіліксіз қоздырылуы кезінде) жұмыс істей алады.

Қазіргі уақытта ТМД (СНГ) өндірісі қуаты 5000-160000 кВА-ге жететіндей синхронды өтемелегіштер дайындайды.

Синхронды өтемелегіштер негізінде өндіріс орындарында сирек қолданылады: аудандық БТП-да, ірі электрпештер қондырғыларында. Бұл әдіс   өтемелейтін құрылғылардың қуаты жоғары болған кезде тиімді.

Реактивті қуат көзі ретінде қолданған кездегі синхронды өтемелегіштердің артықшылықтары мыналар:

а) тораптағы кернеу төмендеген кезде синхронды өтемелегіштер өндіретін қуат торапта арта береді, ондық реттеуші эффект;

б) өтемеленетін реактивті қуаты болу және автоматты реттеу мүмкіндігі торап жұмысының тұрақтылығын жоғарылатады және тораптың режимдік параметрлерін жақсартады;

в) синхронды өтемелегіштердің қысқа тұйықталу кезінде орамаларының термиялық және электродинамикалық беріктігінің жеткіліктілігі.

Синхронды өтемелегіштердің кемшіліктеріне жатады:

а) бағасының жоғары болуы;

б) іске қосудың қиындылығы және эксплуатацияның қиындауы;

в) жұмыс кезіндегі шуы;

г) активті қуаттың меншікті шығынының анағұрлығы жоғары болуы (11-30).

Реактивті қуатты өндіруге кететін активті қуаттың шығыны синхронды  қозғалтқыштар үшін қолданылатын формуламен анықталады

 

.

Статикалық конденсаторлар

Өндіріс орындарында реактивті қуатты өтемелеу үшін қолданылатын негізгі құрал күштік конденсаторлар батареялары болып табылады. Статикалық конденсатор құрылғылар бірнеше конденсаторлардан тұрады. Оларды жұмыстық кернеуге және есептік реактивті қуатына байланысты бір -бірімен параллель, тізбектей-параллель немесе тізбектей қосады.

Өндірістік кәсіпорындарында құрылғылардың рективті қуатын ЭҚ-қа параллель қосылатын (көлденең өтемелеу) статикалық конденсаторлар көмегімен өтейді. Ал кейбір жағдайларда, атап айтқандай, торап жүктемесі аса тез өзгеретін жағдайларында, мысалы, қорек көзіне доғалық пештер, дәнекерлеу құрылғылары және басқалар қосылғанда конденсаторды тізбектей (тігінен өтелеу) жалғанғаны дұрыс.

Конденсаторлар батареясын 1000В-қа дейінгі және жоғары кернеудегі торапқа қосу үшін, оның ең бірінші шарты ретінде реактивті жүктеме кесірінен болатын активті қуат шығынының төмендігін ескерту қажет.

Бұл жағдайда рұқсат етілетін өтемелер:

а) жеке - конденсатор батареяларын ЭҚ-дың қасында орналастырады. Бұл жағдайда реактивті тоқтан барлық СЭС тораптары жүктемелесізденеді;

б) топтық- конденсатор батареялары цехтардағы күштік қораптарға және шиналық желілерде орналасады. Бұл жағдайда ЭҚ-ға дейінгі торап реактивті тоқтардан жүктемеленбейді;

в) орталықтандырылған конденсатор батареялары 0,38; 6; 10 кВ қосалқы станцияларының шиналарына қосылады, бұл кезде:

1)  U=0,38 кВ - реактивті токтардан қосалқы станцияда трансформаторлар жүктемесізденеді, бірақ төменгі кернеудегі қоректену және тарату тораптары емес;

2) U=6-10кВ - реактивті токтардан энергожүйелеріндегі тораптар ғана жүктемесізденеді, ал қосалқы станция трансформаторлары жүктемесізденбейді.

Конденсатор батареяларының артықшылықтары:

а) құрылысының қарапайымдылығы;

б) бағасының анағұрлым төмендігі;

в) материалдардың тапшылық еместігі;

г) активті қуаттың меншікті шығынының аздығы (DРБК=2¸4,5 кВт/Мвар);

Конденсатор батареясының кемшілігі:

а) торапқа беретін реактивті қуаттың біркелкі автоматты реттелуінің болмауы ( тек сатылы реттелу қолданады);

б) өртке қауіптілігі;

в) қалдық зарядтардың бар болуы;

г) жоғарғы гармоника тоқтары мен аса жүктелу қауіптілігі;

д) берілетін реактивті қуат кернеудің квадратына тәуелді Q=U2.

 Конденсатор батареялары сұлбаларында, конденсаторға параллель қосылатын арнайы активті және индуктивті кедергілер қараластырады. Бұл кедергілер конденсаторлар өшкеннен кейін разрядтау үшін қажет, себебі конденсаторлардың өздік разрядталуы өте баяу жүреді (3-5 минут).

Разрядтық кедергілер конденсатор батареялары тораптан өшкен сайын сөніп тұруы қажет. Сондықтан конденсатор батареяларына әрқашан тұрақты түрде разрядтық кедергілер қосылуы қажет (бөлгіштерсіз, айырғыштарсыз және сақтандырғыштарсыз):

 

 

 

 

 

 

 


         Разрядты кедергіні мына формула бойынша анықтайды

rраз=15(Uф2/Q)×106, Ом,

мұндағы Uф - фазалық кернеу, кВ;

              Q - батарея қуаты, квар.

Мысал: Uф=0,4 кВ  және Q=300 квар болған кезде, rраз=8 Ом.

а)                                      б)                                            в)

                                                                                        

 

 

 

 

 

 

 13 Сурет - Конденсатор батареяларының 380 В шинасына қосылу сұлбалары

 

Қорғаныс және коммутациялық аппараттар:

а) автоматты ажыратқыш А (автоматты реттеу кезінде де және ол жоқ кезде де қолданыла береді);

б) айырғыш Р және сақтандырғыш П (автоматты реттеу жоқ кезде қолданады);

в) контактор КТ немесе магнитті жібергіш бар сақтандырғыш П (автоматты реттеу болған кезде қолданады).

а)  сұлбасы жеке өтемелеу кезінде пайдаланылады.

б) және в) сұлбалары топтық және орталықтандырылған өтемелеуде пайдаланады.

 

а)                                   б)                                  в)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


14 Сурет - Конденсатор батареяларының кернеуі 6-10кВ шиналарға қосылу сұлбалары

а) конденсатор батареяларының бөлек сөндіргіш арқылы қосылуы конденсатор батареяларының қуаты >400 квар болған кезде пайдаланылады;

б) конденсатор батареяларының қуаты ≤400квар кезде олар бір-бірімен ВН-17 арқылы қосылады;

в) трансформатордың немесе қозғалтқыштың реактивті қуатын жеке өтемелеу сұлбасы. Кемшілігі  – ортақ сөндіргіш.

Конденсаторлық қондырғылардың қуатының реттелуін 3 түрде орындауға болады: қолмен, автоматты және диспетчерлік бөлімнен.

Сатылы реттеу (1-2-3 сатылар)

Конденсатор батареяларының қуатын автоматты реттеу әртүрлі принципке байланысты орындалады:

а) тәулік уақыты бойынша;

б) кернеудің мәні бойынша;

в) жүктеме тоғы бойынша;

г) реактивті қуаттың бағыты бойынша,

д) кернеуді түзету арқылы тәулік уақыты бойынша.

 

№8 дәріс.  Реактиві қуатты өтемелеу (тақырыптың жалғасы)

Дәрістің мазмұны:

-реактивті қуатты өтемелеуді жобалау әдістемелерін үйрену.

Дәрістің мақсаты:

- 1кВ-қа дейінгі және одан да жоғарғы желілердегі өтемелеуді жобалауды оқып үйрену.

 

Ауалық және кабельдік желілер

Ауалық және кабельдік желілерде өндірілетін қуат желідегі кернеуге және желі ұзындығына тура пропорционал

бұл жерде

l -желінің ұзындығы,км;

U -желідегі кернеу,кВ;

Q0-желідегі өндірілетін реактивті қуаттың орташа мәні;квар/км;

         -желідегі кернеулер қатынасы.

Uном>20кВ ауалық, кабельдік, ток өткізгіштер өндіретін реактивтік қуатты ескеру керек, ал ұзындығы ұзақ кабель желілері үшін - 6-20кВ желілерінде.

Ұзындығы 1км қимасы S=150мм2 желі кернеудің әртүрлі мәндерінде өндірілетін орташа реактивтік қуат мәндері:

 

1 К е с т е

U, кВ

6

10

20

35

110

220

Q0,

10,4

18,3

47

112

1180

3600

Реактивті қуаттың статикалық көздері

Жұмыс істеу принципі: түрлендіргіштен түзетілген тоғы арқылы индуктивтілік  (реактор немесе дроссель) магнит энергиясымен зарядталады, ол айнымалы ток желісіне озық cosj -мен беріледі. Берілетін реактивті қуатты реттеу 30:1 аралығында жүргізіледі. Реттеу өте тез жүреді (өтпелі процестің 1периоды). Реактивті қуат көздерінің кемшілігі - ток қисығының бұзылуы.

Өндірістік кәсіпорындарын электр желілеріндегі реактивті қуатты өтемелеуді жобалау бойынша жарлықтар.

Бұл жарлық энергожүйесінен қоректенген барлық кәсіпорындармен үлкен көлемдегі тұтынушылар үшін бір. Жарлық кернеу 1000 В-қа дейінгі  және жоғары желілердегі өтемелеу құрылғылардың түрін, қуатын, қосылу орнын және жұмыс режимін таңдау сұрақтарын қамтиды.

Жобалаудың бастапқы стадиясында максималды соммалы есептік активті және реактивті электр жүктемелер cosj -дің нақты мәні кезінде  анықталады.

Өтемелік құрылғының қуатын анықтау үшін қолданылатын максималды соммалы реактивті жүктеме

Qмах1= КQмах             

мұнда К- энергожүйенің максимал активті жүктемесінің өнеркәсіптік  өндірістің реактивті қуатының уақыт бойынша сәйкес келмеуін ескеретін  коэффициент.

Өнеркәсіптің салаларына байланысты К-ның мәні әртүрлі болады:

- тоқыма өнеркәсібі, мұнай өндеу - 0,85;

- қара, түсті металлургия, тамақ, химия өнеркәсібі - 0,9;

- көмір, газ, машина жасау-0,85;

- тағы басқалар-0,75.

Өнеркәсіп энергожүйесіне өздерінің Рмах мен Qмах мәндерін айтады. Ол энергожүйенің жылдық активті жүктемесі максималды Qэ1 және минималды Qэ2 режимдері кезінде өнеркәсіпке берілетін.

Qэ1 бойынша өнеркәсіптің - өтемелеу құрылғысының қосынды қуаты, ал

Qэ2 бойынша -өтемелеу құрылғысының реттелетін бөлігі анықталады.

Өтемелеу құрылғының қосынды қуаты Qк1 энергожүйенің активті жүктемесі  максималды период кезінде  бөліну шекарасындағы реактивті қуаттың қажетті балансымен анықталады:

Qк1= Qмах1- Qэ1 .

Өндірістің электр желісі шартты түрде келесідей болып бөлінеді:

а) жалпы пайдалану желісі;

б) ерекше жүктемесі бар  (сызықсыз, симметриялы емес) желі.

Реактивті қуатты өтемелеуге арналған құрылғы ретінде: жалпы пайдалану желілерінде конденсатор батареясы және синхронды қозғалтқыштар қолданылады.

1 кВ-қа дейінгі электр жүйесінде реактивті қуатты өтемелеу

Кернеуі  1 кВ-қа дейінгі БК-ның қосынды есептік  қуаты келтірілген минималды шығынға байланысты екі этап бойынша анықталады (НБК):

1) цехтік трансформаторлардың экономикалық оптималды санын табу;

2) трансформатордағы оптималды шығындарды төмендету үшін БК-да қосымша қуатын анықтаймыз оны трансформаторды қоректендіруші өнеркәсіп U -6-10 кВ.

НБК қуат қосындысы

Qнбк=Qнбк1+Qнбк2.

Qнбк1 мен Qнбк2  - батареяның қуаты, екі этап бойынша есептейміз.

Qнбк әр трансформаторлар арасындағы реактивті қуат жүктемелері арқылы тарапталады.

1 денгей. Цехтік трансформатордың саны бойынша ЖБК қуатын анықтау. Бірдей қуатты цехтің трансформаторларының минималды санын анықтау, максималды активті қоректендіру

.

Рмахт - берілген тораптағы трансформаторларының максимал қуат  қосындысы;

bт – трансформатордың жүктелу коэффициенті;

SТ – бір трансформатордың номинал қуаты;

ΔN – жақын бүтін санға дейінгі үстеме.

Трансформатордың экономикалық оптималды саны

NТЭ=Nmint +m

mқосымша трансформатор саны;

NТЭ – реактивті қуатты жеткізуге кететін меншікті шығындармен бірге капиталды шығындарымен анықтаймыз. Меншікті шығындарды есептеу үшін НБК, ВБК, ТП-ның нақты бағасын білу керек, егер олардың нақты бағасы белгісіз болғанда шығын келесідей болады

Зқст * =0,5.

Nт.э – қарапайым тәсілмен анықталады;

m=f(Nminт; DN) – қисығы бойынша.

Таңдап алынған Nт. трансформатор саны бойынша трансформатор арқылы 1кВ-қа дейінгі жерге жіберілетін реактивті қуаттың максимал мәнін анықтаймыз

.

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

15 Сурет - Реактивті қуаттың балансын түсіндіретін сұлба

НБК қуаттар қосындысы берілген трансформатор тобындағы 0,4кВ шинадағы реактивті қуаттың балансының шарты Qнбк1=Qр0,4-Q1

Qр0,4  – максимал жүктеме қосындысы

егер Qнбк1 < 0, то Qнбк1=0.

2 деңгей. Оптималды шығынды төмендету үшін НБК қуатын анықтаймыз. Белгілі трансформатор тобындағы НБК-ның қосымша ықпал қосындысы

Qнбк2=Qр0,4– Qнбк1gNт.э.×Sт

g – есептеу коэффициенті: ТП-ның жалғану сызбасына байланысты (радиалды, магистральді) К1, К2 коэффициентіне байланысты.

К1= НБК – ЗВБК)×С0×103; К2= lSт/F;  

С0 - шығынның бағасы (кесте бойынша);

F – желі қима ауданы;

 l – желі ұзындығы;

 К1, К2 – мәндерін есептегенде нақты мәндер жетіспегенде оларды кестеден аламыз, ол энергожүйеге, жұмысшы ауысымының санына, трансформатор қуатына, қоректендіру желісінің ұзындығына магистральдағы бірінші трансформаторға дейінгі арақашықтыққа байланысты.

Егер де QНБК<0 болса, белгілі трансформатор тобына QНБК=0 болады.  QНБК қуатын таңдағаннан кейін ол қуатты қосалқы станцияның реактивті жүктемесіне пропорционалды түрде таратамыз.

Тарату желісі кабельді желі болса, онда НБК-ны ТП шинасына қосу керек. Жүктеме шиналы өткізгішке қосылған болса, онда НБК-ны міндетті түрде цехтағы шиналық өткермеге қосамыз.

 

 

 

 

 

16 Сурет - QНБК – шина өткермеге қосылуы

 

6-10кВ желідегі реактивті қуатты өтемелеу

6-10кВ-та реактив жүктеме тұтынушы ретінде асинхронды қозғалтқыш болады, синхронды қозғалтқыш режимде Кз≤1 6-10кВ шинадағы реактивті қуат баланс шарты бойынша қосындысын анықтаймыз. 

.

ВБК қуаты РП-ның әр секцияларына таратылады, олардың реактивті қуаты 6-10кВ шинадағы конденсаторлы құрылғылардың жинағындағы мәндері стандартты мәніне жақындайды. РП-ның әр секциясында КУ қосу керек, бірақ қуаты 1000 квар аз болмауы керек, ал одан аз болса төменгі қуатты БК қоректенуші шинаға орналастырылу керек (ГПП, ЦРП).

 

 

№9 дәріс. Кернеу 1кВ-қа дейінгі электрэнергиясын тарату

        Дәрістің мазмұны:

        - сымдармен кабельдерді төсеу әдістерін қарастыру.

        Дәрістің мақсаты:

-         цехтік желілердің орындалу сұлбаларын оқып үйрену.

 

Кабельдер мен сымдарды төсеу әдістері

Электрэнергиясын өндірістік кәсіпорындарының тұтынушыларына жеткізу, таратуы электр желісі арқылы іске асады. Электр қабылдағыштар цех ішінде қосалқы станция мен тарату құрылғыларына қорғаныстық, қосқыш аппараттар арқылы қосылады.

         Өндірістік кәсіпорындарында электр желісі ішкі (цехтік) және сыртқы болып орындалады. Ішкі желі ашық болуы мүмкін: қабырға, төбе және басқа элементтерінің (құбырларда, коробкаларда, лотокторда) бетінде орналасады және де жасырылған болуы мүмкін: ғимараттардың конструктивті элементтерінің ішінде орналасады (қабырға ішінде, еденнің астында, фундаментте, т.б). Ал сыртқы желі ғимараттың сыртында орналасады, ғимараттар арасында және тіреулерде.

Электр желісінің өткізгіштері оқшауланған және оқшауланбаған болуы мүмкін. Оқшауланған өткізгіштер қорғалған және қорғалмаған түрде орындалады. Қорғалған өткізгіштер оқшауламасының сыртынан металл қаптамамен қапталады, ол механикалық бұзылудан қорғау үшін қажет. Қорғалмаған өткізгіштерде ондай қаптамалар болмайды.

         Сымның, кабельдің маркаларын, желінің түрін, орындау әдісін таңдау қоршаған ортаның сипаттамаларына байланысты анықталады, цех ішінде технологиялық жабдықтардың орналасуына және корек көзімен, басқа да сипаттамалармен анықталады.

         Өндірістік кәсіпорындардың электр желісінде шинаөткізгіш кеңінен қолданылады. Олар құрылымы бойынша - ашық және жабық, тағайындалуына қарай - радиальды таратушы (ШМА, ШРА) және  магистральді болады. ШМА айнымалы токқа, ШМАД тұрақты токқа арналған. Олар алюминийден  жасалған, ШРА - алюминийден және мыстан жасалады.

1кВ-қа дейін және одан жоғары электр желісінде күштік кабельдер қолданылады.. Механиканы зақымданудан қорғау үшін кабельдерді ғимарат ішінде жанбайтын плиталармен жабылған каналдарда орналастырады. Қимасы үлкен кабель желілері ерекше шарттарда ие ортада орналасқан ірі электр қабылдағыштарды қоректеу үшін қолданылады.

Сымдарды қорғаныс  құбырларда төсеу

Бұл қорғаныс механикалық зақымдалудан қорғайды, ол құбырлардың қосымша шығынымен байланысты.

Кемшілігі: мұндай төсеу, әсіресе болаттан жасалған құбырларда, оқшауламаның зақымдану мүмкіндігімен байланысты және зақымданған сымдарды ауыстыруға қажеттілік туғанда ыңғайлы болады. Мұндай төсеу ПУЭ-ға сәйкес жарамысқа қауіпті бөлмелерде жасау қажет және арнайы ВБВ,  АВБВ типті кабельдер қолданылады.

Сымдарды ашық жағдайда төсеу

Бұл кезде сымдар арнайы роликтерде, құрам оқшаулағыштарда, тростарда төселеді, ол өте қарапайым және арзан, бірақ сымдарды механикалық зақымдаудан қорғау сенімділігі жеткіліксіз.

Сымдарды лотоктар мен коробшаларда төсеу күдіктірек болып табылады, әсіресе күрделі көпқозғалтқышты агрегаттар мен автоматты жолдар үшін сымдар мен кабельдер саны өте көп болған кезде мұндай төсеу ынғайлы болып табылады.

Жарықтандыру желісінде ШОС түрлі шина өткізгіштер кеңінен қолданылады, ол алюминий немесе мыстан жасалған төрт  өткізгіштен тұрады. Шамдар штепселді терезе арқылы қосылады.

Троллейлік торапты төсеу

Мұндай төсеу қозғалмалы қозғалтқыштардың қорегі үшін қолданылады (көпірлік кран, тележкалар, т.б.) Троллейлік тораптар ШТМ (Iн=100,200, 400 А) болаттан жасалады, арнайы троллейлік шинаөткізгіштер арқылы іске асырылады.

ПУЭ бойынша өндірістік ғимараттарды қоршаған ортаның сипаттамасына байланысты құрғақ, ылғал, ыстық, шаңды, химиялық орта, өртке қауіпті, жарылысқа қауіпті деп бөледі. Сондықтан тораптарды төсеу түрін, кабельдер мен сымдардың маркасын таңдауды ғимараттың қоршаған орта сипаттамасына байланысты жүргізеді. Электр желілер үшін талшықтары алюминийден жасалған өткізгіштерді қолданған жөн. Талшықтары мыстан жасалған өткізгіштер мыстың тапшылығына байланысты тек арнайы жағдайларда қолданылады, мысалы: өткізгіштері мыстан жасалған ауа желілерінен ғимараттарға кететін тармақтарда; жылжымалы кран қондырғыларының механизмдерінің электржетектерін қоректендіру үшін. Өртке қауіпті В-I,  В-Iа класты бөлімдерде алюминийден жасалған өткізгіштерді қолдануға болмайды.

Күштік және жарықтық тораптардың сұлбалар және құрылымдық орындалуы

Сұлбалар қолданысқа ыңғайлы және электрэнергиясымен қоректелетін тұтынушылар үшін сенімді болуы керек. Электрэнергияның шығыны, өткізгіштерге кететін  шығындар желіні салуға кететін шығындар минималды болуы керек.

Цех желілері қоректенуші және таратушы болып бөлінеді. Электржелілердің сұлбалары радиалды және магистральді болып орындалуы мүмкін.

Радиалды сұлба

Мұндай сұлбаларда қорек көзінен, мысалы ТҚС тарату щитінен ірі ЭҚ-ды қоректейтін (қозғалтқыштар Д) немесе топтың тарату пунктерді қоректейтін желілері тармақталады, олардан өз кезегінде басқа да кіші ЭҚ қоректейтін желілер тармақталады.

Радиалды сұлбалардың мысалы ретінде насос, компрессор станцияларын және де жарылысқа қауіпті, өртке қауіпті және шаң өндірістердің сұлбаларын қарастыруға болады. Оларда электр энергияны тарату бөлек бөлмеде орналасқан тарату пунктерінен радиалды желілер арқылы іске асырылады.

Радиалды сұлбалар өте жоғары сенімділікті қамтамасыз етеді; оларда автоматика элементтерін оңай қолдануға болады. Бірақ радиалды сұлбалар үшін тарату щиттерін, кабельдер мен сымдарды төсеу қымбат түседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Магистралдық сұлбалар

(а) және (б) сұлбаларын цех ауданы бойынша жүктеме бірқалыпты таралған кезде  қолданады. (б) сұлбасы қосалқы станцияда тарату щитын орнатуды қажет  етпейді, энергия «трансформатор –магистраль» сұлба арқылы таралады, бұл цех ҚС салуды жеңілдейді және арзандатады.

ШМА және ШРА шинасымдармен орындалған магистральдық қоректену технологиялық жабдықтың орнын ауыстыру, желіні қайта жасау мәселесін қозғамайды. Кемшіліктері – электрмен жабдықтау сенімділігі жеткіліксіз, егер де магистральда қандай бір апатты жағдай болса, онда ол жердегі барлық

 

 

 

ТП

 
                                                    

ТП 10/0,4

 

0,4 кВ

 
 


ШМА

 
                                     

 

 


 

 

б) 1000 В дейінгі ЭЖ қоректендіруге арналған  «трансформатор-магистраль» блогының сұлбасы

 

 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


18 Сурет  - Магистральды сұлбалар

электр құрылғыларын түгел ажыратуға тура келеді. Радиалды және магистральді желілердің ерекшеліктерін ескере отырып, әдетте қоршаған ортаның, өнеркәсіптердің сипаттамасына байланысты аралас сұлбаларды қолданады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 


ШМА сериялы жабық типті шинаөткізгіштер цехтарда өндірістік жиілікті 3 фазалы тоқты U 660-қа дейін электрэнергияны беру үшін орнатылады. Оларды тікбұрыштық және шеткі секциялардан жинайды да, кронштейндер немесе арнайы тіректерде орнатады.

ШРА сериялы шина өткізгіштер өндірістік жиілікті 3 фазалы токты U=380 В немесе 660 В қоршаған орта қауіпті цехтарда орнатады.

ШМА-ны КТП-ға қосу ШМА-ның қосу секциясы арқылы іске асады, бұл секциялар коммутациялы-қорғаныстық аппараттармен қосылады, олар КТП-ның шкафында орналастырылады.

ШРА қосалқы станцияның шинасына қосу кабель немесе сыммен іске асырылады, ол шығыс қорапшасына қосылады.

ШРА-ны ШМА-ға қосу әдетте ШРА-да орналасқан, шығыс қорапша арқылы іске асады, ол ШМА-ның тармақты секциясына кабельді тұйықтаушы арқылы қосылады.

Цехтардың жарықтандыру жүктемесі радиалды сұлба бойынша қосалқы станция әдетте  жеке желі арқылы қосылады, ал магистральді сұлба кезінде магистральдің басты бөліктері арқылы қосылады.

 

№10 дәріс. 1000В-қа дейінгі желілер үшін қорғаныс аппаратурасы

Дәрістің мазмұны:

- сақтандырғыштар және автоматты ауа ажыратқыштарының құрылысын зерттеу.

Дәрістің мақсаты:

-1000 В-қа дейінгі желілер үшін қорғаныс аппараттарын таңдау әдістемесі.

 

1000 В дейінгі желілер үшін қорғаныс аппаратурасы.

Сақтандырғыштар. Олар электр қондырғыларды тоқтардың қысқа тұйықталуынан  қорғау үшін қолданылады;   1000 В дейінгі кең таралған сақтандырғыштар; ПР-2 жиналмалы сақтандырғыштар; НПН - құм себілген жиналмалы емес сақтандырғыш; ПН-2 - құм себілген жиналмалы сақтандырғыш.

Сақтандырғыштың негізгі типтері Iном  15 А-ден 1000 А-ге дейін болады.

Құрылымы  бойынша сақтандырғышты 2 топқа бөлуге болады:

а) кварцты құммен толтырылған ( ПН-2, НПН, ПП17, ПП18);

б) толтырылмайтын (ПР-2).

Балқымалы сақтандырғыштары мынандай болып  бөлінеді:

а) инерциялық - жылулық инерциясы үлкен, яғни біршама үлкен қысқа уақытты ток жүктемесіне төзімді;

б) инерциялық емес - жылулық инерциясы аз, яғни асқын жүктемеге төзімділігі шектеулі.

Сақтандырғышты таңдау шарты

Iном.пред.³ Iдл.,

Iном.вст ³ Iдл

мұндағы Iдл  - есептік ұзақ уақытты ток, ол былай есептеледі

.

 

 

 

 

 

 


                                                                                    

 

 

 20 Сурет - Сақтандырғыш сипаттамасы                     21 Сурет

 

Қосылуы жеңіл жалғыз қозғалтқышқа баратын желіні қорғағанда (станоктар, желдеткіштер, насостар, т.б)

Iвст ³ ;  Iпускпуск×Iномд.

 

 

 


Қосылуы жиі немесе қосылу уақыты ұзақ жалғыз қозғалтқыштарға баратын желіні қорғағанда (крандар, ұнтаққағыштар, центрифугалар т.б.)

Iвст ³ .

Күштік немесе аралас жүктемені қоректендіретін магистральді қорғағанда

Iвст ³

мұнда Iкр -желінің максималды қысқа уақытты тогы.

Iкр= I/пуск+ I/дл, [Iкр= Iпуск.наиб.эп+],

мұнда  I/пуск - бір уақытта қосылатын электр қозғалтқыштардың қосылу тогы. Бұл кезде желінің қысқа уақыттағы тогы максималды мәніне ие болады;

I/дл – бір немесе ЭҚ-ыр тобының іске қосылу моментіне дейінгі желінің ұзақ уақытты есептік тогы, А.

Пісіру аппаратына баратын желіні қорғау үшін Iном.пл.вст.  келесі қатынастан таңдайды.

Iвст ³ 1,2× Iсв×

мұндағы Iсв - номиналды қосылу ұзақтығы ПВ бойынша пісіру аппаратының номиналды тогы, А.

Пісіру аппаратына баратын желінің қорғау үшін алынатын Iном.пл.вст сол аппаратқа баратын өткізгіштің Iдоп -на тең деп алуға болады.

Тармақталған магистральді желіні балқымалы сақтандырғыштар мен қорғаудың селективтілігі ток көзіне жақындаған сайын Iном.пл.вст -ның өсуімен іске асырылады. Егер келесі сатыдағы сақтандырғыштың тогы алдыңғы сатыдағы сақтандырғыштың тогынан 2 сатыға көп болса, селективтілік қамтамасыздандырылады.

Автоматты ауа ажыратқыштары

Олар қалыпты режимде төмен кернеулі тізбектерді ажырату және қосу үшін, қысқа тұйықталудан сақтау үшін қолданады.

Автоматтарда 3 түрлі ажыратқыш болуы мүмкін:

а) жылулық ажыратқыш, ол уақыт ұстамы бойынша токқа кері тәуелділігі бар биметалдық пластинкадан тұрады, ол асқын жүктемеден қорғайды (22 а сурет).

б)максималды ток ажыратқышы - (электрмагниттік) қысқа тұйықталудан немесе біршама үлкен асқын токтардан қорғайтын электр магнит (22 б сурет).

в) аралас ажыратқыш асқын жүктемеден де, қысқа тұйықталу тогынан да қорғайды (22 в сурет).

           

 

 

 

 

 

а)                                              б)                                            в)

22 Сурет  - Автоматты ауа ажыратқыш ажыратқыштардың сипаттамалары

 

ВА сериялы ажыратқыштар

Жаңа тогы 1600А дейін ВА50 сериялы ажыратқыштар ескі АЕ3700, АЕ20 сериялы және АВМ, «Электрон» сериялы ажыратқыштарды ауыстырды.

Тогы 4000 А дейін ВА75 ажыратқыштары АВМ және «Электрон» сериялы ажыратқыштарды  толығымен ауыстырады.

ВА сериялы жаңа ажыратқыштар желіні қорғауда электр энергия көздері қуатының артуымен, қысқа тұйықталу тогының өсуімен туатын көптеген проблемаларды шешті. Сонымен қатар олардың габариттерінің кішіреюі құрамына кіретін құрылғылардың өлшемдерінің азаюына мүмкіндік береді. (КТП,  КУ, т.б.)

Ажыратқыштар тұрақты және айнымалы ток жүйелерінде жұмыс істеуге арналған. ВА75-ті желіге параллель жұмысқа екеуден қосуға болады, онда қорытынды ток 5000А (2х2500А) және 6300А (2х4000А) болады. Бұл кезде олардың арасында  ток таралуына қарамастан қорғаныс жақсы жұмыс істейді.

Егер апат алдында желі 0,7 Iном. – ден жоғары  жүктелген болмаса, ажыратқыштар апаттық режимде 3 сағатқа дейін асқын жүктелуге рұқсат береді,.

100А –ге дейінгі ажыратқыштар тек қана стационарлы болады.

160А-ге дейінгі ажыратқыштар стационарлы және қадалған болады.

250 А-ге дейінгі және одан жоғары ажыратқыштар стационарлы да, жылжымалы да болады.

ВА75 (4000А)-тек қана стационарлы.

ВА75(2500А)-тек қана жылжымалы.

Ажыратқыштар жетектері қолмен немесе қашықтан  басқарылады.

ВА50-тің электр магнитті жетегі бар.

ВА75-тің электр қозғалтқышты жетегі бар (жөндеу кезінде қолмен басқаруға болады).

Автоматты ажыратқыштарды таңдау

Жылулық ажыратқыш (магнит қосқыштық жылулық релесі)

Iтепл.р. ³ Iдл.

Электр магнитті немесе аралас ажыратқыш

Iэл ³ Iдл.

Электр магнит немесе аралас ажыратқыштың іске қосылу тоғы

Iср.эл. ³ 1,25×Iкр.

Жалғыз қозғалтқыш тармағы үшін Iкр=Iпуск .

Сипаттамасы токқа кері тәуелді  реттелетін ажыратқыштың іске қосылу  тоғы

Iср.р. £ 1,25 Iдл.

Жарылысқа  қауіпті бөлмелер үшін Iдлит=1,25× Iдлит.дв.

        Барлық жағдайда қорғаныс аппараттары қысқа тұйықталу кезінде  сенімді ажырату қажет. Ол үшін бейтарабы жерге тұйықталған желілерде Iодноф.к.з.  және бейтарабы оқшауланған желілерде Iдвухф.к.з  тоққа кері тәуелді Iном.расц.      3 немесе одан да көп есе үлкен болуы керек; электр магнитті ажыратқышы бар автоматтың жұмыс тоғынан 1,1 немесе одан да көп есе үлкен болуы керек.

 

№11 дәріс. 1000В –қа дейінгі сымдар мен кабельдердің қорғанысын және олардың қимасын таңдау

Дәрістің мазмұны:

- сымдардың қимасын анықтау.

Дәрістің мақсаты:

- өндіріс тораптарындағы күштік электр қабылдағыштардың сымдарының қимасын есептеуді үйрену.

1000 В-қа дейінгі кабелдер мен сымдардың қимасын қызу шарты бойынша ұзақ мерзімді өткізетін ток жүктемесінің есептік мәніне байланысты қалыпты жағдайда төселген кезде кестеден мынандай екі түрлі қатынас шарттары бойынша  алады:

а) ұзақ мерзімді есептік тоғы мен қызу шарты бойынша:

Iнорм.доп.пров. ³ ;

б) алынған аппараттарға максималды токтық қорғанысының  сәйкес келу шарты бойынша

Iнорм.доп.пров. ³

мұндағы Кпопр - сымдар төселуіне байланысты түзету коэффициенті;

Кз - қорғаныс коэффициенті, яғни ол Iнорм.доп.пров/Iн апп немесе Iсраб.апп.

Балқымалы қыстырғы үшін:

кз = 1,25 – жарылысқа және өртке қауіпті жерлер, сауда орындары;

кз = 1 - жарылысқа және өртке қауіпсіз өндіріс орындары;

кз = 0,33 - асқын жүктемеден қорғауды қажет етпеген жағдай.

Автоматтық ажыратқыштар үшін:

Iу авт - шапшаң ағытқышы бар Кз-1,25;1;0,22;

Iу авт - реттелмейтін кері тәуелді сипаттамасымен Кз  - 1,0;1,0;1,0;

Iу.авт - реттелетін сипаттамасымен Кз  -  1,0;1,0;0,66.

Қалыпты жағдайда Кпопр – 1.  Онда

Iнорм.доп. ³ Iдл,

Iнорм.доп. ³ кз× Iзащ.

Электр торабын кернеу шығыны бойынша есептеу:

DUф=I r cosj+I x sinj=I (r cosj+x sinj),

DUл=DUф=( I r cosj+I х sinj) или

DUл=.

Ток тығыздығына байланысты электр торабын таңдау.

 

23 Сурет - Жылдық шығыстың сым қимасына тәуелділігінің графигі

 

ЭҚЕ (ПУЭ) экономикалық тоқ тығыздығының шамасы белгіленген, ол материалдан, сымның құрастырылуынан және Тм тәуелді алынады.

 .

Егер Тм  < 4000-5000 сағат болса, 1000 В-қа дейінгі желілерде әрбір ЭҚ тармақтары - жорықтандыру желілері  және уақытша орнатылу желілері,  сонымен қатар тарату құрылғыларының (РУ) және қосалқы станциялардың шиналары jэк –ға  тексерілмейді,.

Шина сымдар мен троллейлі желілерді есептеу.

Болатты шинасымдарды есептеу

Электр торабында мыстан және алюминийден жасалған сымдармен қатар болаттан жасалған сымдар, шиналар қолданылады. Мысалы, олар жүктемесі аз    әуе желілерінде қолданылады (сыртқы жарықтандыру тораптарында). Сонымен қатар, шинасым түрінде жасалған жоғары вольтты желілерде де қолданылады. Болаттан жасалған сымдар мен шиналарды қолдану түсті металдарды  үнемдеуге біршама мүмкіндік береді, бірақ ол сол торапта болатын U -дің көптеген шығындарына алып келеді, ол болаттың аз өткізгіштігімен байланысты. Болатты сымдардан айнымалы ток өткенде, қосымша индуктивті кедергілер пайда болады. Олар ішкі хо/ және сыртқы хо// индуктивті кедергілер.

 Ішкі индуктивті кедергінің шамасы хо// = 0,016 m, Ом/км.

 Магнит өткізгіштік μ магнит өрісінің кернеулілігінің функциясы болып табылады. Сондықтан, хо// шамасы сымнан өткен тоққа тәуелді болады.

Болатты шиналарды таңдау және есептеу келесі факторлармен анықталады.

Болаттан жасалған сымдардан жасалған 3 фазалы ток торабындағы кернеу шығыны

,

мұндағы Rm - токсымның немесе  шинасымның активті кедергісі, Ом/км.

Егер  деп белгілесек, онда DU%=KIL,

мұндағы I -есептік ток;

                L -шинасымның есептік ұзындығы.

Сондықтан,  егер мүмкін болатын кернеу шығынының DU%  шамасы және ток жүктемесінің моменті IL (А×км) берілген болса, онда ішкі индуктивті кедергінің мәні сымнан өтетін тоқтарға күрделі тәуелді болғандықтан, болат сымдарындағы шығынын анықтау қиынға түседі.

К=.

Сондықтан, олармен қоса шина сымдардың қимасы кестелерде көрсетілген, әртүрлі cos φ кезінде U – 80 В үшін және шина сымдардың әртүрлі қимасымен табылған, есептік коэффициентпен K анықтайды. K - нің мәнін таба салысымен: DU%=K×I×L анықтайды.

Троллейлі желілерді есептеу

Крандық қондырғыларда жүкті, арбаларды және көпірлерді көтеру  қозғалтқыштары үшін  троллейлі сымдар қолданады. Бұл қозғалтқыштар ПКР мен жұмыс істейді, аз Ku шамасымен.

Троллелі желілерде материал ретінде бұрыштық болат қолданылған кезде оны келесі  тәсілмен есептеуге болады:

а) бұрыштық болаттың өлшемдерін қызу шартына сәйкес таңдау;

б) мүмкін кернеу шығынына сәйкес таңдау.


24 Сурет - Жұмыс режимі 1-өте ауыр, 2-ауыр, 3-орташа, 4-жеңіл, 5-өте жеңіл кезіндегі крандық қондырғылардың сұраныс коэффициенті

 

а) бірінші шартта 30 минут ішіндегі активті жүктеме  I30  тоғымен таңдалған троллелі желінің  Iдоп - тогын салыстыруымен тексеріледі.

мұндағы Рпотр -тұтынылатын қуат; Рном және h арқылы анықталады: ;

к30 - сұраныс коэффициенті, к30 = f(nэ, -жұмыс режимі) графиктен анықталады;

б) бұрыштық болаттың алынған өлшемі мүмкін болатын кернеу шығынына тексеріледі:

DU = m ×Iпик × l,

мұндағы m –кернеудің меншікті шығыны U, %/м. (5.19 кесте, Липкин);

               Iпик = Iкр қабылдағыштар тобының  ең шынды тоғы, А;

               l - қоректендіру желісіне қосылған нүктеден троллейдің ең алшақ соңына дейінгі арақашықтық, м.

Шынды (аз уақытты) ток.

Iпик = Iпуск.макс. + (Iмакс. – Iном),

мұндағы Iпуск.макс -топтағы ең үлкен іске қосылу тоғы Iмакс.= I30 ;

                Iном -  ең үлкен қозғалтқыштың номиналды тоғы.

Троллейлі желілерді есептегенде мынаны ескеру керек: аз жүкті көтеруге арналған  қысқа  тұйықталмаған  роторлы  қозғалтқышы  бар  крандар      үшін Cos j  = 0,45¸0,5 және үлкен жүкті көтеруге арналған фазалы роторлы қозғалтқышы бар крандар үшін cosj = 0,6.

Электрлік жарықтандыру тораптары

ГОСТ 13109-67-87 сәйкес  жұмысшы жорықтандыру тораптарында U-дің ауытқуы 2,5-тен 5 % -ға дейінгі аралығында  болуы мүмкін.

U = 380/220 В тораптарында жарықтандыру және күштік желілерді бір жерден қоректендіру барысында қозғалтқышты іске қосу кезіндегі кернеудің толқуын ескеру керек. Егер кернеудің толқуы 1 сағат ішінде 10 реттен көп  қайталанса, олар шамның Uном кернеуінен 4%-дан аспауы керек. Сондықтан қыздыру шарты бойынша алынған электр жарықтандыру тораптары мүмкін болатын кернеу шығынына тексеріледі.

Жарықтандырудың жүктемесі активті  және ол бірқалыпты таратылған  кезде тораптың кез келген  бөлігі үшін (cosj=1) келесі формуланы қолданады

DU%=SM/CS  немесе S=SM/CDU%,

мұндағы SM=SpL - жүктемелер моментінің суммасы;

                С= - электрэнергияның  тарату жүйесіне, Uсети, сымның материалына  тәуелді коэффициент, (С – кестеден алынады).

Қабылдағыш көзінен ең соңғы шамаға дейінгі жарықтандыру электр торабының толық U шығыны:

DU=

мұндағы Uо – трансформатордың шықпалы кернеуі; Uхх нормаға сәйкес және Uнл – дан   97,5% -ға  тең алынатын ең соңғы шамның кернеуі;

Uнл – желінің Uн сәйкес келетін  шамының номиналды кернеуі.

Кернеудің толық шығыны трансформатордағы DUт  кернеу шығынымен  және тораптағы DUс кернеу шығынымен анықталады.

DU=DUт+DUс.

Трансформатордағы кернеу шығыны

DUт=a×b(Uacosj+Upsinj)

мұндағы a=- бос жүріс кезіндегі транформатордың шығысындағы

кернеудің тораптары Uном қатынасына тең коэффициент;

b= - трансформатордың жүктелу коэффициенті;

Uа, Uр, Uк.з - нің активті және реактивті құраушылары. Олардың мәні

келесі өрнекпен анықталады

,           ,

мұндағы DРм -трансформатордың мысындағы шығын, Вт.

Тораптағы кернеу шығыны

DUс=DU-DUт=-ab(Uacosj+Upsinj).

Сондықтан DUс, негізінде трансформатордың қуатымен, оның жүктелуімен және cosj -мен анықталады (берілулер - кестелерде).

Сым материалы аз болуы үшін жарықтандыру торабының сымының қимасы келесі өрнекпен анықталады

S=(SM+Sam)/CDU

мұндағы SM -берілген бөліктің (участок)  және энергия бағыты бойындағы бөліктердің моменттерінің қосындысы, кВт/м. Желідегі өткізгіштер саны берілген біліктіктегі өткізгіштердің санына тең.

Sam -берілген учаскіден қоректенетін, бірақ сымдар саны басқа, барлық тармақтардың моменттерінің қосындысы;

a-учаскідегі және тармақтағы сымдар санына тәуелді моменттерді келтіру коэффициенті;

DU -есептелетін учаскінің  басынан ең қашықтықта орналасқан шамға мүмкін болатын кернеудің  есептік шығыны. Есептік формула тізбектеліп тораптың барлық бөліктері үшін  қолданылады (ҚС-ың шинасынан шығатын қоректендіруші магистральдан бастап ең соңғы шамға дейін).  Сымның таңдалған есептік  қимасы бойынша соған жақын үлкенрек стандартты сым қимасы таңдалады. Содан соң таңдалған  қима бойынша және оның нақты моменті бойынша кернеу шығыны есептеледі.

 

№12 дәріс. Кернеуі 1кВ-тан жоғары электр торабы

Дәрістің мазмұны:

- сыртқы және ішкі электрмен жабдықтау тораптары туралы түсінік.

Дәрістің мақсаты:

-         зауыттың кернеуі 1кВ-тан жоғары ішкі электрмен жабдықтау сұлбасын оқып үйрену.

 

Электрмен жабдықтау тораптарын келесідей түрге бөледі:

а) сыртқы электрмен жабдықтау тораптары – ол энерго жүйесіне қосылған орыннан (аудандық қосалқы станция) кәсіпорындардың қабылдау пунктеріне дейін (БТҚС, ОТП, ТП);

б) ішкі электрмен жабдықтау тораптары завод ішіндегі, цехтар арасындағы, цех ішіндегі ауа және кабель желілері немесе шина сымнан (тоқсымнан) жасалуы мүмкін.

Ауа желілері (ВЛ)

Ауа желісі –тірекке оқшаулама мен арматуралар көмегімен  бекітілген сымдар арқылы электрэнергиясын жеткізу және тарату құрылғыны атайды.

Ауа желісі үшін болат алюминді, алюминді, мысты, болатты, қолалы, болат қолалы сымдар және алюминийдің балқымаларынан жасалған сымдар қолданады.

Егер сымның бетіндегі электр өрісінің кернеулігі ауаның электр беріктігінен үлкен болса, бұл сымның айналасындағы ауаның ионизациялануы «тәж» («корона») құбылысын түсіндіреді. Желідегі кернеу жоғарылаған кезде сымдардың беткі жағының біркелкі болмауынан, ластануынан жергілікті тәж сымның барлық ұзындығы жалпы тәжге айналады.

Жалпы тәждің пайда болуына сәйкес келетін сым бетіндегі ең үлкен кернеулік

, кВ/см

мұндағы m – желінің көп сымды сымының біртегістік емес тегін білдіретін  коэффициент, 0,82-ге тең;

r0 – сымдар радиусы, см;

δ – ауаның салыстырмалы тығыздығы, ол ≈1,04-1,05-ке тең.

Электр қондырғылардың ережелері бойынша (ПУЭ) Е0=28кВ/см.

330-500кВ желілеріндегі индуктивті кедергіні және тәжге кететін шығынды азайту үшін тарамдалған сымдар қолданылады.

Кабель желілері (КЖ)

Кабель желілері әдетте олар ауа желілерін салуға қиын жерлерде төселеді (қалаларда, тұрғын жерлерде, өнеркәсіптік өндіріс аймағында). Олар ауа желілеріне қарағанда келесідей артықшылықтарға ие: ауаның әсер етуінен сақтайтын жабық төселуі, пайдалану кезіндегі  өте жоғарғы сенімділік және қауіпсіздік. КЖ ішкі және сыртқы электрмен жабдықтау тораптарында кең қолданылады.

Кабель тоқ өткізетін тал сымдардан (мыс немесе алюминьді), оқшауламадан (1000кВ-қа дейін - резеңке, 1000В-тан жоғары - көп қабатты сіңдірілген қағаз және әртүрлі пластикаттар) және де қорғаныс қабаттардан (алюминий, хлорвинил, қорғасыннан) тұрады.  Механикалық қорғаныс үшін болаттан жасалған лента және сым қорғанысы (броня) қапталады. Ылғалдан қорғау үшін сіңдірілген тоқымадан жасалған джутты қаптамамен қапталады.

Кернеуі 6-35кВ-тық тоқ өткізгіштері

Олар үлкен токтар кезінде  пайдаланылады (1,5-6 кА). Құрылысы бойынша тоқ өткізгіштер қатты және майысқақ, ашық және жабық болып бөлінеді.

Оларға 6-35кВ-тық электр энергиясын тарату тораптары жатады. Электр энергиясын зауыт ішіне тарату магистральді, радиалды немесе аралас  сұлбалар арқылы орындалады, олар және жүктеменің территория бойынша  орналасуына, олардың шамасына, қоректендіру сенімділігінің қажет ететін дәрежесіне тәуелді болады. Шарттар бірдей болған кезде көбінесе магистральді немесе аралас сұлбалар қолданады, өйткені мұндай сұлбаларды қолдану үнемдірек.

Электр энергияны радиалды сұлба арқылы тарату жүктемелер орталық қорек көзінен әртүрлі бағытта орналасқан жағдайда қолданады. Олар екі немесе бір сатылы болуы мүмкін. Бір сатылы, әдетте кіші, ал екі сатылы  үлкен өндірістерде қолданылады.

Радиалды сұлбаның артықшылығы – пайдалануы сенімді және орындалуы қарапайым және сенімді қорғаныс пен автоматизацияны қолдану. Мұндай сұлбалардың кемшілігі - апаттық сөндірулер кезінде радиалды желіден қоректеніп тұрған цехтік РПЗ бірнеше цехтың ТП (3,4,5) электрмен бұзылады. Бұл кемшілік жою үшін (РП1 және РП2) қоректендіретін радиалды сұлбасын екі тәуелсіз қорек көзінен қоректендіреді (ГПП-ның әр түрлі шиналары) және сенімділігін жоғарылату үшін АВР қолданады.

Электрмен жабдықтаудың радиалды сұлбаларын қолдану жоғары вольтті  аппараттар санын көбейтеді, бұл капиталды шығындарды көбейтеді.

 

25 Сурет - Электрмен жабдықтаудың радиалды сұлбасы

ТП1, ТП2 – бірсатылы радиалды қоректену

РП1, РП2 және РП3 – екісатылы радиалды қоректену

 

Кернеуі 1кВ-тан жоғары магистральді сұлбалар 

Магистральді сұлбаларды электрмен жабдықтаудың ішкі жүйесінде қолданады, егер де тұтынушылар айтарлықтай көп болса және радиалды сұлбаларды қолдану тиімді болмаса. Әдетте магистральді сұлбалар тұтынушылардың ортақ қуаты 5000-6000кВА-дан көп емес бес-алты ҚС-ды қорекпен қамтамасыз етеді.

Бұл сұлба қоректенудің төмен сенімділігімен сипатталады, бірақ  ағытатын аппараттар санын азайтуға және тұтынушыларды қорек үшін сәтті жинақтауға мүмкіндік береді..

 

 

 26 Сурет - Өндірістік өнеркәсіптің электржабдықтауының ішкі жүйесіндегі бір жақтан қоректелуі бар сипаттық магистральді сұлбасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Магистральді сұлбалардың артықшылықтарын сақтау қажет болғанда және қоректендірудің жоғары сендімділігін қамтамасыз ету үшін транзитті магистральдар жүйесін қолданады. Мұндай жүйеде кез келген қоректендіруші жоғары кернеулі магистраль зақымдалса, тұтынушыларды автоматты түрде істе қалған трансформатордың төменгі кернеулі шиналар секциясына ауыстыру арқылы қоректендіруді екінші магистраль арқылы сенімді қамтамасыз етеді. Бұл қосылыс 0,1-0,2 с аралығында болады, яғни тұтынушыларды электрмен жабдықтауда зиян тигізбейді.

Тәжірибе жүзінде өндірістік кәсіпорындардың ЭЖЖ-ін жобалау және қолдану кезінде тек қана магистральді немесе ралиалды сұлбаларды қолдану аз кездеседі. Әдетте, үлкен және жауапкершілігі жоғары тұтынушылар немесе қабылдағыштарды радиалды сұлбалар бойынша қоректендіреді. Орта және кіші тұтынушыларды топтастырып олардың қоректенуін магистральді принцип бойынша қоректендіреді. Бұл шешім техника-экономикалық көрсеткіштері ең жақсы ішкі электрмен жабдықтау сұлбасын құруға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№13 дәріс. Жоғары кернеулі желілердің электрлік есебі

Дәрістің мазмұны:

- ауа және кабель желілерінің қимасын есептеу әдістерін үйрену.

Дәрістің мақсаты:

- ауа және кабель желілерін есептеу тәртібі. 

Электр энергияны тасымалдаудың кернеуі 1кВ-тан жоғары ауа желілері (АЖ) ауа желілерінде ереже бойынша жалаңаш көпсымды сымдар мен арқансымдар (трос) қолданылуы қажет. Сымдардың диаметрі, қимасы мен материалы тораптың электрлік есебімен анықталады, оның параметрлері мен АЖ-де сымдарды қолдану аймағын улы фракциялымен анықтайтын орналасқан жеріне байланысты (елді немесе елсіз жер, үлкен ғимараттар болса, мұзды және желді аймақтар, аралық ұзындықтарына, қоршаған ортаның қанығу дәрежесі).

110кВ-тан және одан жоғары АЖ үшін сым диаметрі «тәжге» («корона») кеткен шығын бойынша тексерілуі қажет. Ал мұнда сымның ең минималды диаметрі кемінде 11,4мм (АС-70/11) болуы қажет.  110кВ АЖ үшін, 150кВ АЖ-сі үшін - 15,2мм (АС-120/19), 220кВ АЖ үшін - 21,6мм (АС-240/39).

6-220 кВ АЖ-нде келесідей сымдар қолданылады:

- А және АКП маркалы алюминді сымдар;

- АС, АСК, АСКС, АСКП маркалы болат-алюминді сымдар;

- ПС маркалы болат сымдар;

- АН және АЖ маркалы алюминий балқымасынан жасалған сымдар.

6-10кВ АЖ-н барлық жағдайда,  қоршаған орта шарттары, трассаның шарттары, құрылыс тығыздығы немесе технологиялық коммуникациялар (галерея, эстакада) әсер етпеген қолдану қажет, мысалы ерекшеленген нысандарды қоректеу үшін (насостық және т.б.).  

35-110кВ АЖ-рі үлкен электр қуатын жеткізу үшін қолданылады (терең енгізу).

АЖ есебіне мыналар кіреді:

а) электр есеп;

б) механикалық есеп.

6-220кВ АЖ электрлік есебіне мыналар кіреді:

а) энергия шығыны бойынша желінің есептелуі тоқтың экономикалық тығыздығы бойынша).

Желі бойымен энергияны таратқан кездегі шығындар желі кедергісі үлкейген сайын өседі, олар өз кезегінде сымның қимасымен анықталады; сымның қимасы үлкейген сайын шығын аз болады. Бірақ бұл кезде түсті металдың және желіні құруға кететін капитал шығын өседі. Экономикалық жағынан ең тиімді желіні таңдап алу үшін капитал шығын мен жыл сайынғы пайдалануға кететін шығынды бірнеше нұсқа (2-ден аз емес) үшін салыстыру керек.

Шығын және шығын бағасы сым мен кабельдің қимасы үлкейген сайын азаяды, бірақ сым мен кабель қимасы үлкейген сайын капиталдық шығындардың өсуіне байланысты экономикалық шығындар (отчисления)  шамасы өседі. Жылдық шығындардың құраушыларының қосындысы сым қимасы минимум болады. Ол экономика жағынан тиімді Sэк  болған кезде.

Электр қондырғыларын құру ережелері бойынша (ПУЭ) тоқтың экономикалық тығыздығының jэк мәні белгіленген, ол тек сымның материалына, құрылымына және жүктеме Тм максимумын қолдану уақытына тәуелді. Бұл жерде келесі факторларды есепке алмаймыз, олар: электр энергияның бағасы және желідегі кернеудің мәні. Экономикалық жағынан ең  тиімді қиманы желінің есептік тоғы Iр және экономикалық тығыздық jэк  арқылы есептейміз

, мм2,

мұнда , А – бір тізбекті желі үшін есептік тоқ;

, А – екі тізбекті желі үшін есептік тоқ;

Iав=2Iр;

б) ұзақ есептік тоқпен қыздыру шарты бойыншы желі есебі

                      

                        Iном.пров ³ Iр– бір тізбекті желі үшін есептік тоқ;

 

Iдоп.ав.³Iав  – екі тізбекті желі үшін есептік тоқ;                                  

                         Iдоп.ав.=1,3 Iном.пров;

 

мұнда Iном.пров – жалаңаш сымдар үшін рұқсат етілетін үзақтық тоқ;

в) кернеу шығыны бойынша желі есебі

 , В

немесе , В.

Номиналды кернеу бойынша кернеу шығынының пайыздық көрсеткіші:

;

г) «тәжге» кететін шығын шарты бойынша 110кВ АЖ үшін сымның минималды қимасы АС-70, 220кВ АЖ үшін АС-240 болады, 35кВ АЖ-рі «тәжге» кететін шығынға тексерілмейді.

Механикалық  төзімділік бойынша АЖ есебі

АЖ-н механикалық төзімділікке есептеу деген оның нәтижесі бойынша ауа желілерінің элементтеріне түсетін механикалық жүктемелер анықталатын, осы жүктеме әсерінен АЖ элементтерінде туатын ішкі кернеулер және сымдар мен арқансымдардың (трос) салбырауы анықталатын есептеулер.

АЖ-нің келесі элементтері есептеледі: сымдар және арқансымдар оқшауламалар мен арматура; тіректер мен іргетастар.

Кернеуі 1кВ жоғары кабель желілері (КЖ) үшін:

а) энергия шығыны (тоқтың экономикалық тығыздығы) бойынша желінің есебі

 , мм2 ;

б) ұзақ есептік тоқпен қызу  бойынша

Iном.каб ³ Iр – бір тізбекті КЖ үшін;

в) апаттық режимі бойынша (екі тізбекті КЖ үшін)

Iдоп.ав. ³ Iав,

Iдоп.ав.=1,3 Iном.каб;

г) қысқа тұйықталу тоғы бойынша (Iқт)

 , мм2

мұнда α=12 кабельдің алюминді талсымы үшін;

Тпр – келтірілген уақыт (0,3-0,7);

д) кернеу шығыны бойынша

, В

немесе , В.

Номиналды кернеу бойынша  кернеу шығынының пайыздық көрсеткіші: .

 

№14 дәріс. Өндірістік кәсіпорындардың қосалқы станциялары

Дәрістің мазмұны:

-                     кәсіпорындағы төмендеткіш қосалқы станциялардың сұлбаларымен танысу.

Дәрістің мақсаты:

- қосалқы станциялардың әртүрлі сұлбаларының жұмыс істеу принциптері және оларды қолдану аймақтары.

 

Электрмен жабдықтау жүйесі ең қолайлы және дұрыс шешілген болса, жоғарғы кернеу көздері тұтынушыларға максималды жақын болып орналасады, ал электр энергияны қабылдау бірнеше пункттерге бөлінеді, бұл торап буындарының санын және аралық трансформациялау сатыларын минималды деңгейге жеткізеді.

Қосалқы станция дегеніміз – трансформаторлардан немесе және басқа да электр энергияның түрлендіргіштерінен, тарату құрылғысынан (ТҚ), сонымен қатар көмекші құрылғылардан (аккумулятор батареясы немесе басқа да екіншілік тізбектің қорек көздері, конденсаторлар батареясы, тығыздалған ауа алатын компрессорлық станцияларды, басқару орындары, үй-тұрмыс орындары және т.б.) тұратын электр энергияны түрлендіру мен таратуға арналған электрқондырғы.

Өндірістік кәсіпорындар үшін трансформаторлы қосалқы станциялар (БТҚ (ГПП), ТҚ (ТП)) ең ыңғайлы. Олардан басқа жартылай өткізгішті, машиналы және басқа да тоқ немесе жиілік түрлендіргіші бар түрлендіргіш қосалқы станциялар (ПП) қолданылады, олардың жалпы құрамы жағынан трансформаторлар қосалқы станциясының аз ғана айырмашылығы бар.

Қорек көзінен келетін энергия түрлендірілмей, тек электрэнергия қабылдағыштарына таратылса, мұндай қосалқы станция таратқыш қосалқы станция  (РП) деп аталады.

Ірі энергосыйымдылықты кәсіпорындарда жоғарғы кернеулі 35-220 кВ терең енгізу түріндегі, 6-35кВ тоқ сымдар түріндегі ЭЖЖ (СЭС).

Кейбір кезде терең енгізу мен тоқ сымдар қатар қолданылады.

Терең енгізу деп тұтынушылардың электр қондырғыларына жоғарғы кернеу 35-220кВ максималды жақындатылған ЭЖЖ-ні атаймыз. Бұл кезде аралық трансформациялау сатысының саны және аппараттар саны минималды болады.

Өте ірі кәсіпорындарда желінің қоректенетін кернеуі 330-550 кВ болған кезде, электр энергия U=110-220кВ трансформацияланады. Терең енгізу магистральді және радиалды сұлбалар бойынша орындалады.

«Энергосетьпроект» институты жасаған 110-220кВ терең енгізу қосалқы станциялардың кең қолданылатын типтік сұлбаларын қарастырайық.

ТЕҚС (ПГВ) мен БТҚС (ГПП) сұлбалары:

а) сөндіруші импульсі бар 110-220кВ кабельдік кірмелері бар сұлба.

Бұл сұлба ең қарапайым және сенімді, өйткені онда кірмелік және шықпалық кернеулерде ашық тоқ өткізгіш бөліктері жоқ. 110-220кВ кабельдік

 

 

 

 

29 Сурет 

кірмелер тігінен кезде трансформаторларға кіргізіледі. Бұл сұлба қоршаған орта ластанған немесе үйлер тығыз орналасқан учаскілерде қолданған өте ыңғайлы. Сұлбаның әрекет етуі (жұмыс істеуі): трансформатор бүлінген кезде оның қорғанысы қорек көзіндегі басты ажыратқышты өшіру үшін импульс жібереді, ол жақындатылған кірменің өшуін қамтамасыз етеді;

б) ҚТ орнатылған және жөндеу айырғышы бар ӘЖЖ сұлбасы.

Сұлбаның әрекет етуі: трансформатор бүлінген кезде оларға трансформатордың ішкі бүлінуінен (газдық, дифференциялдық) РҚ әсерінен ҚТ қосылады, қорғайтын болады, сонымен қатар трансформаторды да қорғайды, ол онда орнатылған АҚҚ (АПВ) құрылғысы желіде немесе трансформаторда бүліну болғанда жұмыс істейді. Бұл кезде АҚҚ сәтті қосылмаса, онда қорек аяғындағы ажыратқыш қайта өшеді, осы жерде сұлба әрекеті аяқталады және қоректенетін трансформатордың бүлінуін жөндегенше желі ұзақ уақытқа дейін сөніп тұрады. Бұл сұлбада радиалды қосалқы станциялар қолданылады;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


                                              30 Сурет

 

в) ҚТ, бөлгіш және жөндеу айырғышы орнатылған АЖ сұлбасы.

 Бұл сұлба  - бір АЖ арқылы бірнеше қосалқы станция қоректенген кезде қолданылады. Егер бұл желіге шынайы ықтималдықпен басқа да қосалқы станцияларды қосуға болса, бұл сұлба кейбір жағдайда радиалды қоректену кезінде қолданылуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


31 Сурет

  Сұлбаның әрекеті: істен шыққан трансформатордың ҚТ-шы тұйықталады және қоректейтін магистральдің басты бөлігіндегі ажыратқыш өшіріледі, ол АҚҚ (АПВ) құрылғысымен жабдықталған. ҚТ-ң көмекші түйіспесінің көмегімен бүлінген трансформатор бөлгішінің жетегінің тізбегі тұйықталады, ол қоректейтін желіде «тоқ жоқ кезде» ажырауы керек, яғни басты ажыратқыш  өшкеннен кейін және АҚҚ (АПВ) бұрын «тоқ жоқ кездегі» үзіліс  (пауза) ішінде). Егер бөлгіштің меншікті уақыты желінің басты бөлігіндегі (ОД) ажыратқыштықтың қорғанысының әрекет ету уақытынан кіші немесе тең болса, бөлгіштің ажырату сұлбасына уақыт ұстамын енгізу керек, өйткені бөлгіш жүктеме тоғын, әсіресе бүліну тоғын өшіруге мүмкіндігі жоқ. Қоректену желісіндегі басты ажыратқыштың өшуін бекіту үшін сұлбада бөлгішті қолданған ҚТ тізбегінде тоқ трансформаторы қарастырылады. Бөлгіш бүлінген трансформаторды ажыратқаннан кейін желінің басты бөлігіндегі  қажетті уақыт ұстамы бар АҚҚ желіні қайта автоматты түрде қосады да, желі мен осы желіге қосылған барлық басқа қосалқы станцияларды қоректендіру қалпына келтіреді.

Соңғы екі сұлбада (б және в) ҚТ-тың орнына ажырату импульсін қолдануға болады. Ал ҚТ-ты (ОИ) ажырату импульсін резервтеу үшін  сақтауға болады.

 

№15 дәріс.  Өндірістік мекемелердің қосалқы станциялары  (жалғасы)

Дәрістің мазмұны:

- қосалқы станцияларың трансформаторлық сұлбаларымен танысу.

Дәрістің мақсаты:

- әртүрлі қосалқы станцияларының сұлбаларын қолдану аумағы.

 

Күштік ажыратқыштары бар ТЕҚС (ПГВ) сұлбасы

Бұл сұлба магистральдық және сол сияқты радиалдық терең енгізулер үшін қолданылуы мүмкін. Күштік және жауапкершілікті қосалқы станциялар үшін сұлба сирек қолданылады. Бұл сұлбалар, мысалы келесі жағдайларда, тиімді болады:

- қорек көзіне (ҚК) жақын орналасқан қосалқы станцияларда, өйткені бұл жағдайда  ҚК  (КЗ) қолдану қорек көзінің шиналарында кернеудің төмендеуіне әкеледі;

- ірі синхронды қозғалтқыштар бар қосалқы станцияда АПВ-АВР жүйесіне олардың өшуі тіпті уақытша да қаланбайды;

- қосалқы станция екі жақтан қоректенетін желілер қосылғанда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


32 Сурет

БТҚС (ГПП) қосалқы станциясында сұлба бойынша бір шықпалық орамы бар екі орамды трансформаторлар қолданылуы мүмкін.

 

 

 

 

 


          а)                                  б)                                          в)

33 Сурет

 

Бұл сұлба (33а) БТҚС (ГПП) трансформаторлардың қуаты  Sном≤25 МВА кезінде қолданылады.

Сұлба (33б) БТҚС (ГПП) трансформаторлардың қуаты  Sном≥25 МВА болған кезде шықпалық орамы бөлінген екі орамды трансформаторлар қолданылады, мұндай трансформаторлар РУ 6-10кВ  тұтынушыға кететін желілер санын көбейтуге мүмкіндік береді және  айнымалы мен орнықты жүктемелерді шинаның әртүрлі секцияларына бөлуге мүмкіндік береді.

Сұлба (3) қуаты үлкен  қосалқы станцияларда, яғни ірі тұтынушылары бар (ДСП, электролизді қондырғылар) үш орамды трансформаторларда қолданылады: күштік доғалы пештер 35кВ шиналарына қосылады, ал қалған тұтынушылар 6-10 кВ шинаға қосылады.

Қосалқы станциялардың тарату құрылғылары (ҚСТҚ) (РУ)

Әр қосалқы станцияда тарату құрылғылары бар, яғни оларға  коммутациялық аппараттар, қорғаныс және автоматика құрылғылары, қосымша құрылғылары, өлшеу аспаптары, жинау және қосу шиналары кіреді.

Конструктивті орындалуына қарай РУ ашық және жабық болып бөлінеді. Олар комплектті немесе жинақталған  (қолданылатын жерде жиналады) болады.

Ашық таратушы құрылғылары (АТҚ) (ОРУ) деген - барлық немесе негізгі жабдықтары ашық ауада орналасқан таратушы құрылғы. Жабық таратушы құрылғылар (ЖТҚ) (ЗРУ)  жабдықтары ғимаратта орналасқан.

Комплектті таратушы құрылғы (КТҚ) (КРУ) бөлшектеп немесе түгелдей жабылған шкафтардан немесе аппараттар орналасқан блоктардан, қорғаныс және автоматика құрылғыларынан, өлшеуіш аспаптарынан,  көмекші құралдарынан тұратын және іште орналастыруға арналған таратушы құрылғы.  Ол жиналған болып немесе жинауға толық дайын болып әкелінеді.

Сыртта орнатылатын  комплектті тарату құрылғы  (КРУН) – бұл сыртта орнату үшін арналған КРУ.

Қосалқы станцияда жұмыс істейтін  трансформаторлардың біреуі өшкен кезде қосылатын шықпалық кернеу (НН) жағынан АВР құрылғысы болады. ЖК жағынан трансформаторларды қорғау ВН жүктемесінің сөндіргіші арқылы орындалады. Трансформаторлардың төменгі жағында автоматты сөндіргіштер орналасқан; тұтынушыларға баратын желілер балқымалы сақтандырғыштармен қорғалған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


34 Сурет - Күштік және жарықтық жүктеме үшін екі трансформаторлық қосалқы станцияның электрлік қосылу сұлбасы (радиалды сұлба)

 

Комплектті трансформаторлық қосалқы станциялар (КТП) толық жиналған немесе жинауға дайын  болып дайындаушы зауыттардан жеткізіледі. КТП іште орнату үшін. КТПН сыртта орнату үшін дайындалады. Олар ашық және жабық болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


35 Сурет - Магистральді қоректену кезінде екі трансформаторлық цехтік қосалқы станцияның электрлік қосылу сұлбасы

Өндірістік объекттерді электржабдықтау үшін кернеуі 6-10/0,4-0,23кВ болатын іште орналатын КТП қолданады. Мұндай қосалқы станцияларды цехтарда және тұтынушыларға жақын оранласқан басқа да ғимараттарда

орнатады, ол электр қабылдағышқа баратын таратушы желіні оңайлатады және арзандатады. Магистралдық (ШМА) және таратушы шина өткізгіштерін конструктивтік қатынаста мүлтіксіз орындауға мүмкіндік береді.

КТҚС эксплуатация қауіпсіздігі үшін жанбайтын сұйықпен толтырылған құрғақ оқшаулағышпен немесе бактың беріктігі жоғары трансформаторлар қолданылады. Кернеуі 6-10/0,4-0,23 кВ болатын КТҚС 2500кВА дейін трансформаторлармен орындайды.

Іште орнатылатын КТҚС үш негізгі элементтерден тұрады: кіріс қондырғысынан (6 немесе 10 кВ), күштік трансформатордан және таратушы құрылғысынан (0,4кВ).

ТМЗ типті күштік трансформаторы табиғи майлы салқындатқышқа және азотты жастықшасы бар беріктігі жоғары герметикалық багына ие. Кернеу трансформатор желіден ажыратылған кезде реттеледі.

Төменгі вольтті таратушы құрылғысы аппаратурасы бар металды шкафтар жиынынан, аспаптардан, ошиновкадан тұрады. КТҚС-ның қорғаныс коммутациялық аппаратурасы істелуі қозғалмалы автоматты сөндіргіштер болып табылады.

Сыртта орнатылатын КТҚС – (КТПН) әртүрлі кернеу үшін орындалады және құрылыс объектілерін, өндірістік мекемелерді және басқа аудандарды электрмен жабдықтауға арналған. Олар ашық ауада орнатылуына арналған, бірақ тоқ өткізетін шаңдары бар атмосферада жұмыс істеуге арналмаған.

КТПН енгізулері кабелдік және ауалық болуы мүмкін.

Өндірістік мекемелерге бөлек орналасқан қосалқы станциялар қолданылады, сол сияқты жанында және ішінде (комплектті емес) болуы мүмкін. Олар бір немесе екі трансформаторлы болуы мүмкін. Олар РУ - 6-10кВ электрмен (КСО типті камераларға ие), сол сияқты конденсатор батареяларына арналған бөлмелермен қамтамасыз етіледі.   

 

№16 дәріс. Электр энергияның сапасы

Дәрістің мазмұны:

-электр энергия сапасының көрсеткіштерін зерттеу.

Дәрістің мақсаты:

- электр энергия сапасының кейбір көрсеткіштерінің анықтамаларын, рұқсат етілітін мәндерін және негізгі формулаларын зерттеу.

 

Электр энергияның сапасы

Электр энергия сапасының көрсеткіштерінің тізімі мен нормативтік мәндері МЕСИ ГОСТ 13109-97 «Электр жабдықтау жүйелеріндегі электр энергия сапасының нормалары», 01.01.1999 ж бастап енгізілген.

Стандарт кейбір электр энергияны тұтынушыларына және қабылдағыштарына тиесілі электр желінің электр жабдықтау жүйесіндегі жиілігі 50Гц үш фазалық және бір фазалық электр желілеріне қосылатын нүктелерінің электр энергиясының көрсеткіштері мен сапа нормаларын белгілейміз.

Стандарт белгілінген электр энергия сапасы (ЭС) жалпы тағайындалған. Электр жабдықтау жүйесінде кондуктивті электромагниттік әсерлердің электромагниттік сәйкестігінің сатысы болып табылады. Осы нормаларды сақтағанда, электр энергия тұтынушыларының желілері мен жалпы тағайындалған ЭЖЖ желілерінің электр магниттік сәйкестігі қамтамасыз етіледі. ЭЖЖ-дегі кондуктивті электр магниттік әсерлер ол электр желінің элементтеріне таралатын электр магниттік әсерлер.

Электр станция көрсеткіштері.

1.     Кернеу қалыптасқан аралығы бUу .

2.     Кернеу өзгеруінің аралығы бUt.

3.     Фликер дозасы Рt; фликер-адамның кернеу тербелісінен пайда

болатын жасанды жарық көздері ағындарының тербелісін субъективті қабылдауы.

4.     Кернеудің синусойдалды еместік коэффициенті Ки.

Кернеудің n -ші гармоника құраушысының коэффициенті Кu(n).

5.     Кері тізбек бойынша кернеудің симметриялы еместік коэффициенті.

6. Нөлдік тізбек бойынша кернеудің симметриялы еместік коэффициенті К2u.

7.Жиіліктің ауытқуы Коu.

8. Кернеу құлауының ұзақтығы Df.

9. Импульстік кернеу М.

10. Уақытша асқын кернеу коэффициенті Uимп.

11.  Энергия сапасының  (ЭС) нормалары.

ЭС нормасының екі түрі бар: қалыпты рұқсат етілетін және шекті рұқсат етілетін.

ЭС көрсеткіштерінің аталған нормаларға сәйкестігін 24 сағатқа тең есептік уақытша бағалайды.

Кернеудің ауытқуы ((dUу)

Кернеу ауытқуы қалыптасқан кернеу ауытқуының көрсеткішімен сипатталады. Оның келесі нормалары қарастырылады:

-электр энергиясы қабылдағыштарының шығыстарында қалыптасқан кернеу ауытқуының ± 5% қалыпты рұқсат етілетін  және шекті рұқсат етілетін.

ЭС көрсеткіштерінің аталған нормаларына сәйкестігін 24 сағатқа тең есептік уақытта бағалайды.

Кернеудің ауытқуы

Кернеу ауытқуы қалыптасқан кернеу ауытқуының көрсеткішімен сипатталады. Оның оның келесі нормалары қарастырылған:

-электр энергиясы қабылдағыштардың шығыстарында қалыптасқан кернеу ауытқуының dUу қалыпты рұқсат етілетін мәні желінің номиналды кернеуінің ± 10% құрауы тиіс.

dUу  ± 10%-дың шекті рұқсат етілетін мәні.

 Кернеу ауытқуын есептеу

 қалыптасқан кернеу ауытқуы

мұнда Uу= орташаландырылған кернеу В немесе кВ 1 мин. ішінде кернеудің N U(1)i рет бақылауы;

Ui -ші бақылаудың кернеу мән, В немесе кВ 1 мин. ішінде бақылау саны 18-ден аспауы тиіс.

Электр жүйесіне қосылатын жерде электр энергиясы сапасының қалыптасқан кернеу ауытқуы МЕСТ-13109-97 талаптарына сай болуы керек. Бірақ барлық 24 сағатта әрбір минут сайын өлшенген dUу мәндері шекті рұқсат етілетін мәндер сайын өлшенген 95% мәндері шекті рұқсат етілетін мәндер интервалында, ол сол уақыт аралығында өлшенген dUу мәндерінің 95 қалыптасқан рұқсат етілген мәндер интервалында болуы тиіс.

Кернеу тербеліс.

Кернеу тербелісінің келесі көрсеткіштерімен сипатталады:

- кернеу өзгерісінің аралығы dUt;

- фликер дозасы Рt (кернеу тербелісінің жиілігі).

Кернеу өзгерісінің аралығы-ол әрекеттік кернеу мәндерімен асып түсетін экстремумдардың айырмашылығы.

 Кернеу 0,38 кВ жүйеге қосылған жерде қалыптасқан кернеу ауытқуы мен кернеу өзгеруінің аралығының шекті рұқсат етілетін мәні номиналды кернеудің dUу құрауы тиіс.

Кернеу тербелісі мына формуламен анықталады

мұндағы Ui, Ui+1 -көршілес экстриумдардың және жиіліктің әрбір жарты периодында анықталған кернеудің  орта квадраттарының мәндерінің горизонталь бөлігінің мәндері, В.

                Ки - кернеудің синусоидалдығы еместігі.

Кернеудің синусоидалды еместігі келесідей көрсеткіштермен сипатталады:

- кернеу қисылығының синусоидалылығының ығысу коэффициенті;

- кернеудің n -ші  реттік гармоникалық құрауыштар коэффициентімен.

 

2 К е с т е - Кернеудің синусоидалылығының ығысу коэффициентінің Ки нормалары

Uном, кВ қалыпты рұқсат етілетін мән

Uном, кВ шектік рұқсат етілетін мән

0,38

6-20

35

110-330

0,38

6-20

35

110-330

8,0

5,0

4,0

2,0

12,0

8,0

6,0

3,0

n реттік гармоникалық құрауыштар коэффициентінің мәні i -ші реттік бақылаудың нәтижесі ретінде

мұнда, U1(i) i- ші реттік бақылаудағы бастапқы жиіліктегі кернеудің әсерлік мәні, кВ.

.

Кернеудің n -реттік гармоникалық құрауыштар коэффициентінің мәні бақылаудың Кu(n)  %  орташалаудың нәтижесі ретінде, 3с-қа N уақыт аралығында келесі формуламен анықталады

Ku(n)=.

Бақылау саны N 9-дан аз болмауы қажет.

Егер, 24 сағат ішінде өлшенген кернеудің барлық n реттік гармоникалық құрауыштар коэффициент мәндерінің ең үлкен мәні шекті рұқсат етілетін мәнінен аспаса, ол орнатылған уақыт периодында 95-тік ықтималдыққа сәйкес кернеудің n реттік құрауыштар коэффициенттің мәні қалыпты рұқсат етілетін мәнінен аспаса, онда электр энергияның сапасы кернеудің n -реттік гармоникалық құрауыштар коэффициенті бойынша белгілі стандарт талабына сай келгенше есептеледі.

Кернеу қисығының синусоидалығының ығысу коэффициентін өлшеу фаза аралық (фазалық) кернеу үшін жүзеге асады.

Орнатылған уақыт периодында әрбір i-ші реттік бақылау үшін 2 В-ден 40 В-қа дейінгі уақымды кернеудің гармоникалық құрауыштарының әсерлік мәнін анықтайды, кВ. Кернеудің қисығының синусоидалдылығының ығысу коэффициентінің Кui,  %  мәні i реттік бақылау нәтижесі ретінде келесі формуламен есептеледі

Кui= %

мұнда U(1)i i-ші реттік бақылау үшін бастапқы жиіліктің фаза аралық кернеудің әсерлік мәні. Осы көрсеткіштерді келесі формуламен де анықтауға болады

Кui= %.

Кернеу қисығының синусоидалы еместік коэффициентінің мәнін, 3с-қа тең Кu,  %  уақыт аралығында бақылауды орташалаудың нәтижесі ретінде келесі формуламен есептейді Тns

Кu=

Бақылау саны 9-дан кем болмауы керек.

Егер 24 сағ. ішінде өлшенген барлық кернеу қисығының синусоидалдылығының ығысу коэффициентінің ең үлкен мәні шекті рұқсат етілетіннен аспаса, сонымен бірге орнатылған уақыт периодында 95-тік ықтималдыққа сәйкес Ku,-дің мәні қалыпты рұқсат етілетін мәннен аспаса электрэнергияның ығысу коэффициенті бойынша стандарт талабына сай деп есептеледі.

Кернеудің симметриялы еместігі.

Кернеудің симметриялы еместігі келесі көрсеткіштермен сипатталады:

- кернеудің симметриялы еместігінің кері тізбегінің коэффициенті К2u;

- кернеу симметриялы еместігінің нөлдік тізбегі коэффициентімен К0u.

Рұқсат етілген қалыпты мән К2u тең 2,0%.

        Рұқсат етілген шекті мән К2u тең 4,0%.

Рұқсат етілген қалыпты мән К0u-тен 2,0%; тең төрт жетекті электр жүйесіндегі 0,38 кВ ортақ нүктелеріндегі қосылым.

Рұқсат етілген шекті мән К0u 4,0% тең. Кернеудің симметриялы емес коэффициент мәнінің кері тізбегін 3с тең болатын уақыт интервалындағы Тs К2u орталандырылған бақылауынан алынған нәтижесін келесі формула арқылы есептейді

.

Бақылау саны N 9-дан кем болмауы керек. Кернеудің симметриялы еместік коэффициентінің нөлдік тізбегін 3с тең болатын уақыт интервалындағы Тs К0u орталандырылған бақылаудан алынған нәтижесі келесі формула арқылы есептеледі: К0ui

.

 

Бақылау саны 9-дан кем болмауы керек.

Жиілік ауытқуы D f

Электр жүйесіндегі айнымалы токта кернеу жиілігінің ауытқуы жиіліктің ауытқу көрсеткішімен сипатталып, келесідей нормаланады:

- қалыпты рұқсат етілетін D f тең ± 0,2 Гц;

- шекті рұқсат етілетін D f тең ± 0,4 Гц.

Жиіліктің герцтағы орталандырылған мәнін уақыт интервалы 20 с тең бақылау нәтижесінде келесі формуламен есептеледі

.

Бақылау саны N 15-тен кем болмауы керек.

Жиіліктің герцтағы ауытқуын (D f) келесі формуламен есептейді 

D f= fу – fном

мұндағы fном -жиіліктің номинал мәні.

 

№17 дәріс. Электр энергиясын есепке алу. Электр қауіпсіздігін қорғау шаралары

Дәрістің мазмұны:

- электр энергиясын есепке алудың түрлерімен танысу.

Дәрістің мақсаты:

- электр энергиясын бақылау мен есепке алудың техникалық құралы.

 

Электр энергиясын есепке алу

1. Электр энергиясын төлемдік есепке алу – кәсіпорынның электрмен жабдықтау ұйымымен ақшалай есептеу.

2. Техникалық (бақылау үшін) есепке алу цех пен кәсіпорынның ішкі электр энергиясының шығынын бақылаудың арасындағы шаруашылық есептеуі үшін қажет.

Төлемдік санауыштар электрмен жабдықтау ұйымның электр торабының баланстық бөлігі мен тұтынушы аралығында орнатылады: қосалқы станцияларда алшақтатылған желілерге егер олардан тек жалғыз кәсіпорын қоректенсе, ал егер желі магистральді болса, онда станциялар 0,5 сыныпты трансформаторлары болған жағдайда БТҚС-ның (басты төмендеткіш қосалқы станция) жоғары кернеуіне орнатылады. Бұған кері жағдайда төменгі кернеуіне (6-10кВ) орнатылады, ал трансформаторлардағы электр энергияның шығыны есептік жолмен анықталып төленеді.

Техникалық (бақылау үшін) есепке алудың санауыштар БТҚС-ң трансформаторының төменгі кернеу жағына (6-10кВ) және таратушы қосалқы станциялардың кірісіне орнатылады.

Активті электр энергияны бақылаушы санауыштар цехтік ТП қоректендіретін 6-10 кВ желілерде және де электр берілісінің 6-10кВ барлық желілерінде орнатылды: АҚ, СҚ, электр пештер.

Реактивті электр энергиясын бақылаушы санауыштар барлық қарымтауыш құрылғыларда орнатылды: КБ, СҚ, СК және де цехтік ТП қоректендіретін желілердегі тұтынушыларға қарай.

ЭЭБЕАЖ – электр энергияны бақылау мен есепке алудың автоматтандырылған жүйесі.

Қазіргі уақытта Қазақстандық «Сайман корпорациясы» энергетикалық кәсіпорындарда, өнеркәсіпте және тансымдық секторда, бір-бірінен санауыштан алынған мәліметті диспетчерлік орынға жеткізу тәсілдерімен ерекшелінетін электр энергияны есепке алудың екі жүйесін жасап өндіруде. 

RLC технологиялы техникалық және программалық құралдар комплексі «Saiman Net» тұрмыстық тұтынушылар үшін және өнеркәсіптік кәсіпорындарда ақпаратты қабылдап және тарататын жоғары жиілікті байланыс арналары ретінде бұрыннан белгілі 0,4кВ күштік желіні пайдалана отырып, электр энергиясы санауыштың телеметрикалық шығысынан импульстер мөлшер жайын өлшеуге арналған ақпаратты-импульстік болып табылады.

Электр қауіпсіздігінің қорғану шаралары

Электр қондырғылар электр қауіпсіздігіне қатысты төрт түрге бөлінеді:

а) бейтарабы терең жерге қосылған немесе тиімді жерге қосылған желідегі 1кВ жоғары кернеулі электр қондырғылар;

б) бейтарабы оқшауланған немесе доға сөндіргіш реактор арқылы жерлендірілген;

в) тікелей жерлендірілген бейтараптамалы 1кВ дейінгі электр қондырғылары;

г) оқшауламаланған бейтарапталмаған 1кВ дейінгі электр қондырғылар.

Тікелей жерлендірілген бейтараптама дегеніміз жерлендіргіш құрылғыға тікелей немесе аз кедергі арқылы (мысалы, трансформаторы арқылы) қосылған трансформаторлар немесе генератор бейтараптамасы.

Оқшауламаланған бейтараптама деп жерлендіргіш құрылғыға қосылған немесе оған үлкен кедергілі сигнал беруші, өлшеуіш, қорғаушы аспаптар және жерлендіруші доға сөндіргіш реактор мен оған қажетті құрылғылар арқылы трансформатор немесе генератор бейтараптамасын айтамыз.

Электр қондырғыштың белгілі бір бөлігін немесе басқа бір қондырғыны жерлендіру деп сол бөлігі жерлендіруші құрылғымен арнайы электрлік қосылуын айтады. Электр қондырғысының металды бөліктерін электр қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жерлендіруді қорғаныстық жерлендіру деп атайды.

Жұмыстық жерлендіру – электр қондырғысының тоқ жүретін бөлігін жерлендіру. Ол электр қондырғының қалыпты жұмыс режімін қамтамасыз етеді.

Нөлдеу дегеніміз кернеу астында қалуы мүмкін болған электр қондырғысының металды бөліктерін қорғаныстық нөлдік сыммен қосуды айтамыз.

Нөлдеу кернеуі 1кВ дейінгі бейтарабы терең жерге қосылған төрт сымды үш фазалы тораптарда қолданады.

Жерге қосу құрылғысы жерге қосқыштан және жерге қосатын сымдардан тұрады.

Жасанды жерге қосқыш деп, арнайы жерлендіру мақсатымен жасалған жерге қосқышты айтады. Табиғи жерге қосқыш ретінде ғимараттардың, коммуникацияның жерге көмілген тоқ өткізетін бөліктерін, су және басқа құбырларын, кабельдің қорғасын қабатын пайдалануға болады.

Жерлендірудің немесе нөлдеудің магистралі дегеніміз оларға сәйкес екі немесе бірнеше тармақты жерлендіргіш немесе нөлдік қорғаныстық сым.

Жерге қосатын сым деп жермен қосылатын бөлікті жерге қосқышпен байланыстыратын сымды айтады. Электр қондырғысының қорғаныстық сымы адамдар мен жануарларды электр тоғына түсіп қалуынан қорғайды. 1кВ дейінгі электр қондырғысында трансформатордың немесе генератордың терең жерге қосылған бейтараптамасымен жалған қорғаныстық сым нөлдік қорғаныстық сым деп атайды. 1кВ дейінгі электр қондырғыларында нөлдік жұмыстық сым дегеніміз электр берілісін қоректендіретін және үшфазалы тораптардағы трансформаторлардың немесе генератордың терең жерге қосылған бейтараптамасымен, бірфазалы ток көзінің терең жерге қосылған шығысымен, үш сымды тораптағы тұрақты тоқтың терең жерге қосылған нүктесімен жалғанған сымды айтады.

Жалпы қойылатын талаптар

Оқшаулама бүлінген уақытта адамдарды электр тоғының соғуынан қорғау үшін келесі қорғану шараларының бірі қолдануы тиіс:

а) жерлендіру;

б) нөлдеу;

в) қорғаныстық ажырату;

г) бөліктеуіш трансформатор;

д) аз кернеу;

е) екі қабатты оқшаулама;

ж) потенциялдарды деңгейлестіру.

Электр қондырғыларын жерлестіру немесе нөлдеуді:

а) 380 В және одан жоғары кернеуде айнымалы тоқтың, 440 В және одан жоғары кернеуде тұрақты тоқтың барлық электр қондырғыларына;

б) 42 В жоғары, 380 В төмен номиналды кернеуде айнымалы тоқтың, 110 В жоғары, 440 В төмен тұрақты тоқ – тек қана жоғары қауіпті, өте қауіпті бөлмеде және сыртта орнатылатын қондырғыларына орындайды.

Электр қондырғыларын жерлендіру үшін бірінші табиғи жерге қосқыш пайдалануы қажет.

Әртүрлі кернеудегі әртүрлі бір-бірімен аумақтық жақын электр қондырғыларын жерлендіру үшін бәріне ортақ бір жерлендіруші құрылғыны пайдалану тиімді.

1кВ жоғары кернеулі, бейтараптамасы тиімді жерге қосылған тораптардың электр қондырғыларының жерлендіруші құрылғысын келесідей талаптарды сақтай отырып орындаған жөн:

а) олардың кедергілеріне (Rзу) қойылатын талаптар;

б)не олардың жанасу кедергілеріне, сонымен қатар құрылымына қойылатын талаптарды сақтап және жерлендіруші құрылғылардың кернеуін азайту.

Жерлендіруші құрылғының кедергісі (Rжқ) әр жылдың кез келген уақытында табиғи жерлендіргішпен қоса жалпы 0,5 Ом-нан аспауы керек. Яғни

Rжқ≤0,5 Ом.

Жанасу кернеуіне қойылатын талаптарды сақтай отырып, орындалған жерлендіруші құрылғы жылдық кез келген мерзімінде ол арқылы жерге тұйықталу тоғы аққан кезде жанасу кернеуінің мәнін нормаланған мәннен аспауын қамтамасыз етуі қажет. Бұл жағдайда кедергі Rжқ жерлендіруші құрылғы кернеуінің рұқсат етілген мәні және жерге тұйықталу тоғы арқылы анықталады.

Бейтараптамасы оқшауланған тораптардағы 1кВ жоғарғы кернеуі электрлік қондырғылар.

Мұндай қондырғыларда Rжқ  жылдың кез келген уақытында есептелген жерге тұйықталу тоғы аққанда, табиғи жерлендіргіштердің кедергісін қоса алғанда келесідей мәндерден аспауы керек:

а) 1кВ дейінгі және 1кВ жоғары кернеулі электр қондырғыларына жерлендіруші құрылған бір уақытта пайдаланылса

Rз.у. £ 0,5 Ом.

660,380 және 220В сызықтық кернеулерге сәйкес 2,4 және 10 Ом-нан аспауы қажет.

Iз=

мұнда Iз – есептік жерге тұйықталу тоғы, А

Сонымен қатар 1кВ дейінгі электр қондырғыларды жерлендіруге қойылатын талаптар да орындалу керек;

б) егер жерлендіруші құрылғыны тек қана 1кВ жоғары кернеулі электр қондырғыларына ғана пайдалансақ

Rз.у.=.

Бейтараптамасы терең жерге қойылған тораптардағы 1кВ дейінгі кернеулі электр қондырғылар.

Жерлендіруші құрылғының кернеуі 2,4 және 8 Ом-нан аспауы керек, егер сәйкесінше үш фазалы тоқ көзінің сызықтық кернеулері Uc=660, 380 және 220В болса, ал бір фазалы тоқ көзінің сызықтық кернеуі 380, 220 және 127 В-қа тең болған жағдайда. Бұл кедергілер табиғи жерлендіргіш кедергісін қоса алғанда қамтамасыз етілуі қажет.         
  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1.     Кудрин Б.И. Электроснабжение промышленных предприятий: Учебник для студентов высших учебных заведений. –М.: Интермет Инжиниринг, 2005. -672 с.

2.     Князевский Б.А., Липкин Б.Ю. Электроснабжение промышленных предприятий. –М.: Высшая школа, 1986. -400 с.

3.     Сибикин Ю.Д. Электроснабжение промышленных предприятий и установок/ Учебник для проф. Учебных заведений. –М.: Высшая школа, 2001. -336 с: ил.

4.     Конюхова Е.А. Электроснабжение объектов: Учебное пособие для сред. проф. образования. –М., 2001. – 320 с.

5.     Киреева Э.А. и др. Электроснабжение цехов промышленных предприятий. –М.: НТФ Энергопрогресс, Энергетик, 2003. -120 с.

6.     Справочник по проектированию электрических сетей и электрооборудования/Под ред. Ю.Г. Барыбина и др. –М.: Энергоатомиздат, 1991. – 464 с.

7.     Справочник по проектированию электроснабжения. Электроустановки промышленных предприятий/Под ред. Ю.Г. Барыбина и др. –М.: Энергоатомиздат, 1990. -476 с.

8.     Правила устройств электроустановок. –СПб.:издательство ДЕАН, 2001. -928 с.

9.     Киреева Э.А. Справочные материалы по электрооборудованию (цеховые электрические сети, электрические сети жилых и общественных зданий). –М., 2004.