КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ-1

5В074600 - «Ғарыштық техника және технология» бағыты студенттеріне арналған әдістемелік нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы

 

 

Алматы 2012

 

          Құрастырушы: Тілембекова А. Ы. Қазақ тілі-1 5В074600 - «Ғарыштық   техника және технология» бағыты студенттеріне арналған әдістемелік нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы  Алматы. – АЭжБУ, 2012.     -  28 б.

        

Бұл жұмыстың мақсаты - ғарыштық техника және технология бағытында оқитын студенттерді осы салалар бойынша жазылған мәтіндерді қазақ тілінен орыс тіліне ұғынып аударуға машықтандыру. Ол үшін әр мәтін бойынша тапсырмалар жинақталып берілген.

        

          Әдеб. көрсеткіші –  7 атау.

         

 

Пікір беруші:  тех. ғыл. канд.,  профессор Көпесбаева А. А.

  

«Алматы энергетика және байланыс университеті» коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2012 жылғы жоспары бойынша басылады.

                  

                Ó “Алматы энергетика және байланыс университеті” КЕАҚ, 2012 ж.

 

2012 ж. жиынтық жоспары, реті 59

 

 

№1 СӨЖ   

Жұмыстың мақсаты: техникалық әдебиетті қазақ тілінде  оқу дағдыларын қалыптастыру, бекіту және осы жұмыстардың нәтижесі ретінде оқытушы ұсынған мәтінді мазмұндау мақсатында студенттер  міндетті түрде  түсіндірме және терминологиялық  сөздіктермен  жұмыс жасауы қажет. Бұл  СӨЖ-ді  орындауға қойылатын  тағы бір басты талап -  оқылған мәтіннен  негізгі информацияны таба білу, негізгі тірек сөздерді ажырату, терминдерді таба білу және оның жасалу әдісін ажырату,  алған білімдерін іс жүзінде  қолдана алу.

Тапсырмалары:

          1) Мәтінге  сөздік  түзіңіз (сөз және сөз тіркесі кемінде 20 болуы керек). 

          2) Мәтінге қалауыңызша сұраулы немесе атаулы сөйлем түрінде жоспар құрыңыз. (5-6 тармақ).

          3) Мәтінде қолданылған 5 терминге толық түсініктеме (терминологиялық түсіндірме сөздікті пайдаланып) беріңіз.

          4) Мәтіннің мазмұнын ашатын сұрақтар дайындаңыз, оларға жауап беріңіз.

          5) Мәтіннің мазмұнына сәйкестендіріп, оған тақырыпат (заголовок) қойыңыз.

          6) Осы тапсырмаларға сүйеніп, мәтінді  мазмұндаңыз.

          Ескерту: Әр оқытушы бұл тапсырмаларды өзгертіп немесе толықтырып беруге ерікті.

 

1 нұсқа

 

Жерсеріктік байланыстың бастау идеялары белгісіз. Бірақ синхрондық немесе геостационарлық жерсерік идеясын Артур Кларк ұсынған. Ол геостационарлық орбиталарды  ЖМ – хабарларды таратуға қолдануды ұсынды. Кларк ғарышта күн батареяларынан алынатын электрлік энергияның қолдануын білген. Ойдың іске асуы тек ғарыштық эраның келуімен, яғни 1957 жылы қазанда КСРО-да бірінші ЖЖС жіберуден кейін мүмкін болды.

Ғарыштық радиобайланыс Жер орбитасына ең алғаш ЖЖС шығарудан бұрын пайда болған. Бұл пассивті радиобайланыс болды, яғни қандай да бір бөгеттерден сәуле түсулерді радиотолқындардың қабылдаyы. Ең қол жетерлік сәуле түсіргіш Ай болып табылады. Айдан радиолокациялық сәуле түсулерді қабылдау мүмкіндігі және оларды байланыс орнатуға қолдану мүмкіндігі 40-шы және 50-ші жылдардың соңында бірнеше рет көрсетілген.

Келесіде жерсеріктік жүйелердің дамуының кейбір уақыттары келтірілген.

1954 ж. шілде - АҚШ ӘТК (ВМС) ең алғаш Жер - Ай – Жер жолы бойынша телефондық хабарламаларды таратуды жүзеге асырды.             

1956 ж. – Вашингтон мен Гавай аралдары арасында Айды пассивтік ретранслятор ретінде қолданып, байланыс орнатылды. Желі 1962 ж. дейін жұмыс істеді және қабылдау және тарату пункттерінен Айдың тек  біруақытылы көріну жағдайымен шектелетін, алыс қашықтықта сенімді байланысты қамтамасыз етті (Ртаратқыш=100 кВт, f = 430 МГц, Dа =26 м).

ЭМТ шашырататын пассивті ретранслятор ретінде  орбитаға ракетамен шығарылған металданған шар қолданылды.1960 ж. тамыз айының басында ЕСНО жерсерігінің көмегімен ең алғаш    f = 960 және 2290 МГц  Калифорния (Голдстон қ.) және  Нью-Джерси (Хоумдел қ.) штаттары арасында байланыс орнатылды. Жерсерік – иілмелі орбитамен 1500 км биіктікте айналатын шар екенін көреміз. Пассивті жерсерік көмегімен көпстанциялы  қатынас арқылы байланысты қамтамасыз ету мүмкіндігі шексіз болғанымен, мұндай байланыс жүйелерінің айтарлықтай кемшілігі сәуле шығарғыш қуатты тиімсіз қолдануы болып табылады. ЕСНО тәжірибесінде таратылатын қуаттың тек 10-18 бөлігі қабылдағыш антеннаға қайтып келеді. Сигнал түрлі себептерден туған шуылдардан бұзылмас үшін арнайы аз шуылды қабылдағыштар керек. Пассивті жерсеріктердің артықшылығы: күрделі қазіргі заманғы борттық аппаратураның қажет еместігінде. Жерсерікті бақылау үшін онда радиомаяктық таратқыштың орнатылуы қажет болуы мүмкін, бірақ та жалпы жағдайда, күрделі қазіргі заманғы аппаратура да, кеңістіктегі қалыпты тұрақтандыру аппаратурасы да қажет емес (сфералық жерсерік үшін). Қарапайымдылығынан  және 50-ші жылдарда қазіргі заманғы ғарыштық аппаратура болмағандықтан, пассивті жүйелер көп қолданысқа ие болады.

 

2 нұсқа

 

Ең бірінші адам дауысы ғарыштан 1958 ж. "Скор" жерсерігінен жіберілді, ол бортта президент Эйзенхауэрдің жаңа жылдық жолдамасының магнитофондық жазбасы болды. Жазушы аппаратура ақпаратты әрі қарай  тарату үшін жинауға мүмкіндік берді  - бұл баяу әсер ететін ретрансляторлар. "Курьер-18" (1960 ж.) әскери жерсерігі ақпаратты жинап, 68000 сөз/мин жылдамдықпен таратты. Онда күндік элементтер қолданылды. "Скор" жерсерігінде – гальваникалық элементтер. Егерде алғашқы "Спутник", Explorer сияқты ғарыштық зондтарды және Courier жобасы бойынша жіберілген жерсеріктерді санамасақ (бұл хабарламаны жазып, сосын ретрансляциялауды қолданатын алғашқы байланыс жерсеріктері болған), онда активті ЖЖС негізіндегі жерсеріктік байланыстың тәжірибелік кезеңдерінің негізгі бөлігін  Telstar жобасы қалады. Бұл жоба АТ&Т және Bell Laboratories фирмасымен ЕСНО пассивті жерсерігі жайындағы деректер негізінде басталды.

Ең алғаш Telstar жерсерігі ( 87 см диаметрлі шар  m=80 кг) Каннаверал мүйісінен 1962 ж. 10 шілдеде жіберілді. Ол эллиптикалық орбита бойынша 5600 км апогеймен және 2,5 сағ айналу периодымен Жерді айналды. Ең алғашқы телетаратуда, желде желбіреп тұрған америкалық жалау Великобритания, Франция  және  АҚШ-тағы Нью – Джерси стансасына жерсеріктің жіберілуінен 15 сағат  өткеннен кейін көрсетілді. Ғалымдар радиацияның күндік элементтерге кері әсерін көрді.

Радиацияға жоғары тұрақтылықты Telstar 2 ЖЖС 1969 ж. мамырында жіберілді. Telstar 1 және Telstar 2 жерсеріктерінің қуаты 2,25 Вт құрады. Бұл қуат  ҚТШ-пен қамтамасыз етілді (f = 6 және 4 ГГц-те ЖЖ бойынша жолақ ені 50 МГц ). Екі жерсерік те айналумен тұрақтандырылды. Жалпы өткізу қабілеті  600 телефондық арна немесе бір ТД арна. Жерсерік – Жер аймағында тасушы деңгейінің шуыл деңгейіне қатынасы төмен болып қалғандықтан, жер стансаларының қабылдағыштарында шектің төмендеуін қамтамасыз ететін, жиілік бойынша кері байланыс қолданылды. Бұл жүйелер коммерциялық емес, тек тәжірибелік болған.

1964 ж. 20 тамызда  11 мемлекет келісімшартқа қол қойды, соның негізінде INTELSAT атымен белгілі жерсеріктік байланыстың халықаралық консорциумы құрылды. Бұл ұйымның нысанына жерсеріктерді ойластыру, жобалау, жасау, іске қосу және орбитада пайдалану, ғаламдық коммерциялық жерсеріктік байланыс жүйесін басқару және шығару құралдарын жасау кірді.

 

3 нұсқа

 

Жерсеріктерді қолданған коммерциялық байланыс 1965 ж. сәуірінде Кеннеди космодромынан өткізу қабілеттігі 240 телефондық линиялы (Early Bird) әлемдегі ең алғашқы INTELSAT 1 коммерциялық байланыс жерсерігі жіберілгенде ашылды. Ол  1969 ж. қаңтарда INTELSAT-2 және 3-сериялы жерсеріктері Атлант және Тынық мұхит аудандарын байланыспен қамтуды іске асырғанда жұмыс істеуін тоқтатты. Early Bird–ті  1,5 жылда эксплуатациялау ойластырылды, бірақ эксплуатация 100% сенімділікпен 4 жылға созылды.

1 телефондық линияға қызмет көрсету 30000$-дан (INTELSAT-1) 2000$-ға дейін түсіп кетті (INTELSAT-3 1500 телефондық линияға қызмет көрсетті). INTELSAT-1 мен 2-де бағытталмаған антенналар болды, бұл сигналдың көп бөлігінің жоғалуына алып келді. INTELSAT-3-те антенна рупоры бұрылу негізінде орнатылған эллиптикалық сәуле түсіргішке бағытталған болды, осылайша сәулелену тек Жерге бағытталған болды.

1971 ж.  INTELSAT-4 жерсерігі қолданысқа енгізілді. 730 кг салмақты жерсерік көріну аймағындағы бүкіл аумақты жабуды қамтамасыз етумен қатар, онда бас жапырақшаның ені 4° 2 тар сәулесі болды, олар таңдау бойынша Европа, Солтүстік және  Оңтүстік  Американы жабу үшін қолдануы мүмкін болды. INTELSAT-4 – бұл айналумен тұрақтандырылған жерсерік, бірақ оның 13 антеннадан тұратын антенналық жүйесі кері бағытта айналады, сондықтан ол әрқашан Жерге бағытталған болып қалады.

Тар сәулелер екі үлкен параболалық антенна негізінде құрылды. Әрбір жерсерік 6000 телефондық арнадан кем емес таратуды қамтамасыз етті. INTELSAT-4 сонымен қатар біруақытта 12 түрлі-түсті ТД бағдарламаларын таратуға мүмкіндік берді. 1 линияның қызмет көрсету бағасы 1000$ құрады.

 

1980 ж. - INTELSAT-5 - 12000 телефондық арналар + 2 арна -  түрлі- түсті ТД 6/4 ГГц  диапазонында және  14/11 ГГц жаңа диапазонда жұмыс істеді.

Кеңестік  жүйелер.

1965 ж. "Молния" сериясы – ең үлкен жерсеріктік байланыс жүйесі жіберілді. Жерсеріктер апогей нүктесі Солтүстік жартышарда (12 сағаттық орбита) орналасқан айқын шығып тұрған эллиптикалық орбиталары болды. Телефондық және телеграфтық байланыс, ақ-қара түсті ТД бағдарламаларды тарату қамтамасыз етілді. Әрбір серияда ("Молния-1 және 2") бір-бірінен  90° бұрыштық қашықтықтағы орбитада айналатын 4 жерсерік жұбы болды. Жұмыстық жиіліктер диапазоны 800-1000 МГц.

1974 ж. "Молния-3" – түрлі-түсті ТД, диапазоны 4-6 ГГц. "Молния" жерсеріктер негізінде "Орбита" алыс қашықтықтағы ғарыштық байланыс жүйесі құрылды.

 

4 нұсқа

 

         Жерсерікті стационарлы орбитаға шығарудың тиімді траекториясының негізгі кезеңдері (экватор жазықтығындағы орбитаның нөлдік иілуі):

1) Жердің айналу жылдамдығын (465м/с) максималды қолдану мақсатымен, экватор жанында орналасқан нүктеден шығыс бағытта шығару басталады. Тасымалдаушының бірінші сатысының толық жанып, қалғанының күшпен алынуы. Екінші сатының жіберілуі және бірінші дөңгелек тұрақ орбитасына жеткендегі қозғалтқышты кесіп тастау (биіктігі 185-250 км). Экватормен қиылысудан бұрын екінші сатының екіншілік қозғалтқышының қосылуы және үшінші сатының қосылуы (егер ол болса) және оның толық жанып біткенге дейін жұмыс істеуі.

Сонымен, жерсерік тұрақ орбитасынан ауыспалы деп аталынатын аралық эллиптикалық орбитаға ауысады. Жерсерік жылдамдығы  36700 км/сағ дейін жеткізіледі. Ауыспалы орбитаның апогейі геостационарлық орбита биіктігінде, ал перигейі – экватормен қиылысу нүктесінде орналасқан.  Бұл орбитаның иілуі шеткі орбитаға шығарылатын массаны көбейтетіндей таңдалынады. Ауыспалы орбитаға шығуы – экваторлық жазықтықпен екінші рет қиылысу кезінде;

2) Апогейде (апогейлік қозғалтқыш немесе жоғарғы саты – ҒҰА-ның ажырамас бөлігі) қосымша сатының қозғалтқышын қосар алдында ыңғайлы бағытталуды қамтамасыз ету мақсатымен жерсеріктің тасымалдаушыдан бөлініп, келесі қадамда ауыспалы орбитада (ҒҰА айналу режімінде) бұрыштық әрекет етуі;

3) Ауыспалы орбитада бірнеше айналымдар жасағаннан кейін апогейлік қозғалтқыштың қосылуы. Оның жұмыс істеуі жанармайдың толық бітуіне дейін жалғасады. Нәтижесінде орбитаның өзгеруі жүзеге асады, енді ол дөңгелек стационар орбитамен сәйкес келеді;

4) Қосымша қозғалтқыштар жүйесімен шекті түзету жерсеріктің белгіленген бойлық нүктесіне  ауысуы үшін және период пен орбита экцентриситетінің керекті мәндеріне жету үшін (е=с/а, мұндағы с – эллипс фокусінен ортаға дейінгі қашықтық, а – эллипстің үлкен жарты осі;  е=0 дөңгелегі үшін, өйткені с=0). Егер жерсерік айналуынан оның тұрақты болуына ауысу және күн батареяларын орналастыру қажет болса, жерсеріктің қалыпты жұмыс істеуіне көшу керек;

5) Жерсерікті оған қойылған жұмыстарды орындау үшін қажет қалыпта ұстау мақсатымен орбитаны периодты түрде түзетеді.

Біркомпонентті ракеталық жанармай ретінде гидразин қолданылады (жоғары тығыздық,  төмен молекулалық салмақ, қуатты меншікті импульс туғызу қасиеті, каталиттілікті сақтау ыңғайлылығы, яғни тотықтандырғыш керек емес және басқа әсерлерсіз диссоцияланады (термоқыздыру)).

Жерсерікті жобалау кезінде тапсырыс беруші талаптарын және жиіліктер диапазонына қойылатын шектеулерді ескеретін негізгі эксплуатациялық сипаттамаларды анықтаудан бастайды. Тізбектей жақындату қолданылады.

 

5 нұсқа

 

2 ұрпақтың жылжымалы байланыс жүйелерін классификациялау кезінде үш негізгі шарт пайдаланылады: жүйенің мақсаты, көпстанциялық рұқсат әдісі және арналарды дуплекстеу сұлбасы. Мақсатына және қызмет ету аймағының өлшеміне тәуелді жылжымалы байланыстың барлық жүйелері төрт класқа бөлінуі мүмкін.

-   бір сәуледе қызмет көрсету аймағы 400-800 км және бір спутник үшін орбита биіктігіне байланысты дүниежүзілік қызмет көрсету аймағы 3000-8000 км болатын спутникті байланыс жүйелері;

-   әсер ету радиусы 0,3-тен 35 км дейінгі жылжымалы ұялы радиобайланыс жүйелері;

-   антеннаның биіктігіне байланысты қызмет көрсету аймағының радиусы 2-50 км болатын транкингті радиобайланыс (кәсіби) жүйелері;

-   ұяшығының өлшемі 0,3 км дейінгі сымсыз рұқсат ету жүйелері.

Ең алдымен, әртүрлі класс жүйелерінің арасындағы айырмашылық – құрамында және көрсететін қызметінің сапасында. Ең жоғарғы сапаны ұялы желілер және сымсыз рұқсат ету жүйелері қамтамасыз етеді. Олар жедел абоненттер және стационарлы абоненттер (ортақ қолданыстағы телефон жүйелері, ISDN және т.б.) үшін екіжақты радиобайланыс қызметтерін ұсынады. Осыған ұқсас, бірақ мүмкіндіктері төмен қызметтерді спутникті жүйелер қамтиды. Транкингті жүйелерге келетін болсақ, олардың негізгі қызмет көрсету түрі жартылай дуплексті байланыс және абоненттерді топпен шақыру болып табылады.

Арналарды бөлу технологиялары. 

Жүйенің құрылу және байланысты ұйымдастыру қағидалары екі негізгі түсінікті анықтайды: көпстанциялық рұқсат және дуплексті ығысу. Көпстанциялы рұқсат базалық станцияның бір уақытта бірнеше жедел станцияның сигналдарын қабылдау және тарату мүмкіндігін сипаттайды. 2 ұрпақ жүйелері үш технологиялар негізінде құрылады: арналары жиіліктік (FDMA), уақыттық (TDMA), кодалық (CDMA) бөлінген көпстанциялық рұқсат әдістері.

Дуплексті ығысуға келетін болсақ, ол бір линиямен екі бағытта ақпарат алмасу мүмкіндігін сипаттайды. Дуплексті тарату арналары жиіліктік (FDD) және уақыттық (TDD) бөлінген болып бөлінеді. Қазіргі қолданыстағы 2 ұрпақ жүйелерінің көбісі, (DECT басқасы) жиіліктік дуплексті ығысуды пайдаланады.

TDD режимінде абоненттер арасындағы екі жақты байланыс тарату және қабылдау арналарын уақыттық тығыздаудың бір тасушысында орындалады, бұл жүйені белгіленген жиіліктер жолағын пайдалану жағынан тиімді етеді. FDD-ге қарағанда TDD режимінде қос жиіліктер жолағы қажет емес, ал бұл ұяларды іздеу процедурасын оңайлатады және ұялар арасында арнаны тиімді орналастыруға мүмкіндік береді.

 

6 нұсқа

 

TDD режиміндегі трафик тікелей және кері арналарда симметриялы да, ассимметриялы да бола алады. TDD келесі артықшылығы – дуплексердің болмауы әсерінен біррежимді терминалды қарапайым орындау мүмкіндігі.

FDMA әдісі жылжымалы байланыстың әдеттегі аналогты жүйелерінде де, өзге әдістермен қатар 2 ұрпақтың сандық жүйелерінде де кеңінен қолданылады. Жиіліктік бөліну кезінде әрбір абонентке сөйлесу уақытына барлық рұқсат етілген жиіліктер диапазонынан бөлек арна (спектрдің тар аймағы) бөлінеді. Жеке байланыс жағдайында жиіліктік арнаның ені 25-30 кГц болды. Осылайша, уақыттық фактор емес, абоненттерді бөлу кезінде жиіліктер бойынша айырмашылық қолданылады. Бұл бірқатар артықшылықтарға әкеледі. Барлық ақпарат нақты уақытта таралады. Байланысты ұйымдастыру жағынан да жиіліктік бөлу ыңғайлы. FDMA негізгі кемшілігі – активті емес көп абоненттер санына қызмет көрсету кезінде төмен өткізу қабілеті.

TDMA технологиясы 2 ұрпақ жүйелерінің көбінде қолданылады: GSM, TDMA (IS-136), PDC, DECT, TETRA және т.б. Жиіліктік бөлінетін жүйелерге қарағанда барлық абоненттер бір жиіліктер диапазонында жұмыс істейді, олардың әрқайсысына ақпарат таратуға рұқсат берілетін өз уақыт аралығы (арнасы) бөлінеді. GSM-де 200 кГц болатын спектр 8 арналық аралықтарға (слоттарға) бөлінеді, ал 30 кГц жолағында (TDMA) 3 арналық аралық ұйымдастырылады.

Абоненттер жағынан график пульстік сипатқа ие. Абоненттер көп болған сайын олардың әрқайсысының мәліметтер тарату мүмкіндігі сирек болады. Өткізу қабілетін арттыру үшін уақыттық бөлу әдетте жиіліктік бөлумен қатар қолданылды.

CDMA технологиясында cdmaOne (IS-95) стандарты қолданылды. CdmaOne жүйесі Уолш функциясы болатын 64 кодалық псевдокездейсоқ тізбектер негізіндегі спектрі тікелей кеңейтілген әдіс (DS-CDMA) бойынша құрылады. 9,6 кбит жылдамдықпен қалыптасқан сигнал кейін жолағы бойынша кеңейеді де, 1,2288 Мбит/с жылдамдықпен таралады. Техникалық жағынан CDMA жүйесі арналары жиіліктік және уақыттық бөлінген өзге жүйелерден ерекшелейтін бірқатар артық ерекшеліктерге ие. Ең алдымен, қабылданатын сигналдар деңгейін өте дәл тегістеу, сонымен қатар жүйелік уақыт шкаласының абсолютті мәніне дейінгі дәлдікпен жедел станциялар синхронизациясын қамтамасыз ету. 

Сигнал формасының сапа коэффициентіне де қатаң тәртіп орындалады. Ол пайдаланылатын сигнал және оның идеалды моделі арасындағы нормаланған корреляция коэффициенті ретінде анықталады. Оның мәні сигналды қабылдау сенімділігіне әртүрлі шуылдар мен бөгеуілдер ғана емес, қабылданатын және тіректік сигнал формаларының сәйкестелу деңгейі де әсер етеді дегенді білдіреді. IS-95 стандартына сәйкес сигнал формасының сапа коэффициенті 300 Гц жиіліктегі рұқсат етілген ығысуларда және ±1 мс кем кідірістерде 0,944 шамасын құрауы керек.

 

7 нұсқа

 

Борттық және жер стансаларының өткізу қабілеттерінің сәйкестендіру нәтижесінде жұмыс жиілігі, арналар саны және басқа да параметрлермен анықталады. Осыдан кейін борттық байланыстырушы аппаратураның құрамы (пайдалы жүктеме) анықталады және жерсерік платформасына қойылатын талаптар, олардың орындалуы мынадай   мүмкіндіктер  береді:

- аппаратураны минималды сигнал жоғалтуларымен және минималды монтаж көлемімен орналастыру;

- жерсерік құралдарының монтаждалуын  қамтамасыз ету;

- ретрансляторды басқару үшін қажетті телеметриялық және топтық аппаратураны орнату.

Ретранслятор сигналдарын Жер бетіндегі қабылдау аймақтарының  өлшемдері антенналар саны мен өлшемдеріне әсер етеді. Тасымалдаушы – ракетаның шектеулі өлшемдерінен үлкен антенналар мәреде жиналады және орбитада орналастырылады. Бұл геометриялық сипаттаманың шектелуіне әкеп  соғады, олар жерсерік конфигурациясын таңдағанда ескеріледі. Ортогональды-поляризацияланған сигналдарды сынаған кезде жерсеріктің тұрақтылығына қатаң шектеулер қойылады.

Күн және Ай тарапынан туған ауытқулармен негізделген күштердің әсері  1°/жыл  жылдамдықпен орбитаның айналуына алып келеді, жерсеріктің орны өзгереді. Жерсерік бойлығын өзгертетін түзетулер жанармайдың айтарлықтай шығындалуын талап етеді; олар жерсеріктер арасындағы қашықтықты қамтамасыз ету үшін қажет.  Жерсеріктің ендігінің сақталуы жанармайдың айтарлықтай шығындалуын талап етеді (шамамен 20 кг/жылына  m = 900 кг жерсерігі үшін).

Жерсеріктің ендігінің тұрақтылығы мынадай  жағдайларда қажет:

- жерсеріктің қызмет көрсету аймағының өзгермеуі;

- кейбір ЖС аз бұрыштарда жұмыс істейді, сондықтан жерсерік радиогоризонт линиясынан шығып кетуі мүмкін;

- ЖС антенналары ЖТД (СТВ) индивидуалды қабылдау үшін тар сәулеге ие және бақылау жүйесі жоқ.

Байланыс жерсерігінің қалыпты жұмыс істеуіне қойылған талаптар және стационарлық орбитаға шығару қажеттілігімен негізделген барлық шектеулерді,  сонымен қатар, жерсерікті орбитаға шығаруға алып келетін, ыңғайлы жердегі қызмет көрсетуді, жіберу кезіндегі сәйкес жағдайды және әрекеттер тізбегін ескеру керек. Жерсеріктердің механикалық сипаттамалары қозғалуларды және айналуларды, транспорттау кезіндегі соққыларды ескеру керек.

Тасымалдаушыны таңдау жерсеріктің массасы мен өлшемдерін, механикалық және электрлік сипаттамаларды, жерсеріктің тасымалдаушымен қосылуына әсер ететін, масса ортасының рұқсат етілген орналасуы, балансировка дәлдігі  жердегі нысандардағы кірістерге деген талаптарды, қорек көзі және басқару, сәуле шығару деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Ең күшті механикалық және акустикалық дірілдерді ҒҰА мәре сәтінде қосылу және қозғалтқыштардың қиылу, сатылардың бөліну кезінде  қабылдайды.

Ауыспалы орбитада байланыс аппаратурасы өшірілген және аппаратураны суып кетуден қорғайтын іс-шаралар ескерілуі керек. Ауыспалы орбитада жерсеріктер айналумен тұрақталынады. Егер жерсерік стационарлы орбитада жұмыс күйінде басқаша тұрақталынса, онда екі тұрақтау жүйесіне ие болу керек. Режімнің өзгеруі кезінде жұмыс жағдайы және қорек көзі, термореттеу және басқару жүйелеріне қойылатын талаптар өзгереді.

 

8 нұсқа

 

         Бұл жабындарды күміс және алюминий қабығы бар кварцтық пластиналар немесе тефлондық жапырақтан арнайы екі жақты айналар түрінде жасайды.

2)  Активті – пассивтілерге қосымша ретінде.

а) термостаттар немесе Жерден берілген командалар көмегімен қосылған электрлік қыздырғыштар;

б) үлкен Э тәрізді радиатор зоналарын ашатын немесе жабатын бұрылатын қорғау жабдығы және екі жақты қақпақ;

в) жұмыстық сұйықтықтың жоғалып кетуі және конденсациялары негізінде жылуды алыстататын жылуалмастырғыш түтікшелер.

Қорек көздері. Біріншіден – гальваникалық элементтер:

а) Күн элементтері. Негізінен кремнийлік. Оларды жерсерікте қозғалмайтындай қылып орнатады немесе оларды күннің максимум сәулеленуіне әрқашан бағытталатындай қылып жөндейді. Артықшылықтары:

- жасау технологиясы жақсы ойластырылған (Жерде кремний мөлшері көп);

- жоғары меншікті қуат  40 Вт/кг дейін;

- жоғары сенімділік;

- қызметінің 99% уақытында жерсерік Күнмен жарықталынған.

Панельдер қуаты масса және өлшемдермен шектелген.

Геостационарлық жерсеріктер жыл бойы Жер көлеңкесіне 90 рет түседі  және күңгірттелудің максималды жалғасуы тәулігіне 72 минутты құрайды, сондықтан аккумуляторлар қолданылады. Энергияны аккумуляциялау жүйелерінде заряд және разряд циклдарының саны аз және терең разряд деп есептейік. Аккумуляторлардың 50-70% дейінгі сыйымдылығын қолдануға болады. Төменгі орбиталы жерсеріктер үшін заряд – разряд циклдарының саны жылына мыңды құрайды және сыйымдылық 10-20% дейін қолданылады .

Оларға сенімділікке және қызмет көрсету уақытына қойылатын жоғары талаптардан аккумуляторлар массасы үлкен. Негізінен никель – кадмийлік аккумуляторлар қолданылады. Олардың меншікті қуаты 12 Вт/кг (70%-ға дейін разрядталу кезінде) құрайды. Ni-H2  және Ag-H2 аккумуляторлары шығарылуда. Олардың массасы 30-60%-ға аз.

б) Ядролық  көздер. 1 кг U235  түрлендіру ПӘК (КПД) 10% болғанда,  1 МВт/с энергияны бере алады. Артықшылықтары: Күнге бағытталуды, аккумуляторларды талап етпейді.  Кемшіліктері: аппаратураны радиациядан қорғау үшін қуатты экрандау қажет; радиоактивтік материалдарды ластанудан тазарту қажет (қымбат тұратын тазалау).

 

9 нұсқа

 

Соңғы жылдары телекоммуникациялық радиожүйелердің дамуы көшкін тәрізді орындалуда. Бұл әсіресе жылжымалы жүйелерге қатысты. Қазіргі кезде әлемде кең қолданысқа ие болған арналары жиіліктік, уақыттық, кодтық бөлінген жедел жүйелер (ұялы байланыстың AMPS, GSM, CDMA, транкингті EDACS, MPT1327 және т.б. стандарттары) пайдаланылады. Жылжымалы телекоммуникациялық радиожүйелер қызметтерін пайдаланушылар саны әрқашан өсуде. Бұл қызмет көрсету бойынша тарифтер мен пайдаланылатын терминалдар құнының күрт төмендеуімен байланысты.

Алайда атап өтетін жай, бұл жүйелер бір-бірімен үйлеспейді және пайдаланушы әртүрлі жағдайларда әртүрлі терминалдарды пайдалануы тиіс (ұялы, пикоұялы DECT, транкингті, спутникті, пейджер). Сонымен қатар, әртүрлі елдерде дүниежүзілік роумингті қамтамасыз етпейтін жылжымалы радиобайланысының әртүрлі стандарттары қолданылады.

Барлық технологияларды бір стандартта үйлестіруді 1998-99 ж.ж. шыққан әмбебап жедел телекоммуникациялық жүйелердің жаңа стандарты   (UMTS) қамтамасыз етеді.

UMTS концепциясы (Universal Mobile Telecommunications System) 3 ұрпақтың жылжымалы телекоммуникация радиожүйесін құру шеңберінде орындалған.

ХХ ғ. соңының маңызды көптеген жобаларының бірі - ІМТ-2000. Оның негізгі мақсаты – сымсыз рұқсат, ұялы және спутникті байланыс жүйелердің жанұясының 3-ұрпағын құру болған. ІМТ-2000 стандарттар жанұясына қойылатын негізгі талаптар – арзан терминалдар, дүниежүзілік роумингті қамтамасыз ету, микроұялы, ұялы және спутникті желілер үшін әмбебап шешімдерді орындау. Техника дамуының қазіргі кезеңінде екі режимді терминалдарды құру айтарлықтай қарапайымдалды және бір режимдіге қарағанда құнының артуы да елеусіз аз. Бұл факт жедел байланысының дамуында шешуші мезет болды. Көп режимді терминалдардың пайда болуы бірнеше жыл бұрын маңызды болып саналған ортақ стандарт мәселесін шешті. Бір диапазоннан екіншісіне, бір стандарттан екіншісіне немесе спутниктік арнадан ұялыға өту мүмкіндігі абонентке өзіне ең қажетті қызмет түрін таңдауға мүмкіндік береді. Сондықтан UMTS терминалдары бірнеше стандарттар желісінде жұмыс істейтін көп режімді болып табылады.

 

10 нұсқа

 

UMTS-ке және GSM секілді өзге сымсыз байланыс жүйелеріне рұқсат мүмкіндігі бар көпрежімді абоненттік аппараттар UMTS абоненттеріне UMTS қызметтері әлі де рұқсат етілмеген GSM ұялы байланыс стандартына рұқсатты сақтауға мүмкіндік береді.

Әлемде UMTS жаңа технологиясының пайда болуы жылжымалы байланыс аймағында жаңа компаниялардың енуіне рұқсат береді, себебі GSM стандартының барлық оператор-компаниялары UMTS байланысына лицензияны алу конкурсын жеңе алмайды да, тек бірнеше компания лицензияға ие болды. Нәтижесінде операторлары халқы тығыз орналасқан аймақтарда ғана байланыс қызметтерін көрсететін автономды желілер пайда болды. 

Болашақты анықтау тенденциясы жедел байланыстың өзге технологиялармен бірігуі болып табылады. Фиксирленген және жедел байланыс қызметтерінің конвергенция процесі басталып, орналасу орнын және жедел коммерцияны қоса жаңа салаларды қамтиды. “Электронды компасы” бар жедел телефондар жақын арада автомобилистердің және өзге де осындай түрдегі қызмет керек болатын тұлғалардың ең алғашқы көмекшісі болады. Алайда, ең жоғарғы табыстар электронды коммерция аймағында болады. Алда көздеген мақсаттарға сай жедел телефон арқылы орындалатын банктік қызметтер түрі көбейеді. Олардың құрамына ақылы ақпарат – анықтама қызметі, электрондық төлемдердің әр түрі (авиабилеттер, автотұрақ т.б.) және болашақта банктік операциялардың барлық түрін жедел телефон арқылы орындау кіреді. Бұл жедел телефонды “қалта банкоматына” айналдырады.  

B-ISDN сандық желісінің интеграциясы тәжірибеде 3 ұрпақ жүйелерінде  АТМ технологияларының бірін пайдалану дегенді білдіреді. Мұның бәрі UMTS-пен бірге қазір қолданыстағы және болашақтағы стационарлы және жылжымалы байланыс операторларына сапалы жаңа қызметтер және қызмет көрсетудің кең аймағында жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары телекомуникациялық  жүйелердің дамуы көшкін тәрізді орындалады. Бұл біздің өмірімізге енген “мультимедия” түсінігіне байланысты. Ортақ қабылданған атаудың жоқ болуынан немесе қабылданған атау байланыстың дамуының нақты периодында қолданылғандықтан, “мультимедия”  термині жоғарғы сапалы кеңжолақты және айтарлықтай әртүрлі ақпаратты таратумен байланысты жаңалықтардың бәрін білдіреді. 3 ұрпақ жүйелерінде қызметтер екі топқа бөлінеді: мультимедиялық емес (таржолақты сөз, төмен жылдамдықты мәліметтерді тарату, арналары коммутацияланатын желілер трафигі) және мультимедиялық (кеңжолақтық байланыстың ассиметриясы және интерактивті қызметтер, бейнені тарату және  Internet–ке жедел рұқсат).

 

11 нұсқа

 

Жедел абоненттер үшін мультимедиялық қызметтерге қажеттіліктің тез өсуі 2 ұрпақ жүйелеріне қолданылатын жиіліктер жолағына қарағанда айтарлықтай кең жолақ керек. Қолданылатын ең жоғарғы жолақтары 1 ГГц төмен болатындығына қарағанда, жиіліктер шегі артуда. ІМТ-2000 шекарасында жиіліктік диапазонның жоғарғы жиілігі 2,2 ГГц-ке  дейін жетті және бұл шек емес. Жақында бұл жиілікті 2,5 ГГц-ке дейін көтеру жоспарланады. ITU-да келтірілген жобалар жаңа технологияларды құрудың мүмкін болатын жолдарын түгел қамтымаған. Мысалы, GPRS және EDGE жаңа технологияларының негізіндегі  GSM-ның эволюциялық даму жолдары UMTS IMT-2000 қызметтері біртіндеп енгізуге қолайлы  әдіс болып табылады. Дамыған  TDMA (IS-136) желілері UWC-136 стандартында орындалған.    

3 ұрпақ жүйелерін енгізумен қатар, ІМТ-2000 және 2 ұрпақ жүйелерінің бірге қолданылуының ұзақ периоды басталды. Ассортименттер  мен көрсетілетін қызметтер құнының әртүрлілігінің арқасында жаңа технологиялар біріне-бірі кедергі жасамайды, ол керісінше бірін-бірі толықтырады.

         Ұялы байланыс құрылуының тарихы  1947 жылы Белл лабораториясында (АҚШ) жылжымалы байланыс желілерін ұйымдастыру қағидасының ұялы концепциясы дүниеге келуінен басталды. Ол кезде тек жедел байланыс желілерін ұйымдастырудың негізгі қағидасы құрылған болатын. Тек 30 жылдан кейін 1970 ж. бұл қағида АҚШ-та AMPS  ортақ қолданыстағы жылжымалы байланыстың ұялы желісі түрінде орындалады. Аз өзгерістерден кейін ол Ұлыбритания мен Жапонияда да қолданылды. AMPS жүйесі 800 МГц  диапазонда жұмыс істеді және  дуплексті ығысуы 45 МГц  болатын  жиілік жолағының ені 25 МГц екі жолақты пайдаланды. Кейінірек Финляндияда желіні құрудың ұқсас қағидасы пайдаланылды, 450 МГц диапазонынында жұмыс істейтін NMT-450 (Nardik Mobile Phone) стандарты ойлап табылды. Ол Скандинавия, кейбір Азия елдерінде кеңінен таралды. Кейіннен жаңа стандарт 200 МГц диапазонында қолданыла бастады. Ресейде ұялы байланыс тарихы NMT-450 стандартынан басталды, 1991 ж. Санк-Петербургте алғашқы байланыс оператор-компаниясы жұмыс істей бастады. Бұл бөлімше тек тез өсуге итермелеген бірінші ұрпағы еді. Кейіннен Қазақстанда, Ресейде, өзге де ТМД елдерінде  өзге стандарттың желілері пайда бола бастады. 1994 ж. MPS стандарты қызметін көрсететін алғашқы оператор жұмыс істей бастады.

 

12 нұсқа

 

Алғашқы ұрпақ қондырғыларының сәйкес келмеуі осы желілердің абоненттеріне өте маңызды қызмет - роумингті ұйымдастыруды мүмкін емес етті. Сондықтан 1982 ж. Скандинавия елдері, Голландия 900 МГц диапазонында ұялы байланыстың  аймақтық Еуропалық сандық стандартын (2 ұрпақ жүйесі) құруды ұсынды. Бұл жүйеде телефония қызметінен басқа абоненттерге мәліметтерді, факстерді, қысқа хабарламаларды және тағы басқа мәліметтерді таратумен байланысты бірқатар қызмет көрсетілуі тиіс еді. Бұл ұсынысты Еуропаның барлық елдері қолдады және 1982 ж. ETSІ GSM жүйесіне стандарт шығарды. Келесі жылдары Еуропада  бүкіл әлемде ұялы байланыстың дамуының перспективасы ескеріліп, осы стандарт 1800 МГц диапазонында қабылданды. 1991 ж. GSM стандартының тәжірибелік желілері құрылады және ол барлық жер шарына тарайды да, осының арқасында GSM аббревиатурасы жаңа шифрлануға ие болды – Global System for Mobile  Communicatons. Бұл желіні құруда алғашқы болған Финляндия, мұнда ұялы байланысты қолданушылар саны ең көп  (халқының  70%) болды. Қазақстанда GSM  стандартындағы байланыс 1998 ж. пайда  болды.

Қазіргі кезде AMPS жүйесі де дамуда, сандық DAMPS  жүйесі құрылуда және берілген стандарты  аналогты да, сандық та желілерде жұмыс істей алатын абоненттік терминалдар шығарылуда. D-AMPS  жүйесін пайдалану абоненттер санын арттыратындықтан, аналогты желілер артық жүктелген жерлерде ұялы байланыс сыйымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Жылжымалы ұялы байланыстың дамуында маңызды жыл – 1989 жыл болды. Осы жылы "Qualcomm" (АҚШ)  фирмасы CDMA  технологиясын жаңа 2 ұрпақтың сандық жүйесі құрды. Бұл технология ұялы байланыста PLC (PH1) пайдалану тиімділігін бірнеше есе арттырды да, аса үлкен сыйымдылықтағы желілерді құруға мүмкіндік берді. Бұл технология АҚШ-та және Азия елдерінде кең таралды. Батыс Еуропа елдерінде GSM стандарты негізіндегі желілер қарқынды дамыды. Ресейде 1997 ж. CDMA технологиясы негізінде абоненттік рұқсат желілері құрыла бастады.  

 

13 нұсқа

 

1990 ж. МСЭ және стандартизацияның аймақтық құрылымдарында (ETSI –Еуропа, ARIB – Жапония, ANSI – АҚШ) ІМТ-2000 (International Mobile Telecommunication) 3 ұрпақ жылжымалы ұялы байланыс жүйелері қондырғыларына ортақ әлемдік стандарт құру бойынша жұмыстар басталады. Осы жұмыстарды орындауға негізінен түрткі болған жақын арада жедел жүйелерді пайдаланушыларда фиксирленген байланыстағы секілді қызметтерге қажеттілік туындайтындығында еді. 3 ұрпақ желісінде ортақ әлемдік стандартты құру жұмыстарының барысында әлемдегі алдыңғы қатарлы компаниялар жасаған ондаған түрлі ұсыныстар қарастырылды – ортақ стандартты таңдауда толық келісушілікке жету орындалмады. Нәтижесінде 3 ұрпақ стандарттарының бірнеше жанұясы пайда болды. Еуропада ІМТ-2000 жанұясына кіретін UMTS стандартының жылжымалы байланысының ұялы желілерін құруға лицензия берілді. Олардың коммерциялық пайдалануға енуі 2002 ж. орындалды. 

2 ұрпақтың сандық стандарттарының дамуы.

          Қазіргі кезде 2 ұрпаққа жататын сандық ұялы байланыс жүйелерінің жобаларының аналогтық жүйелерден екі түрлі айырмашылығы бар:

а) аналогты жүйелерде әдетте қолданылатын арналарды жиілікпен бөлу (FDMA) орнына арналарын уақытпен (TDMA) және кодпен  (CDMA) бөлу секілді спектральды тиімді модуляция әдістерін пайдалану мүмкіндігі;

б) пайдаланушыларға сөзді және мәліметтерді шифрлеу мүмкіндігімен тарату арқылы қызметтердің кеңейтілген спектрін ұсыну мүмкіндігі.

Таратудың және ақпаратты өңдеудің сандық әдістеріне өту стандарттар санын айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік берді. 1995 ж. әлемде үш стандарттағы сандық жүйелер пайдаланылды. Олар – GSM, D-AMPS (IS-54, кейіннен IS-136) және РDС.

ЕTSI шеңберінде ұйымдастырылған Group Special Mobile (GSM) атты жылжымалы байланыстың арнайы тобының инициативасы бойынша құрылған ортақ Еуропаның GSM стандарты кең таралды. GSM стандартында жұмыс  істейтін алғашқы коммерциялық желі 1992 ж. Германияда қолданылды. Содан бері стандарт үздіксіз дамуда. Ол Еуропада 1800 МГц (GSM-1800) және 450 МГц (GSM-400) жиіліктік диапазонында және АҚШ-та 1900 МГц  (PCS) жиілікте жұмыс істеуге қалыптасқан.

 

14 нұсқа

 

АҚШ-та сандық технологияларды қалыптастырудың басталуы IS-54 стандартынан басталады. IS-54 1989 ж. TR4.3 TIA комитеті қолдады да, АҚШ-та қалыптасқан аналогты AMPS жүйелерінің сыйымдылығын арттыру мақсатында енгізілді. TDMA (D-AMPS) жүйесінде қазіргі заманғы технологиялық шешімдер негізделген. Ол AMPS жүйесінің (арна ені 30кГц) бір жиіліктік арнасында үш дыбыстық арнаны ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Осы стандарт негізіндегі алғашқы жүйелер 1992 ж. қолданысқа енді. АҚШ-та TDMA технологиясының 100-ден астам желісі бар.

Сандық ұялы байланыстың дамуы бойынша Еуропа мен Азиядан Жапония да қалмады. Ол 1994 ж. PDC (Personal Digital Cellular) өз стандартын, яғни ұялы байланыстың сандық дербес жүйесін қалыптастырды. PDC негізіндегі желілер ұлттық қолданысқа негізделген және әлемдік нарыққа айтарлықтай әсер етпейді. Жапонияда PDC желісі халқының 99%-ы тұратын барлық территорияны қамтиды.

CDMA жаңа технологиясының негізіндегі ұялы жылжымалы байланыстың алғашқы жүйесінің пайдаланылуы 1985 ж. қыркүйек айында Гонконгте басталды. Осыған дейін IS-95 стандартын ITU қолданған еді және ол MI 073 ITU-R ұсынысының құрамына кірді. CDMA негізінде құрылған және фиксерленген жылжымалы байланыстың да қызметтерін ұсынатын ұялы желілер саны өсуде. CDMA жүйесі негізінен сыйымдылығы өте үлкен немесе сөзді таратудың өте жоғары сапасы болатын желіні құру керек болғанда қолданылады.

Сандық технологияларды енгізуден кейінгі ұялы жүйелердің дамуындағы келесі маңызды қадам – желінің микроұялы және пикоұялы құрылымына көшу болды. Осындай желілерді пайдалану құрылыс нысандары тығыз қалалық аудандардың және жабық аймақтардың (офистер, жер асты гараждар және т.б.) абоненттеріне қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Микроұялы жүйелердің құрылу қағидасы макроұялы жүйелерден өзгеше болды. Оларда жиіліктік жоспарлау болмайды, хэндовер қамтамасыз етілмейді және сигнал деңгейін өлшеу орындалмайды. 1992 ж. DECT (Digital European Cordless Telecommunications) Еуропалық стандарты қабылданды. Ол сәулелену қуаты аз (10-25 мВт) радиорұқсат технологиясын қамтамасыз етеді және абоненттік құрылғыларды өте тығыз орналастыруға мүмкіндік береді. Технологияның кеңінен енгізілуі 1995 ж. басталып, 2 млн.-ға жуық терминалдар сатылды. Сол жылдары бес жылдан соң DECT сымсыз офистік байланысына және оның WLL нарығында монополист болатындығына ешкім сенбеген еді.

Тарихи қалыптасқан жай  радиобайланыстың кәсіби жүйелері (соңғы жылдары олар транкингті деп аталады) ұялы байланыс пайда болмастан бұрын пайда болған. Белгілі болғандай, кәсіби жүйелерге жедел жәрдемге, күзет қызметіне және тағы сол секілді арнайы бөлімшелерге арналған әртүрлі ведомстволық және корпоративі радиожелілер жатады. Мұндай желілердің дамуы байланыс сапасын және құпиялылығын жақсарту бағытында орындалады.

 

15 нұсқа

 

Қазіргі кездегі қызметтердің көбісін бірінші ұрпақ жүйелері (SmartTrunk II, LTR, Multi-Net, Accessnet, Smartnet, EDACS, MPT 1327) толық көрсете алмады. Транкингті жүйелердің ерекшеліктері –жиіліктер жолағын тиімді пайдалану мүмкіндігі. Ол ретрансляциялық пункттің ортақ жиіліктік қорына еркін рұқсат алуды ұйымдастыру есебінен орындалады. Ретрансляциялық пункт әдетте бір-бірімен ортақ басқару шинасы көмегімен байланысқан бірнеше ретранслятордан тұрады. Транкингті жүйелердің иілмелі архитектурасы жеке шақыруларды да, бірнеше топтың және барлық желі абоненттерінің шақыруларын да жіберуге мүмкіндік береді. Мұндай жүйелерде станцияның сәулелену жұмысы әдетте үзіліссіз емес, радиотелефонның тангентін басқан кезде ғана орындалады да, бұл эфирдің артық жүктелуін азайтады.

Алайда, бірінші ұрпақтың пайдаланылатын кәсіби байланыс желілері жоғары құпиялылықты және кіру рұқсатынан сенімді қорғанысты қамтамасыз ете алмайды және абоненттердің аутентификациясын және абоненттік құрылғының идентификациясын орындай алмайды. Бұл мәселелер 2 ұрпақтық кәсіби байланыстың сандық жүйелерінде (АРСО, TETRA) шешілген, олар бір-бірімен сәйкестенбейтін аналогты стандарттардың көп түрін алмастыруға бағытталған.

АРСО 25 транкингті байланыстың сандық жүйесінің стандарты АҚШ-та шықты. Ол кезеңмен  орындалады да, қолданылатын аналогты желіден сандыққа өту мақсатын көздейді. Техникалық жағынан екінші кезеңге өту жиіліктер торының қадамын екі есе төмендетумен (6,25 кГц-ке дейін) және спектральды тиімді  модуляцияны CQPSK пайдаланумен байланысты.

GSM ұялы байланыс стандартының жетістіктерінің әсерімен ETSI-да сандық транкингті радиобайланыс жүйесінің ортақ еуропалық TETRA (TransEuropean Trunked Radio) стандарты құрылды. TETRA әртүрлі жиіліктер диапазонында және бір-бірінен ерекшеленетін байланыс протоколдары бар жүйені ең аз шығындармен орындауға мүмкіндік береді. Жиіліктік ресурсты үнемдеумен қатар техникалық мүмкіндіктерді арттыру шеңберінде болашақта 3 ұрпақ қызметтерін көрсету және енгізудің әртүрлі сценарийлерін TETRA жүйесі қамтамасыз етеді.

Жылжымалы спутникті байланыс жүйесі орбитаға геостационарлық космостық аппарат (КА)  Marisat жіберілгеннен шамамен 30 жыл бұрын пайда болды. Алғашқыда жедел жерлік станциялар (ЖС) арнайы мақсаттағы жүйелер (теңіздік, әуе, автомобильді, теміржол) ретінде құрылды және шектеулі пайдаланушыларға бағытталды. Байланыстың сенімділігі жылжымалы нысандардың энергия қуаттылығының төмендігінен және аймақтың күрделі құрылымы әсерінен байланыс тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелерінен төмен болды. Бірінші ұрпақтың жерлік станциялары (Inmarsat және  стандартты) негізінен орталық станциялары үлкен радиалды (радиалды-түйіндік) құрылымды корпоративті және ведомстволық желілерді құруға арналған.

 

16 нұсқа

 

Жедел спутниктік байланыс саласында революциялық түрлендірулер 90 жылдардың басында басталды және үш фактормен түсіндіріледі: космостық бағдарламаларды коммерцияландыру; кіші орбиталық және орташа биік КА пайдалану; сандық сигналды процессорларды (DSP) пайдалану арқылы барлық жерде сандық байланысқа өту.

Конверсия процесі алдыңғы қатарлы әскери технологияларды коммерциялық бағдарламаға ауыстырумен орындалады. Нәтижесінде КА кіші орбиталарда (Iridium, Globalstar) орташа биік (ICO) болатын спутникті байланыстың дүниежүзілік жүйесінің бірнеше жобасы, сонымен қатар екі аймақтық жүйе (AceS және Thuraya) орындалды.

Жеке спутниктік байланыстың Iridium дүниежүзілік жүйесі 1998 жылдың соңында пайдалануға жіберілді. Бір жарым жыл жұмыс істеп болған соң, ол пайдаланылмай қалды. Керемет орындалған техникалық жоба нарықта сұранысқа ие болмады. Басты себептері - спутниктік линиялар бойынша дауыстық байланыс қызметтеріне сұраныстың төмендігі және маркетингтік саясаттың дұрыс орындалмауы.

Жүйе концепциясының құрылуы кезінде (1987 ж.) портативті спутникті телефон және пейджерлер ұсынысы қажет болып көрінді. Бір режимді (спутникті) және екі   режимді (спутникті ұялы) абоненттік терминалдар Iridium жүйесінің қызметтерін көрсету стратегиясын қамтамасыз етуі тиіс еді. Алайда, Iridium жобасын құрушылар әлемде соңғы жылдары орын алған маңызды өзгерістерді есепке алмады. Олар ең алдымен жер үстіндегі байланыстың жетістіктерімен байланысты. Ұялы телефондардың жаңа модификациялары оңай және ыңғайлы, ал тарифтері спутниктік байланысқа қарағанда төмен. Сонымен қатар, спутниктік байланыста аккумулятор батареяларын зарядтаусыз жұмыс істеу уақыты аз және нысана ішінде жұмыс істеу мүмкіндігі шектеулі. Спутниктік байланыс ең қажет деген аудандар мен океандарға келетін болсақ, белгіленген тарифтермен сөйлесушілер саны тым аз болады да, бұл эксплуатациялық шығындарды өтеуге мүмкіндік бермеді.

2000 ж. үш жүйені пайдалану басталды: Globalstar жеке спутниктік байланыстың дүниежүзілік жүйесі және аймақтық AceS және Thuraya жүйелері. Олар дауыстық байланысқа ғана емес, сонымен бірге мәліметтерді таратуға да арналған. 2001 ж. ICO жүйесі пайдалануға енді.

 

17 нұсқа  

 

2 ұрпақтың жылжымалы байланыс жүйелерін классификациялау кезінде үш негізгі шарт пайдаланылады: жүйенің мақсаты, көпстанциялық рұқсат әдісі және арналарды дуплекстеу сұлбасы. Мақсатына және қызмет ету аймағының өлшеміне тәуелді жылжымалы байланыстың барлық жүйелері төрт класқа бөлінуі мүмкін:

-   бір сәуледе қызмет көрсету аймағы 400-800 км және бір спутник үшін орбита биіктігіне байланысты дүниежүзілік қызмет көрсету аймағы 3000-8000 км болатын спутникті байланыс жүйелері;

-   әсер ету радиусы 0,3-тен 35 км дейінгі жылжымалы ұялы радиобайланыс жүйелері;

-   антеннаның биіктігіне байланысты қызмет көрсету аймағының радиусы 2-50 км болатын транкингті радиобайланыс (кәсіби) жүйелері;

-   ұяшығының өлшемі 0,3 км дейінгі сымсыз рұқсат ету жүйелері.

Ең алдымен, әртүрлі класс жүйелерінің арасындағы айырмашылық – құрамында және көрсететін қызметінің сапасында. Ең жоғарғы сапаны ұялы желілер және сымсыз рұқсат ету жүйелері қамтамасыз етеді. Олар жедел абоненттер және стационарлы абоненттер (ортақ қолданыстағы телефон жүйелері, ISDN және т.б.) үшін екіжақты радиобайланыс қызметтерін ұсынады. Осыған ұқсас, бірақ мүмкіндіктері төмен қызметтерді спутникті жүйелер қамтиды. Транкингті жүйелерге келетін болсақ, олардың негізгі қызмет көрсету түрі жартылай дуплексті байланыс және абоненттерді топпен шақыру болып табылады.

Ұялар өлшемдері бірлік беттесу аймағына келетін абоненттер тығыздығына және  қызмет көрсету территориясында абоненттердің орналасу сипатына тәуелді болады. Абоненттер тығыз орналасқан жерлерде радиусы 100 м дейінгі пикоұялар, ал құрылыс нысандары аз және тұрғындары көп аймақтарда микроұялар (0,1 – 0,5 км) ұйымдастырылады. Қала және қала маңындағы аймақты қамтитын макроұялы аймақтың әсер ету радиусы 30-35 км аспайды. Ауылдық жерлердегі абоненттерге қызмет көрсетуге келетін болсақ, ол жер үстіндегі ұялы және спутникті байланыс қолдану арқылы орындалады.

 

18 нұсқа

 

Ұялы желілер және сымсыз рұқсат ету жүйелері әр километріне абоненттердің орналасу тығыздығы 10000 Эрлангке дейінгі үлкен аудандарға қызмет көрсетуі мүмкін. Транкингті желілер график көлемі 1-2 Эрл/м2 аспағанда тиімді. Ұялы желілерде спектральды эффективтілікті арттыру үшін кең жолақты TDMA немесе CDMA қолданылса, транкингті желілерде негізінен тар жолақты TDMA немесе FDMA қолданылады.

         Келесі ерекшелік – байланысты ұйымдастыру сұлбасында. Ұялы жүйелерде және сымсыз рұқсат жүйелерінде абоненттер арасында индивидуалды шақырулар орындалады. Сөйлесудің орташа ұзақтығы бірнеше минутқа жетуі мүмкін. Транкингті  жүйелерде жұмыс режимі индивидуалды да, диспетчер арқылы да ұйымдастырылуы мүмкін қысқа шақыруларды (1мин аз) таратуға негізделген. Транкингті жүйелерде байланысты орнату уақыты аз, атап айтқанда 0,3 с аспайды.

Жиілікті қорды пайдалану әдісі бойынша жылжымалы байланыс жүйелері екі класқа бөлінеді:

-   арналары абоненттерге қатаң белгіленген байланыс жүйелері;

-   ортақ қызмет көрсету аймағында абоненттер орналасқанда сұраныс бойынша арнаны қамтамасыз ету жүйелері.

Арналары қатаң белгіленген жүйелерде байланыстың жоғарғы оперативтілігі қамтамасыз етіледі.  Арналары қатаң белгілену қағидасы конвенционалды радиобайланыс жүйелерінде және бірқатар транкингті жүйелерде кең таралды. 2 ұрпақтың транкингті жүйелері дербес рұқсат ету жүйелеріне жатады. Олар таңдап алынған  жиіліктер тобының шегінде немесе арнада жұмыс істеуге мүмкіндік береді, нақты бір арна белгіленген қорға бекітіледі. Ұялы желілерде және сымсыз рұқсат жүйелерінде абоненттері бір қызмет көрсету аймағында болғанда, сұраныс бойынша арна бөлінеді.

2 ұрпақтың жер үстіндегі жылжымалы байланыс жүйелері үшін салыстырмалы сипаттамалар 2-кестеде келтірілген. Көрсетілген жүйелер саны толық болмағанымен, ол жүйелердің құрылуындағы айырмашылықтарды бағалауға мүмкіндік береді. 2 ұрпақ жүйелерінде жаңа жүйелік және техникалық шешімдерді пайдалану сигнал/шуыл (Eb/No) қатынасын жақсартуға мүмкіндік берді. Егер 1 ұрпақтың аналогты жүйелерінде Eb/No қатынасы 17-18 дБ-ге тең болса, 2 ұрпақ жүйелерінде бұл көрсеткіш 7-9 дБ-ге жетті. 2 ұрпақтың жылжымалы байланыс жүйелерінің белгіленген жиіліктік диапазон шеңберінде өткізу қабілетін арттыру және қызмет түрлері бойынша мүмкіндіктері шектеулі.

         Олардың сыйымдылығының артуы жартылай жылдамдықты арналарға (GSM) өту, тиімді модуляция әдістерін пайдалану және секторлы антенналарды қолдану есебінен ғана орындалады. Ұяларды секторлау мен спектральді – тиімді модуляция әдістерін пайдалану олардың өткізу қабілетін арттыруға мүмкіндік береді, бірақ 10 еседен аспайды. 

 

19 нұсқа

 

         3 ұрпақ технологияларының алдыңғы технологиялардан қағидалы ерекшелігі – қазіргі қызмет түрлерінің барлық спектрін (сөзді тарату, арналар коммутациясы және пакеттер коммутациясы режимінде жұмыс істеу, Internet қосымшасымен әсерлесу, ақпаратты жоғары байланыс сапасымен симметриялы және ассимметриялы тарату) қамтамасыз ету мүмкіндігі және сонымен қатар өзге жүйелермен сәйкестену кепілдігі. 3 ұрпақ жүйелерінде қызметтерді екі топқа бөлуге болады: мультимедиялық емес (сөзді таржолақты тарату, мәліметтерді төмен жылдамдықпен тарату, коммутациялы желілер трафигі) және мультимедиялық (асимметриялы және интерактивті). Осы жүйелердің жаңа қасиеті - олар компания-операторларға өз бетінше белгілі аймақ және қызмет түрлеріне деген сұраныстың өсуіне байланысты қосымшаларды, функцияларды және қызметтерді шығаруға мүмкіндік беруі.

         Мультимедиялық жылжымалы байланыстың даму тенденциясын зерттеу оны пайдаланушылар санының артуын болжауға мүмкіндік береді. UMTS – форумының мәліметтері бойынша 200 млн. Еуропа абоненттерінің ішінде 2005 ж. 3 ұрпақтың байланыс қызметтерін пайдаланушылар саны 16 %-ды құрайды (32 млн). Мультимедиялық трафик көлеміне келетін болсақ, ол 2005 ж. 60 %-дан асады да, тариф трафикке қарағанда айтарлықтай аз өседі.

         Бейнеконференц - байланыс саласындағы соңғы жетістіктері. Оның дамуы 3 ұрпақ жүйелерінде кең таралатынын болжауға мүмкіндік береді. Жақын араға дейін бұл түр 144 кбит/с (BRI) немесе 384 кбит/с (3 базалық BRI арнасын пайдалану арқылы) тарату жылдамдығын қамтамасыз ететін ISDN желісі үшін ғана тән  еді. 

         Internet пайдаланушыларының қарқынды өсуі және жедел байланыс дамуы осы екі технологияның бірігуі туралы болжауға мүмкіндік береді. Бүгінде бейнекоференц-байланысқа сұраныс артуда. Жедел терминалдан Internet желісіне жоғары сапалы рұқсат алу мүмкіндігіне байланысты бірқатар мәселелерге қарамастан, уақыт өткен сайын бұл қызмет негізгілердің бірі болады деп болжауға мүмкіндік береді. ХЭО қалыптастырған трафик таралу тенденциясының анализі бойынша 3 ұрпақтың спутниктік жүйелер қызметтерінің көлемінің ең көп өсуі Оңтүстік және Солтүстік Америкада, Жапонияда және Азияда байқалады. Еуропаға келетін болсақ, мұнда спутниктік байланыс қызметтерінің көлемі артуда. 

 

20 нұсқа

 

Жер су әлемі ме?

Жердің беткі қабатының 71%-ын су алып жатыр, сондықтан ғарыштан қарағанда, Жер мұхиттар планетасы сияқты  болып көрінеді. Ал, құрлық Жердің 29%-ын ғана құрайды. Планетадағы суды негізінен мұхиттар, көлдер мен өзендер, жаңбыр түрінде жауатын су булары құрайды. Жердің ең жаңбырлы аймақтары – экватор маңындағы жағалаулар мен аралдар. Батыс Африканың кейбір аймақтары мен Бразилияның Амазонка өңірінде жаңбыр күнде жауады.

Жер қандай қыртыстардан тұрады?

Жер тау жыныстарынан тұрады. Геологтар (жердің тау жыныстарының тарихын зерттейтін мамандар) Жерді қатпарланып жатқан алып сэндвичке ұқсатады. Олар тау жыныстарын зерттей отырып, Жердің қалыптасу тарихын зерттейді. Тау жыныстары бізді отынға арналған көмір және цемент дайындауға арналған әк сияқты материалдармен қамтамасыз етеді. Ол қатпарларда сондай-ақ  ежелгі дәуірлерде өсіп-өнген жануарлар мен өсімдіктердің тасқа айналған қалдықтарының іздері бар.
Жердің тас қабаты – бұл ең қалың бөлігі, «жас» тау жоталарының астында жатқан (қалыңдығы 40 шақырымға дейін) жер қыртысы. Бұл қыртыс мұхит суы астында анағұрлым жұқа (5 және 11 шақырым аралығында) болады. Құрлықтардың тау жыныстары мұхит астындағы жыныстарға қарағанда анағұрлым ерте пайда болған.

Тау жыныстарының үш түрі бар: жанартаулық, шөгінді және метаморфозалық. Жанартаулық жыныстар Жердің тереңінде жатқан, магма деп аталатын балқыған тау жыныстарынан түзілген. Магманың ыстықтығы соншалық, (10000С жоғары) ол ылғи балқып жатады. Және өте қатты қысыммен сығылған күйде болады. Магма жанартаулық әрекеттердің әсерінен жоғарыға атқылап шығып, қоймалжың күйінде жотамен төмен ағып, суып қатқан бойда тау жынысына айналады.

Батпақ пен құмдауыт сияқты шөгінді жыныстар жел мен судың әсерінен түзіледі. Өзендер мен ағынды судың әсерінен мүжіліп, құм қиыршықтарына айналған жыныстар сумен ілесіп ағып, өзен сағалары мен көл, теңіз табандарына құм немесе лай-батпақ күйінде шөгеді. Шөгінді қабаттар бір-бірінің үстіне жиналып, қатты жынысқа айналғанға дейін жоғарғы қабаттың ауырлығынан қатпарлана сығылады.

Метаморфоза «өзгеріс» дегенді білдіреді. Яғни, әр  түрлі жыныстар химиялық үрдістің, ыстықтың және үлкен қысымның әсерінен тау жыныстарының  басқа  формасына өзгеріп отырады. Сондай-ақ олар арқылы магма өткен кезде немесе жер қыртысы тау жоталарының  астында қозғалған кезде де өзгерістер түзіледі. Мәселен, әк тас осындай әсерлерге ұшырай отырып, мәрмәрға айналады. Немесе тірі организмдер мен өсімдіктердің тозған және сығылған құрамдас бөліктерінен түзіледі. Сондықтан тау жыныстары әр түрлі минералдардан тұрады.

 

21 нұсқа

 

Жердің ішінде не бар?

Күн Құс жолының алыстау пұшпағында жатқан кәдімгі жұлдыздардың бірі – Күн. Оның орбитасын планеталар мен астероид деп аталатын аспан денелері айналып жүреді. Күнннің диаметрі шамамен 1,4 млн. шақырым. Ол Жерден 100 есе, Юпитер планетасынан шамамен 10 есе үлкен. Жер мен Күннің арақашықтығы 150 миллион шақырым шамасында. Егерде Алматыдан Күнге қарай жүрдек пойыз жөнелтсек, ол белгіленген межеге 170 жылда әрең жететін көрінеді. Негізінен, Күн сутегінен тұрады. Ол – үздіксіз энергия бөліп тұратын қуат көзі. Ғалымдардың пайымдауынша, Күн әрбір секунд сайын 4 млн. тонна «салмақ жоғалтады». Бұл «салмақ» аз ғана уақытта жарық пен жылуға айналып, кеңістікке нұр болып құйылады. Күн ядросындағы температура 15 млн. градусқа дейін көтеріліп, осы ядрода атомдардың қосылу процесі жүреді де, Күн энергиясы бөлініп шығады, Күннің ең сыртқы қабатындағы ыстық 2 млн. градусқа дейін төмендейді. Бойындағы барлық қуаты сарқылған соң, Күн де суық денеге айналып, Күн жүйесіндегі планеталар да тіршілігін тоқтатады.

Күннің ішіне Жер тәрізді 109 планета сыйып кетеді. Барлық планета – Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон Күнді айналады, жылу мен жарықты Күннен алады, Күнсіз өмір сүре алмайды. Күнді айналу мерзімдері: Жер Күнді бір рет 365,2564 тәулікте, Меркурий – 87, 9693, Шолпан – 224,7008, Марс – 686,9799, Юпитер – 4322,59, Сатурн – 10759,2, Уран – 306882,2, Нептун – 60182,3, Плутон – 90777,6 тәулікте айналып шығады.

Ай. Оның жерден қашықтығы 356 400 – 406700 км. Жерден Айдың бүкіл бетінің 59 пайызы көрінеді. Айдың орташа радиусы 1738 км, массасы 7,5.1022 кг. Түнгі уақытта Ай бетінің температурасы – 1690С-ге жетеді, ал Күн тас төбеге келгенде Ай беті + 1220С-ге дейін қызады.

Ай – Жердің табиғи серігі, өзінен жарық шығармайтын Жерге ең жақын аспан денесі. Ол Жерді эллипстік орбита бойынша (1,02 км/с жылдамдықпен) айналады. Ай Жер тәрізді, диаметрі 3476 километр, Жер диаметрінен 4 еседей аз, тығыздығы 3343 кг/м3. Ғалымдардың зерттеуінше, Ай Жерден жыл сайын қашықтай түсуде. 100-150 млн. жылда Айдан біржолата көз жазып қалуымыз ғажап емес. Ғалым Н.Н.Парийский бұл құбылыстың негізі Жер қабағындағы «тасу құбылысы» дейді. Планета қабығының абсолюттік нығыздылығы жоқ болғандықтан, «тасу төбешігі» Жердің айналу бағытына қарай 1-2 градус ауысқан көрінеді. Бұл сәл ғана ауытқу болғанымен, Ай оны өзіне тартып, соның әсерінен Жер айналуы бәсеңдейді. Айналу жылдамдығы баяулаған соң Жердің оны тартуы да әлсіреп, Ай мен Жер бір-бірінен алыстай түседі.

 

22 нұсқа

 

         Жерді қашықтықтан зондтау екі құрылымнан тұратын Жер бетіндегі өзгерістерді бақылауға бағытталған осы заманғы жүйе немесе технологиялар жиынтығы. Оның бірінші сегменті -  ғарышта белгілі бір орбитада ұшып жүрген ғарыштық кеме, не олардың тобы. Ол кеме Жер суретін түсіретін аппаратуралармен, бағдарламалармен және кеменің қызмет етуіне қажет басқа да құралдармен жабдықталады. Кеменің жұмысы Жерден белгілі бір арнада орналасқан жоғары жиіліктегі радиотолқындар арқылы басқарылады және Жер беті туралы жинаған ақпараттары басқа бір жоғары жиіліктегі радиотолқындар арқылы алынып отырады.

ЖҚЗ-ның екінші бөлігі -  жер сегменті деп аталатын күрделі жүйе. Жер сегменті өз кезегінде екі орталықтан тұрады: ұшуды басқару орталығы және  кемеден ақпараттар алу, оларды өңдеу, сақтау және тарату орталығы. Бұл екі орталықта да істің қыр-сырын терең меңгерген білікті мамандар ғана тиімді жұмыс істей алады. Мысалы, жеткілікті дәрежеде дайындалмаған маманның ғарыштағы аппаратты жоғалтып алуы да әбден мүмкін.

Жалпы, ғарыштағы ЖҚЗ аппаратынан келетін ақпаратты бей-берекет жатқан цифрлар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Ол мәліметтерді өңдеудің бірнеше сатыларынан өткізіп барып, пайдаланушыға жеткізу үлкен интеллектуалдық және материалдық ресурстарды талап етеді. Мысалы, түсірілімдердің саны жылдам көбейіп кетеді де, тек бір ғана аппараттан алынатын суреттер мыңдап, тіптен миллиондап саналады. Оларды әр түрлі дәрежеде өңдеу және сақтау арнайы аппараттарды, арнаулы кәсіптік бағдарламаларды  және білікті кәсіпқой мамандарды талап етеді. Ал енді сол суреттерді соңғы пайдаланушыға жеткізу негізінен ғаламтор арқылы жүргізілетінін айтсақ, бұл істің де оңайға соқпайтындығын түсінуге болады. Сіз бен біз әңгімелесіп отырған қазіргі сәтте ғарышта жүзге тарта ЖҚЗ-мен айналысатын кемелер жұмыс істеуде. Әрине, олардың ешқайсысы бірін бірі дәлме-дәл қайталамайды, әрқайсысының өзіндік конструкциялық ерекшеліктері және жеке мақсаттары мен міндеттері, бағдарламаланған қызметтері бар. Сондықтан олардан алынатын суреттер де өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады.

 

23 нұсқа

 

Ғарыштық түсірілімдерді жүргізетін аппаратураларды негізінен екі үлкен топқа бөледі: электронды-оптикалық және радарлық. Бүгінгі күнде орташа есеппен он ЖҚЗ аппаратының тоғызы электронды-оптикалы аппараттар. Себебі, оптикалық аппараттар жер бетін адам көзі көре алатын, не соған өте жақын спектр аясында бақылайды. Көбіне бұл сәулелер кәдімгі ақ сәулені құрайтын өзімізге таныс көк, жасыл, қызыл (0,4-0,75 мкм) және де әр ұзындықтағы инфрақызыл диапазондық каналдар (0,76-1,30 мкм). Әр сәулелер жиынтығы (мысалы көк, жасыл, қызыл) белгілі бір нысандардың қасиеттерін тереңнен ашып көрсете алады, ал олардың қосындылары (мысалы: көк+қызыл, көк+жасыл, жасыл+қызыл және т.б.) адам көзі байқай бермейтін фактілерді нақтылай түседі. Тағы бір анықтай кететін нәрсе, ол Жер бетіндегі кез келген құбылыс белгілі бір оптикалық спектрдің сипаттамасының өзгеруі аясында жүретіні. Мысалы, егістіктегі өсіп келе жатқан өсімдіктер пісіп-жетілгенше талай спектрлік  өзгерістерге душар болады. Осының арқасында, арнайы дайындалған маман миллиондаған шаршы километрді алып жатқан егістіктердің қасиеттеріне, жұмыс орнында отырып-ақ талдау жасап, ондағы өзгерістерге баға бере алады. Жалғыз талап - атмосфера, яғни ауа қабаты үнемі мөлдір болып тұруы керек.

Электронды-оптикалы аппараттардан алынатын суреттер өз кезегінде үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа тек ақ пен қарадан тұратын түсірілімдер жатады да, оларды панхромдық түсірілімдер деп атайды. Панхромдық түсірілімдердің жер бетіндегі өзгерістерді байқау қабілеті жоғары болып келеді, бірақ назардағы нысандарды түстерге бөле алмайды. Екінші топқа үштен жетіге дейін оптикалық каналдары бар мультиспектрлі түсірілімдер жатады. Бұл түсірілімдер Жер бетіндегі үдерістерді талдауға арналған аса құнды ғарыштық материалдар болып саналады. Мультиспектрлі түсірілімдердің Жердегі нысандарды байқау жітілігі панхромнан төмен келеді. Ал гиперспектрлі түсірілімдерде 220 каналға дейін болады. Мұндай ғарыштық суреттердің Жердегі өзгерістерді талдау мүмкіндіктері аса зор. Бірақ олар тәжірибе жүзінде әлі кеңінен қолданылмай жүр. Себебі, бұл мәселеде ғылыми-әдістемелік жұмыстардың қазіргі қолданылып жүрген деңгейі әлі де болса жеткіліксіз. Дегенмен, ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейімен бұл мәселені игеру ісі де ұзаққа созылмайтындығы анық.

 

24 нұсқа

 

Айтылған құндылықтарына қарамай, электронды-оптикалы аппараттармен жабдықталған ғарыштық кемелер тек Жерден қайтатын сәулелерді тіркейтін болғандықтан, оларды пассивті немесе енжар ЖҚЗ аппараттар тобына жатқызады. Мысалы, электронды-оптикалы түсірілімдер атмосфераны бұлт қаптап тұрған жағдайда Жер бетін бақылауға жарамсыз болып қалады. Радарлық ғарыштық аппараттар өз борттарынан Жерге радиотолқындар жіберіп, олардың қайтқандарын тіркеп, ауа райы қалай өзгерсе де, күндіз де, түнде де Жер беті туралы объективті деректер беріп отырады. Сондықтан оларды белсенді ғарыштық аппараттар қатарына жатқызады. Радарлық ғарыштық аппараттар электронды-оптикалы ғарыштық аппаратарға қарағанда ұтымды болғанымен, олардың түсірілімдерінің бағасы әлдеқайда қымбат.

Қазақстанның ЖҚЗ ғарыштық жүйесін жасау -  2006 жылдан басталған жұмыс. Ол екі ғарыштық аппараттар тобынан тұрады деп жоспарланған. Олардың орбитаға шығатын уақыты - 2013-2014 жылдар аралығы. Бұларға қосымша жақын арада радарлық аппаратымыздың да жоспарлануы басталады деген үміттеміз. Ал ЖҚЗ жерүсті сегментінің жоспары арнаулы сараптамадан өтті, жақын арада құрылысы да басталады. Қазіргі кезде болашақ ЖҚЗ жерүсті сегментінде жұмыс істейтін 21 маманды Францияда оқыту үшін іріктеу жұмыстары өткізілуде.

Әлемде көлемі жағынан тоғызыншы орын алатын алып аумағымызды тиімді пайдалануға жеткізетін даңғыл жолдың бірі -  осы  ЖҚЗ ғарыштық жүйесі. Егер жіліктей айтатын болсақ, ЖҚЗ ғарыштық жүйесінсіз мемлекеттік стратегиялық басымдықтар болып табылатын ұлттық қауіпсіздік, қорғаныс, энергетика, жердің қойнауы мен бетіндегі байлықтарын пайдалану мәселелерін толыққанды, заман ағымына сай шешу қиын.

ЖҚЗ ғарыштық жүйесі экономикалық жағынан аса тиімді болатыны қазірдің өзінде анық болып отыр. Мысалы, ұлан-ғайыр жерімізде үлкенді-кішілі жиі-жиі болып тұратын табиғи және адам қолымен пайда болатын апаттардың алдын алып, реттеп отыруда ЖҚЗ жүйесіне сенім өте мол. Ғылымның соңғы жетістіктері ЖҚЗ жүйесін жер қойнауындағы байлықтарды анықтауға пайдалануға болатынын дәлелдеп шықты. ЖҚЗ ғарыштық жүйесін навигациялық жүйемен қоса пайдалану ауыл шаруашылығына қыруар пайда әкелетіні күмәнсіз екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. ЖҚЗ ғарыштық жүйесі жер, орман, су ресурстарын қадағалауда, кадастр, картография, мониторинг және т.б. салалардағы еңбек өнімділігін аса тиімді ете алады.

 

25 нұсқа

 

Жүйенің құрылу және байланысты ұйымдастыру қағидалары екі негізгі түсінікті анықтайды: көпстанциялық рұқсат және дуплексті ығысу. Көпстанциялы рұқсат базалық станцияның бір уақытта бірнеше жедел станцияның сигналдарын қабылдау және тарату мүмкіндігін сипаттайды. 2 ұрпақ жүйелері үш технологиялар негізінде құрылады: арналары жиіліктік (FDMA), уақыттық (TDMA), кодалық (CDMA) бөлінген көпстанциялық рұқсат әдістері.

Дуплексті ығысуға келетін болсақ, ол бір линиямен екі бағытта ақпарат алмасу мүмкіндігін сипаттайды. Дуплексті тарату арналары жиіліктік (FDD) және уақыттық (TDD) бөлінген болып бөлінеді. Қазіргі қолданыстағы 2 ұрпақ жүйелерінің көбісі, (DECT басқасы) жиіліктік дуплексті ығысуды пайдаланады.

TDD режимінде абоненттер арасындағы екі жақты байланыс тарату және қабылдау арналарын уақыттық тығыздаудың бір тасушысында орындалады, бұл жүйені белгіленген жиіліктер жолағын пайдалану жағынан тиімді етеді. FDD-ге қарағанда TDD режимінде қос жиіліктер жолағы қажет емес, ал бұл ұяларды іздеу процедурасын оңайлатады және ұялар арасында арнаны тиімді орналастыруға мүмкіндік береді.

TDD режиміндегі трафик тікелей және кері арналарда симметриялы да, ассимметриялы да бола алады. TDD келесі артықшылығы – дуплексердің болмауы әсерінен біррежимді терминалды қарапайым орындау мүмкіндігі.

FDMA әдісі жылжымалы байланыстың әдеттегі аналогты жүйелерінде де, өзге әдістермен қатар 2 ұрпақтың сандық жүйелерінде де кеңінен қолданылады. Жиіліктік бөліну кезінде әрбір абонентке сөйлесу уақытына барлық рұқсат етілген жиіліктер диапазонынан бөлек арна (спектрдің тар аймағы) бөлінеді. Жеке байланыс жағдайында жиіліктік арнаның ені 25-30 кГц болды. Осылайша, уақыттық фактор емес, абоненттерді бөлу кезінде жиіліктер бойынша айырмашылық қолданылады. Бұл бірқатар артықшылықтарға әкеледі. Барлық ақпарат нақты уақытта таралады. Байланысты ұйымдастыру жағынан да жиіліктік бөлу ыңғайлы. FDMA негізгі кемшілігі – активті емес көп абоненттер санына қызмет көрсету кезінде төмен өткізу қабілеті.

 

26 нұсқа

 

TDMA технологиясы 2 ұрпақ жүйелерінің көбінде қолданылады: GSM, TDMA (IS-136), PDC, DECT, TETRA және т.б. Жиіліктік бөлінетін жүйелерге қарағанда барлық абоненттер бір жиіліктер диапазонында жұмыс істейді, олардың әрқайсысына ақпарат таратуға рұқсат берілетін өз уақыт аралығы (арнасы) бөлінеді. GSM-де 200 кГц болатын спектр 8 арналық аралықтарға (слоттарға) бөлінеді, ал 30 кГц жолағында (TDMA) 3 арналық аралық ұйымдастырылады.

Абоненттер жағынан график пульстік сипатқа ие. Абоненттер көп болған сайын олардың әрқайсысының мәліметтер тарату мүмкіндігі сирек болады. Өткізу қабілетін арттыру үшін уақыттық бөлу әдетте жиіліктік бөлумен қатар қолданылды.

CDMA технологиясында cdmaOne (IS-95) стандарты қолданылды. CdmaOne жүйесі Уолш функциясы болатын 64 кодалық псевдокездейсоқ тізбектер негізіндегі спектрі тікелей кеңейтілген әдіс (DS-CDMA) бойынша құрылады. 9,6 кбит жылдамдықпен қалыптасқан сигнал кейін жолағы бойынша кеңейеді де, 1,2288 Мбит/с жылдамдықпен таралады. Техникалық жағынан CDMA жүйесі арналары жиіліктік және уақыттық бөлінген өзге жүйелерден ерекшелейтін бірқатар артық ерекшеліктерге ие. Ең алдымен, қабылданатын сигналдар деңгейін өте дәл тегістеу, сонымен қатар жүйелік уақыт шкаласының абсолютті мәніне дейінгі дәлдікпен жедел станциялар синхронизациясын қамтамасыз ету. 

Сигнал формасының сапа коэффициентіне де қатаң тәртіп орындалады. Ол пайдаланылатын сигнал және оның идеалды моделі арасындағы нормаланған корреляция коэффициенті ретінде анықталады. Оның мәні сигналды қабылдау сенімділігіне әртүрлі шуылдар мен бөгеуілдер ғана емес, қабылданатын және тіректік сигнал формаларының сәйкестелу деңгейі де әсер етеді дегенді білдіреді. IS-95 стандартына сәйкес сигнал формасының сапа коэффициенті 300 Гц жиіліктегі рұқсат етілген ығысуларда және ±1 мс кем кідірістерде 0,944 шамасын құрауы керек.

 

Әдебиет тізімі 

1. Коньшин С.В., Казиева Г.С.  Оқу құралы. Транкингті радиобайланыс жүйелері. - Алматы: АЭжБИ, 2005.

2. Коньшин С. В.,   Джунусов Н.А. Оқу құралы. Жерсеріктердің орбитада қозғалуының теориялық негіздері. - Алматы, 2011.

3. Құдайбергенов Р. Техникалық терминдер сөздігі.  50 000 сөз.  - Алматы. «Тайм» баспасы, 2009.

4. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік.-Алматы: Алтын қазына, 1999.

5.Тілембекова А.Ы. Қазақ тілі 1 5В00719 – Радиотехника, электроника және телекоммуникация бағытындағы оқу бағдарламасына сәйкес дидактикалық материалдар. – Алматы: АЭжБИ, 2010 – 41 б.

6. Әбенов М.  «Ел» газеті  12 қаңтар 2010 ж. 

7. Әліпбеки О.Ә. «Егемен Қазақстан»,  18 мамыр 2011 ж.

 

Мазмұны

1

№1 СӨЖ  мақсаты:

3

2

1 нұсқа

3

3

2 нұсқа

4

4

3 нұсқа

5

5

4 нұсқа

6

6

5 нұсқа

7

7

6 нұсқа

8

8

7 нұсқа

9

9

8 нұсқа

10

10

9 нұсқа

11

11

10 нұсқа

12

12

11 нұсқа

13

13

12 нұсқа

14

14

13 нұсқа

14

15

14 нұсқа

15

16

15 нұсқа

16

17

16 нұсқа

17

18

17 нұсқа

18

19

18 нұсқа

19

20

19 нұсқа

20

21

20 нұсқа

21

22

21 нұсқа

22

23

22 нұсқа

23

24

23 нұсқа

23

25

24 нұсқа

24

26

25 нұсқа

25

27

26 нұсқа

26

28

Әдебиеттер тізімі                            

28