“Алматы энергетика және байланыс институтының”

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы 

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ

 Электр энергетика мамандығының 1 курс студенттері үшін

2 семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқаулар мен тапсырмалар 

 

 

Алматы 2010 

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Шәрібжанова Ғ. Ғ. Қазақ тілі  Электр энергетика мамандығының 1 курс студенттері үшін 2 семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқаулар мен тапсырмалар.  Алматы: АЭжБИ, 2010.- 36 б.                         

Әдістемелік көрсеткіш электр энергетика бакалаврларының оқу бағдарламасына сәйкес орындалатын өздік жұмыстарға арналып құрастырылды.

         Көрсеткіште электр энергетика мамандықтарына қатысты жазбаша аударуға арналған мәтіндер және мәтін контексі бойынша қайталау, бекіту мақсатында грамматикалық тапсырмалар берілген.

         Көрсеткіш электр энергетика бағытында даярланатын студенттерге ұсынылады. 

 

Алғы сөз

         Бұл әдістемелік көрсеткіш электр энергетика бакалаврларының сабақтан тыс уақытта орындайтын өздік жұмыстарына арналып құрастырылды.

         Семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік көрсеткіште қазақ тілін мектеп бағдарламасы көлемінде меңгерген студенттердің болашақ мамандығына сәйкес техникалық мәтіндер келтірілген. Алдымен мәтін беріліп, оны техникалық және аударма сөздіктерді пайдалана отырып аудару, содан кейін мәтіндермен байланысты грамматикалық жаттығулар мен тапсырмалар берілген.

          Бұл көмекші құрал қазақ тілінің техникалық ғылыми тіл ретіндегі дәрежесін арттыруға белгілі бір шамада септігі тиеді деп сенеміз.

 

Ќазақ тілі – мемлекеттік тіл

Көп тіл білсең көкжиегің кең болар,

Құрметтейді кісі екен деп, төрге озар.

Қай елде жүрсең де бұл дұрысы,

Мемлекеттік тілді үйренген жөн болар.

 

         Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, ұйымдарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс қағаздарын жүргізу тілі болып табылады. Мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттік тіл және қажет болған жағдайда басқа тілдер қолданылады. Мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады... Статистикалық есеп, қаржы және техникалық құжаттама жүргізу мемлекеттік тілде және орыс тілінде қамтамасыз етіледі. Азаматтардың өтініштері мен басқа да құжаттарға қайтарылатын жауаптар мемлекеттік тілде немесе өтініш жасалған тілде беріледі... Қазақстан Республикасының Қарулы күштерінде, ... құқық қорғау ұйымдарында мемлекеттік тілдің және орыс тілінің қолданылуы қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасында сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер мемлекеттік тілде ресімделеді.

         Қазақ тілі толық мағынасында республикада білім, ғылымды, техниканы үйрену тілі, мәдениет пен экономиканы дамыту тілі болып отыр.

         Қазақ тілі өте бай, әрі көркем тілдердің бірі. Ол қазақ халқының жазуы, кітабы, мектебі жоқта ұстазы болған тіл. Қазіргі қазақ тілі кез келген әдебиетті басқа тілден аударуға, түрлі стильдерде сөйлеп, жазуға мүмкіндігі мол, кемелденген тіл. Қазақ тіліне тіл зерттеушісі П.И. Мелиоранский “Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі бай тілге жатады. Қазақтар шешен, әрі әдемі сөйлеудің шебері”, – деп жоғары баға берген.

         Бүгінгі таңда білімді маман болу үшін мемлекетіміздің тілін, тарихын, мәдениетін оқып үйрену – Қазақстан Республикасында өмір сүрудің басты шарты, әрбір азаматтың міндеті. 

 

          Аударма туралы жалпы түсінік

        

Аударманың түрлері. Аударма түрліше тұрғыдан мынадай түрлерге бөлінеді:

         1) аударма тілдік өзгешеліктеріне байланысты ана тілден басқа тілге аудару, өзге тілден өз тіліне аудару деп екі түрге бөлінеді. Аударма барысында ана тілден басқа тілге аудару біршама қиын болады. Екі тілге бірдей жетік аудара білу әрқандай аудармашы қол жеткізуге құлшынатын биік нысана болып есептеледі.

         2) Аударма жұмысы тәсіліне қарай ауызша аударма мен жазбаша аударманың екеуі де аударма өлшеміне бағынуға міндетті. Бірақ екеуінің аудармашыға қоятын талабы түрліше болады. Ауызша аударма мен жазбаша аударманың екеуінің де өзіне тән қиыншылықтары мен жеңілдіктері бар. Ауызша аудармада аудармашыдан тез түсініп, қолма-қол аудару талап етіледі. Бірақ сөйлеушінің стилін сақтауға, нақтылыққа, жинақтылыққа ерекше жоғары шарт қойылмайды. Бейнелеу жағында көп еркіндікке ие болады. Бір сөзді, бір мазмұнды бірнеше түрлі синонимдермен ауыстырып аудара алады. Оның есесіне оларда түсінбей қалған сөздерді біреуден сұрауға, сөздіктерді пайдалануға мүмкіндігі болмайды. Ал жазбаша аудару аудармашыдан мол білімді, қалам қуатының күшті болуын, мазмұнды дәл бейнелеп беруді, көбірек ойланып-толғануды қажет етеді. Түпнұсқаға адал бола отырып, мазмұнды толық қамтуға, түпнұсқаның стиліне бойұсынуға міндетті болады. Сөз, сөйлемге, грамматикаға, нақтылыққа, логикаға, емлеге баса көңіл бөлінеді. Ауызша аудармаға қарағанда сөздіктерден пайдалану, қайта-қайта қарап тексеріп шығу, өзгерту мүмкіндігі мол болады.

         3) аударма материалдық өзгешеліктеріне қарай саяси-теориялық шығармалар аудармасы, көркем әдебиет аудармасы, ғылыми-техникалық шығармалар аудармасы және іс-қағаздар аудармасы деп төртке бөлінеді. Жанрлардың ерекшеліктеріне қарай оларға қойылатын талап та түрліше болады.

         4) аударылатын материалдың қажеттілігіне байланысты аударма жұмысы “толық аудару, бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып аудару” деп тағы да төртке бөлінеді. Бастан-аяқ түгел аударуды толық аудару дейміз. Түпнұсқаның ішінара қажетті жерін ғана аудару бөліп аудару деп аталады. Түпнұсқаның негізгі мазмұндарын шолып аудару мазмұндап аудару делінеді. Түпнұсқаның кейбір жерлерін аударып, пайдаланып, кейбір жерлерін өзі құрастырып жазу құрастырып аудару болып табылады. Бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып аудару дегендер әдетте ерекше бір қажетке қарай болады.

         Халықаралық қатынас салаларының күн санап жаңаруына, ғылым мен техниканың қарыштап алға басуына байланысты тіл ауысудың тәсілі болып отырған аударма да заман ағымына қарай дамып барады. Кейінгі кездері кейбір салаларда электрондық аударма да кеңінен таралып келеді. 

  

Тапсырмалары: 

1.1 Күш трансформаторлары, кернеу, энергетика, тұрмыстық жабдықтар, қашықтық сөздерімен бес сөйлем құрастырыңыз.

         1.2 Мәтіннен бес сөйлем таңдап алып, оны сұраулық шылаулардың біреуі арқылы (ма, ме, ба, бе, па, пе) және сұрау есімдіктері арқылы (кім? не? қай? қайсы? қандай? қалай? қайда? қайдан? қашан? қанша? т.б.) сұраулы сөйлемге айналдырып жазыңыз (барлығы он сөйлем).

         1.3 Мәтіннен қайда? сұрағына жауап беретін бірыңғай мүшелі бір сөйлемді тауып жазыңыз.

         1.4 Не неден тұрады?Не неден жасалады? конструкциясымен келген сөйлемдерді теріп жазыңыз.

         1.5 Мәтіннен бастауышы зат есім немесе тұйық етістік және баяндауышы зат есім немесе тұйық етістік тұлғасында келген сөйлемдерді теріп жазыңыз, аударыңыз.

          1.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

1.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

1-нұсқа

         Трансформаторлар

        

Айналатын бөлшектері болмауына қарамастан трансформаторлар (электр) электр машиналары қатарына жатады.

         Олар электр индукциялық заң негізінде бір шамадағы кернеулі электр энергиясын екінші шамадағы электр энергиясына айналдырады.

         Трансформаторлардың қызметі. Трансформатор – кернеудің шамасын өзгеретін параметрлердің өзара электрлік байланысынсыз өзгертуге арналған электр құрылғы. Трансформаторлар электр техникасында, электроникада, автоматтандыруда, телемеханикада, байланыс құрылғыларында, теледидарда, ЭЕМ мен техниканың басқа салаларында кең қолданыс тапты.

         Олардың бір-бірінен құрылысы жағынан айырмашылықтары болады.

         Электр энергетикасында күш трансформаторлары елеулі орын алады. Олардың көмегінсіз электр энергиясын беру, тарату мен қолдану мүмкін емес. Электр энергиясын шығаратын көздердің кернеуі 20-30 мың Вольттан артпайды. Мұндай кернеумен электр энергиясын жүздеген километр қашықтыққа жеткізу мүмкін емес, себебі оның барлығы электр тасымалдау желісінде (ЭТЖ) ток күшінің квадратына тура пропорционал электр шығындары ретінде жоғалады.

         ЭТЖ-де электр энергиясының шығынын айтарлықтай төмендетуді бір мезгілде кернеуді жоғарылата отырып, ток күшін азайту арқылы іске асыруға болады.

         Осы жағдайда берілетін электр қуаты S=UI өзгеріссіз күйінде қалады да, оның шығыны P=I2R квадраттық дәрежеде төмендейді. Энергетиканың қазіргі өркендеген кезеңінде электр қуаты миллион Вольттық кернеулермен мыңдаған километр қашықтықтарға тасымалданады. Мұндай жоғары кернеуді тек трансформаторлар көмегі арқылы ғана алуға болады.

         Басқа тұрғыдан алып қарағанда, жүздеген мың Вольттық кернеуді тұрғын үйлерге кіргізу, техникалық жағынан алғанда мүмкін емес.

         Күштік және тұрмыстық жабдықтардың жұмысы үшін көп жағдайларда 380 және 220 Вольтты кернеу пайдаланылады, ондай кернеуді трансформаторлар арқылы алады.

         Кернеуді жоғарылату және төмендету трансформатордың тамаша қасиеті. Егер желіге трансформатордың орам саны көп орамасын қосса кернеуді төмендетеді, ал орам саны аз орамасын электр энергия көзіне қосса кернеуді жоғарылатады.

         Магнитөткізгіш. Магнитөткізгіштің негізгі қызметі – оған бекітілген орамдар арасында мүмкіндігінше жоғары магниттік байланысты қамтамасыз ету. Олар өзара жалғасқан болат өзекше мен орамдардан тұрады. Трансформатордың магнитөткізгіші арнайы электр техникалық болаттан жасалады, ондай болаттың электр магниттік өткізгіштігі жоғары, сондықтан да тұйықталған желіде, оның электр магнит ағынына кедергісі төмен.

 

2.1 Мәтіннің қысқаша мазмұнын 5-6 сөйлеммен өз сөзіңізбен жазыңыз.

         2.2 Себеп мағынасын беретін (себеп-салдар салалас, себеп бағыныңқы    сабақтас) сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, аударыңыз.

         2.3 Мәтіннен магнит ағынына байланысты анықтаманы тауып, сөйлемді өзгертіп жазыңыз.

         2.4 Неден не болады?Не бойынша не пайда болады? Не неге тәуелді? конструкциясымен келген сөйлемдерді теріп жазыңыз.

         2.5 Берілген құрылымдарды (матаса байланысқан изафеттік сөз тіркестері) аударыңыз және бұл сөздердің түсініктемесін беріңіз: трансформатордың   орамасы, токтың ағыны, электр энергиясы.

          2.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз.

          2.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

                   2-нұсқа

         Электр энергиясын трансформациялаудың электр физикалық           

          процестері

 

         Электр энергиясын трансформациялау бірінен соң бірін, әуелі электр энергиясын магнит энергиясына, бірінші орамда, содан соң екінші орамда магнит энергиясын электр энергиясына қайта түрлендіру арқылы трансформациялауға негізделген. Энергияны түрлендіру кезінде орамадағы омдық кедергіден және магнитөткізгіштерінің болаттарындағы құйынды токтардан және магнит энергиясына түрлену кезіндегі гистерезис құбылысынан энергия шығындары болады. Олар орамалардың және трансформаторлардың магнитөткізгіштердің қызуы түрінде білінеді.

         Трансформатор жұмысы қалыптасқан кезде энергия трансформатордың ішіндегі электрлік және магниттік шығындарды жабуға, сондай-ақ екінші орамды қоректендірудің жаңа көзінде электр қозғаушы күш туғызуға жұмсалады.

         Электр энергиясын трансформациялау кезінде жүктелмеген кернеу трансформаторында болатын электр физикалық процестер. Трансформациялау электр магниттік индукция заңына негізделген: өзгермелі магнит өрісіндегі кез келген токты өткізіп денеде электр қозғаушы күш индукцияланады да, оны электр энергиясының көзіне айналдырады.

         Екінші орама ажыратулы тұрған кезде бірінші ораманы айнымалы кернеу U1 желісіне қосады. Ом заңы бойынша бірінші орамада айнымалы ток І1 пайда болады, ол Ф1 магнит ағынын туғызады. Ток пен магнит ағыны бірінші жуық мәнінде синусоидалы деп саналады. Пайда болған магнит ағынының негізгі бөлігі болат магнитөткізгіште тұйықталады.

         Бұл магнит ағыны негізгі магнит ағыны деп аталады да, Ф1 арқылы таңбаланады. Оның басқа бөлігі магнитөткізгішке соқпастан өткізгіштің айналасындағы ауа бойынша тұйықталады, магнит ағынының бұл бөлігі шашыранды ағын деп аталып, Ф арқылы таңбаланады.

         Күш трансформаторларында негізгі магнит ағыны Ф1 шашыранды магнит ағынынан әлдеқайда көп, себебі болаттың магнитөткізгіштігі ауадағыдан әлдеқайда артық. Қазіргі трансформаторлардың шашыранды ағындары өте аз, ол негізгі ағынның 0,5%-інен аспайды. Сондықтан трансформатордың жұмысын қарастырғанда шашырау ағынын елемеуге болады.

         Негізгі магнит ағыны уақытқа қарай өзгереді. (dФ/dt) және Миткевич анықтаған ереже «Ом заңы» бойынша магнитөткізгіштің бойымен айнала отырып, екінші орамада электр магниттік индукция заңына сәйкес индукцияланады.

         Тұрақты токтың ағыны уақытпен бірге өзгермейді, сондықтан ол электр қозғаушы күшті екінші орамада индукциялай алмайды. Сөйтіп, бірінші орамаға қосылған электр энергиясы өзара түрлену арқылы екінші орамада магниттік энергияға айналады. Трансформатордың екінші орамасы ажыратулы болғандықтан, оның қыспаларындағы ЭҚК мен кернеу шама жағынан тең, бағыты бойынша қарама-қарсы. Соған байланысты трансформатордың бірінші орамасына берілген кернеу U1 екінші ораманың қыспаларындағы U2 кернеу ретінде трансформацияланады. Трансформатордың екінші орамындағы кернеу U2-нің шамасы (1,1) және (1,2) теңдеуінен көрінгендей орам санына тәуелді. Бірінші орамадағы оралым санының екінші орамадағы оралым санына қатынасы трансформациялау коэффициенттерімен сипатталады.

         Бұл трансформатордың бірінші және екінші орамасындағы ЭҚК қатынасы болады. Бірінші орамадағы ЭҚК-ні өлшеу іс жүзінде мүмкін емес. Ал көп жағдайда оралым саны көрсетілмегендіктен, трансформациялау коэффициенті ретінде кернеудің немесе токтың негізгі мәнін алады.

           

         3.1 Мәтіннің бірінші сөйлемін басқаша құрастырып, анықтаманың берілу жолдарына сәйкес түрлендіріңіз.

         3.2 Берілген сөздермен мәтіндегіден өзгеше сөйлем құрастырыңыз және аударыңыз: электр кедергісі, ток күші, магнитөткізгіштік, электр техникалық болат, тұйықталу.

         3.3 Өзіңізге аударуда қиындық келтірген сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік түзіңіз (кем дегенде он).

         3.4 Мәтіннен себеп-салдар салалас және себеп бағыныңқы сабақтас болып келген құрмалас сөйлемдерді теріп жазып, аударыңыз.

         3.5 Мәтіннің мағынасына қарай үш сұраулы сөйлем құрастырып жазыңыз.

          3.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          3.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

3-нұсқа

Жүктелген трансформатормен (жұмыс тәртібі) электр энергиясын трансформациялаудың электр физикалық процесі

 

         Трансформатордың жұмыс тәртібі, жалпы алғанда, оның орамаларының бірін қалыпты кернеулі ток көзіне қосып, ал екінші ораманың қысқышына электр кедергісінің шамасы орамадағы ток күші қалыпты деңгейден асып кетпейтіндей етіп тұтынушылармен жалғастырылған жағдай.

         Жұмыс тәртібінде болатын физикалық жағдай трансформаторлардың жүктеусіз істеп тұрған дағдысынан өзгеше. Мұнда екінші ораманың қысқыштарына тұтынушыларды қосқаннан кейін і2 пайда болады да, Ф2 магнит ағыны болатын аз магнит өрісін туғызады. Бірінші орамадағы сияқты оның бір бөлігі магнитөткізгіштермен тұйықталып, ал шашырау тогы Ф25 ауа арқылы екінші ораманың орамдарының айналасында тұйықталады. Негізгі магнит ағыны магнитөткізгіштермен тұйықталып, бірінші орамада токтан (1.3.1) пайда болған магнит ағынымен өзара  байланысқа түседі.

         Ф2 магнит ағыны Ф1 магнит ағынынан туындағандықтан, Ленц ережесіне сәйкес Ф1 магнит ағынының барлық өзгерістері қарсыласатын болады. Егер процесті магнит ағынының әсер етуші мәні бойынша қарастыратын болсақ, Ф2 магнит ағыны Ф1 магнит ағынына қарсы бағытталатын болады.

         Екі ораманың магнитөткізгіштігі ортақ болғандықтан онда бір магнит ағыны Фм орнығады, ол трансформатор орамаларының әрқайсысында туындаған магнит ағындарының векторлық қосындысына тең.

         Магнит ағынының қосындысы Фм, Ф1 мен Ф2 магнит ағындарының алгебралық қосындысына тең емес, себебі олар уақыт жағынан сәйкес келмейді.

         Жұмыс жағдайында магнитөткізгіш қаныққан күйде болады да, Фм магнит ағынын кейбір рұқсат етілген ауытқу мен шамасы жағынан өзгеріссіз деп алуға болады.

         Шын мәнінде екінші ораманы жүктеген соң ток пайда болады да, Ф2 магнит ағынын туғызады.

         Бұл магнит ағыны Ф1 магнит ағынын азайтуға тырысады және Ф1 магнит ағыны орныққан тепе-теңдікті сақтап қалу үшін, бірінші орамдағы І1 артуы себебінен соған пропорционалды түрде Ф2 магнит ағынының өсімі шамасына көбейеді (артады). Сонымен жұмыс аумағында жүктеменің өзгеруіне қарай екінші орамадағы токтың кез келген өзгерісі бірінші орамадағы токтың пропорционалды түрде трансформация коффициентіне сәйкес өзгеруіне әкеледі. Трансформатордың магнит ағынының қосындысы оның жүктемесіз істеген кездегі магнит ағынына тең, әрі тұрақты деп аламыз. Жүктемесіз кезде Фм магнит ағыны Ф1 магнит ағынына тең...

          Қазіргі трансформаторлардың магнитөткізгіштері электр лакпен оқшауландырылған жоғары сапалы, легирленген электр техникалық болаттан дайындалған жұқа қаңылтырлардан жиналады, ондағы шығын оның қуатының пайыздық үлесінің аз мөлшері ғана, сондықтан инженерлік есептеулерде көпшілік жағдайда r1=R1 және r1=R2 деп қабылдап алып, ескере бермейді...

         Қазіргі трансформаторлардағы гистерезистен болатын шығын құйынды токта болатын шығыннан жоғары және барлық шығынның 85% -ін құрайды.

         4.1 Мәтіннен әртүрлі жолдармен жасалған (жұрнақ арқылы, сөздердің бірігуі, тіркесуі) техникалық терминдерді «Қазақша-орысша» терминологиялық сөздікті пайдалана отырып топтап жазыңыз, мағынасын түсіндіріңіз.

          4.2 Мәтіннен себеп-салдар құрмалас болып келген бір  сөйлемді жазып, оны себеп бағыныңқы құрмаласқа айналдырыңыз және екі сөйлемді де аударыңыз.

         4.3 Мәтінде келтірілген анықтамаларды теріп жазыңыз және түрлендіріңіз.

         4.4 Берілген сөздердің синонимдерін жазыңыз, аударыңыз: дереу, тең, тәсілі, артпайды, қажет.

         4.5 Сөйлемді қалпына келтіріңіз және үш сөзді құрамына қарай талдаңыз: Трансформатордың/пайдалы әсер/ электр машинасы ретінде/ белгілі/коэффициенті болады.

         4.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

         4.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

        4-нұсқа

         Трансформатордың қалыпты жұмыс тәртібі

 

         Төлқұжат дегеніміз – трансформатордың қалыпты жұмысына сай келетін барлық негізгі өлшемдері жазылған металл қаңылтыр. Мұнда толық қуаты S, кВА; бірінші U және екінші U орамалардың желілік кернеуі, В; бірінші және екінші орамаларды жалғаудың электр сұлбалары; жалғастыру топтары; фазалар саны; токтың жиілігі; қысқа тұйықтау кернеуі;   Uк%; жұмыс тәртібі; суыту тәсілі және трансформаторды жинау және эксплуатациялау кездерінде қажет болатын кейбір қосымша мағлұматтар жазылады.

         Трансформатордың пайдалы әсер коэффициенті өте жоғары, сондықтан екі орамадағы қуат бірдей деп алады. Трансформатордың төлқұжатында қуат коэффициенті көрсетілмейді және жүктеменің cos-іне тең деп саналады.

         Бос жүріс режімі. Трансформатордың бос жұмыс режімі – трансформатордың екінші орамасы ажыратулы, ал бірінші орамасының қалыпты кернеуге қосылған болуы кезіндегі жұмысы. Трансформатордың бос жұмыс режімі кезінде екінші орамадағы ток нөлге тең (ораманың қысқыштары ажыратулы) және тек қана бірінші орама бойынан ток І бж өткен кезде онда магнит ағыны пайда болады. Екінші орамнан магнит ағынын магнитсіздендіру әсері болмайтындығынан трансформатордың бос жүріс режіміндегі ток, трансформатордың қалыпты тогының 10% -інен артпайды. Трансформатордың қуаттылығы артқан сайын, бос жүріс тогы пайыздық қатынас бойынша азаяды, ал трансформатордың қуаттылығына тең қалыпты кернеу шамалы ғана өседі. Трансформатордың екінші ораманың қысқыштарындағы бос жүріс кернеуі ондағы индукцияланған электр қозғаушы күшке тең. Трансформатордың бос жүріс режімі кезіндегі тұтынатын қуаты  оның қалыпты қуатының 1%-інен артпайды.

         Ол қуат трансформатордың бірінші орамында сымдарда электр,  магниттік және болат өткізгіштің магниттік құйынды токтардан гистерезис құбылысын, шығындарды түзеуге кетеді.

         Трансформатордың қуаттылығы жоғары болған сайын, бос жүріс жұмыс шығынының оның қалыпты қуатына үлесі соғұрлым аз болады. Трансформатордың жүксіз жұмысының тәртібі, оның тасымалдау коэффициентін жуықтап есептеуге пайдаланады.

         Қысқа тұйықталу режімі. Қысқа тұйықталу дегеніміз – трансформатордың екінші орамасы қысқа тұйықталып, бірінші ораманың қысқыштарына, бірінші орамадағы токтың шамасы қалыпты жағдайдағы мәніне тең болатындай кернеуге жалғануы...

         Апатты жағдайда трансформатордағы ток қалыпты токтан 15-20 есе артық болады, эксплуатациялау барысында оған жол беруге болмайды. Ондайда трансформаторды желіден «дереу» ағыту қажет.

         Қысқа тұйықталу режімінде трансформаторда өтетін физикалық процестер жүкпен жұмыс істеу кезіндегідей, тек айырмасы екінші ораманың қысқыштарындағы кернеу нөлге тең, ал қорытынды магнит ағыны соған жуық.

         Екінші орамадағы магнит ағыны бірінші орамадағы токтың күші арқылы пайда болатын магнит ағынын толық жабады.

        

 5.1 Мәтіннен баяндауыштары зат есім және сын есім болып келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         5.2 Мәтіннен бес болымды етістікті таңдап жазып, оларды болымсыз етістікке айналдырыңыз, олармен мәтіндегіден басқа бес сөйлем құрастырыңыз. Мысалы: келді–келмеді, келген жоқ, келген емес.

         5. 3 Модаль сөздері бар сөйлемдерді жазыңыз, аударыңыз.

         5.4 Не не үшін қолданылады?Неліктен не болады? Конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз.

         5.5 Трансформатор, қуат сөздерін оңаша және ортақ түрде тәуелдеңіз.

          5.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          5.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

         5-нұсқа

         Үшфазалы трансформаторлардың магнитөткізгіштігінің құрылыс    

          ерекшеліктері

 

         Үшфазалы кернеуді (ЭҚК) трансформациялау үшін үшфазалы трансформатор қолданылады. Ең көп тарағандары өзекшелері бір жазықтықта орналасқан үшфазалы үш өзекшелі трансформаторлар.

         Мұндай трансформаторлардың сипаттамалық ерекшелігі оның магнит жүйесінің симметриялы болмауы және ортадағы магнитөткізгіштің өзекшесі шеткілерінікінен қысқа. Бұл бос жүріс кезінде білінеді.

         Кіші қуатты трансформаторлар үшін симметриясыздық 50% -ке жетуі мүмкін. Мұндай жағдайда бос жүріс тогы үшфазаның токтарының орташа арифметикалық мәніне теңеп алынады. Аталып өткендегідей, бос жүріс тогы болғандықтан қуаттылығы шағын трансформаторлар үшін токтардың симметриясыздығы екінші ораманың магнит ағынының магнитсіздену факторлары есебінен аз жүктеме кезінде де әсер етпейді. Фаза токтарының жүктелудегі симметриясыздығынан туған табиғи немесе жасанды симметриясыздық трансформатордың құрылыс бөлігінде, бактың қабырғасына және тартпа болттар арқылы еріксіз тұйықталуынан магнит ағынының үшінші гармоникалық құраушысы пайда болады.

         Нәтижесінде бұл бөлшектерде гистерезис құбылысынан құйынды токтардың әсерінен қосымша шығындар болады. Іс жүзінде трансформатордың бактарындағы шығын, олардың магнитөткізгіштеріндегі шығынның 50-60%-іне жетуі мүмкін. Бос жүріс токтарының симметриясыздығын тәуелсіз магнит жүйесі бар үшфазалы трансформаторды пайдалану немесе брон типті трансформаторды пайдалану арқылы болдырмауға болады.

         Тәуелсіз магнитті жүйелі трансформаторлар – топтамалы үшфазалы трансформатор, ол үшеуі бір фазадан тұрады. Мұндай трансформаторлар, әсіресе брон типтері, АҚШ-та, сондай-ақ ток беретін үшфазалы желілерде, тарату жүйелерінде кеңінен қолданылады.

         Үшфазалы трансформаторлар орамдарының белгіленуі және жалғану топтары. Жоғары кернеудің фазалық орамаларының басы латынша бас әріппен А,В,С, ал соңғы жағынан Y,X,Z-пен белгіленеді. Төменгі кернеулі орамның қысқыштарын латын алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді; а,в,с – ораманың басы және  x,y,z – ораманың соңы.

         Қысқа болу үшін фазалық орамаларды бастапқы әріптерімен белгілейді. Фаза А(а), фаза В(в), фаза С(с), бір фазалық ораманың басы мен аяғын еркін етіп таңдайды. Онда қалған екі ораманың басы етіп қысқыштарды алады, содан шығып орамаға орау бірінші ораманың бағытымен жүргізіледі.

         Үшфазалы трансформаторлардың ортаңғы өзекшесіндегі ораманы табу үшін орамалардың бірін кезекпен желіге қосып, қалған екеуінің қысқышындағы кернеуді өлшейді.

         Егер ол кернеу бірдей болса, онда желіге қосылған орама ортаңғы өзекшеде болғаны. Үшфазалы трансформатордың фазалық орамалары «жұлдыз» немесе «үшбұрыш» сұлбасы бойынша жалғанады.

         Үшфазалы ораманы «жұлдыз» сұлбасы арқылы қосу оның барлық үш ұшын ортақ түйіншекке жалғап, бас жағын ток көзіне немесе жүктемеге жалғау үшін бос қалдырады.

        

          6.1 Мәтіннен шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерді көшіріп жазып, орыс тіліне аударыңыз.

         6.2 Модаль сөздерді тіркескен сөздерімен теріп жазыңыз және аударыңыз.

         6.3 Мәтіннен санамалау конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз және тағы басқаша түрлендіріңіз.

         6.4 Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз: 1. Іс жүзінде/екі орамалы екі трансформатордың/үш орамалы бір трансформатор/орнын басады. 2 Қалыпты қуатылығы алынады/ қалыпты қуаттылығы ретінде/ қуаттылығы жоғары ораманың/үш орамалы трансформатордың.

         6.5 Мәтіннен тыс он болымды етістік тұлғасындағы сөзді тауып жазып, әртүрлі тұлғада келген болымсыз етістікке айналдырыңыз. Мысалы: 1. жүргізеді – жүргізбейді, жүргізген жоқ, жүргізген емес.

          6.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          6.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

         6-нұсқа   

          Үшфазалы трансформаторларды параллель жұмысқа қосу

 

         Техникалық немесе экономикалық тиімділігіне қарай инженерлік тәжірибеде бір трансформатордың орнына жалпы қуаттылығы бір трансформатордың қуаттылығына тең бірнеше трансформатор қойылып,  оларды параллель іске қосады. Мұндай жағдайда жүктеменің қосындысына қарай жүктеменің технологиялық қалыпты тәртібін қамтамасыз ете алатын керекті трансформатор санын ғана жұмысқа қосады. Трансформаторларды параллель қосқанда, олардың бірінші және екінші жағының орамалары өздерінің ортақ шиналарына жалғанады.

         Трансформаторларды параллель жұмыс істеуге қосу үшін белгілі шарттарды сақтау керек, олардың негізгілері мына үшеуі:

          – параллель жұмыс істейтін трансформатордың жалғануы бір топқа жатуы;

         – параллель жұмыс істейтін трансформаторлардың қалыпты бірінші және екінші кернеулері тең болуы;

         – параллель тұйықталудың қалыпты кернеулері олардың арифметикалық орташа мәніне тең болуы немесе одан айырмашылығы 10%-тен аспауы тиіс.

         Егер трансформатор жоғарыдағы шарттарды толық қанағаттандырса, ортақ шинадағы жүктеменің қосындысы әрқайсысының қуаттылығына сәйкес бөлінеді.

         Қатар істейтін трансформаторлардың қуаттылығы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ үш еседен артпауы тиіс. Мұндайда қуаттылығы төмен трансформатордың қысқа тұйықталу кернеуінің мәні жоғары болуы тиіс. Олардың қуаттылығының айырмасы неғұрлым жоғары болса, қолайлы жағдайда жұмыс жасау мүмкіншілігі де азая түседі.

         Қысқа тұйықталу кернеуінің мәндері әртүрлі болып келетін параллель істейтін трансформаторлар арасындағы жүктеменің бөлінуі мынадай қатынаста болады:

         Ик – үлкен трансформатор аз деңгейде жүктеледі, бірақ қуаттылығы аз трансформатордың толық жүктелмеуі жүйенің жалпы қуаттылығына, қуаттылығы жоғары трансформатордың толық жүктелмеуіне қарағанда, аз деңгейде әсер етеді.

         Үшфазалы үш орамалы трансформаторлар. Әдетте, үш орамалы трансформаторлардың бір орамасы бірінші ораманың орнына жүреді, ал қалған екеуі екінші орама орнына жүреді. Іс жүзінде үш орамалы бір трансформатор екі орамалы екі трансформатордың орнын басады, оларды қолдану экономикалық жағынан тиімді болады.

          Егер электр стансасынан екі желі шығатын болса, екі орамалы екі трансформатордың орнына үш орамалы бір трансформатор қоюға болады. Бір орамасы жоғары кернеулі (ЖК) және екі орамасы төменгі кернеулі (ТК) әртүрлі желімен қуаттылықты әртүрлі қашықтықта тасымалдау үшін олардың стандарттық шамасы да әртүрлі болуы тиіс. Мұндайда егер екінші орамадан қоректенетін тұтынушылардың бір мезгілдік және ұзақ мерзімдік толық жүктемесі болмаса, онда бірінші ораманың қалыпты қуаттылығын екінші ораманың қалыпты қуаттылығының қосындысынан төмен етіп алу керек. Үш орамалы трансформатордың қалыпты қуаттылығы ретінде қуаттылығы жоғары ораманың қалыпты қуаттылығы алынады.

         Үш орамалы трансформаторлардың орамаларын жалғау сұлбасы мен топтары екі орамалы трансформаторлардікіндей. Үш орамалы трансформаторлардың екінші орамаларының бірінші орамаға қарағанда орналасуы, олардың кернеулерінің өзгеруіне айтарлықтай әсер етеді. Екінші орамалар қатар орналасса, онда олардың біреуіндегі жүктеменің өзгеруі екіншісіндегі кернеудің шамасына айтарлықтай әсер етеді.

        

7.1 Мәтіннен бірыңғай мүшемен келген үш сөйлемді жазыңыз және аударыңыз. Бірыңғай мүшелердің аударылуына көңіл бөліңіз, астын сызыңыз.

         7.2 Ырықсыз етістік болып келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге бес құрмалас сөйлем (салалас, сабақтас) ойлап жазыңыз.

         7.3 Анықтауыштық сөз тіркестерін теріп жазыңыз, қандай сөз таптарынан жасалғанын көрсетіңіз.

         7.4 Не неге жатады? конструкциясымен келген сөйлемдерді теріп жазыңыз, аударыңыз.

         7.5 Септеулік шылаулар арқылы жасалған сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, аударыңыз.

         7.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

         7.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

         7-нұсқа

         Арнайы қызметтерге арналған трансформаторлар

 

         Жалпы қолданымдағы күштік трансформаторлардан басқа арнайы қызметтерге арналған, пісіруге арналған трнасформаторлар да кеңінен қолданылады. Сонымен қатар мұндай трансформаторларға –автотрансформаторлар және өлшеуге арналған трансформаторлар – жатады. Арнайы қызметке арналған трансформаторлардың үлкен тобын құрайтындар қатарына радиода электронды техникада қолданылатын трансформаторлар жатады. Арнайы қызметке арналған трансформаторлардың үлкен тобын құрайтындар қатарына радиода және электронды техникада қолданылатын трансформаторлар жатады.

         Автотрансформаторлар. Электр техникалық құрылғылар арасында, жүктеулі кезде кернеуін реттеуге келетін, автотраснформаторлар делінетін трансформаторлар кең таралған.

         Олардың негізгі құрылыстық айырмашылығы –қуаттылығы мен кернеуі шағын автотрансформаторлардың жоғары және төмен кернеулі орамалары біртұтас, өткізгіштерінің көлденең қимасы бірдей, бір қабат болып оралады. Орам сандары әр орамға 0,5... – 1,0 Вольт келетіндей етіп алынады, бұл бір жағы оқшаулағыштан тазартылған арнайы құрылысты щетканы жылжыту арқылы кернеуді баяу реттеуге мүмкіндік береді.

         Мұндай автотрансформаторлар бір және үш фазалы етіп жасалады, қалыпты қуаттылығы 250 кВА және кернеулері 220–380 В болады. Кернеуі 220 Вольттық автотрансформаторлар зертханалық деп аталады (ЗАТР), екінші кернеудің реттелуі нөлден қалыпты мәніне дейін, кейде одан біраз артық деңгейге дейін жетеді.

         Автотрансформаторлардың пайдалы әсер коэффициенті трансформаторлардікіне қарағанда айтарлықтай төмен.

         Кернеулерін өзгерту арқылы аса зор емес екі еседен аспайтын трансформатор құрылысы жағынан айтарлықтай жоғары қуаттылық пен кернеуге арналып жасалады. Оларды үшфазалы синхронды және асинхронды электр қозғалтқыштарды жүргізуге, сондай-ақ кернеуі бойынша бір-бірінен айырмасы аз байланыс желілерінде пайдаланады.    

         Пісіру трансформаторлары. Пісіру трансформаторлары доғамен, түйістіріп, тігістіріп немесе жанастырып, нүктелеп пісіру сияқты электрмен пісірудің сан түрлерінде қолданылады. Пісіру трансформаторларының ерекшелігі магнит ағынын шашыратуы жоғары. Ол бірінші ораманың және екінші ораманың қималарын әртүрлі өзектерге орналастыру немесе магнитөткізгіштерінің арасындағы ауа саңылауын реттеп отыратын магнит шунттарын қолдану арқылы атқарылады.

         Пісіру трансформаторының екінші кернеуі пісірушінің қауіпсіздігін сақтайтын және жану доғасының тұрақты болуын қамтамасыз ететіндей етіп алынады. Айнымалы токты пайдаланғанда бұл екі шарт кернеу 40–70 Вольт және пісіру трансформаторының шұғыл төмендейтін сыртқы сипаттамасы болғанда қанағаттандырылады. Белгілі технологиялық әрекет жағдайына қарай пісіру доғасының ток күшін реттеу, мысалы, металды пісіру немесе кесу тікелей магнитөткізгіштің, трансформатордың немесе реактивті шарғының екінші орамасымен тікелей жалғасқан магнит шунттардың арасындағы ауа саңылауының шамасын өзгерту арқылы жасалады.

                  

8.1 Мәтінде не жөнінде сөз қозғалғанын қысқаша бес-алты сөйлеммен баяндап жазыңыз.

         8.2 Тура келеді, тұрғыдан (тұрғысынан) ... сөздері арқылы жасалған сөйлемдерді жазыңыз, аударыңыз.

         8.3 Өзіңіз бір болымды, бір болымсыз етістікті жазып,  оларды үш шақта, үш жақта жіктеңіз.

         8.4 Шамасында, болғанда, қателігінің, міндетті, екінші сөздеріне морфологиялық талдау жасаңыз.

         8.5 Қыстырма сөздермен келген сөйлемдерді жазып аударыңыз.

          8.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          8.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

         8-нұсқа

Өлшеуіш трансформаторлар

 

         Тәжірибеде ондаған және жүздеген вольттық және амперлік кернеулер мен токтарды өлшеуге және бақылап отыруға тура келеді. Техникалық тұрғыдан да, қауіпсіздік техникасы тұрғысынан да мұндай шамадағы токтар мен кернеулерді тікелей өлшеудің мүмкіндігі жоқ. Осындайда ток пен кернеу өлшеуге арналған трансформаторлар қолданылады. Кернеу өлшейтін трансформаторлар бірінші орамадағы кернеудің қандай екеніне қарамастан оны стандартталған шамаға дейін төмендетуге қолданылады. Сөйтіп, бір жағынан қызмет көрсетушіні жоғары кернеуден бөліп тұрады, екіншіден, электр өлшейтін аспаптарды (вольтметр, ваттметр, санауыш және реленің кернеулік орамалары) кернеу өлшеуіш трансформатордың екінші орамасының тізбегіне тікелей жалғауға мүмкіндік береді.

         Құрылысы мен жұмысы бойынша кернеу өлшейтін трансформаторлар бұрын қарастырылған күш трансформаторлардан ерекшеленбейді, тек қана онда міндетті түрде 100 немесе 150 Вольтты стандартталған екінші кернеу және магнитөткізгіші төмен индукция бөлуі тиіс. Ол үшін оны жасағанда жоғары сапалы электр техникалық болат қолданылады.

         Ток өлшеуіш трансформаторлар да екі орамалы трансформаторларға ұқсатып жасалады, бірақ бірінші орамасының орамдары аса көп болмайды. Екінші ораманың орамдары көп болғанда бір орамаға дейін жетеді.

          Бірінші орама тағы өлшенетін тізбекті үзіп жалғастыра қосылады. Екінші ораманың қысқыштарына тиісті өлшеуіш аспаптың (амперметр, ваттметр, санағыштар немесе реле) токтың орамасында, әдетте, аспаптардың электр кедергісі өте аз болады. Сонымен ток өлшеуіш трансформаторлардың қалыпты жұмыс тәртібі, іс жүзінде, қысқа тұйықталу тәртібі болып келеді.

         Трансформатордың қалыпты токтары стандартталған. Алғашқы (5...15000) Ампер шамасында, екіншісінің стандарттық екі мәні болады: 5 және 1 Ампер. Мұндай мәндерде ток трансформаторының өзекшесіндегі индукцияның мәні өте мардымсыз, 0,08...1,0 Тесладан аспайды.

         Қызметіне қарай трансформатордың құрылысы да әртүрлі болады. Мысалы: өтпелі, пішіні өтпелі оқшаулағыштарға ұқсайтын, шинді-бірінші орамасында бір орамы ғана бар үлкен токтарға арналған (шиннің өзінде); зертханалық-көпшекті және т.б. қауіпсіздік мақсатында қосқан кезде ток трансформаторының екінші орамасын ажыратулы күйінде қалдыруға немесе жұмыс кезінде ажыратуға болмайды... Болаттағы шығындар қауырт көбейеді және трансформатор міндетті түрде қызады. Алайда басты қауіп – орам саны көп екінші орамадағы электр қозғаушы күштің шамадан тыс өсуі.

         Кернеудің мәні ондаған мың Вольтқа жетеді, ол ораманың оқшаулағышы мен қызмет адамдарына қауіпті. Ток өлшеу трансформаторлары токтың қателігінің шектелуімен және І1 мен (-І2 1) токтарының арасындағы ығысу бұрышына тең &1 бұрыштық қателікпен сипатталады. Қателесу мүмкін шегіне байланысты ток трансформаторларының дәлдігі бес класқа бөлінеді.

         3,0 және 10,0 қателіктер нөмірленбейді, мұнда өлшеуіш аспаптардың екінші орамының қысқыштарына бірінен кейін бірі жалғаса қосылған ток орамаларының кедергілерінің сомасы ток 5,0 Ампер болғанда (0,2...2,0) Ом, ток 1,0 Ампер болғанда (5,0...30,0) Ом шамасында болуы тиіс.

        

9.1 Мәтінде құрылғыға берілген анықтаманы жазыңыз және өзгертіп өз нұсқаңызды жазыңыз, сөйлемдерді аударыңыз.

         9.2 Мәтіннің бөліктеріне мағынасына қарай сұрақтар қойыңыз.

         9.3 Сияқты, тәрізді шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.

         9.4 ...ретінде, ...тұрғысынан қарағанда конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз, аударыңыз.

         9.5 Есімшелі оралым арқылы жасалған 3 сөйлемді жазып, аударыңыз.

          9.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          9.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

          9-нұсқа

Арнайы қызметке арналған электр машиналары және шағын машиналар

 

         Жаппай қолдануға арналған машиналардан басқа инженерлік тәжірибеде әртүрлі арнайы технологиялық әрекеттерді орындайтын машиналар кеңінен қолданылады. Осылардың ішінде ерекше топ құратын шағын машиналар ретінде сельсиндерде, бұру трансформаторларында және басқа да электр құрылғыларында қолданылады. Арнайы қызметке арналған машиналар да жалпы қолданымдағы машиналар сияқты тұрақты және айнымалы токпен жұмыс істейтіндер болып бөлінеді.

         Арнайы қызметке арналған электр машиналары. Арнайы қызметке арналған машиналардың ішінде электрлік процестер тұрғысынан қарағанда ерекше қызығушылық туғызатын әрі инженерлік тәжірибеде жиі қолданылатындары, мысалы, роторы бар индукциялы реттеуіш, тұрақты магниті бар синхронды машина, әмбебап коллекторлы қозғалтқыш, пісіру генераторы, синхронды генераторларды қоздырғыш тағы басқалары.

         Массасы ауыр ферромагнитті роторы бар асинхронды қозғалтқыш. Массасы ауыр ферромагнитті роторы бар асинхронды қозғалтқыш роторы қысқа тұйықталған асинхронды қозғалтқыштан роторының құрылысы бойынша айырмасы бар, оның роторы қосымша орамасы жоқ цилиндр тәрізді жасалған домбал. Статор орамасының электр өрісінде айналып, массасы ауыр роторда құйынды токтар индукцияланады. Статор өрісі осы токтармен әсерлесіп, айналдыру моменттерін туғызады да роторды айналдырады. Мұнда ферромагнитті ротор, сонымен қоса магнитөткізгіште, орамада да болады.

          ...Массасы ауыр ферромагнитті роторлы асинхронды қозғалтқыштардың кең қолданылуына кедергі болып жүрген ең басты кемшілігі, оның пайдалы әсер коэффициентінің салыстырмалы түрде төмендігі 65%-тен аспайды. Пайдалы әсер коэффициентін жоғарылату жолдарының бірі – массасы ауыр ротордың біріне бойлап бұрышты ойық салып, кейін оның бетін мыспен жабу. Атқарушы механизмнің талаптарына қарай, мыстың қалыңдығын реттей отырып кең ауқымда, алдын-ала берілген шекте жұмысшы сипаттамасын және механикалық сипаттамасының қатаңдығын өзгертуге болады.

         Тұрақты магниті бар асинхронды машиналар. Арнайы қондырғылардың бірқатарында қуаттылығы шағын, орташа, тогының жиілігі 50-ден 500 Гц-ке дейінгі магнит өрісінде роторға орналасқан және алюминийден құйылған, тұрақты магниттен алынатын айқын полюсті синхронды машиналар қолданылады. Шеңбер сияқты тұрақты магниттен немесе автокөлік генераторындағы сияқты қоздыру орамасынан қоздырылатын пішіні тырнақ тәріздес полюстер де қолданылады.

         Индукциялы реттеуіш. Индукциялы реттеуіш үшфазалы кернеуді түйіспесіз біртіндеп реттеуге қолданылады. Индукциялық реттеуіш дегеніміз – статор мен ротор орамалары арнайы сұлба бойынша жалғасқан фазалы роторы бар асинхронды қозғалтқыш. Роторды 0-ден 180 электрлік градусқа бұру арқылы, ол орамалар арасындағы өзара индукциялану коэффициентін өзгертуімен парапар... Роторды бұру үшін құрт сияқты берілісті қолданады, ол роторды шыға берісте кернеудің қажетті моменттерінде (сәттерінде) лайықты жағдайда ұстап тұруға мүмкіндік береді.

        

         10.1 Не қайда қолданылады? конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз, аударыңыз.

         10.2 -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті; -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы арқылы жасалған туынды сөздерді жазыңыз және қандай сөз тудырып тұрғанын көрсетіңіз (зат есім немесе сын есім).

         10.3 Сын есім+зат есім және ілік септігі +тәуелдік жалғаулы сөздерді теріп жазып, аударыңыз.

         10.4 Сөйлемдерді дұрыс құрастырыңыз. 1. Жақсарту үшін/қозғалтқыштың сипаттамасы/ магнитті шунт орналастырады/ оның полюстерінің арасына.2. Статорларды/орнатылған/тұрақты ток машиналарындағы сияқты/ойықтардың орнына.

         10.5 Мәтіннен баяндауыштарды теріп жазып, қандай сөз таптарынан жасалғанын көрсетіңіз.

          10.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          10.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

         10-нұсқа

         Микро машиналар

 

          Микро электр машиналар автоматтандыру, есептеу техникасы мен телемеханикада, электр сигналдарын механикалық, механикалықты электр сигналына айналдыруға, сондай-ақ, синхронды бұрылысты немесе біріне-бірі байланысы жоқ механикалық айналысты басқаруда кеңінен қолданылады. Әдетте ондай машиналардың қалыпты қуаттылығы ваттың бөліктерінен бастап ондаған ваттқа жетеді. Сондықтан да оларды микро машиналар деп атайды. Оларға қойылатын талаптар жұмысының тұрақтылығы басқару сигналына сәйкес айналу жылдамдығының кең ауқымда өзгеруі, басқару сигналына сызықтық тәуелділігі, жұмысқа қосу моментінің үлкендігі, тез атқару сенімділігінің аса жоғары болу тұрқы мен массасының шағын болуы. Аса кең тарағандары – полюстеріндегі орамдары қысқа тұйықталған магнитсіз,  іші қуыс роторлы асинхронды қозғалтқыштар, іші қуыс ферромагнит роторлы асинхронды қозғалтқыш, асинхронды тахогенератор, бұрылу трансформаторы, сельсиндер, баспа орамалары бар екпіні төмен қозғалтқыштар және басқа тар ауқымды арнайы қолданыстағы машиналар.

         Полюстерінің орамы қысқа тұйықталған асинхронды қозғалтқыштар. Мұндай типтегі асинхронды микро қозғалтқыштардың қуаттылығы әдетте 0,5-тен 30 Вт-қа дейін болады және олар жүргізу  (оталдыру) кезіндегі кедергінің моментті қалыпты жағдайдағы 0,2...0,6-дан артпайды. Олардың роторы кәдімгідей қысқа тұйықталған, ал статорларында ойықтардың орнына тұрақты ток машиналарындағы сияқты полюстер орнатылған.

         Статордың әр полюсінде ойықтар бар, ол полюс ұштамаларын өзара тең емес екі бөлікке бөледі. Кіші бөлігін полюстің екі бөліктері арасындағы магнит ағындары арасында уақытша ығысу болуы үшін қысқа тұйықталған ораммен қалқалайды. Нәтижесінде, бірфазалы қозғалтқыштардағы сияқты айнымалы эллипсоидалық магнит өрісі пайда болады. Қозғалтқыштың сипаттамасын жақсарту үшін оның полюстерінің арасына магнитті шунт орналастырады, ол айнымалы магнит өрісін үлкен дәрежемен шеңберге жақындатады. Қысқа тұйықталған орамдары бар асинхронды қозғалтқыштар қалыпты кернеудің тежелген ротормен ұзақ уақыт бола алады және жұмысқа жиі қосу мен кенет тоқтаудан қорықпайды.

         Іші қуыс магнитсіз роторлы асинхронды қозғалтқыш. Іші қуыс магнитсіз роторлы асинхронды қозғалтқыштардың екпіні аз және түрлі автоматты құрылғыларда атқарушы қозғалтқыш ретінде қолданылады. Олардың қалыпты қуаттылығы Ваттың ондық бөлігінен бірнеше жүз Ватт қоректену жиілігі 50-ден 1000 Гц аралығында ауытқиды. Сыртқы және ішкі екі статор арасындағы қуыс жүктемесіз жұмыс тогын көбейтеді, ол қалыпты мәнінің 0,8...0,9 шамасына дейін жетуі мүмкін, бұл мұндай қозғалтқыштардың елеулі кемшілігі.

         Іші қуыс ферромагнитті роторы бар асинхронды қозғалтқыш. Мұндай қозғалтқыштардың роторы іші қуыс цилиндр ретінде қабырғасының қалыңдығы 0,5...3,0 мм етіп болаттан жасалады. Ротордың бір жақ шетіне диск орнатылады да оны бойлай оған мықтап бекітілген білік өтеді. Мұндай моторлар үшін ішкі статордың керегі болмайды, себебі магнит ағындары цилиндрдің қабырғасына тұйықталады, ол құрылысын қарапайым етіп арзандатады.

         

         11.1 Не неде, не неге қолданылады? Не арқылы, не ретінде не істеледі? конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз.

         11.2 Есімшелі оралыммен келген сөйлемдерді жазып аударыңыз.

         11.3 Мәтіннен бір салалас құрмалас сөйлемді тауып жазып, оны сабақтас құрмаласқа айналдырып жазыңыз.

         11.4 Ырықсыз етіс арқылы жасалған сөздерді жазыңыз және аударыңыз.

         11.5 Мәтін бойынша әртүрлі сөз табынан өзіңіз қалаған бес сөзді жазып,  құрамына қарай талдаңыз. Мысалы: қозғалтқыш – туынды зат есім; алғашқы түбірі– қоз етістік, -ға етістіктен етістік тудыратын жұрнақ,  -л ырықсыз етіс жұрнағы, -т өзгелік етіс жұрнағы, -қыш етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ.

          11.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          11.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

        11-нұсқа  

        Асинхронды тахогенератор

 

         Тахогенератор механикалық айналу жылдамдығын электр сигналына айналдырады, ол біліктің айналу санын білуге қолданылады. Асинхронды тахогенератордың құрылысы магнитсіз іші қуыс роторлы асинхронды қозғалтқыштардікімен бірдей. Айырмасы оның ішкі статоры сыртқы статорға орналасқан бірінші орамаға қарағанда электрлік 90 градусқа жылжытылып орнатылған екінші орамасы бар. Қоздырғыш орама қызметін атқаратын сыртқы статордың орамасы айнымалы токқа қосылған, ал ішкі статор орамасының қысқыштарына өлшеуіш аспаптар немесе автоматты басқару жүйесінің сұлбасы жалғанады. Тахометрдің білігі тетіктің немесе машинаның білігімен мықтап қосылады. Олардың айналу жылдамдығы электр өлшеуіш аспаппен тіркеледі. Тахогенераторлар жекелегіш элемент ретінде есептеуіш құрылғыларында да қолданылады.

         Бұру трансформаторлары. Бұру трансформаторлары автоматика жүйелерінде, есеп шығару құрылғылары мен қадағалау жүйелерінде қолданылады. Олардың көмегімен көбейту, бөлу, қосу, алу, дәрежелеу, квадрат түбір табу, тригонометриялық теңдеулер мен векторлық шамаларға алгебралық амалдар қолдануды атқаруға болады. Бұру трансформаторының құрылысы фазалық роторы бар асинхронды машиналарға ұқсас. Әдетте, статор мен ротордың ойықтарына, өзара 90 градусқа жылжытылған екіден орамалар орналастырылады. Бұру трансформаторларын жалпы жағдайда, көп орамалы трансформатор ретінде қарастыруға болады. Ротор орамаларының ұщтары түйіспелі төрт сақинаға жалғасқан.

     Бұру трансформаторының роторы арқылы бұрылады. Роторды бұрған кезде ротор мен статор орамалары арасындағы өзара индукциялану синус заңы бойынша өзгереді, ол екінші орамадағы кернеуді бұрылу бұрышының функциясы ретінде жайлап өзгертуге мүмкіндік береді. Бұру трансформаторларының дәлдігінің жоғарылығы 0,1...0,05-ке дейін жетеді, оны электр энергиясы есептеуіштерін тексеретін фазареттегіш ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

         Сельсиндер. Сельсиндер қадағалау жүйелерінде бақылау мен басқаруға және өлшеуіш аспаптардың көрсеткенін тасымалдауда қолданылады.

         Оларды, әсіресе, қадағалау жүйесінде біліктері өзара механикалық байланыспаған екі немесе бірнеше тетіктерді немесе машиналарды бір уақытта бұру немесе синхронды айналдыру қажеттілігі туған кезде пайдалану тиімді. Ең көп тараған түйіспесіз сельсиндер, бұларда бірфазалы қоздырғыш орамасы және үшфазалы синхронды орамасы статорға орналасқан, ротор айналған кезде қозғалмай орнында тұратын жанасымсыз сельсиндер кеңінен қолданылады. Түйіспесіз сельсиндердің қоздыру орамасы сақина сияқты екі шарғы түрінде жасалады...

         Магнитсіз аралықтан болатын магнит симметриясыздығынан ротор айналған кезде магнит ағынын ілестіре кетеді де, синхрондау орамасында индукцияланатын электр қозғаушы күштің шамасын өзгертеді. Қоздыру орамасы аталатын біріншісі – орама желіге қосылады, ал екіншісі – синхрондау орамасы «жұлдызша» сұлбасы бойынша жалғасады.

        

12.1 Септеулік шылаулармен келген сөздерді теріп жазып, мәтіннен өзге сөйлем құрастырыңыз.

         12.2 Изафеттік тіркестерді тауып, аударыңыз.

         12.3 Есімшелі оралымды конструкциямен берілген сөйлемдерді жазып аударыңыз.

         12.4 Баяндауышы етістіктен басқа сөз таптарынан келген сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, аударыңыз.

         12.5 Мәтіннің соңындағы екі сөйлемнен сөз тіркестерін топтап жазыңыз.

           12.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

           12.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

          12-нұсқа           

          Өнеркәсіптік техникалық прогресс

 

         Өнеркәсіптегі техникалық прогресс технологиялық процестер, олардың тағайындалуы бойынша механизмдер мен әрекет ету қағидаларының көп түрлілігінің ұлғаюымен, өндірістік процестердің режімдік сипаттамаларының қаталдығымен, технологиялық циклдың қысқаруымен, өңдеу дәлдігін жоғарылатумен қатар жүреді. Бұл жағдайларда энергияны алып жүруші ретінде электр энергиясының артықшылығы, оның өзіне тән қасиеттері бойынша жоғары өндірістік еңбек құралдарын және осы техникалық прогресті қамтамасыз ететін жаңа технологиялар жасау мәселелеріне толық сәйкес келеді.

         Электр энергиясының бірден-бір негізгі тұтынушылары – электр жетегі машинаның жұмыс органдарын қозғалысқа келтіретін және оның технологиялық процесін басқаратын электр механикалық құрылғы.

         Қазіргі заманғы өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіндегі технологиялық процестердің көпшілігі электр механикалық түрлендіру көмегімен алынатын механикалық энергия арқылы іске асады. Энергияны электр механикалық түрлендіру жүйесінің электр жетегінің кемелдену нәтижесі қоғамдық өндірістің тиімділігіне байланысты.

         Кемелденген электр жетегін жасау электр механикалық құрылғыны және технологиялық процестің ерекшелігін есепке алып оны басқару жүйесін, машина жұмысының шарттары мен осы процесте әрекет ететін оның бөлек механизмдерін таңдау бойынша принциптік шешімдерді қабылдауға негізделген. Бұл технологиялық процестердің көптігімен, олардың өзара байланысуымен және олардың халық шаруашылығының әртүрлі салаларына жатуымен түсіндіріледі. Сонымен бірге бір технологиялық процесте көптеген әртүрлі жұмыс машиналары қатысуы мүмкін, сол сәтте бір машинаның өзі тіпті бөлек технологиялық процестерде жұмыс істеуі мүмкін.

         Келісілген жұмыс бөліктері бар механикалық құрылғы ретінде анықталатын, энергияны, материалдар мен ақпаратты түрлендіру үшін белгілі бір мақсатқа бағытталған қозғалыстарды орындайтын машиналар атқаратын функцияларының түрі бойынша энергияны түрлендіру үшін алдын-ала тағайындалған энергетикалық (мысалы, электр қозғалтқыштары, электр генераторлары, турбиналар және т.б.) және еңбек өнімінің пішінін, қасиетін, күйін өзгертуді немесе ақпаратты жинау, қайта өңдеу және қолдануды орындайтын жұмыс болып екіге бөлінеді. Жұмыс машиналарға технологиялық машиналар – құралдар (металл кесуші станок типтері, ауыл шаруашылығы, тігін, құрылыс машиналары) жатады.

         Берілген күштер әсерімен белгілі бір мақсаттағы қозғалыстарды жасайтын қозғалмалы – қосылған денелердің біртұтастығы ретінде механизмдер басты (жұмысшы) немесе басты қозғалыспен бірге технологиялық немесе көтеру – транспорттық амалдарды іске асыратын көмекші қозғалыстарды орындайды. Атап өту керек, белгілі бір механизм әртүрлі технологиялық немесе жұмыс машиналары құрамында болуы мүмкін.

    

13.1 Не неден құралады? Не қалай бөлінеді? санамалау конструкциясымен келген сөйлемдерді жазып аударыңыз.

         13.2 Мәтіннен анықтама болып келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         13.3 Әртүрлі етіс жұрнақтары арқылы жасалған сөздерді теріп жазыңыз және аударыңыз.

         13.4 Мәліметтерін, мәліметтерінде сөздерін құрамына қарай талдап, осы қолданысында екі сөйлем құрастырып жазыңыз.

         13.5 Анықтауыштық сөз тіркестерін (зат есім+зат есім, сын есім+зат есім, ілік септігі+тәуелдік жалғауы) теріп жазыңыз, олармен мәтіндегіден өзге 10 сөйлем құрастырып жазыңыз.

          13.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          13.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.               

         13-нұсқа            

          Электр жетегі туралы негізгі мағлұматтар

 

         Электр жетегі дегеніміз – электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін механикалық жүйе.

         Электр жетегі – қазіргі автоматты басқару және реттеу жүйелерінің ішіндегі өте жауапты маңызы бар техниканың саласы. Ол өнеркәсіптің барлық салаларында, транспортта, ауыл шаруашылығында және т.б. қолданылып, өндірілетін электр энергияның 70%-ін тұтынады.

         Автоматтандырылған электр жетегі деп – жұмысшы механизмнің (машинаның) орындаушы құралын қозғалысқа келтіруга арналған электр қозғалтқыш, түрлендіргіш, беріліс және басқару құрылғылардан құрылатын электр механикалық жүйені атайды.

         Электр жетегінің түрлері. Электр жетегінде негізгі элемент (электр энергияны механикалық энергияға түрлендіретін) электр қозғалтқыш болады.

         Жүйе үш негізгі бөлімдерден құралады:

         а) ішіне жұмыс механизмі (ЖМ), жұмыс машинасының орындаушы құралына электр жетегінің электр қозғалтқыш құрылғысынан механикалық энергияны беруге және жылдамдықты өзгертуге арналған беріліс құрылғысы (Бер. Қ) кіретін механикалық бөлім.

         б) электр қозғалтқыш құрылғы (ЭҚК) – электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін электр механикалық түрлендіргіш (ЭМТ).

         в) күштік түрлендіргіштен (КТ), басқару құрылғыдан (БҚ), тапсыру құрылғыдан (ТҚ) және кері байланыс бергіштерден (электрлік ҚБЭБ және механикалық КБМБІ, КБМБ2) құралған басқару жүйесі (БЖ). Түрлендіргіш (Т) қозғалтқышты қоректендіру және басқаруға, әрекет жасауға арналған. Ол қозғалтқышта берілетін токтың және кернеудің түрін, жиілігін немесе электр энергиясының басқадай сапасының көрсеткіштерін өзгертеді.

         Түрлендіргішті басқаратын басқару құрылғы тапсыру құрылғыдан тапсыру дабылдарды, ал электр жетегінің және технологиялық процестерінің өтіп жатқан күй қалпының мәліметтерін кері байланыс бергіштерден алады. Бұл бергіштердің көмегімен қозғалтқыштың тогы, кернеуі, қуаты немесе оның басқа шамалары және жылдамдық, момент, орындаушы құралдың орналасуы осы шамаларға пропорционал дабылдарға түрлендіріледі, ал олар содан кейін басқару құралына беріледі. Оның ішінде электр жетегінің және технологиялық процестердің өтіп жатқан күй қалпы тапсырмамен салыстырылады, ал егер де айырмашылық болса, онда электр жетегінің басқару құрылғысы арқылы айырмашылықты керекті дәлдікпен және жылдам әсермен жоюға бағытталған басқару дабылы өндіріледі.

         Әртүрлі электр жетектерді (ЭЖ), олардың механикалық энергияны тарату әдістері бойынша негізгі үш түрге бөлуге болады: топтық, дербес және өзара байланысты.

         Топтық электр жетектері электр қозғалтқыш арқылы бірнеше жұмыс машиналарының орындаушы құралдарын қозғалысқа келтіреді.

         Басқару дәрежесі бойынша электр жетектері мынадай болып бөлінеді:

         а) реттелмейтін – бір ғана өзгермейтін жылдамдығы бар жұмысшы машинаның орындаушы құралдарын қозғалысқа келтіру үшін;

         б) реттелетін – жұмысшы машинаның орындаушы құралына өзгеріп тұратын жылдамдықпен әсер ету үшін;

         в) бағдарламалық басқарылатын – тапсырылған бағдарлама бойынша басқарылады.

        

                   14.1 Санамалау конструкциясымен берілген сөйлемдерден екеуін жазыңыз және аударыңыз.

         14.2 Мәтіндегі дара, күрделі етістік баяндауыштарды жеке-жеке топтап жазыңыз және аударыңыз.

         14.3 ілік септігі+тәуелдік жалғаулы анықтауыштық тіркестерді теріп жазып, аударыңыз.

         14.4 Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз: 1. қорғау және бақылауды басқару/ақпаратты өңдеу жүйесі/ функцияларын орындайды. 2 түрлендіргіштер/жиналуы мүмкін/күштік транзисторлар/немесе тиристорлар негізінде/және олар дискретті режімде жұмыс істейді/.

         14.5 –У жұрнақты (тұйық етістік) сөздерді теріп жазыңыз және аударыңыз.

         14-нұсқа            

         Электр жетектерінің жіктелуі

 

         Механикалық энергияны тарату тәсілдері бойынша электр жетектерін үш негізгі типке бөлуге болады:

         а) топталған электр жетегі жұмыс механизмдерін бірнеше жұмыс машиналарымен немесе бірнеше атқарушы механизмдердің бір жұмыс машинасымен қозғалысын қамтамасыз етеді. Жетектен атқарушы механизмдерге энергияны беру бір немесе бірнеше беріліс көмегімен іске асады;

         б) жеке орналасқан электр жетегі. Әрбір жұмыс органы жеке тұрған электр жетегімен қозғалысқа келтіріледі. Машинаның жұмыс органдары өзара байланыспайды, бұл жұмыс машинасының кинематикалық сұлбасын біршама қысқартады;

         в) өзара байланысқан электр жетегі екі немесе бірнеше электрлік немесе технологиялық өзара байланысқан электр қозғалтқыштары, құрылғыларынан тұрады. Олардың жұмысы кезінде берілген арақатынас немесе жылдамдықтық жүктеме немесе жұмыс машинасының атқарушы органдары орнының теңесуі ұсталып тұрады. Осындай электр жетегінің қажеттілігі технологиялық процесс немесе конструктивті құрылғының талабынан пайда болады. Өзара байланысқан электр жетегінің бір түрі – көп қозғалтқышты электр жетегі болады, оның қозғалтқыштық құрылғылары ортақ білікке жұмыс істейді.

         Қозғалыс түрі бойынша электр жетегі: айналмалы бір бағытты, айналмалы резервсті және тура жүруші резервсті болады.

         Басқарылу дәрежесі бойынша электр жетектері: реттелмейтін – бір жұмыс жылдамдығы бар машинаның атқарушы жұмыс органдарын әрекетке қосу үшін; реттелетін – электр жетегінің шамалары басқарушы құрылғының әсерімен өзгереді; бағдарламалық – басқарылатын – электр жетегін берілген бағдарлама бойынша басқару; ілеспелі – автоматты, еркін өзгеретін беретін сигналға сәйкес атқарушы органның жылжытуын жасау; адаптивті – машина жұмысының шарттары өзгерген кезде басқарудың құрылымы мен шамаларын автоматты түрде таңдап алу.

         Автоматтандыру деңгейі бойынша электр жетектері: қолмен басқарылатын автоматтандырылмаған; шамалары автоматты реттеумен басқарылатын автоматтандырылған; басқарушы әрекет оператордың қатысуынсыз автоматты түрде өндірілетін автоматты болып бөлінеді...

         Электр жетегінің дұрыс жобалануы және үнемді қолданылуы үшін қозғалтқыштың механикалық сипаттамаларының өндірістік механизмдер сипаттамаларымен сәйкестігін білу керек. Өндірістік механизмнің механикалық сипаттамасы деп қозғалтқыш білігіне келтірілген жылдамдық пен механизмнің кедергі  иінкүші арасындағы тәуелділікті атайды. Әртүрлі өндірістік механизмдердің әртүрлі механикалық сипаттамалары болады.

 

15.1 Септеулік шылауларды өздері тіркескен сөздерімен бірге жазып, аударыңыз.

15.2 Сын есім + зат есім, есімше + зат есім, зат есім + зат есім болып келген тіркестерді тауып жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.

15.3 Мәтіннен күрделенген екі сөйлемді таңдап жазып, мағыналық бөліктерге бөліңіз.

15.4 Не қайда қайтті? (қайтеді?) конструкциясымен келген бірнеше сөйлемді жазыңыз және аударыңыз.

15.5 Баяндауыштары етістіктен басқа сөз таптарына аяқталған сөйлемдерді көшіріп жазыңыз және аударыңыз.

15.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

16.7 Мәтінді аударыңыз.

         15-нұсқа    

         Синхронды қозғалтқыш негізіндегі электр жетегі

 

         Синхронды қозғалтқыштар осыдан біраз уақытқа дейін салыстырмалы түрде сирек – бастысы, жылдамдық реттеуді талап етпейтін қуатты қондырғыларда қолданылды. Соңғы жылдары жағдай күрт өзгерді: қазіргі заманғы материалдар (тұрақты магниттер), басқару құралдары (салыстырмалы үлкен токтар мен кернеулерге арналған кілттер) есебінен синхронды қозғалтқыштары бар электр жетегінің түрі өзгеріп, бірқатар техникалық салаларда – станок тұрғызу, робот техникасы, икемді өндірістік жүйелерде орын алды.

         Машина элементтерінің бірі (статоры) қозғаушы магнит өрісін тудыру үшін қолданылады және бұл мағынада асинхронды машинаның сәйкес элементіне өте ұқсас; басқа элементі (роторы) тұрақты кернеу көзінен сақиналары мен щеткалары арқылы қоректенетін айқындалған немесе айқындалмаған полюсті электр магниті немесе тұрақты магниттердің конструкциясы түрінде орындалған. Қозғалмалы элементі магнит өрісімен айналады, онымен синхронды қозғалады.

         Кернеуі мен жиілігі тұрақты кезінде максималды иінкүші Мmax электр қозғаушы күшке Е пропорционал, яғни сызықтық шамамен машинаның қоздыру тогына пропорционал; қалыпты машиналар үшін Mmax/Mн=2+2,5.

         Синхронды машинаның V – түріндегі қисықтар деп аталатын статор тогының I қоздыру тогына Iқоз тәуелділігі бар. Олардың табиғаты қоздыру тогы өзгерген кезде статор тогының реактивті құраушысының және оның таңбасының өзгеруімен түсіндіріледі.

         Синхронды машинаның реактивті қуатын және оның таңбасын өзгерту қасиеті энергетикалық түрде өте қызықты болады: ол Мс=0 кезінде жақсы басқарылатын арнайы реактивті қуаттың конденсаторы болып және таңдау кезінде, механизмнің қозғалуының басты функциясынан басқа тағы бір функциясын – қоректендіру желісінің режімін рационалды пайдаланатын электр жетегінің элементі болып қолданыла алады.

         Алынған нәтижелерге сүйене отырып, синхронды машинаның тербелуге өте жақын екенін байқаймыз және оның мұндай қасиеті жақсы емес екенін білеміз. Сондықтан үлкен синхронды машиналар асинхронды қозғалтқыштың торлы орамасына ұқсас арнайы демпферлі құрылғылармен жабдықталады және олар иінкүштің асинхронды құраушысын қамтамасыз етеді.

         Дәл осы құрылғылар қарапайым емес және жағымсыз амалды – синхронды қозғалтқышты желіден қоректендіріп тұрған кезде асинхронды режімде іске қосу үшін қолданылады. Қуаты аз қозғалтқыштарда тербелістерге шамадан тыс икемділігінен арылу үшін басқа құралдар қолданылады.

         Синхронды электр қозғалтқышын іске қосудың екі әдісі таралған: асинхронды және жиіліктік іске қосу. Көптеген жағдайларда синхронды қозғалтқыштарды тікелей асинхронды іске қосу қолданылады. Егер синхронды қозғалтқыш роторында қоздыру орамасы болса, онда ол қосымша кедергіге тұйықталады. Іске қосу орамасы болмаған кезде орташа айналу иінкүші қисығында, оның аса төмен түсіп кетуі s=0,5 аймағында байқалады. Іске қосу орамасы және қосымша кедергіге тұйықталған қоздыру орамасы бар кезде синхронды қозғалтқыштың іске қосу иінкүш қисығының пішіні бойынша асинхронды қозғалтқыштың іске қосу иінкүш М1 қисығына ұқсас. Қоздырылған синхронды қозғалтқышты іске қосу жағдайында тежеуші иінкүш Мf пайда болады және орташа электр магниттік иінкүш қисығында аса төмен түсіп кету байқалады, аз сырғу мәндері кезінде орташа электр магниттік иінкүш теріс мәнді болады.

 

16.1 Мәтіннен шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас екі сөйлемді жазыңыз және аударыңыз.

         16.2 Санамалау конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         16.3 Қатыстық (туынды) сын есімдерді  тіркескен сөзімен теріп жазып, қосымшаларын бөліп көрсетіңіз.

         16.4 Үшін, дейін, кейін септеулік шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.

         16.5 Не неліктен қайтеді? Нені қалай не істеуге болады? Конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         16-нұсқа                        

Тежеу режімдеріндегі асинхронды қолзғалтқыштың механикалық  

сипаттамалары

 

         Асинхронды қозғалтқышты тежеудің үш негізгі әдісі бар:

         а) генераторлық тежеу режімі;

         б) динамикалық тежеу режімі;

         в) қарсы қосу арқылы тежеу режімі.

         Егер ротор айналып тұрған кезде статордың магнит өрісінің айналу бағытын екі фазалық сымдардың орындарын алмастыру арқылы өзгертсек, онда ол өріс роторға тежеу әрекетін көрсетеді. Ротор магниттік өріске қарсы айналғандықтан сырғанау s>1 болады. Егер ротордың сақинасы бар болса, онда қарсы қосу тогын шектеу үшін ротор тізбегіне Rкос активтік кедергі қосады.

         Қарсы қосу арқылы тежеу режімін механизмдерді тез тоқтату үшін қолданады. Оның құндылығы – айналу жылдамдығы аз болған кезде үлкен тежеу моменттерді құруы. Тежеу процесі кезінде қозғалтқыш электр энергияны қоректену көзінен алады, ол энергия қозғалтқыштың және ротор тізбегіне қосылған актив кедергілерде жылу ретінде бөлініп айналаға тарап кетеді. Ротордың айналу жылдамдығы нөлге дейін төмендеген кезде қозғалтқышты желіден ажырату керек, әйтпесе ротор қарсы бағыт жаққа айналып кетеді.

         Генераторлық тежеу режімін ауыр жүкті түсіру кезінде (мысалы, жүкті кран арқылы түсіру) пайдаланады. Қозғалтқыш бұл жағдайда түсіру бағытына сәйкес қосылады да, жүктің жылдамдығы синхронды айналу жиілік n1-ден асқан кезінде автоматты түрде өтеді.

         Генераторлық режімнің механикалық сипаттамасын қозғалтқыштың механикалық сипаттамасы формуласына теріс сырғанауды қою арқылы құруға болады.

         Генераторлық режімде максимал момент қозғалтқыштық режімдегі максимал моменттен 30-40% үлкен болады, себебі генераторлық режімде E1 > U1, сондықтан магниттік ағын және максимал момент мәні ұлғаяды.

         Қаралып отырған режімдегі асинхрондық машинаның жұмысын сараптасақ, статордың орамасынан өтетін Ік қоздыру токты эквиваленттік айнымалы ток Іэкв алмастырады. Эквиваленттік ток магниттік қозғаушы күшті тудырады...

         Синхронды қозғалтқыштың роторында жұмысшы орамасынан басқа тұрақты токтан коректенетін арнайы іске қосу орамасы болады. Осы ораманың көмегімен қозғалтқыш асинхрондық қозғалтқыш сияқты іске қосылады, сондықтан іске қосу режімдеріндегі механикалық сипаттама асинхрондық қозғалтқыштың сипаттамасына ұқсайды. Жүргізу ораманың кедергісі үлкен болса, онда іске қосу моменті де жоғары болады. Қоздыру орамасын тұрақты токка қосқаннан кейін қозғалтқыш синхронизмге енеді.

        

17.1 Берілген сөздердің антонимін жазыңыз: ашық, жоғары, оң, кең, көп, ұзақ, жіберу, беру, бар. Ескерту: 1. антоним сөздерді болымсыз мағынадағы сөздермен шатастырмаңыз. 2. антонимнің ережесін еске түсіріңіз.

         17.2 Төмендегі тіркестерден сөйлемдер құрастырыңыз, аударыңыз: іске асу, іс жүзінде, элемент ретінде, әрекет ету.

         17.3 Керек, мүмкін т.б. модаль сөздерімен келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         17.4 Тәуелдік жалғаулы септелген сөздерді жазыңыз, құрамына қарай талдаңыз.

         17.5 Не қалай не істеледі? конструкциясымен келген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.                 

17-нұсқа  

          Тұрақты ток қозғалтқышы – басқарылатын вентильді

түрлендіргіш                    

 

         Қатты дене физикасының жетістіктері айнымалы ток энергиясын тұрақты ток энергиясына түрлендіру және кері түрлендіру басқарылатын вентильді түрлендіргіштердің көмегімен іске асуы олардың қазіргі заман техникасында кең қолданылуына септігін тигізді...Тарихи статикалық элемент ретінде тиристорлық түрлендіргіштер бұзылмай жұмыс істеу ресурсы шектелген айналмалы машиналық түрлендіргіштердің орнына қолданылады. Тиристорлық түрлендіргіштер бір фазалық және үш фазалық сұлбалар бойынша тұрғызылады. Түрлендіргіштің әрекет ету принципі вентильдер периодтың өткізгіштік бөлігіне кернеу төмендеуі аз кезінде электрлік кілттер рөлінде ток өткізуімен және периодтың өткізгіштік емес бөлігінде тізбекті жабуымен түсіндіріледі. Кернеуді реттеу периодтың өткізгіштік бөлігінде вентильдің жұмыс істеу ұзақтығын өзгерту жолымен орындалады. Іс жүзінде вентильдік түрлендіргіштерде басқаруы шектеулі вентильдер қолданылады, яғни оларда периодтың өткізгіштік бөлігінде токты жіберу бастамасын тоқтата тұруы мүмкін, бірақ оның нөл арқылы өзіндік өтуіне дейін токты жіберуді тоқтатуға болмайды. Осыған байланысты вентильді түрлендіргіштің кернеуін реттеу периодтың өткізгіштік бөлігінде вентильдерді ашу кезеңін тоқтата тұру жолымен орындалады.

         Басқарылатын түзеткіштерде қолданылатын негізгі элементтер – шала өткізгіштік вентильдер – диодтар мен тиристорлар болады.

         Бұл элементтердің ортақ қасиеті, олар екі күйде – ашық және жабық күйде тұра алады. Ашық күйде вентильдегі тікелей кернеу төмендеуі сұлбаның басқа элементтерінде бөлінетін кернеуден оның екі дәрежесі және онның үш дәрежесі есе аз болады. Жабық күйде вентиль арқылы ағатын ток ашық күйдегі токтан онның үш дәрежесі және онның төрт дәрежесі есе аз. Осының бәрі электр магниттік процестерді талдау кезінде шала өткізгіш вентильдерді идеалды кілт ретінде есептеуге рұқсат береді және олардың тікелей кернеу төмендеуі мен кері токтарын есепке алмаса да болады. Шала өткізгіш диод, оның анодында оң кернеу кезінде ашық күйде және теріс кезінде жабық күйде болады.

         Тиристорды ашық күйге қосу үшін оның басқарушы электродына анодта оң кернеу болған кезде оң басқарушы импульс беру қажет. Басқарушы импульстің ұзақтығы, оның әрекет ету уақытында тиристордың анодының тогы ағыту тогынан үлкен болу керек. Тиристорды жабу үшін анодтың тогын ағыту тогы мәніне дейін азайту қажет немесе оның анодына кері кернеу қосу керек.

         Тиристорлардың шығыс кернеуін басқару үшін фазалық реттеу тәсілі кең қолданыс тапты. Фазалық реттеу тәсілі айнымалы кернеу мен жүктеме арасында тізбектеле қосылған тиристорларды ашу кезеңін басқаруға негізделген.

        

18.1 Санамалау конструкциясымен берілген сөйлемдерді жазыңыз және аударыңыз.

         18.2 Төменде берілген термин сөздер мен сөз тіркестеріне морфологиялық талдау жасаңыз: бұрыштық жылдамдық, автоматтандырылған электр жетектерінде, қоректендірілетін кернеудің жиілігін. Мысалы: резисторларда – түбірі резистор, зат есім, -лар көптік жалғауы, -да барыс септігінің жалғауы.

         18.3 Сөйлемді дұрыс құрастырыңыз. 1. Кейбір тәсілдері/бұрыштық жылдамдықты реттеудің/қажет етпейді/арнайы түрлендіргіш құралдарды. 2. Реттеу жүргізіледі/төменгі бағытта/негізгі бұрыштық жылдамдықтан.

         18.4 Шартты бағыныңқы құрмалас сөйлемді тауып жазып, аударыңыз.

         18.5 Мәтіннен өзіңіз қалаған бір сөйлемді жазып, әрбір сөзіне (сөйлем мүшесіне) сұрақ қою арқылы бірнеше сұраулы сөйлем жасаңыз.

          18-нұсқа           

Айнымалы ток электр жетегінің бұрыштық жылдамдығын реттеу

 

         Айнымалы ток қозғалтқыштарын кең қолдану себебі – олардың тұрақты ток қозғалтқыштарына қарағанда арзандығы, қарапайымдылығы, сенімділігі жоғарылау және салмағы мен габариті төмендеу болуы. Сонымен қатар бұрыштық жылдамдықты реттеудің кейбір тәсілдері арнайы түрлендіргіш құралдарды қажет етпейді.

         Асинхронды қозғалтқыштың бұрыштық жылдамдығын реттейтін тәсілдердің ең көп қолданылатын түрлері:

         а) реостаттық реттеу;

         б) полюстер санын өзгерту;

         в) қоректендірілетін кернеудің жиілігін өзгерту;

         г) басқа машиналармен және түрлендіргіштермен асинхронды қозғалтқышты каскадқа қосу.

         Реостаттық және импульстік реттеу. Тұрақты ток қозғалтқыштары сияқты АҚ-тың (асинхронды қозғалтқыш) ротор тізбегіне резисторды қосу арқылы бұрыштық жылдамдықты реттеуге болады. Реттеу негізгі бұрыштық жылдамдықтан төменгі бағытта жүргізіледі.

         Неғұрлым реттеуші резистордың сатылары көп болса, соғұрлым реттеудің жатықтығы жоғары болады. Қозғалтқыштың тұрақты шығындары (статор мен ротордың өзекшелеріндегі шығындар, механикалық және сейілу өрістерімен тудырылатын шығындар) жүктемеге тәуелді емес.

         Сонымен жүктеме моменті тұрақты кезінде ротор тізбегіндегі шығындар сырғанауға тәуелді емес. Негізгі қуат резистормен реттеуде жоғалады. Мысалы, егер қозғалтқыштың жылдамдығы номинал жылдамдыққа қарағанда екі есе азайса, онда желіден тұтынатын қуаттың жартысы реттеу резисторларында жоғалады.

         Реостаттық реттеудің кемшіліктері:

         а) жылдамдық реттеудің сатылығы, ал бұл жағдай тұйықталған автоматты басқару жүйелерді қолдануға мүмкіндік туғызбайды;

         б) шапшаңдықтың аздығы;

         в) энергияның үлкен шығындары.

         Бірақ өзінің қарапайымдылығының арқасында реостаттық реттеудің дағдылы қолданылуы орын алып отыр, мысалы, кіші немесе орташа қуатты (100 кВт-қа дейінгі) насостардың (сорғы), желдеткіштердің, көтеру-тасымалдау құралдардың электр жетектерінде қолданылады. Статордың немесе ротордың тізбектеріне резисторларды қосу арқылы жатық сатысыз бұрыштық жылдамдықты реттеу, автоматтандырылған электр жетектерінде жүктеме момент өзгерген кезде берілген бұрыштық жылдамдығын тұрақты ұстауға немесе электр жетегінің тоқтау алдында жылдамдықты алдын-ала төмендету импульстік параметрлік реттеуді қолдана отырып іске асыруға болады. Статордың актив кедергісі өскен кезде максимал моменттің және сындық сырғанаудың, механикалық қатаңдық коэффициентінің және бұрыштық жылдамдықтың жатықтылығы азаяды.

         Егер бұл реттеуде фазалы роторы бар қозғалтқышты қолдансақ, онда қозғалтқыштың пайдалануы жақсырақ болады. Бұл жағдайда бұрыштық жылдамдықты реттеу салдарынан туатын қосымша шығындар машинаның сыртындағы қосымша резисторларда бөлініп шығады.

                 

         19.1 Мәтіннен үш құрмалас сөйлемді көшіріп жазып, құрамына (салалас, сабақтас), мағынасына (салалас құрмаластың немесе сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері) қарай талдаңыз.

         19.2 Қол жеткізу тіркесін қолданып, тура мағынасындағы бір, ауыспалы мағынасындағы бір сөйлем құрастырыңыз.

         19.3 Мәтіннен көсемшелі оралым қатысқан екі сөйлемді жазыңыз және аударыңыз.

         19.4 Ырықсыз етіс формасындағы етістіктерді тауып, олармен мәтіндегіден өзге сөз тіркестерін құраңыз.

         19.5 Әртүрлі септік жалғауында келген он сөзді теріп жазыңыз, аударыңыз.

          19.6 Мәтін бойынша сөздік түзіңіз (20).

          19.7 Мәтінді орыс тіліне аударыңыз

19-нұсқа            

          Асинхронды қозғалтқыштарды импульсті басқару

 

         Асинхронды қозғалтқыштардың жылдамдығын реттеуге статорлық немесе роторлық тізбекті импульсті басқару сұлбасында қол жеткізуге болады. Токты түзету үшін қозғалтқыштың ротор тізбегіне түзетуші көпір Т қосылған. Ротордың түзетілген тогының шамасы тиристорлық кілттің көмегімен реттеледі. Кілт келесі жолмен жұмыс істейді. Егер Т1және  Т2 тиристорлары жабық болса, онда қозғалтқыш көпірдің Т шығысына қосылған қосымша кедергіге R2 жұмыс істейді. Бұл кезде ротор тогы R2 кедергісі анықтайтын мәніне дейін өсе бастайды. Сол уақытта конденсатор С оның төменгі электродында оң потенциал болғанға дейін сыртқы кернеу көзінен  Un зарядталады.

         Тиристорды Т2 ашқан кезде кедергі R2 тұйықталады және асинхронды қозғалтқыштың ротор тізбегіндегі тогы ротор орамасының кедергісімен анықталатын шамаға дейін өсе бастайды. Т2 тиристоры ашылған кезде конденсатордың С кернеуі Т1 тиристорына қойылады да, оның жабылуын қамтамасыз етеді. Бұл кезде асинхронды қозғалтқыштың ротор тізбегіне кедергі қайта енгізіледі, мұның салдарынан ротор тізбегінің тогы азая бастайды. Сол уақытта С конденсаторы Т1 тиристоры арқылы түзеткіштің Т кернеуімен қайта зарядталады, бұл кезде оң потенциал оның жоғары электродында болады.

         Тиристордың Т1жаңа ашылуы кезінде кедергі қайта тұйықталады және ротор тізбегіндегі ток қайта өсе бастайды. Сол уақытта конденсатор С қайта зарядталады, бірақ тек қана сыртқы көзден ғана емес, сонымен бірге Т1 тиристоры – Д диоды – L индуктивтілігі тізбегі арқылы да зарядталады. Тиристордың Т2 жаңа ашылуы кезінде конденсатор кернеуі Т1 тиристорын күштеп жабады және т.с.с.

         Ротор тізбегіндегі кедергі мәнін импульсті реттей отырып, бұл тізбектегі токтың қажетті мәнін қамтамасыз етуге болады және қозғалтқыштың иінкүшін де реттеуге болады. Токтың мәнін Т1тиристорының ашық және жабық кезіндегі жұмыс уақытын өзгертумен реттеуге болады. Егер Т1 тиристоры жабық болса, қозғалтқыш 1 сипаттамасына жұмыс істейтін болады, Т1 тиристоры ашық кезде - 2 сипаттамасында жұмыс істейді. Тиристорлардың қосылу уақытын өзгертумен қозғалтқыштың иінкүшін кейбір шектерде реттеуге болады. Бұл кезде Т1 тиристоры ашық немесе жабық уақыт ішінде ток тұрақтанған мәніне жетпеу қажет, яғни токтың өзгеруі көп болмауы керек. Бұл шарт тиристорды ашу мен жабудың жиілігінің жоғары болуын талап етеді.

         Аталған қозғалтқыштарды реттеу тәсілдері асинхронды қозғалтқыштың өз сырғуын немесе реттеуіш муфтаның сырғуын көбейтумен байланысты. Мұндай реттеу сырғу шығынының көбеюіне және пайдалы әсер коэффициентінің төмендеуіне әкеліп соғады.

         Тек роторлық қана емес, сонымен бірге статорлық тізбектің тогын импульстік реттеу мүмкін.

         Пайдалы әсер коффициентін түсірмейтін электр жетегін қолдану үшін асинхрондық вентильдік каскад сұлбасы бойынша қозғалтқыштарды басқаруды қолдануға болады.

         Асинхрондық вентильдік каскад жүйесінде ротордың түзетілген электр қозғаушы күшіне инверторлық режімде жұмыс істейтін басқарылатын тиристорлық түрлендіргішінің электр қозғаушы күші қарсы қосылады. Ротордың электр қозғаушы күшін түзету үшін сұлбаға түзеткіш Т енгізілген.

         Инвертордағы қарсы электр қозғаушы күшінің мәнін өзгерте отырып, асинхронды қозғалтқыштың ротор тізбегіндегі токты, оның иінкүшін және электр жетегінің жылдамдығын реттеуге болады.

         

20.1 Санамалау конструкциясымен берілген бір сөйлемді жазыңыз және аударыңыз.

 20.2 Және жалғаулық шылауы арқылы байланысқан бірыңғай мүшемен келген екі сөйлемді тауып жазыңыз және аударыңыз.

20.3 Ырықсыз етіс формасындағы сөздерді теріп жазып, олармен мәтіндегіден өзге сөйлем құраңыз.

20.4 Мәтіннен бес терминді алып, олармен өзіңіз бес құрмалас сөйлем құрастырыңыз.

20.5Мәтіннен әртүрлі тұлғада келген тұйық етістікті тауып, түбірін, қандай  қосымшалар екенін ажыратып жазыңыз.

         20-нұсқа            

         Түрлендіргіштер

 

         Жиілік түрлендіргіштері екі топқа бөлінеді: электр машиналық түрлендіргіштер, вентильдік түрлендіргіштер. Бірінші топқа асинхронды генераторы және асинхрондық жиілік түрлендіргіштері бар түрлендіргіштер кіреді. Синхронды генераторлары бар жүйенің артықшылықтары шығысындағы жиілік пен кернеуді бөлек реттеуден тұрады. Жүйенің кемшіліктері – үлкен қуаты мен шығындары және төмен пайдалы әсер коффициенті.

         Синхронды генератордың М4 айналу жиілігі генератор (М2) – қозғалтқыш (М3) жүйесі бойынша басқарылады. Айнымалы жиілік түрлендіргішінің М4 кернеуі бұл машинаның қоздыруымен реттеледі. Машинаның М2 шығыс кернеуі оның қоздыру орамасындағы LM2 қосымша кедергімен R1 реттеледі. Синхронды генератордың M4 айналу жылдамдығы оның қоздыру орамасындағы LM3 қосымша кедергімен R2 реттеледі. Бұл кезде синхронды генератордың M4 кернеуі де U, жиілігі де f өзгереді.

         Электр машиналық түрлендіргіштердің кемшіліктері олардың қолдану саласын шектейді және вентильді жиілік түрлендіргіштерін қолдану қажеттілігіне әкеледі. Электр жетектерінің пайдалы әсер коффициентін, тез әсер етуін жоғарылататын, өлшемдері азаятын тиристорлық түрлендіргіштерді қолдануға әкеліп соғады.

         Вентильді түрлендіргіштерді жиілікті басқарудың тиімді режіміне қол жеткізу мақсатында жиілік пен кернеуді бөлек реттеу үшін қолдануға болады.

         Статикалық вентильді жиіліктік түрлендіргіштер екі түрге бөлінеді: 1) бір құрылғыда түзету және инверттеу функциясы бірге орналасқан тікелей байланысы бар түрлендіргіштер (желі мен жүктеменің байланысы); 2) аралық тұрақты ток бөлігі бар түрлендіргіштер. Бірінші түрлендіргіштер желі жиілігі 50 Гц кезінде шамамен 10 Гц және одан төмен жиіліктер үшін қолданылады. Осыған байланысты бұл жиілік түрлендіргіштері электр жетегінде кең қолданыс таба алмады. Екіншісі арқылы шығысындағы жиілікті кең шектерде реттеуге болады және олар өнеркәсіпте көп тараған.

         Электр жетегі жүйелерінде түрлендіргіш қуаты мен кернеуді реттеу тереңдігіне байланысты әртүрлі түзеткіштерді қолданады: бір фазалы, үш фазалы, көпірлік және нөлдік нүктесі бар, симметриялы емес және т.б.

         Коммутация тәсілі бойынша автономды инвенторлар келесі топтарға бөлінеді:

         -жеке коммутациясы бар инвенторлар;

         -фаза бойынша коммутациясы бар инвенторлар;

         -топтық коммутациясы бар инвенторлар;

         -жалпы коммутациясы бар инвенторлар;

         -фаза аралық коммутациясы бар инвенторлар;

         Күштеу коммутациясы дегеніміз өткізуші тиристор арқылы кері токты өткізгенде оның тура тогы нөлге дейін азаяды, дәлірек айтсақ – ұстап қалу тогы мәніне дейін, одан кейін тиристорға кері анодтық кернеу оның жабылу қасиеттері орнына келу үшін қажет уақытқа қосылады.

         Тиристорларды коммутациялау тәсілдерін келесі топтарға бөлуге болады:

         – басқа күштік тиристорға қосылатын конденсатордың көмегімен коммутациялау;

          – тиристормен тізбектеле қосылған тізбектелген тербелмелі LC – контуры көмегімен коммутациялау;

          – тиристормен қатар қосылған тізбектелген тербелмелі LC – контуры көмегімен коммутациялау;

          – көмекші тиристордың көмегімен негізгі тиристорға қосылған конденсатор немесе LC – контур көмегімен коммутациялау.

          Басқару тәсілі бойынша өзінің қоздыруы бар және тәуелсіз қоздыруы бар инвенторлар болып бөлінеді. Бөлек жағдайларда аралас қоздыруды қолданады.

  

Әдебиеттер тізімі 

1. Қалықов Б.Р., Исаханов М.Ж., Өмірзақов Ш.Электр машиналары және электр жетегі: Оқулық. – Алматы: “Сөздік-словарь”, 2005. –272 б.

2.  Сагитов П.И. Электр жетегі: Оқу құралы. – Алматы: АЭжБИ, 2007. –105 б.

3.  Сагитов П.И., Мустафин М.А. Айнымалы ток электр жетегі: Оқу құралы. – Алматы: АЭжБИ, 2008. –58б.

4. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –213 б.

5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік:                                    

6. Энергетика/жалпы редакциясын басқарған п.ғ.д., профессор А.Қ. Құсайынов. – Алматы: Республикалық мемлекеттік Рауан баспасы, 2000. –320 б.

7. Аққошқаров Е. Физика терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1974. –152 б.

8. Құрманбайұлы Ш., Сапина С. Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар сөздігі. – Алматы: “Сөздік-Словарь”, 2004. –352 б.  

 

 

Мазмұны

 

1.

Алғы сөз                                                                                                               

3

2.

Қазақ тілі – мемлекеттік тіл                                                                             

4

3.

Аударма туралы жалпы түсінік                                                                          

5

4.

Трансформаторлар

6

5.

Электр энергиясын трансформациялаудың электр физикалық процестері 

7

6.

Жүктелген траснформатормен ( жұмыс тәртібі) электр

энергиясын трансформациялаудың электр

физикалық процесі                                                                                                  

9

7.

Трансформатордың қалыпты жұмыс тәртібі

10

8.

Үшфазалы трансформаторлардың магнитөткізгіштігінің

құрылыс ерекшеліктері                                                                                         

12

9.

Үшфазалы трансформаторларды параллель жұмысқа қосу                         

13

10.

 Арнайы қызметтерге арналған трансформаторлар                                     

15

11.

Өлшеуіш трансформаторлар                                                                          

16

12.

Арнайы қызметке арналған электр машиналары және шағын

машиналар                                                                                                             

18

13.

Микро машиналар

19

14.

 Асинхронды тахогенератор

21

15.

Өнеркәсіптік техникалық прогресс

22

16.

Электр жетегі туралы негізгі мағлұматтар  

23

17

Электр жетектерінің жіктелуі                                                                       

25

18.

Синхронды қозғалтқыш негізіндегі электр жетегі                                      

26

19.

Тежеу режімдеріндегі асинхронды қозғалтқыштың

механикалық сипаттамалары                                                                              

28

20.

Тұрақты ток қозғалтқышы – басқарылатын вентильді түрлендіргіш      

29

21.

Айнымалы ток электр жетегінің бұрыштық жылдамдығын реттеу         

31

22.

Асинхронды қозғалтқыштарды импульсті басқару                                   

32

23.

Түрлендіргіштер

34

24.

Әдебиеттер тізімі                                                                                           

36

25.

Мазмұны

37