АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

  

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ 1

5В0717 мамандығының студенттері үшін №3 семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік көрсеткіш 

 

 

Алматы 2010

5В0717 мамандығының студенттері үшін №3 семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік көрсеткіш                                 

 

 

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Арыстанғалиева Д.М., Төлеубаева К.Т. Қазақ тілі 1.  5В0717 мамандығының студенттері үшін №3 семестрлік жұмыстарға арналған әдістемелік көрсеткіш. Алматы: АЭжБИ, 2010.- 38 б.

Көрсеткіш жылуэнергетика бакалаврларының оқу бағдарламасына сәйкес орындалатын өздік жұмыстарға арналып құрастырылды.

Жылуэнергетика мамандықтарына қатысты жазбаша аударуға арналған мәтіндер және мәтін контексі бойынша қайталау, бекіту мақсатында грамматикалық тапсырмалар берілген.

 

         Көрсеткіш жылуэнергетика бағытында даярланатын студенттерге ұсынылады.

    

№3 СӨЖ     (Жазбаша)

 

№3 бақылау жұмысын орындау тәртібі:

·        СӨЖ бойынша берілген тапсырмаларды  толық орындау;

·        Жұмыстың мерзімі: 1 ай.

 

Қойылатын талаптар:

·        жұмысты  А 4 форматында  14 шрифтпен басу;

·        берілген нұсқаның  түпнұсқасы толық жазылуы керек;

·        жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

·        берілген тапсырмалар толық орындалуы керек

·        жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

 

Тапсырмалар

1 Мәтіннен изафеттік сөз тіркестерін теріп жазып, аударыңыз.

2 Мәтіннен қысқарған және біріккен сөздерді теріп жазып, мәтіннен өзгеше сөйлем құрыңыз.

3 10 етістікті мәтіннен алып, оны тұйық етістік формасына түрлендіріңіз (қолданылады-қолдану, өндіріледі- өндіру).

4 Анықтауыштық сөз тіркестерін теріп жазыңыз, қандай сөз таптарынан жасалғанын көрсетіңіз. (радиациялық қауіп, радиация-зат есім, -лық жұрнақ)

5 Мәтіннің соңындағы екі сөйлемнен сөз тіркестерін топтап жазыңыз.

6 Мәтін бойынша сөз тіркестерінен сөздік (25) түзіңіз.

7 Мәтінді толық аударыңыз.

 

1-нұсқа

Атом электр стансасының сызбасы

 

АЭС-те жұмыс заты болып қанығуға жақын  су буы саналады. Бу реакторларда немесе арнайы бу генераторларында өндіріледі. Реакторлар сумен су жылу алмасатын тұрқы түрінде ( су реакцияны баяулатушы ретінде ғана қолданылмай жылу тасығыш рөлін де атқарады) немесе көмір графиті баяулатушы рөлін атқаратын каналдар түрінде жасалынады (жылуды бөлетін элементтерді  ЖБЭЛ салқындату үшін тағы да су қолданылады).

Бір контурлы АЭС-те қаныққан су буын шығаратын, қайнайтын реакторлар қолданылады. Бір контурлы АЭС-тер жоғары радиоактивті, сондықтан қазіргі кезде мұндай электр стансалары жобаланбайды. Радиациялық тұрғыдан неғұрлым қауіпсіз болып екі контурлы АЭС-тер саналады. Су буы екінші контурда арнайы бу генераторында өндіріледі.

Жылутасығыш ретінде бірінші контурда балқыған сұйық металдар (калий, натрий, қорғасын, висмут) қолданылады, олардың балқу температуралары 6000С - дан төмен. Үш контурлы АЭС-те жұмыс заты  болып аса қызған бу есептеледі.

Атап айту қажет, АЭС электр стансасының ауыспалы түріне жатады, оны пайдалану өте жоғары радиациялық қауіп туғызады және радиоактивті қалдықтарды арнайы  сақтауды қажет етеді (мысалы, радиоактивті иодтың жартылай ыдырау периоды жуықтап алғанда 0,5 миллион жылға тең).

Алдағы уақытта шамасы, радиоактивті емес қалдықтары пайда болатын жеңіл элементтерді синтездеуге негізделген  термоядролық энергетика дамуы тиіс.  Алғашқы энергия көзі мұнда теңіз суы болады, оның бүкіл әлемдегі қоры шексіз. Атап айту қажет, термоядролық энергетика да қоршаған ортаға атмосфераны және су көздерін  жылулық ластандыру арқылы өз әсерін тигізеді.

Қазіргі кезде  “термояд” саласында тәжірибелік зерттеулер өткізілуде (“Токамак” және  “Ангара” қондырғылары), жоғары температурадағы плазма алынған (жуықтап алғанда 1,5 миллион градус). Негізгі мәселелері:  плазманың өмір сүру мерзімін мыңнан бір секундтан шексіз уақытқа ұзарту және жоғары температурада төзімді жұмыс атқаратын материалдар ойлап-табу. 

         

2-нұсқа

ЖЭС және АЭС құралдарының шөгінділерін тазалау

 

Қазіргі кезде ЖЭС және АЭС құралдарының шөгінділерін тазалау үшін тек химиялық тәсіл қолданылады. Тазарту алдын алушы және эксплуатациялық болып екіге бөлінеді.

Алдын ала тазартудың мақсаты – монтаж кезіндегі құбырдың майысуы үшін құмды пайдаланғанда пайда болатын өндірістік қалдықтары мен кремний қышқылын, сонымен бірге монтаж кезеңінде жинақталған тотықтану өнімдерін жою.

Эксплуатациялық тазартудың мақсаты – алдыңғы тауарларда көрсетілген кез келген су тәртібінде сондай-ақ тәртіптің қандай да бір бұзылуы кезінде жинақталып, дұрыс эксплуатациялауға нұсқан келтіретін шөгінділерді жою. Эксплуатациялық химиялық тазарту нәтижесінде мыналар байқалады: электр энергиясының біршама жеткіліксіз өндірілуі реагентке кеткен шығын, тазарту өткізуге арналған еңбек шығыны, қалдық суларды залалсыздандыру шаралары. Осыған байланысты блоктардағы су тәртібі, блоктарды тазартудың аралық кезең мүмкіндігінше үлкен болатындай етіп таңдалыну керек. Шамамен күрделі жөндеу жүргізуге дейінгі кезеңнің ұзақтығындай болғаны дұрыс, ал химиялық тазарту күрделі жөндеумен сәйкес кеміп отырғаны жөн.

Химиялық тазарту мынадай кезеңдерден тұрады: 1. Сумен шаю. 2. Химиялық тазарту. 3. Пассивтендіру. Алғашқы кезең тек алдыналушы тазартуларда болады. Оның мақсаты жоғары жылдамдықтағы сумен шаю арқылы әртүрлі қалдықтарды (тас, құм және т.б.) жою болып табылады. Екінші кезең-негізгісі, шөгінділердің мөлшерімен сипатына қарай 1,2 және одан да көп кезеңдер бойынша өткізіледі. Алдын алушы және эксплуатациялық тазартулар үшін негізгі кезең әдетте қышқылмен тазартудан тұрады. Үшінші кезеңнің мақсаты болаттың тазаланған қабатын алдағы тотықтанудың әсерінен сақтау болып табылады.

Соңғы жылдары химиялық тазарту уақытын қысқарту, тазартудың арнайы сұлбаларын монтаждау мен демонтаждаудан айырылу, су қоймаларына зиянды қалдықтардың тасталуын азайту, тазаланған бетті бүлінуден сақтау бағыттарында түрлі әдістермен технологияларды жақсарту жұмыстары қарқынды түрде жүріп жатыр.

 

3-нұсқа

Барабанды қазандардың су-химиялық тәртібі

 

Қазан барабанынан шығатын қаныққан буда әрқашанда біраз қоспалар болады. Қаныққан будың қоспалармен ластануы екі түрлі жолмен жүруі мүмкін: физика-химиялық еру есебіне байланысты және ылғал тамшылармен бірге механикалық түрде ілесіп кетуіне қарай.

Қоспалардың су тамшылармен кетуі будың ылғалдығына тәуелді. Қаныққан будың тамшымен ілесу (механикалық) арқылы ластануы судың қандай түрлі қоспасы болмасын бірдей болады (яғни олардың химиялық табиғатына, күйіне және ірілі ұсақтығына байланысты емес).

Қоспалардың қазан суынан буға өтуінің, екінші жолы - қоспалардың буда еруі. Тіпті буды толық кұрғатқан кезде де, яғни құрғақ қаныққан бу алғанда да, онда әртүрлі қоспалар болады, себебі қоспалар сол буда ериді. Қоспалардың ерігіштігі әртүрлі болғандықтан, судың тығыздығана қарай ерігіштік мөлшері де бірдей болмайды.

Қайнап тұрған қазан суынан ұшқыш емес қоспалардың қаныққан буға физика-химиялық жолмен өтуі заттардың екі еріткіш арасында үлестірімділік заңы бойынша термодинамикалық тепе-тендік орнағанда жүреді. Екі фазалы „Су-бу" жүйесінің еріген заттар фазаларында термодинамикалық тепе-теңдікті заттың 2 фазасында да болады. Сан жағынан бұл тепе-теңдік үлестірімділік коэффициенті Кү мөлшерімен сипатталады. Электр стансаларында бу алынатын сұйытылған ерітінділер үшін үлестірімділік коэффициенті анықталады.

Координациялық сан еріген бөлшектің гидрациялану дәрежесін сан жағынан сипаттайды. Яғни еріген заттардың молекулаларымен иондарының айналасындағы ылғи өзгеріп отыратын су молекулаларының орта санын көрсетеді. Еріген компоненттік координациялық саны іс жүзінде қысыммен температураны өте кең диапазонында өзгермейді.

Будағы қоспалардың жалпы ковдентрациялары олардың будағы ерігіштігінің концентрациясы мен тамшымен ілесу жолымен болатын концентрациясыньщ қосындысынан тұрады.

Бу температурасының өсуі мен будың аса қатты қызуының нәтижесінде жекелеген қоспалардың ерігіштігі өзгеріп, олар не тұнбаға түсіп, не қыздыру беттерінен шайылып кетеді. Қорыта келгенде, буды толық кептіргенде қоспалардың бумен ілесіп кебуін тоқтатуға болмайтындығын, сонымен қатар будағы қоспалар концентрациясы бу пайда болатын сол қоспалардың қазан суындағы мөлшеріне байланысты болатындығын айта кеткен дұрыс. Осы ақырғы келтірілген қорытынды, көбінесе қоректендіретін су мен будың жуылуының физика-химиялық негіздері ретінде қаралады.

 

4-нұсқа

Сатылап булану және қазандарды үрлеу

 

Қазан барабанынан алынатын судың тазалығын арттыру тек ылғалды ілестіруді азайту жолымен ғана емес, сонымен қатар бумен бірге ілестіріп кететін ылғалдағы тұздың кұрамын азайту арқылы орындалады. Қоспалар концентрациясын азайтудың әртүрлі жолдары бар.

Біріншісі - қоспа және қоректік суларды сәйкес дайындау.

Екіншісі - суды буландырған сайын ондағы қоспа концентрациясының өсуіне жол бермеу. Ол үшін қазан суынан қоспа концентрациясының өте жоғары бөлігін  шығарып тастау жолдарын қарастыру керек.

Қазан суының сапасы үрлеу жұмыстары сонымен қатар, сатылы булану (үрлеудің экономикалық тиімді мөлшерін беру үшін) кезінде реттеледі. Үрлеудің екі түрі бар: үздіксіз - контурда суды жартылай тұрақты ауыстыру, периодты - бірнеше интервалдан кейін контурдан суды жартылай шығарып тастау. Барабан типтес қазандарда үрлеудің екі түрі де пайдаланылады.

Үздіксіз үрлеу қазан барабанынан, ал периодты үрлеу - экрандардың төменгі коллекторлары жағынан үрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Үрлеу мөлшері әдетте қазанның бу өндіргіштігіне қатысты пайызбен өлшенеді.  Мысалы, 100 пайыз бу өндіру қажет болса және судың шығынын толтыруды үздіксіз үрлеу арқылы Р % шамасында жүргізсе, онда қазанға қоректік суды (100+Р) % шамасында бару қажет.

Қазан суындағы қоспалар концентрациясын берілген деңгейде ұстау үшін қазандық су көлеміне келіп түсетін қоспалармен одан шығып кететін қоспалар мөлшерінің аралығында балансты сақтау қажет.

Материалдық баланс теңдігінен бу тазалығын арттырудың қажеттілік шарттары: қоректік судың сапасы тұрақты жағдайда үрлеуді көбейту және үрлеу жағдайында қоректік судағы мүмкін болатын коспалардың концентрациясын азайту. Үздіксіз үрлеуде аса көбейте беруге болмайды, ол стансаның ПКК төмендетеді, жылу шығынына әкеліп соғады. Осыған байланысты техникалық эксплуатация ережелері (ТЭЕ) қазан мөлшерін шектейді.

 

5-нұсқа

2 Сатылап булану және қазандарды үрлеу

 

Сатылы булану әдісі, үрлеудің төмендетілген мөлшерінде қажетті, сапасы бар бу алуға мүмкіндік береді. Сатылы булану қазандарында  циркуляция контурлары екі (кейде 3) бөлікке бөлінеді. Ол бөліктер (отсектер) немесе булану сатылары деп аталады. Бірінші таза бөлікке циркуляция контурының көп бөлігі қосылады (әдетте, қазанның бу өндіргіштігіне шаққанда, 80-95 %-ға дейін барады), екінші (тұзды) бөлікке циркуляция контурының аздаған тобы қосылады, негізінде оған қазан барабаны контурына жартысы жатады. Үшінші бөлікте, әдетте, шығарылатын циклондарда орналастырылады. Жекелеген бөліктердің бу түзгіш беттері бір-бірімен қатыспайды.

Қоректік су барлық қазан үшін бірнеше бөлікке беріледі. Екінші бөлік бірінші бөліктің қазандық суымен, ал үшінші бөлік - екінші бөліктің суымен қоректенеді. Қазанды үрлеу ақырғы бөліктің көмегімен орындалады. Бір бөліктен екінші бөлікке су өткізгіш құбырлар арқылы беріледі. Сатылы  бу өндіргіштігі жекелеген бөліктердің бу өндіргіштігінен құралады.

Тұзды бөліктердің бу өндіргіштігі, негізінде, қорекгендіргіш судың

сапасына тәуелді.

          Қазандағы 20 % - ға дейінгі жоғары тұздылықты (100 мг/кг жоғары) сумен қоректендіргенге қарағанда, тұздандырылған сумен қоректендіргенде тұзды  бөліктердің бу өндіргіштігі қазанның жалпы бу өңдіргіштігінің 5-10 % - нан аспайды.

          Қазанның су көлемінде екі бөлік құрылған: таза және тұзды, Циркуляциялаудың көп контуры таза бөлікке қосылған, сондықтан будың көп көлемі осы таза бөлікте түзіледі. Барлық қоректік су тек таза бөлікке келеді.

          Бірінші бөлік үшін қоспалардың материалдық балансы - қоректік сумен келіп түсетін қоспалардың мөлшері, бірінші бөліктен екінші бөлікке өткізілетін бу және қоспа кететін қоспалар мөлшеріне тепе-теңдігімен сипатталады. Бірінші бөліктен екінші бөлікке жіберілетін су бірінші бөлік үшін үрлеу болып табылады да, ал екінші бөлікте қоректік су болады.

          Екінші (тұзды) бөліктің материалдық балансы екінші бөліктен осы жердің өзінде генерацияланатын бумен қоса кететін қоспалар мөлшерімен және үрлеу суымен кететін қоспалар мөлшерінің теңдігін есептеумен құрылады.

 

6-нұсқа

1 Химиялық тазартуда органикалық қышқыл және комплексон композициясын қолдану

 

Химиялық тазарту технологиясы ең алдымен таңдалған реагентке байланысты. Бастапқы жылдары бірден бір реагент ингибирленген тұз қышқылы болды. Кейіннен гидрозиннтік – қышқылдық тазартулар қолданылса, соңғы жылдары лион және басқа да органикалық қышқылдар қолданылып жүр. Сондай-ақ кешендемелер және олардың органикалық қышқылдармен біріккен композициялары да қолданылады. Кейінгі кезде реагенттер құрамына сутегі асқынтотығы да қосылады.

Бұрын реагенттерді жалғыз-ақ қасиетіне қарап бағалаған, бұл – олардың тазартқан шөгінділерінің мөлшері. Бұл баға жеткіліксіз, әрі дәл емес. Осы тұрғыдан алғанда тұз қышқылы ең жақсы реагент ретінде танылар еді, бірақ тұз қышқылы ең агрессивті реагент, себебі ингибиторлар болғанның өзінде де тазартылған беттің бұзылуына және қарқынды түрде тотығуына әкеліп соқтырады. Бұған қоса тұз қышқылымен тазарту кезінде темір тотықтары ірі қалдықтар күйінде суға өтіп, тазартылған бетке шөгеді. Бірқатар жағдайларда тұз қышқылын пайдалануға қатаң тыйым салынған, мысалы аустенидтік тотықпайтын болаттан жасалған беттерде.

Тазарту реагенттерін барынша дұрыс бағалау үшін ең алдымен тазартылған беттің бұзылмай жақсы күйде болуы шарт. Тазартылған бетте қорғаушы қабат жасалу керек. Сондай-ақ эксплуатацияның бастапқы кезінде бірден нормадағы көрсеткіштерге шығу керек, болаттың бетіне қайта шөкпейтіндей темір тотықтарының қалдықтары болмау керек, реагенттердің мүмкіндігінше көп бөлігінің суға шайылып кетуін қамтамасыз ететін арнайы шаралардың қажетсіздігі, шайынды ерітіндінің қалдығында темір концентрациясы төмен болуы керек.

Аммоний моноцитраты түрінде қолданылатын лимон қышқылы жоғары тазартқыш қасиеттреге ие. Ол тотықтану өнімдерінің қалдықтарын да тазарта алатын әмбебеп қышқылы. Қышқылдарды оның ішінде органикалық қышқылдарды пайдалану кезінде шөгінділердің катионы мен реакция өтуі үшін ерітіндінің құрамында артық реагент көп болу керек, 4%-ға дейін, яғни босқа тасталынатын 40 г/кг мөлшердегі реагент. Ерітінді қышқыл концентрациясының артығымен болуы қажет. Себебі лимон және басқа қышқылдардың шөгінділері катионмен бірігіп жасалған кешендерінің химиялық тұрақтылығы салыстырмалы түрде алғанда аса жоғары емес.

 

7-нұсқа

2 Химиялық тазартуда органикалық қышқыл және комплексон композициясын қолдану

 

Біршама берік кешендер шөгінділердің барлық катиондарымен кешендемелер (клмплексон) құрады, мысалы, қышқылды, сондай-ақ тұзды формалардағы ЭДТУ. Осыған байланысты ерітіндіде шөгінділердің белгілі мөлшерін шаюдың стехиометриялық сәйкестігі бойынша кешендемелердің артық концентрациясы болмау керек, яғни енгізілген барлық кешендеме толығымен пайдаланылып кетуі тиіс. ЭДТУ тұзды формаларының бірінен құрылған кешеннің тиімділігі бұдан да жоғары болады, мысалы, Б трилоны лимон қышқылымен кешен құрғанда бұл процесс субстехиомериялық сәйкестер бойынша жүзеге асады. Екі компоненттің ара қатынасы, яғни бастапқы ерітіндінің қышқылдылығы шөгінділердің химиялық құрамына байланысты болады. Соңғы жылдары лимон қышқылының орнына кешендерде басқа органикалық қышқылдары қолданып жүр, сонымен бірге кешендемелерде минерал қышқылдарын қолдануға байланысты тәжірибелік жұмыстар жүргізіліп жатыр.

Тұз қышқылы сияқты реагенттермен химиялық тазартудан кейінгі перлитті болат аммиак ерітіндісімен пассивтендірілді, мұны басқаша нитратты-аммиак пассивтену деп атауға болады. Тазарту барысында кешендемелер мен композицияларды бұлармен бірге қолдану кезінде тазаланған бет біршама пассивтенген болып шығады. Бұл жағдайда пассивтену кезеңі болаттың беткі қабатының күйін жақсартпайды, тек зиянды қалдықтарды шамадан тыс көбейтіп, тазалайтын су мөлшері мен уақытты көбейтеді. Сондықтан да мұндай пассивтендіру жүргізудің тиімділігі төмен, сондай-ақ жағу процесінде кешендемелік пассивтендіру өткізу қолайлы мүмкіндігі бар. Ол шаю ерітіндісінен кейін  ғана және де кешендеме композициялары мен органикалық қышқылдармен шайғаннан кейін ғана қолданыла алады.

 

       8-нұсқа

Конденсатты-қоректік жолдың су-химиялық тәртібі

 

Конденсатты-қоректік жолда су конструкциялық материалдардың коррозиясының өнімдерімен ластанады. Бұдан бөтен, турбина конденсаторында, сорылулары болғандықтан, қоспалар пайда болады. Турбина конденсаторларын суытқыш су жағынан әртүрлі ластағыш заттармен бітеледі, ал мұндай кірленген беттер, әрине, турбина жақтарының жылу өткізгіштігін төмендетеді, олай болса ЖЭС жұмыстарының тиімділігі түгелдей алғанда азаяды. Конденсатты-қоректік жолдың су-химиялық тәртібіне қойылатын ең негізі талап жоғарыда аталған құбылыстардың әсерін конденсатордан қазанға дейінгі жолда төмендету болып табылады.

Коррозияны алдын ала болдырмаудың жолы суытқыш судың сапасына байланысты болатын конструкциялық материалдарды дұрыс таңдап алу. Конденсатор құбырлары материалдарының суытқыш судың минералдығына байланысты келтірілген.

Суытқыш суда қатты абразивтік қоспалар құм, күл және басқалар болғанда, сонымен қатар судың құбырда жоғарылатылған қозғалу жылдамдықтарында,   суды   өте   жоғары   минералданған   дәрежесінде қолданатын құйма алынады. Суытқыш су жылдамдықтары мыс құбырлары үшін 1,8 м/с, жезді құбырлар үшін 2,0 м/с, мельхиорлы құбырлар үшін 4,2 м/с, шамаларынан аспау керек.

Турбина конденсаторында аммиакты коррозияны бу жағынан азайту
үшін ауаның сорылуы, ондағы оттегінің мөлшері 0,02 мкг/кг аспайтындай етіп шектеледі. Аммиак мөлшері 0,5-1,0 Мг/ке аспау керек.  

Турбина конденсаторларын сұйытқанда сумен қамтамасыздандырудың тікелей немесе кері ағатын жүйелері қолданылады. Тікелей ағатын жүйедегі суытқыш суды химиялық өңдеудің мақсаты - турбина конденсаторы мен магистралды су құбырларында биологиялық өсінділерді жою. Биологиялық өсінділерге неше түрлі микроорганизмдер колонниясы мен балдырлар жатады.

Сумен қамтамасыз етудің айнымалы жүйелерінде турбина конденсаторларының биологиялық өсінділерімен жабылуы тікелей ағынды жүйемен салыстырғанда аз болады. Биологиялық өсінділермен күресу жұмыстары мұнда да тікелей сумен қамтамасыз ету жүйелеріндегідей жүргізіледі.

Периодты хлорлау арқылы мидия мен дрейсена қабыршақтарының өсуінен құтылуға болмайды.

 

Тапсырмалар

1 Мәтіннен 5 зат есімді теріп жазып, құрамына қарай талдаңыз. Мысалы: құбырларды – түбірі құбыр, зат есім; -лар көптік жалғауы; -ды табыс септігінің жалғауы.

2 Мәтіннен антоним сөздерді тауып, жазыңыз (артықшылық-кемшілік, сұйық-қатты) Ескерту: 1. антоним сөздерді болымсыз мағынадағы сөздермен шатастырмаңыз. 2. антонимнің ережесін еске түсіріңіз.

3 Әртүрлі септік жалғауында келген 10 сөзді теріп жазыңыз, аударыңыз.

4 Мәтіннен бес сөйлем таңдап алып, оны сұраулық шылаулардың біреуі арқылы (ма, ме, ба, бе, па, пе) немесе сұрау есімдіктері арқылы (кім? не? қай? қайсы? қандай? қалай? қайда? қайдан? қашан? қанша? т.б.) сұраулы сөйлемге айналдырып жазыңыз (барлығы он сөйлем).

5. Мәтінге жоспар құрыңыз.

6. Мәтін бойынша сөз тіркестерінен сөздік (25) түзіңіз.

7. Мәтінді толық аударыңыз.

 

9-нұсқа

Мұнай және оның қасиеттері

 

Мұнайдың физикалық қасиеттері мен сапалық сипаттамалары құрамындағы  жекеленген көмірсутектердің құрамындағы (парафиндік, нафтендік, ароматтық) басымдылығына байланысты болады.

Ауыр көмірсутектері басым (ауыр мұнайлар) мұнайларда бензин және май фракциялары аз болады. Мұнайдағы шайырлы және парафинді қосылыстардың көп мөлшері оның қозғалғыштығын азайтқандықтан, оларды жер бетіне шығару үшін және одан әрі тасымалдау үшін ерекше шараларды қажет етеді.

Мұнайдың электрлік қасиеті. Сусыз мұнай мен мұнай өнімдері диэлектриктер болып табылады. Мұнай өнімдерін салыстырмалы диэлектрлік тұрақтылығының мәні шамамен 2, ол шыны (е=7), фарфор (е5:7), мәрмәр (е8:9), сияқты изолятордан 3-4 есе аз болады. Осы қасиеті практикада кең қолданылады. Мысалы, қатты парафиндер мен электртехникалық өнеркәсіпте изолятор ретінде, ал арнайы мұнай майлары (трансформаторлық, конденсаторлық) электр және радио өнеркәсіптерінде трансформаторларға, конднесаторларға және басқа да аппаратураларға құю үшін қолданылады.

Мұнайдың жоғарғы диэлектрлік қасиеттері олардың статикалық электрлік заряд жинақтауға көмектеседі. Олардың зарядтары ұщқын тудыруы мүмкін, ендеше мұнайдың жануын болдырып, өрт пен жарылыстың тууына әкелуі мүмкін. Мысалы мұнайды айдау кезінде сұйық ағынның қабырғаға соғылуынан немесе үйкелуінен зарядтар пайда болады. Статикалық электрліктің жинақталуы мен күресудің сенімді әдісі – апаратуралардың, сорғылардың, құбырлардың және т.б. барлық металлдық бөліктерін жерге қосу болып табылады.

Мұнайдың оптикалық қасиеттері. Мұнайдың оптикалық қасиеттеріне түсі, флуоресценциясы және оптикалық активтілігі жатады. Мұнай көмірсутектері түссіз. Мұнайларға қандай да бір түсті олардағы шайырлы-асфальтендік қосылыстар және күкіртті қосылыстар да беруі мүмкін. Сондықтан мұнай неғұрлым ауыр болса, соғұрлым оның шайырлы-асфальтендік

 

10-нұсқа

Мұнай кен орындарын қазу

Сумұнайлық жанасудың идеалдық ығысуы геометриялық дұрыс пішінді және физикалық қасиеттері бойынша біртекті қатты ғана болуы мүмкін. Көп жағдайда бұл бола бермейді, сондықтан мұнайы бар және суы бар контурлардың ығысуы біртекті болмайды.

Су контурының қозғалысын байқау үшін бақылау қадағалау ұңғымалары тағайындалады. Ұңғымадан өндірілетін мұнайдың сулануының артуы қаттың берілген учаскесіне судың жақындағаны туралы сигнал (белгі) береді.

Су бірқалыпты емес қозғалысы суланатын ұңғымалардан және суы бар контурға жақын орналасқан ұңғымалардан сұйықтықты алуды шектеумен; шоғырдың төменгі суланған бөліктерін оқшауландырумен; асуланған учаскеге жақын орналасқан ұңғымаға айдайтын судың көлемін шектеумен және онымен бірге контурлық судың қозғалуы баяу аймақтарда айдайтын су көлемін арттырумен болады.

Қазу үдерісі кезінде аудан бойынша қат қысымының өзгеруі әрқашанда бақыланады. Мұнай шоғырының әртүрлі учаскелерінден қат қысымының мәні туралы анық көрініс алу үшін бұл параметрді барынша көп ұңғыма-ларда өлшеу керек. Алынған мәліметтер бойынша изобар картасы (қысымдары бірдей нүктелерді қосатын қисықты) деп аталатынды сызады.

Қат қысымының өзгеруін бақылау үшін изобар картасын белгілі бір уақыт аралығанда жасайды. Осы карталарды зерделеу және талдау ауданның жеке учаскелері бойынша қат қысымының құлау темпін анықтай-ды, осы учаскелер бойынша қысымның күрт төмендеу себебін табуға және қысымды теңгеруге арналған шараларды жоспарлауға мүмкіндік береді.

Мұнай шоғырларын қазу үдерістерін талдау және реттеу үшін изобар картасынан басқа қуаттылығы 1 м қатқа бірдей өтімділік және өнімділік карталарын, мұнайды аймақтар мен ұңғымалар бойынша алу картасын, мұнайлы контурлардың сулану және қозғалу карталарын жасайды.

Кестелік әдіспен бірқаттар туынды кестелер құруға болады, мысалы, сұйықтықтың алынуы мен қат қысымының қарым-қатынасының, сұйықтықтан жиынтық алынуы және газ факторының өзгеруі, т.б. кестелерін жасауға болады.

Қазу кестелері изобар және сулану карталары қазудың күйін дұрыс бағалауға және жеке ұңғымалар мен қатты тұтас пайдалану үдерісін реттеудің дұрыс жолын ұсынуға мүмкіндік береді.

 

         11-нұсқа

Мұнай мен газды тасымалдау

 

          Мұнай мен газды алыс қашықтыққа тасымалдаудың үш негізгі түрі бар: сумен, теміржолмен және құбырлар арқылы тасымалдау. Газ күйіндегі газды тек құбырлар арқылы ғана тасымалдайды.

Су транспорттары танкерлер мен баржалар (лихтерлер) арқылы мұнайды, мұнай өнімдерін және сұйытылған газдарды кез келген мөлшерде тасымалдайды. Су жолы, әдетте, теміржол және құбырлардың ұзындығына қарағанда ұзын болады. Сондықтан бірқатар жағдайларда тасымалдауға кететін шығындар да көп болуы мүмкін. Оған қоса, солтүстік кеңдіктердегі сумен тасымалдаудың тек мезгілдік сипаты болады.

Теміржол көлігімен цистерналар, бункерлер және ыдыстармен барлық мұнай өнімдері, мұнай және сұйытылған газдар тасымалданады. Алайда, жаппай тасымалдау үшін теміржол көлігін пайдалану көп жағдай-ларда тиімсіз. Салыстырмалы түрде аз өндірілетін мұнай өнімдері - әртүрлі сортты майлар, мазуттар, әсіресе битум мен парафиндер үшін теміржол алыс қашықтықтарға тасымалдаудың негізгі түрлерінің бірі болып табылады.

Мұнай мен газдың көп мөлшерін кез келген қашықтыққа тасымалдаудың экономикалық тұрғыдан ең тиімдісі - құбырлық тасымалдау.

Тасымалдаудың осы үш түрінен басқа, автокөлікпен тасымалдаудың да маңызы зор. Автокөлікпен тасымалдаудың негізгі мақсаты - автоцистерналар немесе ұсақ ыдыстармен дайын мұнай өнімдерін ірі мұнай базаларынан ұсақ мұнай базаларына және одан әрі тұтынушыларға дейін жеткізу болып табылады.

 

12-нұсқа

Мұнайды құбырлармен тасымалдау

 

Мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдаудың ең тиімді түрі құбырлық тасымал.

Тасымалдаудың бұл түрінің артықшылықтары:

1) өнімдерді айтарлықтай үлкен қашықтыққа тасымалдаудың өзіндік құнының төмен болуы; 2) өнімдерді үздіксіз беру; 3) автоматтандыру үшін кең мүмкіндіктің болуы; 4) тасымалдау кезінде мұнай және мұнай өнімдерінің шығындарының азаюы; 5) егер экономикалық жағынан тиімді болса, 6) өте қысқа қашықтыққа құбырларды жүргізу мүмкіндігі.

Өнімді айтарлықтай үлкен қашықтықққа айдайтын құбырларды магистральдық құбырлар деп атайды.

Айдалатын сұйықтыққа байланысты магистральдық құбырлар да сәйкесінше: мұнай айдайтындары - мұнай құбырлары, сұйық мұнай өнімдерін, мысалы бензин, керосин, дизельдік отын, мазут айдайтындары - мұнайөнімдік құбырлар деп аталады.

Магистральдың мұнай құбырлары жылдың барлық мезгілдерінде тәулік бойы жұмыс істейді. Оның диаметрі мен ұзындығы салыстырмалы түрде айтарлықтай үлкен болады. Олармен мұнай айдау кезінде 5,0-6,5 МПа қысым жасалады.

Магистральдық құбыр мынадай бөліктерден: 1) құбырдан; 2) бір немесе бірнеше сорғы стансаларынан; 3) байланыс құралдарынан тұрады.

Магистральдың құбыр ұзындығы, диаметрі, өткізгіштік қабілетімен және айдау стансаларының саны сияқты көрсеткіштермен сипатталады.

Қазіргі заманғы магистральдық құбырлардың ұзындығы 1000 км-ге дейін жетеді, олар үлкен қуаттылықтағы басты, аралық айдайтын (сорғылық) стансалардың, сондай-ақ барлық қажетті өндірістік және қосымша құрылыстары бар құйғыш стансалардың кешенімен жабдықталған өзіндік транспорттық мекені болып табылады. Олардың өткізгіштік қабілеттілігі жылына 50млн. тонна мұнай және одан да көп болады. Мұндай құбырларды болат құбырлардан шартты диаметрлерін 500,700,800,1200 және 1400мм етіп жасайды.

 

13-нұсқа

Табиғи газды тасымалдау

Кәсіпшіліктен алынатын табиғи газда бөтен кірмелер қатты бөлшектер (құм, отқабыршықтар), ауыр көмірсутектердің конденсаттары, су булары, күкіртсутек және көмір қышқыл газы болады.

Газда қатты бөлшектердің болуы газбен жанасатын компрессорлардың бөлшектерінің жылдам істен шығуына әкеп соғады. Қатты бөлшектер газ құбырларының арқауын және бақылау-өлшеу аспаптарын бітейді және құртады; олар газ құбырдың төмен тұрған учаскелеріне жинақталып, олардың көлденең қимасын тарылтады.

Сұйық қоспалар, құбырлардың төмен жатқан жерлеріне шөгіп, олардың да көлденең қимасын тарылтады. Оған қоса, олар құбырға, арқауға, аспаптарға коррозиялық әсер етеді. Ылғал белгілі бір мөлшерде гидраттар-дың түзілуіне әкеледі, олар газ құбырда қатты кристалдар түрінде шөгеді. Гидраттық тығындар құбырды толық тығындап, бітеп тастауы мүмкін.

Күкіртсутек - зиянды кірме. Ауаның бір литрінде 0,01 мг-нан көп мөлшерде болса, ол улы болады. Ылғал қатысында күкіртсутек металдардың күшті коррозиясын тудырады.

Көмір қышқыл газдың зияндылығы сол, ол газдың жылу бергіш қабілеттілігін төмендетеді және балласты қоспа болып табылады.

Магистральдық газ құбырға түспес бұрын, газ құрғатылуы және зиянды қоспалардан тазартылуы қажет.

Газды тасымалдауға дайындау газ құбырдың басты құрылымдарында орналасқан арнайы қондырғыларда, ал қатты қоспалардан тазарту газ құбырдың барлық компрессордың стансаларында (КС) жүргізіледі.

 

          14-нұсқа

Ілеспе газдарды мұнайдан бөлу

 

Мұнаймен бірге өндірілетін ілеспе газды мұнайдан айыру қажет және тұтынушыларға бағыттау керек. Бөлу траптар (сепараторлар, айырғыштар) деп аталынатын арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Бөлу үдерісін екі кезеңмен жүргізеді: мұнай мен газды бөлу; газды мұнайдың шаң-тозаңынан тазарту. Траптың төрт секциясы болады: сепарациялық I, босату II, шөктіру III, тұндыру IV. Сепарациялық секция сұйықтық пен газды бөлуге арналған. Кіретін келте құбыр тангенциалды орналасқан. Орталықтан тепкіш күш сұйықтықтың көп мөлшерінің газдан бөлінуіне мәжбүр етеді. Шөктіру секциясында көтеріліп келе жатқан газ ағынынан мұнай тозаңдары шөгеді. Босату секциясында инерция күшінің әсерінен газ мұнай тозаңдарынан түпкілікті тазарады. Бұл секцияда газ ағынынан сұйықтықтың ұсақ тамшылары (10 мкм аз) газ траптан шықпас бұрын бөлініп алынады. Тұндыру секциясында газдан барлық үш секцияда бөлінген сұйықтықты жинайды. Тұндырғыш сұйықтықты өлшейтін және сұйықтың деңгейін тұрақты етіп ұстап тұратын қондырғымен жабдықталған. Барлық секциялар тұндырғышпен құрғатқыш, дренаждық құбырлар арқылы байланысады, ол арқылы мұнай жүргенде, көтеріліп келе жатқан газ ағынына жанаспай, тұндырғышқа ағады.

Сепараторлар тік, көлденең және шар тәріздес болады. Тік сепараторларды ұңғымадан шыққан ағында құм және лас заттар болғанда (оларды тазарту оңай) қолданған тиімді. Әдетте, тік сепараторлар жиі қолданылады.

Газ-конденсаттық кәсіпшіліктегі газ бен конденсатты бөлу. Конденсаттың кен орындарында қатты газбен бірге конденсат та шығады, ол мұнайхимиялық өнеркәсіп үшін бағалы шикізат болып табылады. Газдан конденсатты оны тасымалдамастан бұрын бөлу керек, себебі кәсіпшілікте конденсатты толық бөлмеу магистральдық газ құбырында оның шөгуіне әкеледі, ол болса газ құбырының өткізу қабілеттілігін азайтады.

 

 15-нұсқа

Роторлық бұрғылау

 

Жазық бұрғылауды қолдануды кеңейту забойлы қозғалтқыш-ауыттырғышпен бағытты бұрғылау технологиясының айтарлықтай кемшіліктерінің болатындығын көрсетті. Мысалы, созылған жазық аралықтарды бұрғылау жағдайында қозғалмайтын бұрғылау бағанада қашауды оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету өте қиын. Ұңғыма тереңдігі артқан сайын қозғалтқыш-ауыттырғыштың бұрғылау бағанасын ротормен бүру жолымен бағыттау дәлдігі азаяды, ал белгілі бір тереңдіктен бастап ауыттырғышпен тиімді басқару тіпті мүмкін болмай қалады. Бұрғылау бағанасының қозғалмауы ұңғыманың оңпанын тазартуды қиындатады, одан да басқа бірқатар кемшіліктері бар.

Қашау берілген траектория бойынша бұрғылау бағанасының үздіксіз айналуымен басқарылатын роторлық бұрғылау жүйелерін пайдалануда ол кемшіліктер азаяды. Бүгінгі таңда роторлық бұрғылаудың шетелдік жүйелерін әдетте, құрылымы күрделі, сенімділігі аз болады және бұрғылау үдерісі кезінде ауыттырғыштың корпусының орнын ылғи да қадағалап түру қажет болады.

Бекітпелі бұрғылау. Тау жынысына әртүрлі физикалық үдерістердің әсерлерін пайдаланатын, принципті тұрғыдан ұңғымалар құрылысының жаңа технологиясының үлкен потенциалдық мүмкіншіліктері бар. Олардың бірі - ұңғыманың оңпанын балқытып бекіту арқылы бұрғылау технологиясы. Бұл технологияның мәні сол нақты жағдайларға байланысты қашаудың бір немесе бірнеше рейсінен кейін ұңғымаға электр энергиясынан жұмыс істейтін жылудың жоғары температуралық генераторы (ЖЖГ) болып табылатын арнайы снаряд түсіреді.

ЖЖГ-нің бетке көтеру үдерісінде ол ұңғыма оқпанның қабырғасын балқытады да, әрі қарай суытқанда стерилизациялайды, нәтижесінде ұңғыма қабырғасында мықты, іс жүзінде өтімсіз петроситалдың сондай бекітілген оқпанда болады. Оқпан фирмасының дұрыстығын ЖЖГ-ні жиілігі 20-40 айналым/мин. ротормен біріктіріп айналдыру арқылы жетеді. Полигондық сынаулар тау жыныстарының барлың санаттары іс жүзінде осы тәсілмен пайдаланатын ЖЖГ-нің диаметріне, тау жыныстарының қасиеттері және басқа да жағдайларға байланысты 900-1400°С температураларында тиімді балқитынын көрсетті. Бұл әдіс әлі де өндірістік сынаудан өту керек, егер ұңғымалардың құрылысы табысты аяқталса, бірқатар принципті жаңа мүмкіншіліктер пайда болады.

 

Тапсырмалар

1 Мәтіннен техникалық терминдерді түсіндірмесімен көрсетіп жазыңыз.

2 Мәтіннен 5 зат есім және 5 етістікті теріп жазып, құрамына қарай талдаңыз. Мыс: аймақтың-түбірі аймақ  зат есім; -тың ілік септігінің жалғауы,қамтамасыз етеді- түбірі қамтамасыз ет етістік; -е көсемшенің жұрнағы; -ды жіктік жалғауының 3жағы.

3  Анықтауыштық сөз тіркестерін теріп жазыңыз, қандай сөз таптарынан жасалғанын анықтаңыз.

4 Мәтіннен қысқарған және біріккен сөздерді теріп жазып, мәтіннен өзгеше сөйлем құрыңыз.

5 Шартты мағыналы сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, аударыңыз. 

   Мыс: Егер ауданның жылу жүктемесі тек жылулық, желдету және ыстық судан құралса, жылутасығышы су және екі құбырлы жылумен қамтамасыз ету жүйесінен таңдалғаны жөн.

6. Мәтін бойынша сөз тіркестерінен сөздік (25) түзіңіз.

7. Мәтінді толық аударыңыз.

 

16-нұсқа

Қалалар мен өндіріс орындарының жылу тұтынуы

 

Жылу жүйелерімен әртүрлі тұтынушыларға жылу энергиясы жеткізіледі. Біраз жылу жүктемесі болғанымен, оларды пайдалану мерзімі бойынша екі түрге бөлуге болады:

- маусымдық жылу жүктемесі (МЖЖ);

- жылдық жылу жүктемесі (ЖЖЖ).

МЖЖ өзгеруі сол аймақтың ауа-райымен байланысты: сыртқы ауаның температурасы; желдің бағыты мен жылдамдылығы; күн сәулесінің жылуы; ауа ылғалдылығы мен т.б. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы сыртқы ауаның температурасы. МЖЖ-ің жыл бойында өзгергенмен, тәуліктік өзгерісі негізінде болмайды. МЖЖ-іне кіретіндер: жылыту, желдету және ауаны кондиционерлеу. Жылыту мен желдету қысқы, ал ауа кондиционерлеуі жазғы жүктемелерге жатады.

ЖЖЖ-ге кіретін өндіріс орындарының тәсілдемелік бу мен ыстық су  жүктемесі және тұрмыстық ыстық су жүктемесі. Бұл жүктемелер мөлшерінің өзгеруі өндіріс пен тұрмыс  орындарының жұмыс тәртібіне байланысты.

Ыстық су мен өндірістік бу жүктемелері сыртқы ауаның температурасымен байланысы өте аз болады. ЖЖЖ-ің тәуелдік өзгеруі тұрақсыз болғанымен, жыл бойы мөлшері тұрақты болады.

МЖЖ-не кіретін жылыту және желдету жүктемелері. Жылыту жүктемесінің ең бірінші міндеті тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттар ішіндегі ауаның температурасын керекті деңгейінде ұстап тұру. Бұл үшін жылудың шығыны мен кірісінің теңдігін сақтау қажет.

Жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің түрлері. Жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің міндеті тұтынушыларды керекті жылу мөлшерімен қамтамасыз ету. Жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің екі түрі болады: орталықтандырылған және жекешелендірілген.

Жекешелендірілген жылумен қамтамасыз ету жүйелері жылумен тек бір тұтынушыны қамтамасыз етеді. Орталықтандырылған жылумен қамтамасыз ету жүйелері жылумен бірнеше тұтынушыларын қамтамасыз етеді. Орталықтандырылған жылумен қамтамасыз ету жүйелері тұтынушыларға байланысты төрт түрге бөлінеді:

- бір топ тұтынушыларды (бірнеше үйлерді) қамтамасыз етуге арналған;

- аудандық – бір ауданды жылумен қамтамасыз етуге арналған;

- қалалық – бір қаланы жылумен қамтамасыз етуге арналған;

- қала аралық – бірнеше қаланы жылумен қамтамасыз етуге арналған.

Орталықтандырылған жылумен қамтамасыз ету жүйелеріне кіретін: жылу мен жылутасығыш дайындау; жылу тасығышты (жылуды) тұтынушыға жеткізу; жылуды пайдалану. Жылу мен жылутасығыш дайындауы жылу электр орталықтарында, аудандық әлде қалалық қазандықтарында (жылу көздерінде) өтеді. Жылу тасығышты (жылуды) тұтынушыға жеткізуі жылулық желілер арқылы өтеді. Жылуды пайдалану жылу қабылдағыш қондырғыларында өтеді.

 

         17-нұсқа

Жылутасығыш және жылумен қамтамасыз ету жүйелерін таңдау

 

Жылутасығыш және жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің таңдауы жүктеме мен жылу дайындау орталықтың түріне байланысты. Негізінде жылумен қамтамасыз ететін жүйелердің құрылысы қарапайым болғаны дұрыс. Бұл оларды құрастырып орнатуына және пайдалануына оңай болады.

Егер ауданның жылу жүктемесі тек жылулық, желдету және ыстық судан құралса, жылутасығышы су және екі құбырлы жылумен қамтамасыз ету жүйесінен таңдалғаны жөн.

Егер ауданның негізгі жылу жүктемесі өндірістік бу болса, ал маусымдық жылу жүктеме мөлшері төмен болса, жылутасығышы бу болғаны дұрыс.

Ыстық су жылутасығыштың бу жылутасығыштан артықшылығы:

1) жылуландыру арқылы өндірілетін электр энергия мөлшерінің көптігі;

2) бу конденсатының ЖЭО-да сақталып қалуы;

3) жылу жүктеме мөлшерін орталықтан реттеуге қолайлығы;

4) абоненттік қондырғыларында бу мен конденсат шығыны болмағанынан жоғары ПӘК-ті;

5) жылуды сақтауға су жүйелерінің мүмкіншілігінің жоғары болғаны.

Судың жылутасымалдағыш болуының кемшіліктері:

1) сорғы кері су айдауына электр шығынының жоғары болғаны (ал бу конденсатының мөлшері төмен болады);

2) апат кезінде шығын болған су мөлшерінің жоғары болғаны (бу жүйесінен 20 – 40 есе жоғары);

3) жылутасығыш тығыздығының жоғары болғаны және жылу жүйесінің әрбір жерімен тығыз гидравликалық байланысы.

Жылу дайындау орталығы аудандық қазандықтар болса, жылу тасығыш температурасы жоғары болғаны жөн. Жылутасығыштың температурасы жоғары болғаннан оның шығысы азаяды, бұл құбырлар диаметрінің мөлшерін кішірейтеді. Ал егер жылу дайындау орталығы ЖЭО болса, жылу тасығыштың температурасын жылуландырудың тиімділігіне байланысты таңдау қажет. Жылу тасығышы ыстық су жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің ашық немесе жабық түрін таңдау үшін салқын су сапасын ескеру қажет. Жылу тасығышы ыстық су жылумен қамтамасыз ету жүйелерінің жабық түріне қарағанда ашық түріне басында жіберілген қаражат мөлшері азырақ болады. Ал пайдаланған кезде су дайындауға шығынданған қаражат мөлшері көбейеді.

Егер ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесінде жылуды пайдаланушылар жылу дайындау орталығынан алыс болса, жылу жүйесі түрі ашық болғаны тиімді болады.

        

18-нұсқа

Жылуландыру жабдықтарының түрлері

 

         Жылу электр орталықтарының (ЖЭО) жылуландыру жабдықтары жылу тасығышты өңдеп дайындауға және жылуын беріп қайтып келген жылу тасығышты қабылдауға арналған. Жылуландыру жабдықтарының түрі олардың атқаратын жұмысымен байланысты.

Су жылу жүйелеріне жылу беретін ЖЭО-да келесі жылуландыру жабдықтары орнатылады: су жылытқыштар; желі сорғылары (насостар); су дайындау қондырғылар – су тазартқыш сүзгілер, газсыздандырғыштар, ыстық су жинағыш бактар (аккумулятор бактары), қоспа су сорғылары.

Су жылытқыштар турбина алымдарынан бу алып желі суды қыздырады. Желі су жылытқыштар төменгі (СПН) және жоғары (СПВ) деп аталады. Төменгі су жылытқышқа берілетін бу қысымы 0,049-0,196 МПа, ал жоғарғы су жылытқышқа берілетін бу қысымы 0,059-0,245 МПа  аралығында реттеледі. Осы қысым мөлшеріне байланысты желі су температурасы да реттеледі. Егер желі су температурасын көтеру қажет болса, су жылытқыш қазан (ПВК) іске қосылады.

         Жылуландыру желісіндегі су шығыны химиялық су тазарту (ХВО) және вакуумды деаэратор (газсындандырғыш) жүйелер арқылы толтырылады. Су жүйесінен химиялық су тазарту жүйесіне су конденсаторда (шықтағышта) алдын ала қыздырылып жіберіледі. Химиялық тазаланған су деаэраторда газсыздандырылып жылулық жүйесіне шығын болған суды өтеу үшін қосылады.

Бу жылу жүйелеріне жылу беретін ЖЭО-да келесі жылуландыру жабдықтары орнатылады: шықтанған суды қабылдайтын бактар мен сорғылар; бу өзгерткiштер; қысым мен температураны керекті мөлшерде ұстап реттегіш қондырғылар.

Қазіргі ЖЭО-да қуаты 50-250 МВТ жылуландыру бу турбиналардың үш түрі орнатылады:

- бу алымдары бар шықтағышты турбиналар (түрлері Т және ПТ);

қарсы қысымды турбиналар (түрі Р).

Түрлері Т және ПТ шықтағышты бу турбиналардың электр қуаты жылуландыру жүктемесімен негізінде байланысы болмайды, бірақ электр энергия өндірген кездегі тиімділігі өзгереді. Түрі Р қарсы қысымды бу турбиналар тиімді болғанымен, олардың электр қуаты жылулық жүктемесімен байланысты. Сондықтан Р түрді бу турбиналар жыл бойы тұрақты жылулық жүктемені қамтамасыздандыруға орнатылады. ЖЭО-да шыңдық жылу жүктемені су жылытқыш қазандары арқылы қамтамасыздандырады. Шыңдық су жылытқыш қазандар газ және мазут отындарын жағады. ЖЭО-дағы жылуландыру қондырғылар, жылу тасығыш көрсеткіштерін қалыпты мөлшерінде ұстау үшін автоматтандырылған реттеу жүйелерімен қамтамасыздандырылады.

 

19-нұсқа

Су жылытқыш қондырғылар

 

         Су жылытқыш қондырғылар Т және ПТ турбиналардың бу алымдарынан алынған бумен жылулық желінің суын жылытуға арналған. Су жылытқыштар тік және жатық орнатуға арналған түрлері болады. Тік орнатылатын су жылытқыштың жылулық қуаты төмен. Қазіргі қуаты жоғары жылуландыру бу турбиналарында жатық орнатылатын су жылытқыштар қолданылады.

Тік орнатылатын су жылытқыш корпустан, жоғарғы су камерасынан және корпус ішіндегі жез құбырлардан жасалған жылу беттерінен құралады. Тік орнатылатын су жылытқышқа желі су жоғары су камерасынан жіберіледі. Бу патрубок арқылы жылытқыш корпусына жіберіледі. Жылуын берген бу шықтанып, жылытқыштың астыңғы жағынан аластанады.

Жатық орнатылатын су жылытқыштар ішінде жезден (латунь) жасалған трубкалы жылу беттер орналасқан. Жылытқыш астында шық жинағыш орнатылады. Электр жүктеме құлаған кезде бу жапқышы жабылады, сондықтан турбинаны қорғау үшін жылытқыш шық жинағышпен саңылаулы патрубок арқылы қосылады. Саңылаулы патрубок қысым құлаған кезде шық жинағыштағы су қайнамау үшін жасалады. Металдың температуралық ұзаруын ескеру үшін линзалы өтеуіш орнатылады.

Су жылытқыштардың жылулық есебінің мақсаты, біріншіден, оның жылу бетінің ауданын табу, ал, екіншіден, жылытқыштың белгілі геометриялық өлшемдері мен жылу тасығыштың сипаттамалары арқылы жылулық жүктемесінің мөлшерін табу.

         Жылулық желі су тазалағыш қондырғылар. Жылулық желі суын дайындаған кезде оны химиялық су тазартудан және газсыздандырғыштан (деаэратордан) өткізеді. Химиялық су тазарту арқылы желі судан тұздарды және басқа зиянды химиялық қосындыларды жояды. Қазіргі кезде құбырларға қақ тұрмау үшін желі суға ИОМс қосатын болды. Химиялық тазартылған судан зиянды газдарды (О2 , СО2) жою қажет, сондықтан суды газсыздандырғыштан (деаэратордан) өткізеді. Жылулық желі суын газсыздандыру үшін атмосфералық немесе вакуумды деаэраторлар қолданылады. Атмосфералық деаэраторда қыздырғыш жұмысын атқаратын атмосфералық қысымды бу. Деаэраторда қысымы 1 атмосфераға тең бу суды қыздырып газсыздандырады. Вакуумды деаэраторда қыздырғыш жұмысын атқаратын ыстық су. Ыстық су вакуумды деаэраторға кірген соң буға айналады, бу суды қыздырып газсыздандырады.

Химиялық тазартылған су вакуумды деаэраторға құбыр арқылы жіберіледі де, тесікті тарелкалар арқылы шашырап шығады. Ыстық су вакуумды деаэраторға кірген соң буға айналып, барботаж тақтасындағы суды қыздырып өтеді де, шашыраған су арасынан өтіп, суды қыздырып газсыздандырады. Газсызданған су патрубок арқылы жылулық желінің кері құбырына жіберіледі.

 

20-нұсқа 

Ыстық сумен қыздырылатын су жылытқыштар

 

Топтық жылуландыру пунктінде бөлікті (секциялы) және тақташалы су жылытқыштар қолданылады.

Бөлікті су жылытқыштардың ішінде Л-68 жезден жасалған құбырлар орналасады, ал сыртқы жағы диаметрі жоғары құбырдан жасалған. Бірнеше бөліктер қосылып, керекті жылу бетті су жылытқыштар жинауға болады. Жезден жасалған құбырлар ішімен қыздырылатын су өтеді, ал сырт жағынан қыздыратын ыстық су жіберіледі. Бөлікті су жылытқыштардың жылу тасығыштарының ең жоғары қысымы 1 МПа аспайды, ал жылу өткізгіш коэффициентінің мөлшері 1000 – 1500 Вт/(м2·К) аралығында болады.     

         Соңғы кезде тақташалы су жылытқыштар қолданылады Тақташалы су жылытқыштарда тақташаның бір жағынан қыздырғыш ыстық су өтеді, ал екінші жағынан қыздырылатын су өтеді. Қыздырғыш ыстық су мен қыздырылатын су бір-біріне қарсы ағады.

Тақташалы су жылытқыштардың тақташалары бөліктерге қосылып жасалады. Бірнеше бөліктерді қосып, керекті жылу бетті су жылытқыш жинауға болады. Тақташалы су жылытқыштардың ерекшелігі мен артықшылығы бұл өте жоғары жылу өткізгіштілігі мен жинақтылығы (1 м3 көлемінде жылытқыш ауданы 100 м2).

Тақташалы су жылытқыштардың пайдалануы мен күтуі өте тиімді. Тақташалы су жылытқыштар тез бөлшектенеді, бөлшектерін оңай ауыстыруға болады. Тақташаларды кірден тазалауға және ауыстыруға болады.

 Жылуландыру пункттерінің жабдықтары. Жылуландыру пункттерінің мақсаты тұтынушыға жіберілетін жылу тасығыштың көрсеткіштерін (қысым, температура, шығыс) керекті мөлшерінде қамтамасыздандыру қажет.

Жылу тасығышы ыстық су жылулық жүйесінің жылуландыру пункттерінде келесі жабдықтар орналасады: су ағыншалық және ортадан тепкіш сорғылар (элеваторлар мен насостар); су жылытқыштар; ыстық су жинағыш бактар; жылу тасығыш көрсеткіштерін тексеріп реттейтін аспаптар; жылу жүйені қақтанудан және тоттанудан қорғайтын аспаптар мен жабдықтар.

Жылуландыру пункттер жергілікті – бір ғимараттық және бір топ ғимараттарға арналған. Негізінде, жылуландыру жабдықтарын ғимараттардың подвалдарынан шығарып жылуландыру пункттеріне орналастыру ғимараттарда шу болмау үшін дұрыс болады 

 

21-нұсқа

Жылу құбырларының өту жолы мен орналасуы

 

         Жылулық желі дегеніміз бұл тұтынушыға жылу тасығыш арқылы жылу өткізетін, бір-бірімен қосылған жылу өткізгіш құбырлар жинағы.

Жылулық құбырларының өту жолы (трассасы) жылу тұтынушылардың аймағының картасы және геодезиялық мәліметтер арқылы таңдалады. Жылулық құбырларының өту жолы ең қысқа және құрылыс кезінде ең тиімді болуы қажет. Негізінде жылулық құбырларының өту жолын таңдаған кезде ең біріншіден келесі шарттар орындалуы қажет:

- жылумен қамтамасыздандырудың сенімділігі;

- жылу желілерін күтумен айналысатын жұмысшылардың қауіпсіздігі;

- апаттық жағдайлар мен сынуларды тез жөндеу мүмкіншілігі.

Жылулық құбырларын жер асты немесе жер үстімен өткізуге болады. Жылулық құбырларын жер асты немесе жерүстімен өткізу мәселесі жергілікті жағдайларын ескеріп және техника-экономикалық есептеу арқылы шешіледі.

Негізінде өндіріс аумақтарында және бірнеше теміржол өтетін жерлерде жылулық құбырларын жер үстімен өткізген дұрыс. Жер үстімен өткізілетін жылулық желілер құбырлары жеке орналасқан аласа немесе биік тіректердің (эстакадалардың) үстіне салынады. Жылулық желілердің тіреуіштерінің екі түрі болады – еркін қозғалысты және тұрақты.

Егер тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттар орналасқан қала іші болған кезде жылу құбырларын жер астымен өткізген дұрыс. Жылу құбырлардың жер астында орналасу тереңдігі 0,5 – 1,0 метрге дейін болады.

 

22-нұсқа

1 Жылу құбырларының құралуы

 

Жылулық желілерінің құбырлары негізінде үш бөлшектен құралады:

- жылу тасығыш өткізетін болаттан жасалған құбырлар;

- құбырлардың сыртқы жағын тотықтанудан қорғайтын және жылу шығынын төмендететін оқшауландырғыш құрылмасы;

- құбырлардың салмақтық жүктемесін және олардың жұмыс атқару кезіндегі пайда болатын әртүрлі күштерді қабылдайтын, құбырлар мен олардың оқшауландырғыш құрылмаларын қоршаған орта әсерінен қорғайтын тіректік құрылмалар (жерастымен өтетін құбырларға әсер ететін жер салмағы, жер үстімен өтетін әртүрлі көліктер салмағы және т.б. күштер).

Жылулық желілерінің құбырлар бөлшектерінің құрылымы желі құбырларының түрі мен қолданатын материалдарына байланысты. Мысалы, жер астында арықсыз салынған жылу құбырларында оқшаулағыш пен тіректік құрылмалар бір бөлшекке біріктірілген.

Жылулық желілерінің құбырлар оқшаулағыш құрылмасы оларда колданылған заттарға қарай тұтас, бір бөлшекті немесе жекеленген бірнеше бөлшектер түрінде орындалуы мүмкін. Мысалы, бірнеше бөлшектерден тұратын оқшаулағыш құрылмалар бірінің үстіне бірі салынып кұбырларды тотықтанудан қорғайтын, олардан мүмкін болатын жылу жоғалымын шектейтін және жылу оқшаулағышын ылғалданудан сақтайтын жекеленген қабаттардан құралады.

 

23-нұсқа

2 Жылу құбырларының құралуы

 

Жылулық желілерінің құбырларына келесі талаптар қойылуы тиіс:

1) Құбырлар мен олардың бойына орналастырылған құралдың жылу тасығыш көрсеткіштеріне (қысымы, температурасы) сәйкес келетін сенімді беріктігі мен саңылаусыздығы;

2) Пайдалану жағдайындағы жылулық желілер құбырларының жылу және электр кедергілерінің жоғары деңгейлі және тұрақты болуы, оқшаулағыш құрылмасының ауа өткізгіштігі мен ылғал сіңіргіштігінің төмендігі;

3) Өндірістілігі мен жинауға қолайлы болуы. Жылулық желілерінің құбырлары құрамалы бөлікті болуы, жүк көтергіш крандардың күшіне байланысты олардың зауыт жағдайында дайындалып, жасалу мүмкіншілігі;

4) Жылулық желілерінің құбырларын құрастырып, жинау жұмыстарын толық  механикаландыру мүмкіншілігін туғызу. 

5) Жылулық желілерінің құбырлар орналасуы сыну жерлерін тез табу мен жөндеуге қолайлы болуы қажет.

Жылулық желілерінің құбырларын тотықтанудан қорғауға және жылу шығындарының төмен болуы үшін оқшаулағыштар қолданылады.

Бірақ жер астында орналасатын құбырлар электрхимиялық тотықтануға ұшырайды. Электрхимиялық тотықтанудың көзі болатын электрлі көліктер. Электрхимиялық тотықтанудан қорғайтын оқшаулағыштардың жоғары электрлік кедергісі мен ылғал өткізбеушілігі (ылғал сіңіргіштігінің төмендігі).

Жылу желілерінің құбырларын жобалау мен салу кездерінде әсіресе пайдалану жағдайында әсер ететін күштердің бәрі ескеріліп, оларға қарсы алдынала арнайы шаралар белгіленіп іске асырылады. Сонымен бірге, жылу желілерінің құбырларын пайдалануға беру алдында және кейін де әртүрлі арнайы сынақтардан өткізіп отырады.

 

24-нұсқа

1 Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларының құрылысы

 

         Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырлары арнайы арықтарда және арықсыз салынуы мүмкін.

Арнайы арықта салынатын құбырлардың оқшаулауына сырттан күш түспейді, сыртқы күштер әсері арық қабырғасына тиеді. Арықсыз салынатын құбырлардың оқшаулағыш құрылмасына жер салмағының күші түседі.

Арнайы арықтар темірбетон бөлшектерінен құрылады. Арнайы арықтар түрлері өтуге болатын, жартылай өтуге болатын және өтуге болмайтын болады. Ең сенімді бірақ өте қымбатқа түсетін де өтуге болатын арнайы арықтарға салынатын жылулық құбырлары. Бұл жылулық құбырлардың ең бірінші артықшылығы – оларды кез келген уақытта тексеруге болатындығы. Сонымен қатар өтуге болатын арнайы арықтарға орналасқан құбырларды жөндеуге, ауыстыруға болады және өтуге болатын арнайы арықтарға орналасқан құбырларды жөндеуді жер мен жол қазбай өткізуге болады. Өтуге болатын арнайы арықтарға салынатын жылулық құбырлары ЖЭО шығысында және үлкен өндірістер аумағында қолданады. Бұл кезде өтуге болатын арнайы арықтарда өндіріске қажетті барлық құбырлар және электр кабельдер өткізіледі.

Қала ішінде өтуге болатын арнайы арықтар барлық көлік түрлері өтетін жол астына салынады, сондықтан жылу құбырларынан басқа бұл өтуге болатын арнайы арықтарда қалаға қажетті барлық жылу, су желілерінің құбырлары және электр мен байланыс кабельдер орналасады.

Қала ішіндегі көлемді бөлшектерден жасалған өтуге болатын арнайы арықтарға орналасқан. Өтуге болатын арнайы арықтарда ауа температурасы 30 оС аспау үшін табиғи желдету және арықтарға түскен суларды аластау қондырғылар мен жабдықтар орналасуы қажет.

Жұмысшыларға қауіпсізді болуы үшін кернеуі төмен 30 В электр жарық орнатылуы тиісті.                         

Өтуге болатын арнайы арықтардың өлшемдері жұмысшылар өтуіне және жұмыс атқаруына қолайлы болуын көздеп таңдалады. Өтуге болатын арнайы арықтардың жұмысшылар өтуге арналған жол ені 900, ал биіктігі 2000 мм-ден кем болмауы қажет. Құбырлар оқшаулау беті мен арнайы арық қабырғасының ара қашықтығы 150-200 мм мөлшерінде таңдалады. Арықтардың бойымен әрбір 200-250 метр аралықтарында сырттан арықтарға түсуге болатын құдықтар орналасуы тиіс. Құдықтар тығыз қақпақпен (люкпен) жабылады және түсетін арнайы сатымен жабдықталады.

 

25-нұсқа

2 Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларының құрылысы

 

Жер астындағы арыққа салынатын құбырлар саны көп болмаса, бірақ олардың жұмысын жиі бақылап және кішігірім жөндеу жұмыстарын өткізу үшін жылулық желі құбырлары жартылай өтуге болатын арнайы арықтарға салынады. Жартылай өтуге болатын арнайы арықтар ішімен жұмысшылар еңкейіп өтуге болатын жағдай жасалады, сондықтан жұмысшылар өтуге арналған жол ені 400, ал биіктігі 1400 мм-ден кем болмауы қажет. Ал басқа өлшемдері өтуге болатын арнайы арықтардың өлшемдерімен сәйкес келеді.

Негізінде, жер астымен өтетін жылу желілерінің құбырлары өтуге болмайтын арықтарда, ал егер жер жағдайы келсе, арықсыз сала беріледі. Қазіргі кезде өтуге болмайтын ені 600-ден 2100 мм, ал биіктігі 300-ден 1200 мм-ге дейін арықтар қолданады.                                                        

Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларын арықсыз салуға болады. Жылу желілер құбырларын арықсыз салған кезде қаржы шығыны төмен болады, ал жұмыс істеу мерзімі мен сенімділігі жағынан да қалыспайды. Жылу желілер құбырларын арықсыз салудың үш түрі болады: біртұтас қаптамалы, төкпелі және құйылған.

Біртұтас қаптамалы арықсыз салу кезінде құбырлардың каптамасы оқшаулар мен тіректердің міндетін қатар орындайды. Жылу желілердің құбырларды біртұтас қаптамалы арықсыз салу кезінде өндірістік тәсілдер қолдануға болады. Құбырлар заводтарда біртұтас қаптамаға салынып, ұзындығы 6-12 м дайын құрама ретінде құрылысқа келеді. Дайын қаптамаға салынған құрамалар траншеяға салынып, бір-бірімен электрлі пісірумен қосылады, ал жіктері оқшауланады.

Бұл тәсіл құбырларды арықсыз және арықта салу кезінде де қолданылуы мүмкін. Біртұтас қаптамалы құбырларды арықсыз салу кезінде, оқшаулауды көбікті темірбетоннан, біртұтас битумперлиттен жасауға болады. Біртұтас битумперлитті оқшаулағыштарды заводта жасауға болады, бірақ битумперлитті және битумкерамзитті оқшаулағыштар көп уақыт 150 оС кезінде жұмыс атқарған кезде жылу оқшаулаулық қасиеттерін жоғалтады. Қазіргі кезде пенопропиленді оқшауларға салынған дайын құбырлар арнайы арыққа салынып, жылулық желілер салуға қолданылады.

         Жер астымен өткізілетін жылулық желілер құбырларын арықсыз салудың төкпелі құм тәрізді және құйылған оқшаулар арқылы салуға болады.

 

         26-нұсқа

Жылулық желілердің өзендер мен жолдардан өту тәсілдері

 

         Жылулық желілердің өзендерден өту тәсілінің ең оңайы құбырларды дайын көпірлер арқылы өткізу. Егер көпірлер болмаған кезде, көпір салу қымбатқа түседі, сондықтан құбырларды дюкер арқылы су астымен өткізуге болады.

Дюкер дегеніміз өзен астымен өтетін жабық арық, ішінде құбырлар орналасады және құбырларды тексеретін жұмысшылар өтуге болатын жағдай жасалады. Жұмысшылар өтетін жердің биіктігі 2 метр және ені 1 метр болады. Дюкердің механикалық беріктігі жоғары деңгейде жасалады. Дюкер сырт жағынан тоттанбау үшін оқшаулағышпен жабылады және қалқып кетпеу үшін шойыннан жасалған салмақпен басылады.

Жылу желілер құбырлары автомобильдер және темір жолдардың жұмысына кедергі жасамау үшін олардың астымен өткізіледі. Жол астынан өткен кезде қалқанды немесе құбырлы гидравликалық домкратпен өту тәсілдері қолданылады, сондықтан жол жұмысына кедергі болмайды. Шахта және тоннель арқылы жол астымен гидравликалық  домкратпен қалқан итеріліп өткізіліп отырады, ал қалқан өткен соң темірбетоннан немесе болаттан жасалған құбырлар орнатылады. Осы тоннель арқылы орнатылған құбырлар ішіне жылулық желілерінің құбырлары өткізіледі. Ал құбырлы тәсіл бойынша жол төсеуінің денесін болаттан жасалған гильза-құбырмен тесіп өтуге де болады.

Гильза-құбыр жол төсемінен өткен соң ішін жерден тазалайды, ал жылулық желі құбырлары сол гильза-құбыр ішіне орналасады. Жол төсемінің іргесінен шыққан жылу желі құбырлары темірбетонды плитамен жабылады. Электрленген темір жол астымен өтетін жылу желі құбырлары электрлік оқшаулау арқылы тотықтанудан қорғанысы болуы қажет.

 

27-нұсқа

          1 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері

 

Жылу оқшаулағыш материалдардың сапасынан жылу шығындарының мөлшері және жылу желінің жұмыс атқару мерзімі де байланысты. Сапасы жоғары оқшаулағыштар жылу шығындарын төмендетеді және құбырларды сыртқы тотықтанудан қорғайды.

Жылу оқшаулағыштарға негізінде келесі талаптар қойылады:

- жылу өткізгіш коэффициентінің төмен болуы;

- су сіңіргіштілігі төмен болуы және капилярлы ылғал көтерілу биіктігі жоғары болмауы;

- тотықтану белсенділігі төмен болуы;

- электрлік кедергісінің жоғары болуы;

- ортаның негіздік тектесулігі 8,5 төмен болмауы (рН ≥ 8,5);

- механикалық беріктігі жеткілікті болуы.

Жылу электр стансалардағы құбырлардың оқшаулағыштарына қарағанда, жер астымен өткізілетін құбырлардың жылу оқшаулағыштарына қойылатын талаптар бөлек болады. Егер жылу электр станциялардағы бу құбырларының оқшаулағыштарының жылу өткізгіш коэффициенті төмен және жоғары температураға төзімді болуы тиіс деп талап қойылса, су сіңіргіштілігі мен капилярлы ылғал көтерілу биіктігі жөнінде талаптар қойылмайды. Ал жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларының оқшаулағыштарының материалдарына қойылатын негізгі талаптардың біріншісі бұл су сіңіргіштілігі төмен болуы және капилярлы ылғал көтерілу биіктігі жоғары болмауы.

Қазіргі кезде жылу желілерінің оқшаулағыштарының өте көп түрлері бар, сондықтан олардың түрін таңдаған кезде техника-экономикалық есептеу өткізіледі. Құбырлардың оқшаулағыштарының жылу шығыны төмен, жұмыс атқару мерзімі жоғары және қаржы жағынан тиімді болуына талап қойылады.

 

28-нұсқа

2 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері

 

Жер астымен арықта және арықсыз өткізілетін жылу желілер құбырларының оқшаулағыштарын соңғы кезде жылу шығыны төмен пенополиуретаннан жасайтын болды.

Құбырлар пенополиуретаннан жасалған оқшаулағышымен бірге заводтан келеді, сондықтан да өте тиімді. Негізінде қолданылатын оқшаулағыштарына қарағанда пенополиуретаннан жасалған оқшаулағыштардың жылу шығындары 2,5 есе төмен болады, жұмыс атқаратын мерзімі жоғарылайды, ал пайдалану мен күтуге жұмсалатын қаржылар 9 есе төмендейді.

Сонымен қатар, құбырларды оқшаулағышсыз жер астына перлитопластбетоннан жасалған арықтарда өткізу мәселе қарастырылып жатыр. Перлитобетоннан жасалған арықтардың жылу шығындарын төмендететін қасиеті бар, сондықтан арық ішіне құбырларды оқшаулағышсыз салуға да болады.

Бұл тәсіл өте тиімді болады, оқшаулағыштың қажеті жоқ, ал құбырлар тек сыртынан тотықтықтанудан қорғау үшін боялады.

         Жылулық желілер құбырларына келесі талаптар қойылады:

- белгілі қысым мен температурасында жеткілікті механикалық беріктігі мен тығыздығы;

- ауыспалы жылулық жұмыс тәртібі кезінде термиялық кедергіге беріктігі;

- механикалық көрсеткіштері тұрақты болуы;

- сыртқы және ішкі тотығуға төзімді болуы;

- ішкі жағында эрозия болмауы;

- температуралық кеңею коэффициентінің төмен болуы;

- құбырлардың қосылуының қарапайым болуы.

Жылулық желілерінде болаттан жасалған құбырлар қолданылады. Құбырлардың ішкі қысымы мен температурасына байланысты, жасалатын болат түрі, диаметрі мен қабырғасының қалыңдығы Мемлекет аралық стандартта көрсетілген. Сонымен құбырмен өтетін жұмыс дененің белгілі шығысы, қысымы мен температура арқылы құбырдың диаметрі мен жасалатын болат түрі стандарт бойынша таңдалынады. Құбырлар бір-бірімен электр пісірумен қосылады.

 

29-нұсқа

3 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері  

 

Құбырлар тіреуіштердің үстіне орналасады. Жылулық желілердің тіреуіштерінің екі түрі болады – еркін қозғалысты және қозғалыссыз.

Еркін қозғалысты тіреуіштер құбырлардың температуралық ұзаруына кедергі жасамайды. Еркін қозғалысты тіреуіштер жұмыс атқару қағидасына қарай тайғанақты, шығырлы, аспалы болады. Қозғалыссыз тіреуіштер құбырлардың қозғалмай тұрақты орналасуына себеп болады және температуралық ұзару кезіндегі кернеу күшін қабылдайды.

Екі қозғалмайтын тіреуіштер арасында еркін қозғалысты тіреуіштер орналасады, ал құбырдың қызып ұзаруын өтеу үшін өтеуіштер қажет болады.

Жылу желілерде қолданылатын өтеуіштер жұмыс атқару қағидасына байланысты екі түрлі болады: құбыр бойымен және көлденең ұзаруды өтеу.

Құбыр бойымен ұзаруды өтейтін өтеуіштер қатарына майлықты, линзалы немесе толқынды және сильфонды өтеуіштер жатады. Көлденең ұзаруды өтейтін өтеуіштер қатарына П, лиралы және омега сияқты өтеуіштер жатады.

Стакан мен өтеуіш дене аралығында майлық тығыздағыш орналасады. Майлық тығыздағыш сақиналы тірек пен грунд-букс аралығында орналасып, құбырдың тығыздығын қамтамасыз етеді. Негізінде майлық тығыздағыш графитпен майланған асбест баудан жасалады.

Майлықты өтеуіштер құбырға электр пісіріп қосу арқылы орнатылады. Майлықты өтеуіштердің кемшілігі бұл майлық тығыздағышының тез ескіруімен байланысты, сондықтан майлық тығыздағыштарды ауыстырып тұру қажет болады. Майлықты өтеуіштерге пайдалану кезінде грунд-букса арқылы тығыздағышын қысып тұру, жақсы күтім және көп назар аудару қажет болады.  

Линзалы өтеуіштер болаттан электр пісіру арқылы жасалады. Олардың гидравликалық кедергісін азайту үшін ішіне құбыр орналастырады. Линзалы өтеуіштердің беріктік көрсеткіштері төмен болады. Негізінде линзалы өтеуіштер қысымы 0,4-0,5 МПа аралығындағы құбырларда қолданылады.

         Сильфонды өтеуіштер қысымы 0,6 – 2,85 МПа және диаметрі 1000 мм дейінгі құбырларда қолданылады. Сильфонды өтеуіштердің өтеуіштік мүмкіншілігі 80-90 мм деңгейінде болады.

Жылулық желілер құбырларында П, S және омега сияқты өтеуіштер қолданылады. Бұл өтеуіштер қысымы жоғары құбырларда қолданылады. П түрлес өтеуіштер жылу желілердің жолдардан және басқа керекті жерлерден өту кезінде пайдаланылады. П түрлес өтеуіштерді құбырдың салқын кезінде тартып орнатады, сондықтан құбыр қызған кезде ұзару арқылы құбыр металында пайда болған кернеу жоғалады.

 

30-нұсқа

Жылулық желілерін пайдалануды ұйымдастыру 

 

Қалаларда жылулық желілерін пайдалану үшін "Жылулық желілері" деген өндіріс (акционерлік қоғам) құрады. Жылулық желілерін пайдаланудың негізгі міндеті болып саналатын бұл жылу тұтынушыларға уақытында және керекті көрсеткішімен жылу беру. Бұл үшін келесі шарттар орындалуы қажет:

- жылу көзі, жылулық желілер мен жылу қабылдағыш қондырғылардың келісімді жұмыс атқаруы;

- жылу тасығышты жылу тұтынушылардың жылу қабылдағыш араларында дұрыс тарату және жылудың шығысын есептеп отыру;

- жылу көздерінің және жылулық желілерінің қондырғыларының жұмысы мен жағдайын қарап, уақытында жөндеп немесе ауыстырып тұру қажет;

- жылуқабылдағыш қондырғылардың жұмысы мен жағдайын уақытында тексеріп тұру қажет.

Жылулық желілерін пайдалануды ұйымдастыру кезінде қызметшілер мен жұмысшылар техникалық пайдалану және қауіпсіздік ережелерді сақтау қажет.

Жылуландырудың сенімділігін жоғарылату. Орталықтан жылуландыру желілері, басқа энергетика жүйелерімен бірдей (газбен-, сумен-, электр энергиямен қамтамасыздандыру жүйелері) сенімділігі болуы қажет. Стандарт бойынша жылуландырудың сенімділігі дегеніміз бұл жылумен қамтамасыздандыру жүйелерінің уақытында керекті көрсеткішімен жылу беру. Жылуландырудың сенімділігі төмендеуінің себебі апаттар болуы және жабдықтардың бұзылуына байланысты. Жылуландырудың сенімділігін жоғарылату үшін уақытында техникалық тексерулер мен жөндеулерді өткізіп отыру қажет.

 

31-нұсқа

Жылулық желілерінің бұзылуларын табу және жөндеу тәсілдері

 

         Жылулық желілерінің бұзылулар себебі болатын құбырлардың қосылу жерлері мен арматура тығыздығы нашарлауы және құбырлардың жарылуы. Жылулық желінің ыстық су (жылутасығыш) таратуында қысым төмендеу желі құбырларының жарылуының белгісі болады.

Ыстық су қысымын төмендетпеу үшін желіге қосымша судың шығысын жоғарылату қажет. Осымен қатар жылулық желі құбырларының бұзылған (жарылған) жерін табу қажет. Бұл үшін ең біріншіден, желіні толық тексеріп шығу керек. Егер жер астындағы желі бойымен қар еруі, жер бетіне су шығуы, желі құдықтарынан бу шығуы пайда болса бұл бұзылудың табылды деген белгісі.

Оқшаулағыш қалыңдығын таңдау. Құбырлардың оқшаулағыш қалыңдығы техникалық және техника-экономикалық шешімдер арқылы таңдалады.

Құбырлардың оқшаулағыш қалыңдығын таңдаған кездегі негізгі техникалық шешімдерге кіретіндер:

1) жылулық желінің әрбір нүктелерінде жылу тасығыштың температурасын керекті мөлшерде ұстап отыру;

2) жылу шығындарын нормативтік мөлшерден асырмау;

3) құбырдың оқшаулағыш сыртындағы температурасын берілген нормативтік мөлшерден асырмау (40-50 оС).

Негізінде құбырлардың оқшаулағыш қалыңдығын техника-экономикалық есептер арқылы таңдайды.

 

32-нұсқа

         Жылулық желілерді сынау

 

Жылулық желілердің сынауының екі түрі болады – іске қосу алдындағы және пайдалану кезіндегі. Жылулық желілерді құрастырып орнатқан соң және күрделі жөндеуден соң іске қосу алдында желі жұмыс атқаруға дайын екенін білу үшін сынау өткізу қажет. Жылулық желілердің жұмыс атқару кезінде олардың құбырлары тоттанып, оқшаулағышы бұзылуы мүмкін. Сондықтан жылулық желілердің жұмыс атқару кезінде пайдалану көрсеткіштерін тексеру үшін сынаудан өткізу қажет. Жылулық желілердің сынауларына кіретін: қысыммен тексеру, гидравликалық сынау, жылулық сынау және жылу тасығыштың максималды температурасына сынау.

Қысыммен тексеру жылулық желінің құбырлары мен жабдықтарының тығыздығын және механикалық беріктігін білу үшін өткізеді. Қысыммен тексеру кезінде жылулық желі тармағы барлық жағынан жабылып температурасы +5 тен +40 оС сумен толтырылады. Су қысымы сынау қысымына дейін көтеріледі. Сынау қысымының мөлшері 25 % жұмыс қысымынан жоғары болады  Рсынау = 1,25·Р .

Сынау қысымын 10 минуттан соң жұмыс қысымына дейін түсіру керек. Жұмыс қысымы орнатылған соң желі құбырлары тексеріледі. Егер, желі құбырларында жарылған және су ағатын жерлері табылмаса, желі сынаудан өтті деп саналады. Жылулық желілер жылына бір рет қысыммен тексерілуі қажет.

Гидравликалық сынау жылулық желінің негізгі гидравликалық сипаттамасын пайдалану кезіндегі гидравликалық сипаттамасымен сай келетінін білу үшін тексеруге өткізіледі. Гидравликалық сынау кезінде бір уақытта жылу тасығыштың қысымын, шығысын және температурасын өлшейді. Өлшенген қысым және табылған қысым құламасы арқылы пъезометриялық график, ал су шығысы арқылы қысым графигі салынады. Негізгі және пайдалану кезіндегі пьезометриялық графиктер салыстырылу арқылы құбырлардың ластанған, жартылай бітелген жерлері табылады. Желінің жылулық сынауы жылу шығындарының негізгі мөлшерін нормалық шығындарымен салыстыру үшін өткізіледі.

Жылулық сынау жылуландыру маусымның соңында жылу желісі толық қызып тұрған кезде өткізіледі. Жылулық сынау кезінде 10 мин. арасында желінің тіке және кері құбырлардың басы мен соңында өлшеулер өткізіп, негізгі жылу шығындарын табады.            

Негізгі жылу шығын мөлшері нормалық жылу шығын мөлшерімен салыстыру арқылы оқшаулағыш сапасын тексереді. Желінің жылулық сынауы 3-4 жылда бір рет өткізіледі.

Жылу тасығыштың максималды температурасына сынауы желі жабдықтарының (өтеуіштер, тіректер) дұрыс жұмыс атқаруын тексеру үшін өткізіледі. Сынақ кезінде су температурасы 30 оС/сағ. жылдамдылығымен көтеріледі, ал желі құбыр соңында максималды температура 30 мин. уақыт ұсталуы қажет. Құбырлардың негізгі ұзаруы нормалық мөлшерінен 25 % жоғары болса, бұл тіректер мен өтеуіштердің дұрыс жұмыс атқармайтынын көрсетеді. Сондықтан тіректерде құбырлардың қысылып қалған жерлерін табу қажет болады. 

 

33-нұсқа

Жылумен қамтамасыз ететін жүйелерінің техника-экономикалық көрсеткіштерін есептеу     

 

         Жылумен қамтамасыз ететін жүйелерінің техника-экономикалық көрсеткіштеріне кіретіндер: жүйені салуға қаражат, жылумен қамтамасыздандыруға жыл сайын жұмсалатын қаражат.

Жылумен қамтамасыз ететін жүйені салуға жұмсалған қаражатқа кіретіндер: жылу көзін салуға; жылуландыру желісін салуға; абоненттік қондырғыларды салуға қаражаттар. Жылу көзін салуға жұмсалған қаражат мөлшері оның түріне байланысты. Жылу көзі жылу электр орталығы (ЖЭО) немесе аудандық қазандық (АҚ) болуы мүмкін. ЖЭО жылумен бірге электр энергиясын өндіреді, сондықтан аудандық қазандықтармен бірге шықтағыш электр стансасын (ШЭС) есепке алу қажет. Сонымен энергиямен қамтамасыз ететін көздерді салуға жұмсалатын қаражат энергия көздерінің түріне байланысты болады.

Жылу өндіруге жыл сайын жұмсалатын қаражат негізінде жылу өндіретін көзінде (ЖЭО, АҚ) болады. Жылу өндіруге жыл сайын жұмсалатын қаражатқа отын мен су бағасы, қондырғылардың амортизациясы мен жөндеуі, жұмысшылардың еңбек ақысы кіреді.             

Жылуды тасымалдауға жыл сайын жұмсалатын қаражат негізінде су сорғыларына (насостарына) берілген электр энергия мөлшерімен байланысты

Жылулық желілерді күтуге  жыл сайын жұмсалатын қаражат мөлшері негізінде желілерді күтіп пайдаланатын жұмысшылардың еңбек ақысына тең.

 

Тапсырмалар

1. Үшін, дейін, кейін септеулік шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзгеше сөйлем құрастырыңыз.

2. Мәтіннен қысқарған және біріккен сөздерді теріп жазып, мәтіннен өзгеше сөйлем құрыңыз.

3. Әртүрлі септік жалғауында келген (15) сөзді теріп жазып, аударыңыз.

4. Мәтінге жоспар құрыңыз.

5. Мәтіннің соңындағы екі сөйлемнен сөз тіркестерін топтап жазыңыз.

6. Мәтін бойынша сөздік (25) түзіңіз.

7. Мәтінді толық аударыңыз.

 

34-нұсқа

1 Алматыда биыл (2010жылы)  газбен жүретін автобустар бағытқа шығады

2010 жылдан бастап Алматы қаласындағы автокөлік құралдары біртіндеп табиғи газға көшіріле бастайды. Бұл жоба бүгінде Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен былтырғы қазанда қабылданған “2009-2018 жылдары қаладағы қоршаған ортаның ластауын төмендету жөніндегі” кешенді бағдарламасы шеңберінде жүзеге асырылып жатыр. Айта  кететіні, осы аталған бағытта қолға алынатын жұмыстардың барлығы ең алдымен мегаполисті қара түтіннен арылтуға ықпал ету мақсатын көздейді.

Газбен жүретін алғашқы 200 автобус алынады. Негізінде, биыл Алматы қаласы автокөлік құралдарын сығымдалған (компримираланған) газға (КПГ) көшіру жобасы аясында жаңадан муниципальды автопарк құру жоспарланған. Және оған биылғы жылдың үшінші  тоқсанында  табиғи газбен жұмыс істейтін 200 жаңа автобустар сатып алынады деп күтілуде. Бұл тұрғыдағы келісімге биылғы жылдың 4-наурызында Алматы қаласының әкімдігі мен “ҚазТрансГаз” ҰҚ АҚ-ы арасында Меморандумға қол қою нәтижесінде қол жеткізілген еді. Осыдан кейін үстіміздегі жылдың сәуір айында “ҚазТрансГаз” АҚ мен “Би Джи Қазақстан” компаниясы Алматы қаласының автокөлігін сығымдалған табиғи газға көшіру жөніндегі жобаны жүзеге асыру үшін ынтымақтастық туралы келісімге келді. Сөйтіп, олар Алматы алғашқы автомобиль газымен толтырылатын компрессорлық стансаны (АГТКС) салу жұмысына кірісіп кетті. Қазір бұрынғы ВАЗ ауданындағы қалалық әкімдік арнайы бөлген жер телімінде (бұрынғы троллейбус паркі аумағында) орналасқан қалалық муниципальды паркі базасында АГТКС құрылысы үлкен қарқынмен жүріп  жатыр. Бұл алғашқы газ құю стансасы  жоспарланып қойылған.

            Жоғарыда айтылған келісімге сәйкес, “Би ДЖИ Қазақстан” компаниясы бастапқы кезеңде АГТКС үшін қазіргі заманғы итальяндық екі компрессорлық құрылғыларды әкеліп, муниципальды парк ішіне құруы тиіс.

 Ал “ҚазТрансГаз” АҚ болса, оны газбен қамтамасыз етіп, іске қосуға жауапты. Осы ретте қалалық әкімдік табиғи газды жанармай ретінде пайдаланатын 200 жаңа автобустар сатып алуды міндетіне алған.

         Сондай-ақ, “ҚазТрансГаз”АҚ-ның тұжырымдамасы бойынша, компания жақын болашақта “Батыс Еуропа – Батыс Қытай” халықаралық көлік дәлізінің қазақстандық    бөлігінде, жол бойын жағалата әрбір 300-350 шақырым сайын бір-бірден газ құю стансаларын салуды жоспарлап отыр.

 

35-нұсқа

2 Алматыда биыл (2010жылы)  газбен жүретін автобустар бағытқа шығады     

Алматыда газ құю стансалары көптеп салынады. Алматыда балама отынға алдымен қалалық автобустар мен коммуналдық көліктер көшірілетін болады. Өйткені, сығымдалған табиғи газ бағасында бензинмен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістер бар. Бұл ретте автокөлік құралдары неғұрлым күнделікті көп жүрген сайын газбаллондық құрылғыға жұмсалған шығынды соғұрлым тезірек өтей алады екен. Және табиғи газбен жұмыс істейтін автомобильдер саны көбейген сайын газ құятын стансаларды көптеп салуға мүдделі болыр отыр.

         Жалпы, АГТКС (Автомобиль газымен толтырылатын компрессорлық станса) – қозғалтқыштары сығымдалған газбен (яғни, КПГ-мен) жүруге арналған автомобильдерге және басқа да көлік құралдарына табиғи газ (метан) құюға арналған. Бұл ретте табиғи газ АГТКС-ке (газ құятын стансаға) Өзбекстаннан тартылған газ құбыры арқылы келеді. Оның қала экологиясына тиімділігіне баса мән берген қалалық әкімдік, осы күні Алматыда мұндай стансаларды көбейтуді ойластырып отыр. Сондықтан да болашақ газ құю стансаларын салу үшін бірнеше жер телімдерін ұсынды. Ал бірақ, “ҚазТарнсГаз” компаниясы АГТКС салуға қолайлы жерді қала тұрғындарынан сатып алудың мүмкіндіктерін қарастыру үстінде.

         Ал енді газға көшірілетін автокөліктер үшін газ бағасы қанша болмақ. Бұл ретте “ҚазТрансГаз” АҚ-ның басшылары автокөлікке отын ретінде пайдаланылатын газ бағасы (қазіргі өзбек газының шекарадан өткендігі бір текше метр мөлшеріне – 21 тенге құнымен) шамамен 40-45 теңге көлемінде болады дегенді айтады. Яғни, егер алдағы уақыттарда өзбек газы қымбаттайтын болса, онда соған байланысты жанармай газының бағасы да өсе беруі де мүмкін. Ал жалпы, табиғи газға жанармай отыны ретінде мұнай өнімдеріне бәсекелес болу үшін – мұнай өнімдерімен (бензин, керосин, солярка және тағы басқалар) жұмыс істейтін жанармай құю стансалары нарығының кемінде 5-10 пайызын иеленуі керек екен.

 

36-нұсқа

3 Алматыда биыл (2010жылы) газбен жүретін автобустар бағытқа шығады

Енді Алматы автокөліктері тұтынатын сығымдалған (компримираланған) табиғи газ туралы қолда бар деректерге қарасақ, мегаполис үшін оның пайдасының көп екенін байқаймыз. Әсіресе, бұл отын түрінің Алматы экологиясының жақсаруына ықпалы күшті. Сондай-ақ мұндай табиғи газ жанармайы қаржы үнемдеуде тиімді. Атап айтқанда, ол автокөлікті жөндеуге, техникалық қызмет көрсету мен техниканы пайдалануға кететін шығынды айтарлықтай үнемдейді. Мысалы, КПГ-ге жүргізілген зерттеулер бойынша, табиғи газды пайдалану барысында мотор майының қызмет көрсету уақыты 1,5-2,0 есеге дейін ұлғайып, қозғалтқыштың моторесурстары  1,5 есеге және оталдыру шақпақтарының қызметі 40 пайызға өсетін көрінеді. Бірақ, бұл үшін ескі көліктерді табиғи газды пайдалануға дайындау керектігі немесе табиғи газбен жүретін жаңа автомобильдерді сатып алу қажеттілігі туындайды. Осы ретте бензинмен жүретін кез келген автомобильді ондағы қозғалтқышқа қандай да бір жаңарту жүргізбестен-ақ оп-оңай табиғи газды пайдалануға көшіруге болады екен. Ол үшін қайта жабдықталатын комплект пен автомобильдегі аккумулияландыратын цилиндр ғана керек дейді. Дегенмен, автомобильді газбен жүруге ауыстыру үшін жүргізушіге автокөліктің ауқымы мен шыққан еліне қарай 2 мың долларға дейін қаржы жұмсау керек. Сондай-ақ, сығымдалған табиғи газдың бензиннен басты артықшылығы – ол көліктің қозғалтқыш қуатының төмендеуіне және көлік құралының тартылыстық-жылдамдық қасиетінің нашарлауына жол бермейді.

         Сондықтан да бүгінде КПГ әлемнің көптеген елдеріне кең қолданылады. Таңқаларлығы сол, табиғи газды пайдалануда көш басында Пәкістан елі тұр. Мсыалы, былтырғы мамыр айына дейін бұл елде автокөлікке газ құятын (АГТКС) 2600 станса салынып, 2 млн. автокөлік газға көшірілген. Ал жалпы алғанда, балама отынның ірі пайдаланушылары болып Аргентина, Бразилия, Үндістан, Иран, Қытай, Италия және Колумбия елдері табылады. Олардың бәрі жинала келіп, әлемдік газбаллонды автомобильдер нарығының 66 пайызын құрайды. Осы орайды Еуропа Одағы 2020 жылға қарай табиғи газға барлық автокөліктің 10 пайызын немесе 23,5 млн. автомобильді көшіруді жоспарлап отыр.

 

37-нұсқа

Былтыр 9 шағын станса жаңадан салынды және жөндеуден өтті.

 

Осы орайда былтыр қолға алынған жұмыстар ішінде жаңадан құрылған Алатау ауданын сенімді электр қуатымен қамтамасыз ету үшін 1,7 млрд. теңгеге “ГШО” және “пригородная” шағын стансалары салынды. Сондай-ақ, қаланы солтүстік-батысқа қарай дамытуда айрықша маңызды орын алатын “солтүстік” және “Қоянқұс” шағын стансаларын салу жұмыстары басталды. Бұл ретте баса атап өтетіні, “Көкжиек” (бұрынғы КАМАЗ“ орталығы) ықшамауданында салынып бітті деуге болатын “Солтүстік” 220/110/10 кв” шағын  электр стансасы пайдалануға берілген соң, негізінен “көкжиек” ықшамауданының және соған жапсарлас жатқан қаланың солтүстік бөлігін электр қуатымен қамтамасыз ететін болады.

Ал келесі “пригородная” 110/10/10 кв №47А” шағын стансасы болашақта жаңадан құрылған “Алатау” ауданынынң “Әйгерім” “Көкқайнар”, “Шаңырақ-1,2”, “Ұлжан”, “Дархан”, “Құрылысшы” ықшамаудандарын электр қуатымен қамтамасыз етеді. Өткен жылы оның 26 мегакернеу ампермен (МВА) жұмыс істейтін бірінші трансформаторы іске қосылған.

Көріп отырмыз, қалада шағын электр стансалары салынудай салынып-ақ жатыр. Осы ретте былтыр 9 станса жаңадан пайдалануға берілді және қайта жөндеуден өткізілді. Бірақ, өкінішке қарай, соған қарамастан соңғы кездері бүтіндей бір тұрған үй кешендерін немесе ықшамаудандарды электр қуатынан амалсыз ажыратып тастау оқиғалары белең ала бастады. Өйткені, әлдебір зиянкестер шағын стансалар трансформаторларының бөлшектерін жымқырып кететін болды. Бұған себеп, шағын стансада болатын 45-тей қорғаушы құрал (предохраниетль) ұрлауға түк қиындық туғызбағанымен қоймай, “қара базарда” қымбат бағамен сатылады екен. Соның нәтижесінде өткен жылдың 8 айында ғана шағын стансалардағы осындай өте қажетті 5 мыңдай бөлшек қолды болып кеткен

 

38-нұсқа

Алматыға әлі 16 шағын электр станса салу керек

 

Шағын стансалар сұраныстың 50 пайыздайын ғана өтеген. Жалпы “Ақшам” қаланың энергетикалық шаруашылығын апта құрғатпай жазып келеді. Өйткені, қазір қалада электр қуатының тапшылығы барған сайын күрделі сипат алып тұр. Оған себеп, қалада түрлі кәсіпорындар мен қоғамдық нысандар көптеп ашылып, тұрғын үйлер аумағы тез кеңейіп барады. Бұл ретте, тіпті, жаңадан тұтас ықшамаудандар бой көтеріп жатыр.

Атап айтқанда, 2007-2008 жылдары Алматы қаласы мен облысында электр қуатын тұтыну 4 млрд. 263 млн. к/Вт сағаты құраса, ал 2008-2009 жылдары бұл көрсеткіш шамамен 4 млрд. 654 млн. к/Вт сағатқа жеткен. Демек, бір жылда қала мен облыста электр энергиясын тұтыну шамамен 9 пайызға өсіп жатыр. Бірақ осымен қатар қаладағы шағын стансалардың (подстанса) мегаполисті жарықпен қамту деңгейі жыл өткен сайын кеми түсуде. Мысалы, 2004 жылы Алматы шағын стансалар халық тұтынуының 87,6 пайызын өтесе, былтыр тек 50 пайызын ғана бере алған.

Жалпы, қазір Алматы қаласы өзіне қажетті барлық электр қуатының 50 пайызын сырт көздерден, оынң ішінде, Жамбыл ГРЭС-інен – 28,6 пайызын, солтүстік энергия көздерінен–16 пайызын, Орталық Азия республикаларынан – 7 пайызын алып отыр. Ал қалғандары Алматы қаласы мен облысы аумағындағы энергия көздерімен – Алматыдағы 1,2,3-ЖЭО, Қапшағай ГЭС-і және Каскад ГЭС-імен өндіріліп, мегаполистегі 54 шағын электр стансалармен қамтамасыз етіледі.

 

39-нұсқа

34 шағын станса 140 пайыз жүктемемен жұмыс істеген

 

Әлемдік қаржы дағдарысына қарамастан Алматы қаласы одан әрі өсіп-өркендеп келеді. Бұл өз кезегінде мегаполистің электр қуатына деген зәрулігін арттыра түсуде. Осы орайда Алматы қаласы бүгінде 1400 МАт электр қуатын тұтынатын болса, биылғы 25-қаңтарда бұл көрсеткіш, тіптен 1435 МВт-ға шарықтап шыға келген. Міне, осындай себептерден қазір қаладағы электр қуатының тапшылығы орта есеппен 450 МВт-ны құрап отыр. Бұған қалада шағын электр стансаларының жетіспеушілігі себеп болған. Және осының салдарынан былтыр қаладағы 54 шағын электр стансасының 34-і 140 пайыздан астам жүктемемен жұмыс істеген.

Әрине, бұл ретте қалалық әкімдік қол қусырып қарап отырған жоқ. Жағдайдан шығудың жолдарын іздестіріп, мақсатты жұмыстарды, қолға алып отыр. Осы ретте, өткен қала жылы әрқайсысына 15 млн. доллардан қаржы жұмсап, өз алдына жаңадан 8 шағын станса салуда, сосын тағы 8 шағын стансаны қайта жөндеуден өткізуді мақсат етіп қойған еді.

Өкінішке қарай, бұл бағыттағы жұмыстар енді ғана қолға алына бергенде, кенеттен келген қаржы дағдарысы жоспарлы жұмыстардың орындалуына қолбайлаулы болды. Соған қарамастан былтырғы жылы қаланың энергетикалық кешенін дамытуға барлығы 48,3 млрд. теңге қаржы жұмсалды. Ол қаржыға жалпы ұзындығы 6,5 шақырым болатын төрт жылу магистралінің (ЖМ – 1,2,4,7) қайта жөндеу жұмыстары бітіріліп, ЖМ-7А, 13 және “Жібек Жолы” жылу магитральдарын күрделі жөндеуден өткізу жұмыстары басталды. Сондай-ақ өткен жылы қалада жалпы ұзындығы 59 шақырым электр желілерін қайта жөндеу жұмыстары орындалып, барлығы 5 шағын электр стансасын салу жұмыстары жүргізілді және жаңадан бастау алды.

 

40-нұсқа

Қысқы Азия ойындары үшін де шағын электр стансалары керек

 

Әрине, қала өсіп-кеңейген сайын көптеген жаңа қиындықтар әкелуде. Соның бірі жаңа тұрғын үй кешендерінің көптеп бой көтеруі. Ал қазір осыларға қосымша жаңа мәселелер қосып алмас үшін ендігі жерде жаңадан сатылатын әрбір нысанның электр қуатымен қамтамасыз етілуі алдын-ала есептелетін болды. Осы орайда, биыл да шаһарда жаңадан шағын стансалар салынатын болады. Және бұл бағыттардағы, яғни, қала энергокешенін дамыту мақсатындағы жұмыстарға үстіміздегі жылы 62 млрд. теңге жұмсау жоспарланып отыр.

Қазір қалада шағын электр стансасын салу тұрғысындағы ең бір қажетті жоба – “Кеңсай” шағын электр стансасын салу болып табылады. Өйткені, ол қаланы айналдыра 220 кВт электр желілерімен тұйықтауға мүмкіндік береді екен. Сондай-ақ бұл жоба қаланың шығыс және орталық бөлігінде орын алып тұрған электр қуаты тапшылығын жоюды, іске қосылған метрополитенді жүргізуді қамтамасыз етеді.

Бұдан басқа Алматыда осы соңғы екі жыл көлемінде қуаты 110 кВ. болатын тағы 5 шағын станса салу қажеттілігі туындауда. Себебі, оның екеуі 2011 жылы Алматыда өтетін Қысқы Азия ойындары нысандарын электр қуатымен қамтамасыз ететін болады. Сондықтан да бұл шағын стансаларды 2010 жылы қайтсе де бітіру керек.

Ал жалпы Азияда мен метрополитенді сенімді электр қуатымен қамтамасыз ету үшін қалада “Ерменсай”, “Медеу”, “Шымбұлақ”, “Отырар”, “Алатау” және Топливная“ шағын электр стансалары салынатын болады. Сондай-ақ жуық арада Алатау кентінде шағын станса салу да аса қажет. Өйткені, оның энергиясы осында салынып жатқан “Ақпараттық технологиялар паркін” жұмыс істету үшін жұмсалатын болады.

Қорыта айтқанда, қазір қалада барлығы 54 шағын электр стансасы жұмыс істеп тұр. Дегенмен де, қаланы толықтай электр қуатымен қамтамасыз ету үшін Алматыға әлі де 16 шағын станса салу қажет болып тұр.

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 

1        И.Б. Бақытжанов. Жылуландыру және жылулық желілері. -Алматы, 2008

2        Л.Р.Жүнісова. Жылу энергетикалық жүйелердегі суды бақылау және сулы-химиялық режимдер. -Алматы, 2008.6-11;27-33б.

3        Х.Суербаев. Мұнай-газ ісінің негіздері. -Астана,2008.24-39,124-353б.

4         Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік:  Энергетика/жалпы редакциясын басқарған п.ғ.д., профессор А.Қ. Құсайынов. – Алматы: Республикалық мемлекеттік Рауан баспасы, 2000.

5        Аққошқаров Е. Физика терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1974.

6        Құрманбайұлы Ш., Сапина С. Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар сөздігі. – Алматы: “Сөздік-Словарь”, 2004.

7        Е.Нұрекен, Д.Темірбаев, Б.Алияров. Жылу қайраттық атаулардың қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігі.-Алматы, 2009.

8         Қ.Аймахан. Алматыға әлі 16 шағын электр станса салу керек. -Алматы ақшамы №47 23.04.2010

9        Қ.Аймахан. Алматы қаласындағы автокөлік құралдары біртіндеп табиғи газға көшіріле бастайды.- Алматы ақшамы №58 13.05.2010

  

 

 

Мазмұны

 

1.

Тапсырмалар

3

2.

Атом электр стансасының сызбасы

3

3.

ЖЭС және АЭС құралдарының шөгінділерін тазалау        

4

4.

Барабанды қазандардың су-химиялық тәртібі

5

5.

1 Сатылап булану және қазандарды үрлеу

6

6.

2 Сатылап булану және қазандарды үрлеу

6

7.

1 Химиялық тазарту органикалық қышқыл және комплексон композициясын қолдану

7

8.

2 Химиялық тазарту органикалық қышқыл және комплексон композициясын қолдану

8

9.

Конденсатты-қоректік жолдын су-химиялық тәртібі

9

10.

Мұнай және оның қасиеттері

10

11.

Мұнай кен орындарын қазу

11

12.

Мұнай мен газды тасымалдау

12

13

Мұнайды құбырлармен тасымалдау

12

14.

Табиғи газды тасымалдау

13

15.

Ілеспе газдарды мұнайдан бөлу

14

16.

Роторлық бұрғылау

14

17.

Қалалар мен өндіріс орындарының жылу тұтынуы 

16

18

Жылутасығыш және жылумен қамтамасыз ету жүйелерін таңдау 

17

19.

Жылуландыру жабдықтарының түрлері

18

20.

Су жылытқыш қондырғылар

19

21.

Ыстық сумен қыздырылатын су жылытқыштар.      

20

22.

Жылу құбырларының өту жолы мен орналасуы

20

23.

1 Жылу құбырларының құралуы

21

24.

2 Жылу құбырларының құралуы

22

25.

1 Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларының құрылысы

22

25.

2 Жер астымен өткізілетін жылу желілер құбырларының құрылысы

23

26.

Жылулық желілердің өзендер мен жолдардан өту тәсілдері

24

27.

1 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері

25

28.

2 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері

25

29.

3 Жылу желі құбырларын орналастыру тәсілдері     

26

30.

Жылулық желілерін пайдалануды ұйымдастыру 

27

31.

Жылулық желілерінің бұзылуларын табу және жөндеу тәсілдері

28

32.

Жылулық желілерді сынау

28

33

Жылумен қамтамасыз ететін жүйелерінің техника-экономикалық көрсеткіштерін есептеу

30

34

1 Алматыда биыл (2010 жылы) газбен жүретін автобустар бағытқа шығады

30

35

2 Алматыда биыл (2010 жылы)  газбен жүретін автобустар бағытқа шығады

31

36

3 Алматыда биыл (2010 жылы)   газбен жүретін автобустар бағытқа шығады

32

37

Былтыр 9 шағын станса жаңадан салынды және жөндеуден өтті.

33

38

Алматыға әлі 16 шағын электр станса салу керек.

34

39

34 шағын станса 140 пайыз жүктемемен жұмыс істеген

34

40

Қысқы Азия ойындары үшін де шағын электр стансалары керек.

35

41

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

36

42

Мазмұны

38