Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Алматы энергетика және байланыс университеті

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

Қазақ тілі – 1 пәнінен 5В073100 - «Өміртіршілік қауіпсіздігі» бағыты бойынша практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Алматы 2011

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Төлеуп М.М., Шәрібжанова Ғ.Ғ. Қазақ тілі – 1 пәнінен 5В073100 - «Өміртіршілік қауіпсіздігі» бағыты бойынша практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау-Алматы: АЭжБУ, 2011.- 36 б.

Әдістемелік нұсқау «Қазақ тіл-1» пәні бойынша университетте жаңадан ашылған «Өміртіршілік қауіпсіздігі» бағытында оқитын бакалаврларға арналған.

Әдістемелік нұсқауда аталған бағыт бакалаврларын кәсіби мамандандыру мақсатында берілген мәтіндер, жаттығулар, арнайы тапсырмалар, сөздік ұсынылған. Берілген материалдар оқушылардың мектептен алған біліктіліктері мен дағдыларын жетілдіріп, кәсіби қызметінде қажет болатын терминдермен таныстырып, оларды өз қажеттіліктеріне пайдалана білуге және ғылыми, публицистикалық стиль мәтіндерімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізеді.

Әдеб. көрсеткіші – 3 атау.

Пікір беруші: пед.ғыл.канд., доцент Р.Қ. Бөкейханова

“Алматы энергетика және байланыс университеті” коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2011 жылғы жоспары бойынша басылады.

“Алматы энергетика және байланыс университеті ” КЕАҚ, 2011 ж. жиынтық жоспары, реті 126

Сөз тіркестерін аударыңыз

Өміртіршілік қауіпсіздігі; адамның өмір сүру ортасы; табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдары; осы заманғы зақымдау құралдары; шаралар кешені; азаматтық қорғаныс; басқару органдарының мемлекеттік жүйесі; шаруашылық объектілері; өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы өндірісі; жұмыс күші ретінде; ғылыми білімнің саласы; өндірістің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері.

1 Адам өміртіршілігі қауіпсіздігінің негіздері

Тіршілік қауіпсіздігі – адамның өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасы мен оны қорғауға, төтенше жағдайларда шаруашылық объектілерінің тұрақты жұмыс істеуіне, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-ақ осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуына бағытталған шаралар кешені.

Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және бейбіт, соғыс уақытында халықты, шаруашылық объектілерін және ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай факторларының зақымдағыш /жойқын/ әсерінен қорғау мақсатында өткізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың жиыны.

Шаруашылық объектілері – өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы өндірісі мен қоғам қызметінің басқа салалары мүдделеріне пайдаланылатын ғимарат, жай және басқа да құрылыстар.

Протагор «Адам – барлық заттың өлшемі» деген екен. Яғни, адамды жұмыс күші ретінде жұмыс үдерісінде ғана қорғау қажет емес, сонымен қатар оны өмір бойы, қайда тұрса да, қайда жүрсе де қорғау қажет.

«Өміртіршілік қауіпсіздігі» – адам өміріне төнетін жалпы қауіп-қатерлерді зерттейтін, соған қарсы қоюға болатын шараларды әзірлейтін ғылыми білімнің саласы. Ол нақты машиналардың, құрал-жабдықтардың, механизмдердің, өндірістің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін шешпейді, онымен арнайы мамандықтар айналысады (атом қауіпсіздігі, электр қауіпсіздігі, жарылыс, өрт қауіпсіздігі және т.с.с.).

«Өміртіршілік қауіпсіздігі» курсының негізгі мақсатына келесі мәселелер кіреді:

– қауіп-қатерді тани білу: оның түрін, болып жатқан жерін, мүмкін зардаптың, зиянның шамасын, қатер болу мүмкіншілігін және т.б.;

– болғалы тұрған қауіп-қатердің алдын алу;

– қауіп-қатер болғанда төтенше жағдай кезінде білікті іс-әрекет жасай білу.

1.1 Сөз тіркестерін тәуелдік жалғаулы (зат есім+зат есім) және анықтауыштық (сын есім, сан есім, есімдік+ зат есім) сөз тіркестеріне бөліп жазыңыз

Тіршілік қауіпсіздігі, табиғи сипаттағы жағдайлар, өмір сүру ортасы, жұмыс күші, қауіпсіз қарым-қатынас, төтенше жағдай(лар), білікті іс-әрекет, шаруашылық объектілері, мемлекеттік жүйе, ел аумағы, қоғам қызметі, жойқын әсер, білімнің саласы, зиянның шамасы, негізгі мақсат, ғылыми білім, тұрақты жұмыс, зақымдау құралдары, келесі мәселе, жалпы мемлекеттік шара(лар).

1.2 Мәтіннің бастауыштары мен баяндауыштарын табыңыздар және қай сөз таптарынан жасалғанына назар аударыңыз

1.3 Тұйық етістіктерді тіркескен сөздерімен жазып алып, қосымшаларын анықтаңыз

1.5 Азаматтық қорғаныс, өміртіршілік қауіпсіздігі, шаруашылық объектілеріне берілген анықтамаларды Не қалай аталады; Не не болып табылады; Не дегеніміз не сұрақтарына жауап беретін конструкцияларға түрлендіріңіз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Сыртқы және ішкі қатер; адам қауіпсіздігінің өз ерекшеліктері; адамның басқа тірі ағзалардан айырмашылығы; ықтимал қатерлер; антропогендік орта жасап үлгерді; нақты іс-әрекеттерден болатын; кешенді қорғану шаралары; іс-әрекеттің түрі күрделенген сайын; нақты іс-әрекеттен болатын қауіп-қатер; қауіп-қатердің көздері; қауіп-қатерден қорғаудың тиімді әрі сенімді шараларын әзірлеу; жан-жануар және өсімдік әлемі; адамдар ұжымы және жеке тұлға.

2 Қауіпсіздік түсінігі

Қауіпсіздік сыртқы және ішкі қатерден қорғайтын тірі ағзаның қажетті шарасы. Ал адам қауіпсіздігінің өз ерекшеліктері бар, адамның басқа тірі ағзалардан айырмашылығы, ол табиғи ортадан өз өмір сүру ортасын жасай алады. Сондықтан болуы ықтимал қатерлер табиғи қатерлердің қатарына жатпауы да мүмкін. Адамдар өздерінің ойлы іс-әрекеттерін пайдалана отырып, өте тез арада антропогендік орта жасап үлгерді. Бұл ортаға тірі ағзалар, оның ішінде адамдардың өзі де, толық бірігіп кете алатын емес.

Міне, сондықтан адамның кез келген іс-әрекеті әкелетін пайдасымен бірге кері нәтиже де әкеліп жатыр, мысалы, экологияның бұзылуы, жарақат алу, ауыру, тіпті қазаға ұшырау. Сондықтан қауіпсіздікті нақты іс-әрекеттерден болатын, адамды және оның өмір сүру ортасын кешенді қорғау шаралары деп түсінуіміз қажет. Іс-әрекеттің түрі күрделенген сайын, кешенді қорғану шаралары қажет болады. Кешенді қорғану шаралары мыналарды қамтиды: құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдік шаралар.

Қауіпсіздік – бұл іс-әрекет кезінде қауіп-қатердің болмайтындығы айқын болған жағдай. Ол үшін үш негізгі міндетті атқару керек:

Бірінші міндет – нақты іс-әрекеттен болатын қауіп-қатерді талдау (идентификация).

Екінші міндет – адамды және өмір сүру ортасын табылған қауіп-қатерден қорғаудың тиімді әрі сенімді шараларын әзірлеу.

Үшінші міндет – осы іс-әрекеттің тәуекелінің қалдығынан қорғану шараларын әзірлеу, себебі толық қауіпсіздік орнату мүмкін емес.

Қауіп-қатердің көздері деп төмендегілерді атауға болады:

– адамның өзі;

– өмір сүру ортасының элементтері: заттар, еңбектің өнімдері мен құралдары, пайдаланылатын қуат, еңбектің микроклиматтық жағдайы, жан-жануар және өсімдік әлемі, адамдар ұжымы және жеке тұлға;

– адам мен өмір сүру ортасы элементтерінің қарым-қатынас процестері.

2.1 Етістіктерден өздік етіс формаларын жасап, сөйлемдер құраңыз

қорға

ки

сұра

ора

жу

2.2 Зат есімдерді анықтауыштармен тіркестіріңіздер және жасалу жолын түсіндіріңіздер (зат есім+зат есім, сын есім+зат есім, есімше+зат есім, сан есім+зат есім)

Қатер(лер), ағза, шара(сы), орта(сы), іс-әрекет(тер), нәтиже, шара(лар-ы), міндет, қалдық(ы), тәуекел.

2.3 Берілген сөйлемдер төңірегінде ой бөлісіңіз

1. Адамның кез келген іс-әрекеті әкелетін пайдасымен бірге кері нәтиже де әкеліп жатыр, мысалы, экологияның бұзылуы, жарақат алу, ауыру, тіпті қазаға ұшырау.

2. Кешенді қорғау шаралары мыналарды қамтиды: құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық, санитарлық, гигиеналық, емдік шаралар.

2.4 Етістіктерді тұйық етістік формасына қойыңыз

жасай алады

үлгерді

пайдалана отырып

қажет болады

қамтиды

әкеліп жатыр

2.5 Сұрақтарға өз бетіңізше ізденіп, жауап табыңыз, топ студенттерімен дөңгелек-үстел жұмысына қатысыңыз

Жер сілкінісі дегеніміз не?

Ол неден болады?

Оған адамдардың қызметі әсер ете ала ма?

Жасанды жер сілкінісін жасауға бола ма?

Жер сілкінісінен сақтану үшін қандай алдын ала дайындық керек?

Жер сілкінісі кезінде қалай сақтану керек?

Жер сілкінісі кезінде нені есте сақтау керек?

Сөз тіркестерін аударыңыз

Өмір сүру ортасының жағдайымен санаспай ойсыз іс-әрекет жасау; атмосфералық ауа; газ қабаты; антропогендік көздер; өнеркәсіп орындары; қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы; зиянды заттар; улы қосылыстар, озон қабаты; қауіпсіздік жүйесінде; атмосфералық ауаның былғану көзі; ғаламшардың өмірі; көмірқышқыл газы; өнеркәсіп орындары; қышқыл жаңбыр; зиянды қосындылардың жартысына жуығы; атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер.

3 Өмір сүру ортасындағы қауіп-қатердің көзі мен деңгейі

Бұл күндері адамның өзі жасаған жаңа өмір сүру ортасына техносфераға байланысты өміртіршілікке қауіп төніп тұр. Себебі адам өмір сүру ортасының жағдайымен санаспай ойсыз іс-әрекет жасауының арқасында техникалық жоғары деңгейге жеткендігінің кесірінен өз өміріне қауіп-қатер туғыза бастады.

Сонымен адам қауіпсіздік жүйесінде үш түрлі рөл атқарады:

– қорғау объектісі ретінде;

– қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде;

– қауіп-қатердің көзі ретінде.

Атмосфералық ауаның былғану көзі және дәрежесі.

Атмосфералық ауа – бұл ғаламшардың (планета) өмірі, жердің азоттан, оттегінен, көмірқышқыл газынан, озоннан, гелийден тұратын газ қабаты.

Атмосферада табиғи және антропогендік көздерден қосылатын әртүрлі қосындылар әр кездерде де болады. Ондай табиғи қосындыларға шаңдар жатады, олар, негізінен, өсімдік түрлерінен, вулкандардан, эрозияға ұшыраған топырақтан, ғарыш шаңдарынан тұрады және өрт түтіндері, газдар да жатады.

Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркәсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік және жылу энергетикасы жатады. Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл сайын зиянды заттар шығады. Бұл зиянды қосындылардың жартысына жуығын энергетика, ал түсті металдар – 22,7%, қара металдар – 15,7 % береді.

Атмосфераға зиянды заттар шығаруда автокөліктер үлкен орын алады. Қазақстанның үлкен қалаларында автокөліктердің зиянды заттарды щығарудағы үлесі 60-80 пайызды құрайды, Ал Алматы қаласында – 90 пайыз. Осы күндері атмосфераға 500-ден астам улы заттар шығады екен, оның саны күннен күнге ұлғаюда.

Атмосферадағы қоспалардың және олардың қозғалысы екінші деңгейдегі өте улы қосылыстардың пайда болуына әкеліп соғады (қара түтін – смог), қышқыл (кислота) және олар озон қабатын бұзатын бірден-бір қосындылар.

Смог көздің көру мүмкіндігін төмендетеді, металдың тотығуын күшейтеді, денсаулыққа кері әсер етеді әрі тұрғындардың өлімін көбейтіп, аурушаң етеді.

Қышқыл жаңбыр тұщы судың ашық қоймаларының сапасын төмендетеді, тірі организмдердің құруына әкеледі. Сондықтан осы күрделі мәселелер жөнінде адамзат алдын ала тиімді шаралар қабылдамаса, Жердегі өміртіршілікке үлкен қатер туындауы мүмкін.

3.1 Мәтін соңындағы қара шрифтімен бөлінген сөйлемдер төңірегінде пікірталасқа қатысыңыз

3.2 Егер сіз қоршаған ортаны қорғау министрі болсаңыз атмосфералық ауаны тазарту үшін қандай шаралар қолданар едіңіз? Осы мәселе төңірегінде ой алмасыңыз

3.3 Зат есімдерді етістіктермен сәйкестендіріңіз.

кері әсер төнгізу

міндет ұшырау

сапасын әзірлеу

озон қабатын жасау

қауіп-қатер төмендету

ойсыз іс-әрекет сүру

өмір көбейту

өлімді бұзу

қорғану шараларын ету

эрозияға атқару

Сөз тіркестерін аударыңыз

Улы химиялық заттар өзінің пайдаланылуына байланысты; кәсіпке байланысты аурулар; улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді; әртүрлі химиялық өзгеріске ұшырайды; улы заттар жүйке жүйесінде жиналады; уды жоюдың негізгі тиімді жолы; қан айналымына кез келген уақытта қайта түсуі мүмкін.

4 Өмір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер ететін факторлар

Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда адамзатқа белгілі 7 млн. астам химиялық зат бар. Олардың 60 мыңнан астамы кең қолданылады, тамаққа қосу түрінде – 5500, дәрі-дәрмек – 4000, тұрмыс химиясында 1500 пайдаланылады. Халықаралық нарықта жыл сайын 500-ден 1000-ға дейін жаңа химиялық қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне, сондықтан адам өміріне қауіпті улы заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.

Улы химиялық заттар өзінің пайдаланылуына байланысты төмендегідей болып жіктеледі:

– өнеркәсіп уы – өндірісте қолданылатын заттар;

– улы химикаттар – ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;

– дәрі-дәрмектер;

– тұрмыс химикаттары;

– өсімдіктер және жануарлар уы – өсімдіктерде, саңырауқұлақтарда, жануарларда, құрт-құмырсқаларда болатын заттар.

Зиянды заттардың әсері және ағзаға ену жолдары. Зиянды заттар адам ағзасына тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту жолдары арқылы енеді. Көп жағдайда (80-90%) кәсіпке байланысты аурулар және уланулар ағзаға улы газдардың, булардың, тұмандардың енуіне байланысты болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді.

Адам ағзасының улы заттарға қарсы күресінің жолдары. Зиянды заттар ағзаға түскен соң, әртүрлі химиялық өзгеріске ұшырайды: биотрансформация немесе метаболизм. У әртүрлі жолмен өз күшін жоғалтады.

Бірінші жол – удың химиялық құрылымының өзгеруі.

Екінші жол – улы затты уақытша бір органдарға бөліп қоюы (депонирование). Бұл жол – уақытша қанда айналып жүрген удың көлемін азайтады. Мысалы, ауыр металдар (қорғасын, кадмий) сүйекте, бауырда, бүйректе, кейбір улы заттар жүйке жүйесінде жиналады. Бұл үдеріс өте күрделі және уды жоюдың негізгі тиімді жолы болып саналмайды. Себебі у қан айналымына кез келген уақытта қайта түсуі мүмкін.

Үшінші жол – ағзадан шығуы – бұл әртүрлі жолмен болады: тыныс алу жолдары арқылы, ас қорыту, бүйрек, тері, тер. Мысалы, ауыр металдар ішек-қарын жолымен ағзадан шығады. Терлегенде термен де шығуы мүмкін.

4.1 Не қайда қолданылады тіркесіне сәйкес келетін сөйлемдерді түрлендіріңіз. Мысалы: Өнеркәсіп уы – өндірісте қолданылатын заттар. 1. Өнеркәсіп уы өндірісте қолданылады. 2. Өндірісте өнеркәсіп уы қолданылады

4.2 Сөздердің синонимдерін жазыңыз

пайдалану –

әзірлеу –

әсер –

іске асыру –

себебі –

сондықтан –

өнім –

жиналу -

4.3 Мәтіннен анықтауыштық тіркестерді (бағыныңқы сыңары сын есім, сан есім, есімше) тауып жазыңыз

4.4 Өнеркәсіп уы, улы химикаттар, дәрі-дәрмектер, тұрмыс химикаты, өсімдіктер және жануарлар уы дегеніміз қандай у? Таратып айтыңыз (химия пәні бойынша білімдеріңізді пайдаланыңыз)

4.5 Мәтінге сүйене отырып, неліктен не болуы мүмкін; оның салдары неге әкеп соғуы мүмкін конструкциясы бойынша сөйлемдер құрастырыңыз

4.6 Сіз аяқ астынан тамақтан немесе дәрі-дәрмектен уланып қалдыңыз. Дәрігерлік алғашқы көмек келгенге дейін қандай шара қолданасыз?

Сөз тіркестерін аударыңыз

Өзгенің көмегі болмайтын немесе көмек беру шектелген жағдай; денсаулығына немесе оның дүние-мүлкіне тікелей қатер туғанда; тіпті күнделікті жағдайда да пайда болуы мүмкін; адамның жападан жалғыз экстремалдық жағдайда қалуы; амалсыз осындай жағдайға тап болған адам; адам стрестік жағдайдан неғұрлым тез арада шыға алса; сасқалақтау, стресс (есеңгіреу) жағдайымен күресу; қайтып оралудың жолын ойластыруы керек.

5 Экстремальдық жағдайдағы адам өміртіршілігінің қауіпсіздігі

Экстремальдық жағдай дегеніміз не? Адам өміріне, денсаулығына немесе оның дүние-мүлкіне тікелей қатер тудырғанда, өзгенің көмегі болмайтын немесе көмек беру шектелген жағдайды экстремалдық деп атайды.

- кенеттен немесе ойламаған жерден пайда болуы;

- адамның зорлану, шиеленісу жағдайында болуы;

- алғашқы секунд пен минуттағы денсаулыққа залалын тигізетін қатердің мүмкіндігі;

- жедел істелетін белсенді іс-әрекеттің қажеттілігі.

Экстремальдық жағдайлар адамдардың табиғат аясында болған кезінде де (шөлде, орманда, тегісте, өзенде және т.с.с.), қала ішінде де (ауданда, ауылда), тіпті күнделікті жағдайда да пайда болуы мүмкін.

Экстремальдық жағдай адамдардың мамандықтарына және олардың өмір сүру дағдысына қарай әртүрлі болады деген тұжырымға келуге болады.

Адамның жападан жалғыз экстремальдық жағдайда қалуы ерекше талдауды қажет етеді. Амалсыз осындай жағдайға тап болған адам алдымен қандай қиындыққа тап болғанын болмысымен түсінуі қажет. Содан соң барып баспана, тамақ туралы және қайтып оралудың жолын ойластыруы керек әрі алғашқы сасқалақтау, стресс (есеңгіреу) жағдайымен күресуі қажет.

Шешім қабылдағанда мына қажеттіліктерді қатты ескеру керек:

- дәрігерлік көмек көрсетуді (егер қажет болса);

- сыртқы дүниемен байланыс орнатуға қам жасауды;

- баспана ұйымдастыруды;

- су мен тағам табуды;

- айналаны бағдарлап, зерттеп, жүретін бағытты анықтап алу керек.

Адам стрестік жағдайдан неғұрлым тез арада шыға алса, соғұрлым оның сабырлы, ойлы іс-әрекеті оң нәтижесін береді.

5.1 Керек, қажет, мүмкін модаль сөздерімен келген тіркестерді тауып, мәтіндегіден өзге сөйлемдер құрастырыңыз

5.2 Күнделікті жағдайда қандай экстремалдық жағдай болуы мүмкін?

5.3 Өз басыңыздан немесе жақындарыңыздың басынан өткен экстремалдық жағдай болды ма, одан қалай жол тауып шықтыңыз?

5.4 Экстремалдық жағдайда шешім қабылдағанда ескерілетін қажеттіліктерді сіз (дәрігерлік көмек көрсету, сыртқы дүниемен байланыс орнату, баспана жасау, су мен тағам табу) қалай жүзеге асырар едіңіз?

Сөз тіркестерін аударыңыз

Денсаулықты нығайту және жұмысқа деген қабілеттілікті көтеру; спорт кәрінің де, жастың да денсаулығын жақсартады; адам денесіндегі жылуды өзгертіп отыру; аурулардың пайда болуына әсер ететін факторлар; ағзаны шынықтыруды кез келген жаста, кез келген уақытта бастауға болады; шынығу қосымша материалдық шығынды қажет етпейді; кез келген уақытта, кез келген жерде айналыса беруге болады.

6 Адамның күнделікті қозғалу режімі мен тамақтануы

Оңтайлы қозғалу режімі түрі дене шынықтырумен, спортпен айналысу – денсаулықты нығайтудың және жұмысқа деген қабілеттілікті көтерудің ең бір тиімді әдісі. Дене шынықтыру мен спорт кәрінің де, жастың да денсаулығын жақсартады әрі ауырмаудың алдын алуға мүмкіндік жасайды.

Шынығу – организмді нығайтудың, экологияның адамдар денсаулығына кері әсер етуін жеңудің тиімді құралы. Ол негізінен адам денесіндегі жылуды өзгертіп отыру арқылы қол жеткізетін әдіс. Шынығу адам организміне еш кесірін тигізбейді. Сондықтан ағзаны шынықтыруды кез келген жаста, кез келген уақытта бастауға болады.

Шынығудың процедуралары ерекше. Көп жағдайларда тек табиғи факторлар қолданылады: ауа, күн және су. Сондықтан болар, шынығу қосымша материалдық шығынды қажет етпейді және кез келген уақытта, кез келген жерде айналыса беруге болады.

Ұтымды (рациональное) тамақтану. Халық үшін ұтымды тамақтану әрқашан да өте маңызды болып саналады. Соңғы жылдары нанмен, жарма (крупа), макарон тағамдарымен, қантпен көбірек тамақтанудың арқасында өзге тамақтың түрлері арасындағы қатынас бұзылды. Бұл тамақтың түрлерімен күндік рацион калориясы жоғары болып отыр. Қуатты пайдаланудың орта шамасы және негізгі тамақ заттары (ақуыз, май және көміртегі) балалар мен үлкен кісілерде бүгінгі күндері онша жоғары емес.

Аурулардың пайда болуына әсер ететін факторлардың бірі – артық тамақтану. Адамның іс-әрекеті, ақыл-ойының дұрыс дамуы, еңбекке деген қабілеттілігі, еңбегінің өнімділігі, өмірінің ұзақтығы дұрыс тамақтануымен тікелей байланысты.

6.1 Мәтінге сұраулы сөйлем түрінде жоспар құрыңыз, одан кейін атаулы сөйлемге ауыстырыңыз

6.2 а) Мәтіннің жоспарына сай тірек сөздерді теріп жазыңыз және оған сүйене отырып, мазмұндаңыз

ә) Мәтіннің сөйлемдеріндегі тірек сөздерді пайдалана отырып, мәтіндегіден өзге сөйлемдер құрастырыңыз.

6.3 Ақуыз, көміртегі, май және дәрумендер (витаминдер) мен минералдар қай тағамның құрамында болатынын еске түсіріңіздер және күнделікті өмірде олардың қай түрлерін пайдаланатындарыңызды айтыңыз

6.4 Табиғи факторлардың адамға тигізетін пайдасы немесе зияны туралы ойластырып, сөйлемдерді жалғастырыңыз

Ауада көп (жүру, қыдыру, болу т.б.) ... .

Күн астында (бірнеше сағат, аз уақыт, ұзақ уақыт т.б.) ... .

Суда (су ішінде, су бетінде, су астында т.б.) ... .

Сөз тіркестерін аударыңыз

Демалыс кезінде ағзада қайта қалпына келтіру процесі жүреді; ағза қайта қалпына келіп үлгермейді; алдымен ағзада функционалдық өзгерістер басталады; іс-әрекеттің түрлерін дер кезінде алмастыра білу; еңбектің өнімділігін арттырады; адамзат табиғаттың өнімі ретінде; өзіне-өзінің сенімділігінің төмендігі; ортадағы психикалық климаттың дұрыстығы; өзінің мүмкіншіліктерін қарсы қоя білу.

7 Еңбек және демалыс гигиенасы (тазалығы) және ұжымдағы қарым қатынасты үйлестіру

Адамның әрбір жасына байланысты еңбек режімі физиология заңына байланысты, яғни еңбек процесі демалумен ауысып отыруы керек. Демалыс кезінде ағзада қайта қалпына келтіру процесі жүреді де, адам еңбек етуге дайын болады. Егер демалыс уақыты жеткіліксіз болса, онда ағза қайта қалпына келіп үлгермей, шаршағандық пайда болады. Бұндай шаршағандық жалғаса берсе, алдымен ағзада функционалдық өзгерістер басталады да, ал содан соң ол ағзаның кейбір органдарының ауруымен жалғасады. Сондықтан адам өмірінде еңбек пен демалыстың гигиеналық режімі болуы өте қажет. Іс-әрекеттің түрлерін дер кезінде алмастыра білу еңбектің өнімділігін арттырады, сапасын жақсартады, денсаулығын сақтауына жол ашады.

Тамақтану және еңбек гигиенасы тәрізді адам өзі тұратын орны да оның денсаулығына өз әсерін тигізеді. Тұрғын үй, коммуналдық жағдай адам денсаулығына ықпалын тигізу жағынан үшінші орын алатыны бұрыннан белгілі. Адам өз өмірінің көп жылдарын осы жерде өткізеді. Тұрғын үй-жайға қоятын гигиеналық талаптар – ауа алмасудың қажеттілігі және тазалықтың болуы.

Ұжымдағы психикалық-эмоционалдық қарым-қатынасты үйлестіру.

Адамзат табиғаттың өнімі ретінде өзіне әсер ететін табиғаттың күшін және әлеуметтік ортаның әсерін тұрақты сезінеді. Адам ағзасы бұған да ыңғайланады. Соның бірі – ұжымдағы қарым-қатынас. Оның қиындығы, бірліктің жоқтығы, өзіне-өзінің сенімділігінің төмендігі, еңбектегі, оқудағы, спорттағы жетістіктің жоқтығы адамның психикалық жағдайына өте ауыр әсер етеді. Өмірдің қиын сәттеріне дұрыс қарап, оған өзінің мүмкіншіліктерін қарсы қоя білу және жеңу үшін адам өзін дайындауы керек, себебі денсаулықтың жағдайына үлкен әсерін тигізеді.

Психикалық-әлеуметтік стрестің (есеңгіреудің) мәселелері, оларды дұрыс шешу салауатты өмір сүру үшін өте маңызды. Себебі бұлар жүрек-тамыр жүйесінің ауруының пайда болуына тікелей әсер ететін факторлар. Жұмыстағы, отбасындағы, ортадағы психологиялық климаттың дұрыстығы салауатты өмір сүруге көп септігін тигізетіні ғалымдардың сараптамаларында да, өмір тәжірибесімен де дәлелденген.

7.1 Сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлемдер құрастырыңыз

1. Еңбек процесі. Демалу.

2. Шаршағандық. Функционалдық өзгерістер.

3. Іс-әрекеттің түрлері. Еңбек өнімділігі.

4. Тұрғын үй. Адам денсаулығы.

5. Жетістік. Адамның психикалық жағдайы.

7.2 «Ұжымдағы дұрыс қарым-қатынасты қалай ұйымдастыруғы болады?» деген тақырыптағы пікірсайысқа қатысыңыз

7.3 Сұрақтарға жауап бере отырып, өз пікіріңізді білдіріңіз

Салауатты өмір салты дегенді қалай түсінесіз?

Ол адамның сапалы өмір сүруіне әсер ете ме?

Сіз салауатты өмір салтын ұстанасыз ба?

Оның маңызы шынымен де жоғары ма, әлде ол жай айтылған сәнді сөз бе?

Сөз тіркестерін аударыңыз

Адамдардың табиғатқа, оның ресурстарына ойсыз араласуы; дүниежүзілік мұхиттардың ластануы; азот оксидінің мыңдаған тонналарының жер бетіне түсуіне әкеліп отыр; ол тірі ағзалар мен қоршаған ортаның байланысы; табиғатты тиімді пайдалану ережесінің бұзылуы; орны толмайтын ресурстар қатары; медицина қызметкерлерін және экологтарды мазасыздандырып отырған тағы бір жайт; су көздерін ластанудан, тұзданудан қорғайтын бірнеше заң қабылданды; қоршаған табиғи ортаны қорғау заңы; су қорғау ережелері.

8 Экология және денсаулық

Адамның көңіл-күйі мен өміртіршілігі қоршаған ортаның жағдайымен өте тығыз байланысты. Адамдардың табиғатқа, оның ресурстарына ойсыз араласуы жер шарының климатының өзгеруіне, дүниежүзілік мұхиттардың ластануына, шөлді-шөлейтті жерлердің кеңеюіне, ормандардың азаюына, қышқылды жаңбырлармен келетін күкірт және азот оксидінің мыңдаған тонналарының жер бетіне түсуіне әкеліп отыр. Ал олардың жан-жануарлар мен өсімдіктер, су жүйесін жойып жатқандығы белгілі.

Экология дегеніміз не? «Экология» гректің ойкос – үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана) және логос – ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер экология – ол тірі ағзалар мен қоршаған ортаның байланысын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, бір-бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын зерттейтін ғылым деп санайды.

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас мәңгі және сонымен қатар тұтас күрделі мәселе. Табиғат ресурстары арқылы адамзат өзінің көптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді. Оларға атмосфералық ауа, су, топырақ, кен байлықтары, күн радиациясы, ауа райы, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, жер қабатындағы жылу энергиясы т.б. жатады.

Табиғатты тиімді пайдалану ережесінің бұзылуы салдарынан орны толмайтын ресурстар қатарына соңғы жылдары жер қойнауындағы пайдалы қазбалар, жарамды жер көлемі, тұщы су, оттек т.б. қосылды.

Ғалымдарды, медицина қызметкерлерін және экологтарды мазасыздандырып отырған тағы бір жайт, ол су, тамақ, ауа арқылы адам ағзасына ауыр металдардың құрамаларының – сынап, қорғасын, калий, фосфат, нитраттар және нитриттер түсуі. Жылдан-жылға табиғат қатты қалдықтармен ластанып келеді.

Соңғы жылдары халықтың денсаулығын қорғауға бағытталған табиғат байлығын тиімді пайдалануды, әсіресе су көздерін ластанудан, тұзданудан қорғайтын бірнеше заң қабылданды. Олардың кейбіреулері мыналар: қоршаған табиғи ортаны қорғау заңы, су кодексі, су қорғау ережелері.

8.1 Мәтінге сөздік жасаңыз

8.2 Қоршаған ортаны қорғау және адамдар денсаулығын сақтау үшін әрбір адам не істеу керек деген сұрақ төңірегінде өз ойларыңызды жазып келіп, пікірсайысқа қатысыңыз

Жаңа сөздерді меңгеріңіз:

балама – альтернатива, альтернативный

үлес – доля

жел екпіні – порыв ветра

тапшылық – дефицит

әлеует – потенциал

шаршы шақырым – квадратный километр

бастама – инициатива

ынтымақтастық - сотруднчество

Сөз тіркестерін аударыңыз

Үстіміздегі ғасырдың ортасына таман; ғалымдардың болжамы бойынша; балама энергетика көздерін қалыптастыру және дамыту бағдарламалары; экспорттық бағамдау негізінен алғанда, Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел екпіні; Шелек кешеніндегі жел энергиясы көздері; Шелек кешеніндегі жел энергиясы көздерін; таптырмас ресурс болып табылады; орталықтандырылған электр жүйесі арқылы электр қуатымен қамтамасыз ету шығыны; электр қуатына деген тапшылықты ескерсек; елімізде балама энергия өндіру дәрежесі өте төмен деңгейде; балама энергияға деген сұраныс бүгінде күн тәртібіне өткір қойылып отыр; еліміздің шалғай өңірлерін электр қуатымен қамтамасыз ету тиімділігін еселей арттырады; қосымша электр қуатын тарату желілерінің құрылысын салу; күн энергиясы саласын дамыту мақсатында; өзара стратегиялық ынтымақтастық байланыстарды нығайту.

9 Болашақ тұғыры – балама энергия

Энергетикалық қуат көздерінің балама түрлеріне деген әлемдік сұраныс жылдан-жылға артып келеді. Ғалымдардың болжамы бойынша үстіміздегі ғасырдың ортасына таман жаһандық энергетикалық баланстағы балама қуат көздерінің үлесі 35 пайызға жететін көрінеді. Еуроодақ балама энергетика үлесін 2020 жылдары 40 пайызға жеткізуді көздеп отыр. Қазір іс жүзінде барлық дамыған елдерде балама энергетика көздерін қалыптастыру және дамыту бағдарламалары жүзеге асырылуда.

Гидроэлектр стансалары шығаратын электр энергиясы әрі арзан, әрі қауіпсіз. Экологиялық жағынан ешқандай зияны да, шығыны да жоқ қуат көзінің тағы бірі жел энергиясы болып табылады. Бұл энергия көздеріне қарағанда игерілуі қымбат, алайда экологиялық қауіпсіз әрі ешқашан сарқылмайтын тағы бір балама энергия көзі – күн энергиясы.

Қазақстанның балама энергия көздері бойынша әлеуеті аса зор. Экспорттық бағамдау негізінен алғанда, еліміздің құрамына гидроэнергия, жел және күн энергиясы кіретін ресурстық әлеуеті 1 трлн. квт/сағ. мөлшеріне тең деп жобалануда. Ақиқатында қазақстандық жел энергиясының қуаты ешқашан сарқылмайды. Бұл ретте Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел екпінін және Алматы облысындағы Шелек кешеніндегі жел энергиясы көздерін атауға болады. Сонымен бірге Шелек кешеніндегі жел энергиясы көздері де болашақта балама энергия үшін таптырмас ресурстар болып табылады. Мамандардың пікірінше, республикамыздың бірқатар өңірлеріндегі жел энергиясының қуаты бір шаршы шақырымға 10 МВт-ға тең келеді екен.

Еліміздің оңтүстік өңірлеріндегі электр қуатына деген тапшылықты ескерсек, балама энергияға деген сұраныс бүгінде күн тәртібіне өткір қойылып отыр. Өкінішке орай, елімізде балама энергия өндіру дәрежесі өте төмен деңгейде. Қазақстанның бір шаршы шақырымға 5 адамнан ғана келетін 2,7 млн. шаршы шақырымға созылатын ұлан-ғайыр даласында орталықтандырылған электр жүйесі арқылы электр қуатымен қамтамасыз ету шығыны өте жоғары. Сондықтан балама энергия көздерін пайдалану еліміздің шалғай өңірлерін электр қуатымен қамтамасыз ету тиімділігін еселей арттырады және қосымша электр қуатын тарату желілерінің құрылысын салу шығынын азайтады.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен іс жүзіне асырыла бастаған еліміздің 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасында бұл көкейкесті мәселеге ерекше маңыз берілді. Бағдарламада еліміздің жалпы энергия тұтыну көлемінде балама энергия көздерінің үлесін бір пайызға дейін жеткізу міндеті қойылған.

Қазір Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі балама энергия көздерін дамытуға барынша жағдай жасау шараларын қарастыруда. Осы мақсатта биылғы жылы министрлік Korea Elektrik Power Corporation және Samsung C&T Corporation атты кореялық компаниялармен өзара ынтымақтастық меморандумына қол қойды. Бұл келісім бойынша Қазақстанның жел және күн энергиясы саласын дамыту мақсатында өзара стратегиялық ынтымақтастық байланыстарын нығайту көзделген. Кореялық консорциум елімізде қуаты 1 ГВт-ға тең жел және күн электр стансаларының құрылысын салу жөніндегі жобаны жүзеге асырады. Бұл жобаның жалпы құны 2,5-2,8 млрд. доллар мөлшерінде болады деп күтілуде. Бұл ТМД мемлекеттері арасында балама энергия көзін өндіріске енгізу жөніндегі ең ірі жоба болып табылады.

Қазақстан болашақта балама энергия көздерін қалыптастыру және дамыту мақсатындағы кешенді шараларды жүзеге асырып, бұл мақсатта тиімділік пен жоғары нәтижеге қол жеткізетін өңірдегі бірден-бір ел болмақ. («Егемен Қазақстан» газетінен).

9.1 Мәтіннің сөздігін түзіңіздер

9.2 Мәтінді бөліктерге бөліп, сұрақ қойыңыз. Сұрақтар негізінде жоспар құрыңыз

9.3 Мәтінді қысқаша өз сөзіңізбен баяндаңыз

9.4 Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңыз

9.5 Күрделі (3-4 сөзден құралған) анықтауыштық тіркестерді теріп жазып, аударыңыз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде; фабрикалар мен ірілі-ұсақты кәсіпорындардың көбейгені сонша; электр қуатына деген сұраныс; электр қуатын үнемдеу мақсатында; «кезекпен өшіру» тәжірибесі; 400 мегаваттық Жаңатас және Шоқпар жел электр стансаларының құрылысы.

10 Су мен желдің қуаты далаға кетпесін

Тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде ел экономикасы аса қарқынды өркендеп, алып зауыт, фабрикалар мен ірілі-ұсақты кәсіпорындардың көбейгені сонша, электр қуатына деген сұраныс бұрынғыдан бірнеше есеге көбейе түсті. Ел Үкіметі де қол қусырып отырған жоқ. Соның нәтижесінде электр қуатын үнемдеу мақсатындағы «кезекпен өшіру» тәжірибесі тоқтатылды. Бірақ электр қуатына деген тапшылық әлі де сезіледі. Бірақ одан шығатын жол бар. Қазақ менеджерлері оны енді қолға алып жатқанымен, шет елдер бұл тәсілге әлдеқашан көшіп алған.

Шетелдік кәсіпкерлер мен шаруалардың шаруасын шалқытып жатқан бұл тәжірибені енді жамбылдықтар да қолға алып көрмекші. Атап айтсақ, облыста 400 мегаваттық Жаңатас және Шоқпар жел электр стансаларының құрылысы басталып кетті. Елдегі ірі жобалардың бірі болып табылатын бұл іске «Central Asia Green Power», «Relight Group» және «Visor» компаниялары 1 миллиард долларын салмақшы. («Егемен Қазақстан» газетінен).

10.1 Мәтінді оқып, не туралы екендігін екі-үш сөйлеммен өз сөзіңізбен баяндаңыз

10.2 Алғашқы сөйлемді таратып баяндаңыз (қандай ірілі-ұсақты кәсіпорындарды айтар едіңіз?)

10.3 Берілген сөздердің антонимдерін жазыңыз

қарқынды

ірі

көбею

үнемдеу

өшіру

шығу

тапшылық

басталу

салмақшы

10.4 Мәтіннен зат есімдерді теріп жазып, қай септікте тұрғанын көрсетіңіз

10.5 Мәтіннен есімшелік тіркестерді жазып алып, есімшенің сөйлемнің қандай мүшесінің қызметінде тұрғанын анықтаңыз

10.6 Мәтінде қол қусыру, қолға алу сияқты тұрақты тіркестер бар

Олардың мағынасын түсіндіріңіз. Қол, бас, көз, қас, кірпік, мұрт, сақал, ауыз, тіл, аяқ жүрек, т.б.адамның дене мүшелерінің атаулары қатыстырылып жасалған тіркестерді фразеологиялық сөздіктен жазып алып келіп, талқылаңыз.

Сөз тіркестерін аударыңыз

Біріккен ұлттар ұйымы даму бағдарламасы; жүргізілген жұмыстар нәтижесін берген жағдайда; бұл көрсеткішті 4 пайызға дейін көтеруге әлеуеттері жететін болады; жел энергетикасына ақша салатын инвесторлар; жел энергетикасы саласындағы жобаларға қатысуға ниет білдіру; ауаны ластауды азайту міндеттемесі; Қазақстанның заңнамасына сәйкес.

11 Жел желге ұшпасын!

2015 жылға қарай Қазақстанда 5 жел энергиясын өндіретін орталықтар көптеп ашылады. Болашақта олардың әрқайсысы 50 МВт қуа өндіруге қабілетті болмақ. Осының арқасында елімізде 250 МВт жел энергиясын өндіруге мүмкіндік туады.

Біріккен ұлттар ұйымы даму бағдарламасының жел энергетикасын дамыту жобасының менеджері Айнұр Соспанованың айтуынша, қазіргі күні 15-тен аса жел алаңдарын зерттеу жүргізіліп жатыр. Жүргізілген жұмыстар нәтижесін берген жағдайда, әрбір орталықтың 2015 жылға қарай Қазақстандағы жел энергиясының үлес салмағын 1 пайызға, ал 2030 жылға дейін бұл көрсеткішті 4 пайызға дейін көтеруге әлеуеттері жететін болады. Ал Қазақстанның заңнамасына сәйкес мемлекет баламалы қуат көздерін шығаратын энергияны сатып алуға және жалпы республикалық желілерге қосуға мүмкіндік береді. Бұл ретте өз ойын білідре кеткен А.Соспанова: «Ендігі жердегі ең басты мәселе, біздің еліміздегі жел энергетикасына ақша салатын инвесторлар өз шығындарын ақтайтындықтарына сенімді болулары керек. Бүгінде оларға қажетті жағдайлар жсалынып жатыр. Сондықтан инвесторлар Қазақстандағы жел энергетикасы саласындағы жобаларға қатысуға ниет білдіріп отыр. Олардың ішінде отандық және шетелдік компаниялар бар»,– деді. Естеріңізге сала кетелік, Қазақстан Орталық Азияда зиянды газдың қалдықтары бойынша алдыңғы орында. Киота протоколына қол қойып, ауаны ластауды азайту міндеттемесін алған еліміз үшін – баламалы энергетика көздерін дамыту аса қажет. («Дала мен қала» газетінен).

11.1 Тіркестердің сыңарын табыңыз

жобаға сатып алу

ауаны ластау

энергияны зерттеу

жел энергетикасын қатысу

көрсеткішті көтеру

жел алаңдарын дамыту

11.2 Көп нүктенің орнына қажеттігіне қарай қосымшалар жалғаңыз

Газдың қалдықтар...; шетелдік компания...; Киота протокол...; баламалы энергия...; жел энергия...; отандық компания...; бірінші курс...; қазақ тілі курс...;

техникалық бөлім...; оқу бөлім...; экономика сала...; экономикалық кеңістік...; бұл бағдарлама...; кешенді бағдарлама...; ынтымақтастық бағдарламас... .

Сөз тіркестерін аударыңыз

Атом энергиясын бейбіт мақсаттарға пайдалану жөніндегі ынтымақтастық; журналистер алдында жасаған мәлімдемелері бойынша; ядролық отын саласында атқарылатын орасан зор жұмыс ауқымы; табиғи уран өндірісін дамыту; геологиялық барлау жұмыстарын кеңейту мақсатында; ынтымақтастық бағдарламасы шеңберінде; Қазақстан Үкіметі АЭС салу жөнінде шешім қабылдайтын болса; ауыр зардаптарға ұшыратқан жер сілкінісі салдарынан; адамзат болашағын атом энергетикасынсыз елестету мүмкін емес; атом реакторларының қауіпсіздігі.

12 Бейбіт атом саласындағы ынтымақтастық

Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында атом энергиясын бейбіт мақсаттарға пайдалану жөніндегі ынтымақтастық бойынша кешенді бағдарламаға қол қойылды.

«Росатом» мемлекеттік корпорациясының бас директоры Сергей Кириенко мен «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық компаниясының төрағасы Владимир Школьниктің журналистер алдында жасаған мәлімдемелері бойынша, ұзақ мерзімге арналған бұл бағдарлама екі ел арасында алдағы уақытта ядролық отын саласында атқарылатын орасан зор жұмыс ауқымын белгілейді. Бағдарлама бойынша еліміздің аумағында табиғи уран өндірісін дамыту және геологиялық барлау жұмыстарын кеңейту мақсаттарында бірнеше бірлескен кәсіпорындар құру көзделініп отыр.

Атом энергиясын бейбіт мақсаттарға пайдалану жөніндегі ынтымақтастық бағдарламасы шеңберінде Қазақстан Республикасында атом электр стансасын салу мәселесі де қарастырылған. Сергей Кириенконың айтуы бойынша егер Қазақстан Үкіметі АЭС салу жөнінде шешім қабылдайтын болса, Ресей тарапынан бұл жобаны нақты жүзеге асыруға қолдау көрсетілетін болады. Бұл жоба әлемдегі ең қауіпсіз технологиялар қолданылатын жаңа тұрғыдағы жоба болмақ. Жапон еліндегі ауыр зардаптарға ұшыратқан жер сілкінісі салдарынан «Фукусима» атом электр стансаларында болған апат әлем жұртшылығын ерекше алаңдатып отыр. Соған қарамастан адамзат болашағын атом энергетикасынсыз елестету мүмкін емес. Бұл ретте атом реакторларының қауіпсіздігіне ерекше мән берілуі керек. («Егемен Қазақстан» газетінен).

12.1 Бойынша, жөнінде шылауларымен келген тіркестерді жазыңыз, аударыңыз

12.2 Берілген етістіктерді құрамына ажыратыңыз

Қол қойылды, көзделініп отыр, қарастырылған, атқарылатын, қолдау көрсетілетін болады, қолданылатын, мән берілуі керек

12.3 «Қазақстанда АЭС салу қажет пе?» тақырыбына пікірталасқа қатысыңыз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Электр желілерін жаңғырту; Қазақстанның ұлттық электр желісін жаңғыртудың ІІ кезеңі; келісімшартқа қол қою рәсімі; қосалқы стансаларды жаңғырту жұмыстары; алғашқы және үшінші пакетті үнділік компаниялар жүзеге асырмақ; жобаның жалпы құны.

13 Электр желілерін жаңғырту жөніндегі келісім

Таяуда үкіметте Премьер-Министр Кәрім Мәсімовтың қатысуымен «Қазақстанның ұлттық электр желісін жаңғыртудың ІІ кезеңі» жобасы аясында келісімшартқа қол қою рәсімі өтті. Оған елімізден «КЕГОК» АҚ-тың басқарма төрағасы Алмасадам Сатқалиев, ал Оңтүстік Корея тарапынан «Hyundai Endieenring CO.Ltd», «Hyundai Corporation» компанияларының және «Korea Electric Power Corparation» консорциумының басшылары қатысты.

Осы келісімшартқа сәйкес кореялық үш компания Ақтөбе, Батыс және Шымкент аймақаралық электр стансалары филиалдарындағы 500 және 220 кв. желісіндегі қосалқы стансаларды жаңғырту жұмыстарын іске асырмақ. Ұлттық электр желісін жаңғыртудың ІІ кезеңі үш пакет бойынша іске асырылса, алғашқы және үшінші пакетті үнділік компаниялар жүзеге асырмақ. Ал екінші пакет кореялық компаниялар үлесінде. Жобаның жалпы құны 52 млрд. теңгені құрайды. (Егемен Қазақстан» газетінен).

13.1 Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз

13.2 Мәтін сөйлемдеріне сұрақ қойыңыз

13.3 Қосалқы станса туралы әртүрлі ақпарат көздерінен мәліметтер тауып, баяндап беріңіз

13.4 Мәтін сөйлемдерін мағыналық бөліктерге бөліңіз

13.5. Газеттен өзіңіз осы сипаттағы мақалаларды тауып әкеліп, топта талқылаңыз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Екібастұздан 30 шақырым жерде орналасқан; №3 энергоблогының құрылысын бастау жөніндегі әңгіме; транзиттік тасымал электр жүйелері; атмосфераға зиянды заттарды шығаруды азайтатын «Альстом» фирмасының электрсүзгілері; Үкіметтің жасаған стратегиялық бағдарламасы арқылы; оңтүстік өңірлерді толық қамтығысы келеді; №4 энергоблоктың да құрылысы қолға алынатын болады

14 Энергоблок құрылысы басталды ма?

Екібастұздан 30 шақырым жерде орналасқан ГРЭС-2 стансасы №3 энергоблогының құрылысын бастау жөніндегі әңгіменің соңғы 5-6 жыл бойы айтылып, ұзаққа созылып кеткені белгілі. Бұл мәселе өткен бір жылдағы Елбасы жолдауында да арнайы айтылды.

Елбасы тапсырмасымен елімізде «Солтүстік-Оңтүстік», «Солтүстік-Батыс» транзиттік тасымал электр жүйелері де іске қосылды. Бұл жерде ресейліктер Екібастұздың энергиясымен шекаралас жатқан өз аудандарын, ал біздің еліміз оңтүстік өңірлерді толық қамтығысы келеді.

Қазір көптен күткен №3энергоблоктың құрылысы басталуға жақын. Бұл күндері құрылыстың негізгі құжаты дайын тұр. Стансада әзірге 2 энергия блогы жұмыс істеп тұр. Алдағы уақытта Үкіметтің жасаған стратегиялық бағдарламасы арқылы келесі №4 энергоблоктың да құрылысы қолға алынатын болады. 1990 жылы іске қосылған №1, №2 энергоблоктардың әрқайсысы 500 мегаваттан қуат өндіреді. №3 энергоблоктың қуаты бұл екеуінен кем түспейтін болады. Стансада 1600-дей адам еңбек етеді.

Жоғарыда айтылған экология мәселесіне келсек, қазіргі кезде жұмыс істеп тұрған блоктарда атмосфераға зиянды заттарды шығаруды азайтатын «Альстом» фирмасының электрсүзгілері орнатылды. Ал №3 энергоблокқа бес қабатты электрсүзгі орнатылды. Қысқасы, жаңа блок құрылысын бастау үшін кедергі жоқ, алда тек қызу жұмыс күтіп тұр. («Егемен Қазақстан» газетінен).

14.1 Мәтінді оқып, әрбір абзацқа мағынасына қарай сұрақ қойыңыз

14.2 Техникалық терминдерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз

14.3 Күрделі етістіктерді жазып алып, қалай жасалғанын түсіндіріңіз

14.4 Барыс және жатыс септіктеріндегі сөздерді жазып алып, аударыңыз

14.5 Сөйлемдерде есімшенің қандай мүшенің қызметінде тұрғанын анықтаңыз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Меркі ауданындағы тау шатқалында; аудан тұрғындары мен кәсіпорындарына қосымша электр қуатын бере бастады; Меркі ГЭС-і – 3» деп аталатын жаңа су электр стансасы іске қосылды; жаңа энергетикалық бағдарлама негізінде іске қосылған нысан; Қытай елінің «Жюнь Жан» корпорациясының қондырғылары қойылды; іске Қытай мен Ресейдің білікті мамандары тартылған; су стансасының өндірістік қуаты;

15 Меркідегі шағын су электр стансасы

Жамбыл облысы, Меркі ауданындағы тау шатқалында «Меркі ГЭС-і – 3» деп аталатын жаңа су электр стансасы іске қосылып, аудан тұрғындары мен кәсіпорындарына қосымша электр қуатын бере бастады.

Бұл облыста қолға алынған жаңа энергетикалық бағдарлама негізінде іске қосылған нысан. Осы бағдарлама негізінде алдағы уақытта облыста 12 шағын су электр стансасы жұмыс істейтін болады. Кейбіреуін атап айтсақ, Шу ауданындағы Тасөткел су қоймасынан, Тұрар Рысқұлов атындағы аудандағы Қарақыстақ шатқалынан және Жуалы ауданындағы Ақсай шатқалы мен Теріс-Ащыбұлақ су қоймасынан су электр стансалары салынбақшы. Бұл жаңа жоба толық жүзеге асқан жағдайда өңірге қажетті электр қуатының 25%, яғни 90 мегаватты құрайтын болады.

«Меркі ГЭС-і – 3» шағын су электр стансасына Қытай елінің «Жюнь Жан» корпорациясының қондырғылары қойылып, іске Қытай мен Ресейдің білікті мамандары тартылған. Қондырғылар елу жылға дейін үздіксіз жұмыс істейді. Су стансасының өндірістік қуаты 1,5 мегаватты құрайды. Оны жылға көбейтсек, шамамен 6,5 миллион киловатт сағат электр қуаты өндірілмек.

Жобаға 1 миллион 800 мың АҚШ доллары қаралып, құрылыс жұмысы екі жыл ішінде аяқталған. Бүгінде стансада 10 адам жұмыс істейді. («Егемен Қазақстан» газетінен).

15.1 Мәтіннен баяндауыштарды теріп жазып, шақ түрлеріне ажыратыңыз

15.2 Жоба, жобам, жобаң, жобасы сөздерін септеңіз

15.3 Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді жазып алып, аударыңыз

Сөз тіркестерін аударыңыз

Күн батареяларын шығаратын зауыт; бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі; жүздесу барысында; наурыздың соңына таман құрылысын бастау жоспарланған; шамамен екі жылдың ішінде; қуатын 100 мегаваттқа дейін арттыру жоспарлануда; жылына мегаватты құрайтын күн батареялары; жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі

16 Күн батареялары – Астанада

«ҚазАтомӨнеркәсіп» акционерлік қоғамы Астанада күн батареяларын шығаратын зауыт салады, – деп мәлім етті Парламент сенатында бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі мәселелеріне арналған жүздесу барысында компания басшысы Владимир Школьник мырза. – Осы наурыздың соңына таман құрылысын бастау жоспарланған күн батареяларын шығаратын зауыт ең соңғы үлгідегі нысан болады. Құрылыс жұмыстары шамамен екі жылдың ішінде аяқталады. Жылына мегаватты құрайтын күн батареялары шығарылады, кейін қуатын 100 мегаваттқа дейін арттыру жоспарланып отыр. Зауыт екі бөліктен тұрады. Ал кешеннің жалпы құны шамамен 33-34 млрд. теңгені құрайды. Бүгінгі күні жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі әзірленуде, – деді ол. («Экономика» журналынан).

16.1 Бөлініп көрсетілген сөздердің синонимін табыңыз

Екі бөліктен құралады/

Күн батареяларын шығаратын/

100 мегаватқа дейін/

Кешеннің жалпы құны/

Екі жыл ішінде аяқталады/

Жүздесу/ барысында

Наурыздың соңына таман/

10 адам жұмыс істейді/

білікті мамандар тартылған/

Сөз тіркестерін аударыңыз

Табиғи көздерден алынған энергияны арнаулы қондырғыларда түрлендіру негізінде; электр станцияларының түрлері және олардың ерекшеліктері; әр түрлі табиғи қорларды пайдаланып; олардағы энергияны бізге қажетті де ыңғайлы энергия түріне айналдыру; пайдаланылатын табиғи энергия көздеріне қарай; отынды жаққанда түтіннің жылуы ретінде туатын энергия; аралық денеге жылуын берген түтін мұржа (труба) арқылы атмосфераға шығарылады; қыздырылған аралық дене жылу жеткізуші ретінде тұтынушыларға жіберіледі; жылуын бергеннен кейін жылу алмастырғышқа қайтарылады; электр энергиясын өндіргенде; шартты термин деп ұққан дұрыс.

17 Электр станцияларының түрлері және олардың ерекшеліктері

Электр станциялары бастапқы энергия көздеріне қарай топтастырылады.

Ал электр және жылу энергиясын өндірудің өзі табиғи көздерден алынған энергияны арнаулы қондырғыларда түрлендіру негізінде жүргізіледі. Осылайша, бұл жерде сөз негізінен өндіру туралы емес, әр түрлі табиғи қорларды пайдаланып, олардағы энергияны бізге қажетті де ыңғайлы энергия түріне айналдыру процесі туралы болып отыр. Сондықтан энергетикадағы “өндіру” деген сөзді шартты термин деп ұққан дұрыс.

Пайдаланылатын табиғи энергия көздеріне қарай энергетика қондырғыларының мынадай түрлері бар:

1) Жылу электр станциялары (ЖЭС)

2) Атом электр станциялары (АЭС)

3) Су электр станциялары (СЭС)

4) Теңіз тасуы мен қайтуының энергиясын және толқын энергиясын пайдаланатын электр станциялары (ТЭС)

5) Су аккумуляциялық электр станциялары (САЭС)

6) Жер астындағы энергия көздерін пайдаланатын электр станциялары (ЖАЭЭС)

7) Күн сәулесі энергиясын пайдаланатын электр станциялары (КСЭС)

8) Жел электр станциялары (ЖЭС)

9) Дизель электр станциялары (ДЭС)

10) Газ-турбиналы электр станциялары (ГТЭС)

11) Бу-газ турбиналы электр станциялары (БГТЭС)

Жылу-күш қондырғылары немесе жылу электр станциялары (ЖЭС) органикалық отынның химиялық байланысқан энергиясын пайдаланады. Отынды жаққанда түтіннің жылуы ретінде туатын энергия су, бу және газ түрінде қолданылатын заттарға беріледі. Бұл заттарды жылу алмастырғыш жүйелерде аралық дене деп атайды. Аралық денеге жылуын берген түтін мұржа (труба) арқылы атмосфераға шығарылып тасталынады. Қыздырылған аралық дене жылу жеткізуші ретінде тұтынушыларға жіберіліп, жылуын бергеннен кейін жылу алмастырғышқа қайтарылады да процесс басынан бастап қайталанып, үздіксіз жүріп отырады. Міне, осылайша жылу энергиясы өндіріледі. Ал электр энергиясын өндіргенде қыздырылған аралық дене жұмыс өндіргіш ретінде қозғалтқыштарға жіберіліп, механикалық жұмыс атқарылып болған соң шыққан жүйесіне қайтып келеді.

Қозғалтқыштарға тіркелген электр генераторларында аралық дене атқарған механикалық энергия электр энергиясына айналады.

17.1 Бұл заттарды жылу алмастырғыш жүйелерде аралық дене деп атайды сөйлеміндегі аралық денеге әр түрлі анықтама беріңіз (денелер деп аталады, аралық денелерге жатады, аралық денелер болып табылады, аралық денелер дегеніміз)

17.2 Бөліп көрсетілген сөздерге сұрақ қойыңыз

Қыздырылған аралық дене жылу жеткізуші ретінде тұтынушыларға жіберіледі.

Аралық денеге жылуын берген түтін мұржа арқылы атмосфераға шығарылып тасталынады.

Қозғалтқыштарға тіркелген электр генераторларында аралық дене атқарған механикалық энергия электр энергиясына айналады.

Ал электр және жылу энергиясын өндірудің өзі табиғи көздерден алынған энергияны арнаулы қондырғыларда түрлендіру негізінде жүргізіледі.

17.3 Мәтіннен есімшеден (-ған, -ген, -қан, -кен, -атын, -етін, -йтын, -йтін) жасалған қандай сұрағына жауап беретін тіркестерді табыңыз.

Үлгі: Табиғи көздерден алынған (қандай) энергия

Сөздік

ағат необдуманный, ошибочный

ағза, мүше организм

адасу заблуждаться, сбиться с пути

азап мука, мучение

азу худеть, истощаться

азық провизия, провиант, продовольствие

айқай крик, шум

аймақ край, территория

айнала кругом, вокруг

алаң площадь

алау пламя, костер

антисептика (микробтарды жою

шаралары) антисептика

аң зверь, хищное животное

апат бедствие, стихийное бедствие

аптап зной, солнцепек, жара

арал остров

асептика (микробтармен ластануға

жол бермеу шаралары) асептика

асқазан желудок

асқыну быть запущенным, обострение,

осложнение

аспап инструмент, орудие

астан уланулар пищевое отравление

ауа райы погода, климат

ауаның жетіспеушілігі нехватка воздуха

ауру болезнь, заболевание

аурудың қозу көзі разгар болезни

ашыту зудеть, саданить

әбігер хлопоты, суета

әдет привычка

әдіс метод

әдістеме методика

әзірлеу разработка, подготовить

әлем мир (Вселенная)

әскер войско

әуе кемесі воздушный корабль

әуе шабуылы воздушная атака

бағдар направление

бағыт направление, тенденция

байлау связывать, привязывать

бақылау наблюдать, контролировать, проверять

бақыру кричать, вопить

балшық глина, грязь

барлаушы разведчик

басқарма правление

басқару управлять

баспана убежище, укрытие, крыша над

головой

батпақ топь, топкое место, болото, трясина

болжау предвидеть, предположить

боран буран

бруцеллез сарып, бруцеллез

бұта куст

бықсу дымить, тлеть

гуіл свисть

гуілдеу гудеть

гүрсіл гул, грохоть

ғасыр век, столетие

ғылым наука

ғылыми научный

дала степь

дайындау подготовить, приготовить, заготовить

дамыл передышка, краткий отдых

дауыл буря

дәреже степень, положение

дәрілеу дезинфицировать, протравливать

емделу лечиться

емдеу лечить

ереже правило; положение

жабдық средство; снаряжение; оборудование

жабдықтау обеспечить необходимым

снаряжением

жабу закрывать; покрывать; закупорить

жағдай условие; обстоятельства

жағу жечь; топить; мазать

жамылғы плащь, накидка

жара рана; язва

жарақат ранение; рана; травма

жартас утес; скала

жарық свет; освещение

жасыру спрятать; укрывать

жасырын кезең (ауру туралы) инкубационный период

жау враг; неприятель

жедел спешно

жоғалу пропасть; потеряться

жойылу быть уничтоженным,

ликвидированным

жолшыбай по дороге; попутно

жөн правильно; действительно

жөндеу налаживать; исправлять

жөтел кашля

жуу мыть; смывать; умывать; стирать

жуық близкий; близко

жұғу, жұқтыру заражение

жұқтырғыштық заразительность

жұқпалы аурулар инфекционные болезни

жұтым глоток

жыртқыш хищник

зақым повреждение, увечье

заман эпоха; эра; время

запыран желчь

зат материя; вещь

заттек вещества

зиянды заттектер вредные вещества

игеру справиться; одолеть; освоить

икем склонность; умение

иіскеу нюхать; понюхать

кәсіпорын предприятие

кебек отруби

кедергі препятствие; преграда

кездейсоқ случайно

кезең период; время

кенет вдруг; мгновенно; неожиданно

киіз кошма; войлок

көпір мост

көрпе одеяло (стеганое)

көшіру, орын ауыстыру эвакуация

күдер үзу терять надежду

күдік сомнение

күзет караул; охрана

күйе сажа

күл зола; пепел

қабат слой; пласт; этаж

қабылдау принять

қабылдаушылық восприимчивость

қазу копать

қайла кирка; кайло

қайрат энергия; мощь

қақырық мокрота

қалжырау обессилеть; сильно утомиться

қансырау истекать кровью

қарақұрт каракурт

қарбалас суета; суматоха

қасірет горе; печаль; беда; трагедия

қатынасу иметь связь

қауіпсіздігін қамтамасыз ету обеспечить безопасность

қозғалтқыш двигатель

қоздырғыш возбудитель

қотыр чесотка; парша

қуық мочевой пузырь

құдық колодец

құрал средство; орудие

құрғақ сухой

құтқару спасти; избавить

қызмет работа; служба

лай муть; мутный; грязь

лайық подходящий

лас грязный

мағлұмат сведение

мақта хлопок; вата

маң окрестность

мәлімет сведение; информация

мән значение; смысл

мәселе вопрос; проблеме; задача

мертігу сломать; переломать себе кости

мүлік имущество

найзағай молния

науқас болезнь; хворый; болезненный

нәтиже результат

ниет намерение; замысел

нөсер ливень

нұсқаушы инструктор

нысана мишень

оба чума

ойпат низменность

ойсыз бездумно

омыру отламывать; расчленить; делить на части

орнату установить

орта среда

орталықтандыру централизация, централизовать

орын место

өгіз вол

өзге другой

өзен арнасы ресло реки

өкпе легкие

өкіл представитель

өлке край

өлік мертвец

өнім продукция

өткір острый

пайдалану использовать

пана приют; убежище; защита

пәтер квартира

перде занавеска

рай состояние

реттеу привести впорядок; упорядочит,

регулировать

саға устье реки

сай овраг; готовый; достойный

сайма-сай, талабына сай адекватный

сақ осторожный

салдар, зардап последствие

салауатты өмір салты здоровый образ жизни

сипат характер; свойство; черта

соз гонорея

созылмалы хронический

сөндіру тушить; гасить

сулау мочить водой; ылғалдау

сүзгі цедилка; фильтр

сүзек (бөртпе сүзек) тиф; (сыпной тиф)

табиғи естественный, природный

тағайындау назначит

талып қалу обморок

тамыр корень (растения); кровеносный сосуд

тән тело

тәуекел риск

тексеру обследование

темекі курительный табак

темір железо

темірқазық полярная звезда

тиімді выгодный; оптимальный;

эффективный

тозаң пыль

топтастыру группировать

төтенше чрезвычайный

төтенше жағдай аймағы зона чрезвычайной ситуации

тұмаурату простудиться

түйін узел

түтін дым

түтіндеу дымиться

түшкіру чихать

тығыз плотный

тыныс алу дыхание

тіршілік ету қабілеттілігі жизнеспособность

уәкіл уполномоченный; доверенное лицо

улау отравить

улану отравиться; быть отравленным;

токсикация

уыттылық токсичность

уытты у токсичный яд

улы, заhарлы ядовитый

ұғыну понять

ұйтқу кружиться вихрем; дуть порывисто

ұйым организация

ұйымдастыру организовать; сплотить

ұйығыштық (қан) свертываемость (кровь)

ұсыныс предложение

үй жилище, дом

үйкеу тереть

үкімет правительство

үңгір пещера

үрей страх

үрейлену впадать в панику; сильно испугаться

үсу отморожение

үсік шалу обморозить

хабар весть; известие

хабарландыру извещать

хабарлау оповестить; уведомить

хал-жай положение

шабуыл наступление; атака

шақырым километр, верста

шатқал ущелье

шешу развязать; решить; разрешить

шет край

шеттету изолировать

шешек оспа

шөл пустыня

шұңқыр/шұқыр впадина; яма

шығанақ залив

шығын расход; трата; потеря; утрата

шығыс восход; восток

шыдау терпеть; переносить

ығу идти по ветру; отступать

ыдырау рассеяться; распылиться

ықтимал возможный; возможно

ылғал влага

ынтымақтастық сотрудничество

ыңғайлы удобный; приспособленный

ыстық горячий; жаркий; жара; зной

ысыту нагревать; разогреть

із след

іздеу искать; поиск

ілбу едва-едва двигаться; идти крайне

медленно

іле-шала немедленно

індет повальная болезнь; мор

ірге основание; фундамент

ірің гной, гнойный

іс дело; работа; занятие

ісу опухоль; набухать

іш живот; внутренности

ішкілік спиртной (хмельной) напиток

Әдебиет тізімі

1. Арпабеков С. Өміртіршілік қауіпсіздігі: -Алматы, 2004. -256 б.

2. Дүйсебаев М.К., Хакимжанов Г.Е. Адам өмірі қауіпсіздігінің негіздері (дәрістер конспектісі): -Алматы, АЭжБИ, 2002. -57 б.

3. «Егемен Қазақстан» газеті, 2010 ж.

	Мазмұны
1.	Адам өміртіршілігі қауіпсіздігінің негіздері	3
2.	Қауіпсіздік түсінігі	4
3.	Өмір сүру ортасындағы қауіп-қатердің көзі мен деңгейі	6
4.	Өмір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер ететін факторлар	8
5.	Экстремальдық жағдайдағы адам өміртіршілігінің қауіпсіздігі	10
6.	Адамның күнделікті қозғалу режімі мен тамақтануы	11
7.	Еңбек және демалыс гигиенасы (тазалығы) және ұжымдағы қарым-қатынасты үйлестіру	12
8.	Экология және денсаулық	14
9.	Болашақ тұғыры – балама энергия	16
10.	Су мен желдің қуаты далаға кетпесін	17
11.	Жел желге ұшпасын!	19
12.	Бейбіт атом саласындағы ынтымақтастық	20
13.	Электр желілерін жаңғырту жөніндегі келісім	21
14.	Энергоблок құрылысы басталды ма?	22
15.	Меркідегі шағын су электр стансасы	23
16.	Күн батареялары – Астанада	24
17	Электр станцияларының түрлері және олардың ерекшеліктері	25
18.	Сөздік	27
19.	Әдебиет тізімі	36