ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

                                         

  

 

 

 

 

 

 

А.И.Тілембекова

 

 

Қ А З А Қ   Т І Л І

ІСКЕРЛІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

 

Оқу құралы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2006

ӘОЖ 809.434:2(075,8)

ББК 81.2 каз. – 923

Қ 17

Қазақ тілі. Іскерлік қарым-қатынас: Оқу құралы. А.И.Тілембекова

АЭжБИ .Алматы, 2006.-81 б.

 

 

 

Бұл оқу құралы институт қызметкерлеріне арналып, іскерлік қарым-қатынасты  қазақ тілінде жасай алуына көмек беретін  құрал ретінде түзілді. Бұл оқу құралы Қазақстан Республикасында ресми қарым-қатынас пәнін арнайы қарастырған бағдарлама негізіне сүйеніп, осы салада жарық көрген оқу құралдары мен оқулықтар материалдарын іріктеу арқылы құрастырылды. Оқу құралында   өтілетін мәтіннің сөздігі, ресми мәтіндердің қалыптасқан құрылымдары, мәтіннің өзі және осы мәтінді дұрыс меңгеруге қатысты тапсырмалар берілген.

Қызметкерлердің жиі кездесетін стандарт бірліктерді орынды пайдалануына септігін тигізетін құжат үлгілері және өзін жұрт алдында дұрыс ұстай білуіне, сөйлеу мәдениетін көтеруіне септігін тигізетін практикалық тапсырмалар берілді.

 

 

 

 

 

 

 

ПІКІР БЕРУШІ: Қаз ҰТУдоценті, филология  ғыл. канд. Ұ.Шүленбаева,

                 АЭжБИ доценті, филология ғыл. канд. М.М.Төлеуп.

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 2006 жылғы жоспары бойынша басылды.

 

Қ                  

ISBN 9965-708-60-6

 

 

 

                            

 Ó Алматы энергетика және байланыс институты, 2006ж.


Мазмұны

 

     Алғы сөз                                                                                                                4

1       Сәлемдесу. Қоштасу. Танысу                                                                5

2       Мамандық. Жұмыс орны                                                                       7

3        Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті                                               16

4        Бұйрық                                                                                                   25

5        Өтініш                                                                                                    26

6        Ресми іс қағаздар тіліндегі фразеологиялық бірліктер                             30

7        Ықшамдау құбылысы                                                                                     32

8        Монолог. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті                                          35

9        Диалог                                                                                                    37

10   Мінездеме                                                                                              38

11   Техникалық сипаттама                                                                           40

12   Тілдік қарым-қатынастың этикасы мен психологиясы                         41

13   Телефонмен сөйлесу                                                                              42

14   Жазба тіл этикасы. Іскерлік хат жазысу                                                44

15   Құттықтаухат. Жеделхат. Телефонхат                                                  47

16   Хабарламахат                                                                                         49

17   Шақырухат                                                                                            52

18   Баяндау хат                                                                                            54

19   Қолхат. Сенімхат                                                                                    54

20   Жарнама                                                                                                 61

21   Конкурсқа қатысыңыз                                                                                    63

22   Кірме сөздерді пайдалану мәдениеті                                                          63

23   Жаргон                                                                                                   65

     А қосымшасы                                                                                                       67

     Б қосымшасы                                                                                                         75    

     Әдебиеттер тізімі                                                                                                  80                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алғы сөз    

               

Бұл оқу құралы институт қызметкерлеріне арналып, қазақ тілінде іскерлік қарым-қатынас жасай алуына көмек беретін  құрал ретінде түзілді. Ол Қазақстан Республикасында  ресми қарым-қатынас пәнін арнайы қарастырған бағдарлама негізіне сүйеніп, осы салада жарық көрген оқу құралдары мен оқулықтар материалдарын іріктеу арқылы құрастырылды.                                                                                                     

     Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл ретінде заңды түрде танылған қазақ тілінде ресми құжаттардың жазыла бастағанына біраз жылдың жүзі болды. Сондықтан  бұл әдістемелік көрсеткіште негізгі қалыптасқан құрылымдарды ұсына отырып, қызметкерлерді іс жүзінде осы құрылымдарды пайдалана білуге дағдыландыру, яғни іс қағаздарын жүргізу технологиясын меңгерту көзделді.

      Іскерлік қарым-қатынас тек жазбаша түрде жүзеге аспайтындығы белгілі. Осы жағдайлар ескеріліп,  жұрт алдында сөйлеу мәдениеті (монолог), іскерлік кездесуде өзін ұстай білуі, телефонмен іскерлік сөйлесу, мәтіндердің орфоэпиялық нормаларға сай айтылуы нақты мысалдармен қарастырылды.

     Әр тақырыпқа сай сөздіктер беріліп отырды. Ұсынылған практикалық тапсырмаларды орындау нәтижесінде қызметкерлер  жазба тіл этикасы, ауызша сөйлеу тілі этикасынан пайдалы мағлұматтар алып, оларды өмірде орынды пайдалана алады деп үміттенеміз.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

                

         1 Сәлемдесу. Қоштасу. Танысу.

 

  Мына жіктеу есімдіктерін қатыстырып, сөйлем құраңыз: мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар.

 

         Тәуелдік жалғауын еске түсіріп, мына сөздерді тәуелдеңіз:

Ат/есім, аты-жөні, әке, шеше, ата, жағдай, хал/қал, жұмыс, кәсіпорын.

Үлгі: танысым, танысың, танысыңыз, танысы,танысымыз, таныстарың, таныстарыңыз, таныстары.

         Берілген сөйлемдерді назар салып оқып шығыңыз. Денсаулық  сөзінің фонетикалық негізінің өзгерісіне көңіл бөліңіз.

                   Менің денсаулығым жақсы.

                   Сенің денсаулығың жақсы.

                   Сіздің денсаулығыңыз жақсы.

                   Оның денсаулығы жақсы.

                   Біздің денсаулығымыз жақсы.

                   Сендердің денсаулықтарың жақсы.

                   Сіздердің денсаулықтарыңыз жақсы.

                   Олардың денсаулықтары жақсы.

         Мұндай өзгерістердің қ,к,п қатаң дыбыстарына дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанғанда болатынын ескеріп, денсаулық сөзінің орнына  мамандық, кәсіп, бұйрық,бастық, жарлық, көмек, құқық, жабдық, тәртіп, куәлік, мүмкіндік деген сөздерді қойып, тәуелдеңіз.  

 

          КімӘ НеӘ ҚалайӘ ҚайдаӘ сұрау есімдіктерін пайдаланып, сөйлем құраңыздар.

 

          Мына диалогты рөлге бөліп оқыңыздар.

-         Сәлеметсіз беӘ

-         Амансыз баӘ / Есенсіз беӘ

-         Халіңіз / қалыңыз қалайӘ

-         Құдайға шүкір / Жақсы / Жаман емес. Рақмет.

-         Сізбен танысуға бола маӘ/ Сіздің аты-жөніңізді білуге бола маӘ

-         Танысайық! / Таныс болайық! Менің есімім / атым ...// Менің аты-жөнім ...

-         Өте жақсы.Ал сіздің есіміңіз / атыңыз / аты-жөніңіз кімӘ

-         Менің есімім / атым / аты-жөнім ...

-         Сізбен танысқаныма қуаныштымын. / Танысқаныма өте қуаныштымын.

-         Сау болыңыз! / Қош-сау болыңыз!         / Кездескенше!

 

          Өз есімдігінің қолданысын еске сақтаңыз:

Өз -  сам, өз-ім – я сам, өз-ің – ты сам, өз-іңіз – вы сами, өз-і – он сам,

өз-іміз – мы сами, өз-іңіз – вы сами, өз-дері – они сами,

өз-деріңіз – вы сами.

 

Мини- мәтінді аударыңыз. Сөздік түсініктемені пайдаланыңыз.                                      Мини-мәтін

-                      Өзімді таныстырайын.Менің аты-жөнім -  Іңкәр Ерланқызы. Мен Астанада жұмыс істеймін. Мен өз қызметімді жақсы көремін.Менің өз үйім, машинам бар. Әділ – менің әріптесім. Оның да өз пәтері бар.

                       Мәтін лұғаты

Өз возвратное местоимение сам (сама, само, сами)

жақсы көру любить, нравиться

өз қызметімді свою работу

пәтер квартира 

 

 Өз есімдігі көптеген сөздер мен терминологиялық тіркестердің құрамына кіруі мүмкін. Оларды оқып есте сақтаңыз:

Өзара – между собой

өзін-өзі басқару – самоуправление

өздігінен басқарылатын – автоматическое управление

өз меншігіндегі – в своей личной собственности

өз қарамағындағы – в своем собственном подчинении

өзімшіл – эгоист, себялюб

өзара уағдаластық – взаимная договоренность

 

Қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне аударыңыз.

         1.Өзім жазамын. Өзіңіз айтыңыз. Өзің сөйлес. Өзі оқыды. Өзі жұмыс істесін. Өздері түсінеді. Мен өзім сөйлесемін. Сіз өзіңіз айтыңызшы. Өзімшіл адам. Өз қарамағындағы қызметкер.

         2. В моем подчинении. Мы сами читаем. Скажи сам. Я сам не знаю. У меня есть свой дом. Мы работаем самостоятельно. Прочитайте сами.

 

Еске сақтаңыз!

                                      Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

                                      Ақылың мен қайратың екі жақтап!

                                                                                              (Абай).

      Көмектес септік жалғауын сол бағандағы сөздерге жалғап, оларды оң 

бағандағы  сөздермен тіркестіріп сөйлем құраңыз.

         Досым...

         Әріптесім...

         Жаңалық...                                                        

         Мақала...

         Құжаттарымыз...                                                         таныстырайын.

         Құжаттың көшірмесі.                                                   танысыңыз.

         Өтініш...

         Жаңа қызметкер...

         Бөлім бастығының

орынбасары...

 

           Өткен шақ етістік: -ты, -ті, ды, -ді

Жіктелуі:

1.                 Мен таныс-ты-м, біз таныс-ты-қ

2.                 Сен таныс-ты-ң, сендер таныс-ты-ң-дар

         Сіз таныс-ты-ңыз,сіздер  таныс-ты-ңыз-дар

3.                 Ол таныс-ты, олар таныс-ты

 

   Сұрақтарға жауап беріңіз:

Сіз кіммен кездестіңізӘ

Қуаныш кіммен әңгімелестіӘ

Бөлім бастығы немен таныстыӘ

Ол жұмыс туралы кіммен сөйлестіӘ

Кәсіпорынды немен жабдықтау керекӘ

Әлия кіммен сөйлестіӘ

 

Визит карточкасы

 

 Визит карточкасының үлгісімен танысыңыз.

              Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Менеджмент,

                       экономика және болжам институты

 

Айгүл Омарқызы

Қоғамдық қатынастар және даму бөлімі

бастығының орынбасары

                                          Мекенжайы:

Алматы қаласы, Абай даңғылы, 4-үй.

                                        Тел: 64-23-92

                                                                       Факс: 64-24-94.

 

Жоғарыда көрсетілген үлгі бойынша өзіңіздің және досыңыздың визит карточкасын толтырыңыз.

 

2 Мамандық. Жұмыс орны

 

Сөздік

маман – специалист

тәжірибелі – опытный

білікті – квалифицированный

сирек мамандық – редкая специальность

жұмыс істеу – работать

сынау мерзімі – испытательный срок

орта арнаулы білім – среднее специальное образование

еңбек кітапшасы – трудовая книжка

мінездеме – характеристика

жұмыс мөлшеріне қарай төленетін жалақы – сдельная зарплата

 бөлім меңгерушісі – заведующий отделом

 

  Есте сақтаңыз.

Познакомьтесь: ...                                    Танысып қойыңыз: 

... заведующий отделом                           ... бөлім меңгерушісі

... ученый секретарь                                 ... ғалым-хатшы

... председатель совета                             ... кеңес төрағасы

 ... мой научный руководитель                ... менің ғылыми жетекшім

... мой коллега                                          ... менің әріптесім

Его зовут Марат Ерланович Арынов      Оның аты-жөні Марат Ерланұлы Арынов

Он доктор ...                                             Ол ... докторы

... технических наук                                 ... техника ғылымдарының ...

... физико-математических наук               ... физика-математика ғылымдарының ...

... исторических наук                               ... тарих ғылымдарының ...

Позвольте представить ...                        ... таныстыруға рұқсат етіңіз

... ректора института                                Институт ректорын ...

... членов Ученого совета                         Ғылыми кеңес мүшелерін ...

... нового научного сотрудника               Жаңа ғылыми қызметкерді ...

...  докладчика                                              Баяндамашыны ...

... моего научного руководителя             өзімнің ғылыми жетекшімді ...      

Я работаю  ...                                            Мен ... жұмыс істеймін.

... в Алматинском институте                    ... Алматы энергетика және байланыс

энергетики и связи                                   институтында ...

... на кафедре промышленной                           ... өнеркәсіптік жылуэнергетика                                                                                                           

теплоэнергетики                                       кафедрасында ...

... старшим лаборантом                                     … аға лаборант болып …

… заведующим кафедрой                        … кафедра меңгерушісі болып…

 

  Кестені пайдаланып өзіңіздің, досыңыздың мамандығын айтыңыз.

 

Мен инженер-мін, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сен инженер-сің,  кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сіз инженер-сіз,  кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Ол инженр, кәсіпкер, бастық, хатшы.

Біз инженер-міз, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сендер инженер-сің-дер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сіздер инженер-сіз-дер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Олар инженер-лер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....    

 

  Маман, студент, оператор, техник, элетрик, монтер, бағдарламашы,аға оқытушы, инспектор, бухгалтер, проректор,  жиырмада, екінші сөздерін жіктеңіз.

           Диалог үлгілерімен танысыңыздар. Өздеріңіз рөлге бөлініп, мамандығыңыз және жұмыс орныңыз жайлы сөйлесіңіздер:

1. -  Мен инженермін, ал сіз шеӘ

    -  Мен студентпін.

 

2.-  Сіз оқисыз баӘ

   - Жоқ, мен оқымаймын, жұмыс істеймін. / Иә, мен оқимын.

 

3. - Өзіңіз туралы айтыңызшы.

    - Мен Бақыт Жақсылыққызымын. Мен отыз екі жастамын. Мен хатшымын / бөлім бастығымын / оператормын / инженермін / лаборантпын.

    - Жұмысыңыз нешеде / қаншада басталадыӘ

  - Жұмыс сағат тоғызда басталады.

  - Түскі үзіліс нешедеӘ / үзіліс қай уақыттаӘ

  - Үзіліс сағат 1-ден 2-ге дейін.

  - Жұмыс нешеде / қаншада аяқталадыӘ •▪

  - Жұмыс сағат алтыда аяқталады.

  - Маған жұмысыңыздың телефоны мен факс нөмірін бере аласыз баӘ

  - Әрине. Жазып алыңыз. Менің жұмыс телефонымның нөмірі - ...

Факс нөмірі - ...

 

  Мына стандарт формулаларды пайдаланып, сөйлем құраңыз:

Стандартные формулы ограничения во времени:

Үзіліс сағат ға/ге, қа/ке ... дейін. Үзіліс қаншаға дейінӘҚай уақытқа дейінӘ

         Стандартные фразы о начале и конце работы: Жұмыс нешеде/қаншада басталады/аяқталадыӘ

Дан/ден, тан/тен, нан/нен ... кейін, соң.

 

♦ Қазақ тіліне аударыңыз:

До перерыва, до субботы, после восьми, после десяти, после собрания, после работы, до отпуска, через три дня, до понедельника, до работы, до завтра, после четверга, через год, через сутки, через два часа. 

 

           Оқу, жұмыс істеу, келу, бару, айналысу / шұғылдану, орнату, жөндеу, есептеу, қатысу  етістіктерін ауыспалы осы шаққа қойып жіктеңіз.

Жіктеу үлгісі:

Мен жұмыс істе-й-мін, кел-е ..., бар-а ....

Сен жұмыс істе-й-сің,  кел-е ..., бар-а ....

Сіз жұмыс істе-й-сіз, кел-е ..., бар-а ....

 Ол жұмыс істе-й-ді, кел-е ..., бар-а ....

 Біз жұмыс істе-й-міз, кел-е ..., бар-а ....

 Сендер жұмыс істе-й-сіңдер, кел-е ..., бар-а ....

 Сіздер жұмыс істе-й-сіздер, кел-е ..., бар-а ....

 Олар жұмыс істе-й-ді, кел-е ..., бар-а ...

♦ Для выражения возможности или невозможности совершения действия употребляется глагол ал-, который сочетается с другими глаголами в деепричастной форме на –а,-е,-й: мен қазақша сөйле-й ал-а-мын.

Для выражения значения не могу употреляется аффиксы отрицания, которые прибавляются к глаголу ал-: Мен қазақша сөйле-й ал-ма-й-мын. Мүмкіндік мағынасын беретін модальдық сөз тіркесі

Бұйрық

райлы            +        -а, -е, -й                алу

етістік

 

Мыс: болымды түрі                                                 болымсыз түрі

                                                                                 

          Мен сөйлей ал-а-мын                        Мен сөйлей ал-ма-й-мын

          Сен сөйлей ал-а-сың                          Сен сөйлей ал-ма-й-сың

          Сіз сөйлей ал-а-сыз                            Сіз сөйлей ал-ма-й-сыз

          Ол сөйлей ала-д-ы                              Ол сөйлей ал-ма-й-ды

          Біз сөйлей ал-а-мыз                            Біз сөйлей ал-ма-й-мыз

          Сендер сөйлей ал-а-сыңдар               Сендер сөйлей ал-ма-й-сыңдар

          Сіздер сөйлей ал-а-сыздар                 Сіздер сөйлей ал-ма-й-сыздар

          Олар сөйлей ал-а-ды                           Олар сөйлей ал-ма-й-ды

 

♦ Сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіздер

 

Үлгі:

-         Сіз қазақша жаза аласыз баӘ

-         Иә, жаза аламын / жоқ, жаза алмаймын.

 1.Сіз іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізе аласыз баӘ

2.Сіз маған өмірбаян жазуға көмектесе аласыз баӘ

3.Сіз бүгін кешкі жаңалықтарды тыңдай аласыз баӘ

4.Сіз іссапарға бара аласыз баӘ

5.Сіз компьютерде жұмыс істей аласыз баӘ

6. Сіз бұл жұмысты атқара аласыз баӘ

7. Ағылшын тілінде өтініш жаза аласыз баӘ

8. Құжаттарыңызды кадрлар бөліміне апара аласыз баӘ

9. Конкурс мәселесін комиссия қашан қарай аладыӘ

10. Диплом көшірмесін ертең әкеле аласыз баӘ

 

     ♦ Мына сөздерді пайдаланып, сұраққа жауап беріңіз.

 

Бастық қашан қабылдайдыӘ

Бастық ------------------- қабылдайды.

Таңертең, түстен кейін, кешке, дүйсенбі күні, сейсенбі күні, сәрсенбі күні, сағат 5-те, сағат 10-да, ертең.

 

♦ Сұрақтарға жауап беріңіз

 

-         Әсел, жиналыс қашан басталадыӘ

-         ... .

-         Бастық келді меӘ

-         ... .

-         Кіруге бола маӘ

-         ... .

-         Шығуға бола маӘ

-         ... .

-         Сұрауға бола маӘ

-         ... .

-         Ғылыми кеңеске қатысуға бола маӘ

-         ... .

-         Ұсыныс айтуға бола маӘ

-         ... .

 

♦ Уақытты айырып үйренейік

Промежуток одного часа формируется по этому образцу:

Сағат қаншаӘ                                                     Сколько времениӘ

Сағат бір                                                            один час

Сағат 1-ден 5 минут кетті                                  5 минут 2-го

Сағат 1-ден 25 минут кетті                                25 минут 2-го

Сағат 1 жарым                                                   Половина 2-го

Сағат 2-ге 25 минут қалды / 25 минутсыз 2     Без 25 минут 2

Сағат 2-ге 5 минут қалды / 5 минутсыз 2                  Без 5-и минут 2

Сағат 2                                                               Время 2 часа

 

♦ Есте сақтаңыз!

КогдаӘ                                             ҚашанӘ

В половине 2-го                              Сағат бір(1) жарым-да

В половине 12-го                                      Сағат он бір(11) жарым-да

 10 минут 12-го                               Сағат 11-ден 10 минут кеткен-де / өткен-де

Без 20 минут 10                              сағат онға 20 минут қалған-да / сағат 20                                                                            минут-сыз (без) он-да

 

♦ Ответьте на вопросы:

-         Мен сағат 3 жарымда мәжіліске барамын. Сіз шеӘ

-         ... .

-         Сіздің сабағыңыз қашан аяқталадыӘ

-         ... .

-         Менің түскі үзілісім сағат 12 жарымда басталады. Сіздікі шеӘ

-         ... .

-         Менің жұмыс күнім сағат алтыда аяқталады. Сіз қай уақытқа дейін жұмыста боласызӘ

-         ... .

-         Жұмыстан кейін мен қазақ тілі курсына барамын. Сіз де осы курсқа қатысып жүрсіз беӘ

-         ... .

-         Жақсы, онда екеуміз сағат 6 жарымда аялдамада кездесейік.

-         ... .

 

♦ Есте сақтаңыз!

В казахском языке для выражения желания, намерения совершить какое-либо действие используется форма Қалау рай (желательное наклонение) –қы,/-кі,-ғы/-гі + кел + притяжательная форма.

 

Жекеше                                       Көпше

Менің оқы-ғы-м келеді              Біздің оқы-ғы-мыз келеді

Сенің оқы-ғы-ң келеді               Сендердің оқы-ғы-лар-ың келеді

Сіздің оқы-ғы-ңыз келеді                    Сіздердің оқы-ғы-лар-ыңыз келеді

Оның оқы-ғы-сы келеді             Олардың  оқы-ғы-сы келеді

 

Төмендегі етістіктерді пайдаланы, әріптесіңізге сұрақ қойыңыз. Жауабын жазыңыз.

Сіздің ... келе меӘ

 

Іссапарға бар-, кітап оқы-, мәжіліске қатыс...-, құжат апар-, телефон соқ-, саяхатқа шық-, жұмыс істе-, үйге қайт-, басқа жұмысқа ауыс-, пәтер ал-.

                                                     

♦ Өмірбаян үлгісімен танысыңыз

 

Мен, Сүлейменова Ақжарқын Қалдыбекқызы, 1977 жылы 5 қарашада Алматы облысы Іле ауданында тудым. Ұлтым – қазақ. 1984-1994 жылдар аралығында Іле орта мектебінде оқыдым. 1994 жылы Алматы мемлекеттік университетінің шетел тілдері факультетіне оқуға түстім. 1999 жылы университетті «Ағылшын және неміс тілдері оқытушысы» мамандығы бойынша бітіріп, еңбек жолымды «Әділет» жоғары құқық мектебінің шетел тілдері кафедрасында оқытушы болып бастадым. 2001 жылы Халық банкіне ауыстым. Қазір осы банкте аудармашы болып қызмет етемін.

         Отбасым бар: жұбайым – Сүлейменов Қанат Асанұлы, 1976 жылғы, «Дәуір» ЖШС-нің бас редакторы; ұлым – Сүлейменов Талғат, 2001 жылғы.

         Әскери қызметке міндетті емеспін.

         Қосымша мәліметтер: компьютерде    Windows 98, Word, Excel, internet программаларымен жұмыс істей аламын, қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізе аламын, аздап түрікше сөйлеймін.

 

         Мекенжайым: Астана қаласы, Кенесары көшесі, 54-үй, 49-пәтер.

 

         ♦ «Жыл» сөзінің қолданысын есте сақтаңыз, осы тіркестерді қатыстырып сөйлем құраңыз:

1965 жылы қалаға көшіп келді

1996 жылы докторлық диссертация қорғады

 

1990 жылдың 16 қазанында – 1990 жылы 16 қазанда

1998 жылдың 21 шілдесінде – 1998 жылы 21 шілдеде

 

1995-1998 жылдар аралығында

1999-2001 жылдар аралығында

 

1965 жылдан 1969 жылға дейін

1978 жылдан 1986 жылға дейін

 

2003 жылдан бері

2005 жылдан бастап

 

  Шартты қысқартуларды есте сақтаңыздар. Қосымшадан (приложение) өзіңіздің бөлімшеңіздің қысқартылған атауын тауып, бірнеше сөйлем ойлаңыз.

 

АЭжБИ – Алматы энергетика және байланыс институты

БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары

ҚазҰУ – Қазақ ұлттық университеті

ҚазХҚжӘТУ – Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік

ААҚ – Ашық акционерлік қоғам

ҚазҰТУ – Қазақ ұлттық техникалық университеті

СТН – салық төлеушінің нөмірі

 

♦ Түйіндеме

Сөздік

түйіндеме – резюме

жеке қасиеттер – личные качества

ұйымдастырушылық және басқарушылық қабілет – организаторские и лидерские способности

адамдармен қарым-қатынас орнатуға бейімділік – коммуникабельность

алға қойған міндеттерге шығармашылық көзқарас – творческий подход к выполнению поставленных задач

 

♦ Сөз тіркестерін аударыңыз

 

Азаматтығы туралы мәлімет, тілдік дағдылары, жұмыс тәжірибесі, нарық заманы, қысқа әрі нақты, жұмысқа орналасу, компьютерлік сауаттылығы, 

 ұйымдастырушылық қабілеті, спортқа қатысы, бос уақытында шұғылданатын ісі, 

 ғылыми дәрежесі, қызығушылығы.

 

♦ Түйіндеме үлгісімен танысыңыз

 

Қазақстан Республикасы                                   Әуезов көшесі, 29-үй,65-пәтер

Алматы қаласы                                         телефон: 83002653123

 

 

АСЫЛБЕКОВА ШОЛПАН САҒАТҚЫЗЫ

 

Туған жылы:                                     15.02.1969

Ұлты:                                               қазақ

Жынысы:                                            әйел

Отбасы жағдайы:                                       тұрмыста

Азаматтығы:                                      Қазақстан Республикасы

Білімі:                                               жоғары

                                                        1992-1995 жж. Әлем тілдері университеті,

                                                        халықаралық қатынастар факультеті

                                                        1984-1991 жж. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,                                                       

                                                             заң факультеті

Кәсіби тәжірибесі:                          1996-2001 жж. «Сенім» нотариалдық кеңсесі,

                                                         кеңесші-заңгер (Алматы қаласы)

 

                                                    1994-1996 жж. «Саяхат» туристік фирмасы,                                                                   кеңесші-заңгер (Алматы қаласы)

 

Тілдік дағдылары:                           қазақ тілі – ана тілі, орыс тілі – еркін,                                                                       ағылшын  тілі - өте жақсы                                                                               

Компьютерлік сауаттылығы:          Windows 98, Word, Excel, internet

Жеке қасиеттері:                             ұстамдылық, жауапкершілік,                                                                                     ұйымдастырушылық және басқарушылық                                                              қабілет т.б.               

Қосымша ақпараттар:                    «Life» адвокаттық кеңсесінің сертификаты,                                                               (Лондон қ., 1998)

Қызығушылығы:                                     БАҚ, жарнама, спорт, саяхат.

 

 

♦ Өзіңіздің түйіндемеңізді жазыңыз.

 

 

♦ Лексика-грамматикалық тест

1. Мен мұнай компаниясында инженер ......... жұмыс істедім.

а) болды                      б) бола

ә) болған                     в) болып

2. Менің білім... аяқталмаған жоғары.

а) -сы                        б) -ым

ә) -сі                         в) -ім

3. 1998 жылдан ... .

а) дейін           б) бері

ә) таман          в) аралығында

4. 2000 жылы институт... түстім.

а) -қа                        б) -іне

ә) -ке                        в) –на

5. Докторлық диссертация ...................

а) аштым                  б) қорғадым

ә) дүниеге келді       в) жұмыс істеді

6. 2006 жылға ... .

а) соң                       б) қарай

ә) кейін           в) дейін

7. 2005 жылы физика кафедрасына инженер болып ... .

а) аударады              б) ауыстым

ә) сөйлейді               в) тудым

8. Мен Батыс Қазақстан облысы... жұмыс істедім.

а) –да              б) -нда

ә)-де               в) –нде

9. Жұмыскердің бойындағы жақсы қасиет - ... .

а) жалқаулық  б) жауапкершілік

ә) салақтық    в) сенімсіздік

10. Половина первого

а) бір жарым            б) он екі жарым

ә) он жарым            в) он бір жарым

11. Уақыт – 11.25. Сөзбен жазылған нұсқалардың дұрысын анықтаңыз.

а) он бір және 25 минут

ә) сағат он бірден 25 минут кетті

б) он екіге қарай 25 минут бар

в) он бір жарым

12. Уақытты, мерзімді көрсететін сөздер қай қатарда, белгілі бір ретпен, дұрыс көрсетілгенӘ

а) түсте, кешке, таңертең, кешке қарай, түстен екйін

ә) таңертең, түсте, түстен кейін, кешке қарай, кешке

б) түстен кейін, кешке қарай, кешке, таңертең, түсте

в) кешке, таңертең, түсте, таңертең, кешке қарай

13. ХҚТБ – қысқарған атау. Толық атауының қайсысы дұрысӘ

а) халықтық және қалалық телефон байланысы

   ә)  халықтың және қаланың телефонмен  байланысы

   б) халықпен және қаламен  телефондық  байланыс

     в) халықаралық және қалааралық телефон  байланысы

14. Сұраулы сөйлемнің қайсысы дұрысӘ

а) Сіз мәжілісте сөйлейсіз беӘ

ә) Сіз мәжілісте сөйлеген беӘ

б) Сіз мәжілісте сөйлейді меӘ

в) Сіз мәжілісте сөйлейінші меӘ

15. Таны-, оқы-, кешік- етістіктерінің ауыспалы осы шақтағы (1жақ) қай нұсқасы дұрысӘ

а) таныймын, оқыймын, кешікемін

ә) танықанмын, оқымын, екшікмін

б) таныйдым, оқыйдым, кешіктім

в) танимын, оқимын, кешігемін                                 

 

        3 Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті

 

  Мына қанатты сөздерді  (афоризмдер) ұғынып, жаттап алыңыз.

Әдеп басы – тіл.

                   (М.Қашқари).

Сәлем – сөздің анасы.

 

Сөздік

бейімделеді – адаптируется

түзіледі – составляется

жүзеге асады – осуществляется

әдетте – обычно

бейресми – неофициально

тұрмыстық сөйлеу тілі – бытовая разговорная речь

жұмсалатындығын білдіреді – означает применение, использование

құралы ретінде – в качестве средства

 

♦ Мына анықтауыштық тіркестерді аударыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.

Арнаулы сөз құрылымдары; негізгі принциптері; белгілі сала; әдеби тіл; стильдік тармақтар; оқу-ағарту саласы; тұрмыстық қатынас; қоғамдық қатынас саласы; тілдік қатынас; ресми (бейресми) түр; кітаби тіл.

 

♦ Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Тіл қоғамдағы түрлі қарым-қатынасты жүзеге асырудың құралы ретінде қызмет етеді де, белгілі бір салаға бейімделеді. Сол салада жиі қолданылатын сөздердің сөздігі, арнаулы сөз құрылымдары, мәтін құрудың негізгі принциптері түзіледі.

Әдетте қоғамдағы мұндай саланың бес түрі бар. Осы салалардағы қарым-қатынас әдеби тілдің бес түрлі стильдік тармақтары арқылы жүзеге асады:

- ғылым, білім, оқу-ағарту саласы – ғылыми стиль;

- құқықтық сала, заңнама т.б. – ресми стиль;

- көркем өнер саласы – көркем әдебиет стилі;

- қоғамдық саяси сала – публицистикалық стиль;

- тұрмыстық қатынас саласы – сөйлеу тілі стилі.

         Адамдар арасында тілдік қарым-қатынастың түрі көп болғанмен, негізінен олар екі үлкен салаға бөлінеді:

а) қарым-қатынастың бейресми түрі;

б) қарым-қатынастың ресми түрі.

Қарым-қатынастың бейресми түрі сөйлеу тілі арқылы, ал ресми түрі кітаби тіл арқылы жүзеге асады. Өз кезегінде сөйлеу тілі тұрмыстық сөйлеу тілі және қарапайым сөйлеу тілі болып бөлінеді.

Ал кітаби тілге а) ресми іс қағаздар стилі; б) ғылыми стиль; в) көркем әдебиет стилі; г) публицистикалық стиль жатады.

Қазіргі тіл білімінде бұл функционалдық стиль деген  жалпы  атпен аталады. Функционалдық сөзі стильдердің қай салада қандай мақсатпен жұмсалатындығын білдіреді. Функционалдық стильдердің негізгі белгілерінің бірі олардың әрқайсысына тән, жылдар бойы қалыптасу, даму нәтижесінде пайда болған дайын тілдік бірліктердің, стандарттардың болуы.

Функционалдық стильдер нормасы – оның негізгі сипат белгілерінің бірі. Тілдік норма тілдің барлық стильдік тармақтарына бірдей және міндетті. Тілдік норма – тілдің өзі ұсынған тәртіп. Яғни тілдің дұрыс айтылу, дұрыс жазылу, дұрыс қолданылу нормалары болады. Бүгінгі тіл мәдениеті – айтуда да, жазуда да дұрыстықтың, сауаттылықтың, жүйеліліктің, қолайлылықтың болуы. «Тіл мәдениетінің өзегі – норма туралы ұғым» дейді академик  Р.Сыздықова. Тілдік норманың қалыптасып, даму процесінде қоғамның әлеуметтік, саяси өмірі, яғни экстралингвистикалық факторлар үлкен рөл атқарады.

Қай мамандық иесі болмасын  сөйлеу мәдениетін жақсы меңгерсе, яғни тілдің дыбыстық жүйесін, сөздің мағыналық қырларын, тұлғалық құрылымдарын, сөз тіркесі мен сөйлем жүйелерін, тілдің стильдік құралдарын әдеби тілдің нормаларына  сай қолдана алса, оның сөзі өтімді болады.

 

  Мына сөйлемдерді мәтін бойынша аяқтаңыз:

Тілдік норма – .................... .

Тілдік қарым-қатынас екі үлкен салаға бөлінеді: ........  .

Әдеби тілдің стильдік тармақтары: ....... .

Кітаби тілге ........................................ .

Сөйлеу тілі ........................ .

 

  Адам сөзін қолданылу орнына қарай жұптастырыңыз:

Телефон станциясында                            жолаушы

Үйде                                                           оқырман

Ресми құжатта                                           тұтынушы

Ауруханада                                                студент

Шаштаразда                                               абонент

Қызмет орнында                                        ата-ана

Кітапханада                                                клиент

Қоғамдық көлікте                                      азамат

Ательеде                                                     науқас, емделуші

Коммуналдық қызмет үшін                      маман, қызметкер

Жоғары оқу орнында                                тапсырыс беруші

 

Жазба тіл дағдыларын жетілдіру. Жазба тіл туындыларын жасау 

Технологиясы

 

         Сөздік

         баяндама – доклад

         қаулы -  постановление

         тақырып – тема

         мәселе ауқымының шектеулі болуы – ограниченность объема вопросов

         шетелдік азамат – иностранный гражданин

         шешетін мәселе ауқымы – объем решаемого вопроса

         құрылым тұрақтылығы – стабильность структуры

        ерекшелік – особенность

         қатаң сақталуы керек – должен строго придерживаться

         қолайлылық – удобство

 

 ♦ Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Әр стильдің өзіндік жанрлар тобы бар. Мысалы, көркем әдебиет стилінде  - эпос, лирика, драма, роман, повесть т.б. Ғылыми стильде  - монография, баяндама, реферат, мақала т.б. Ресми іс қағаздар стилінде – заң, қаулы, бұйрық, жарлық т.б. Демек, әр функционалдық стиль  - өз тақырыбы, өз жанры, өз лексикасы мен фразеологиясы бар әдеби тілдің ықпалды бір саласы.

Іс қағаз жанрларының төмендегідей негізгі ерекшеліктері бар:

а) ресми сипаты;

б) құжатты шығарушы немесе жазушы сипатының көрінуі;

в) құжат жанрының ресми қатынас жағдайына сәйкес болуы;

г) істің нақты жағдайының көрініс беруі немесе бейнеленуі,

д) шешілетін мәселе ауқымының шектеулі болуы;

е) стандарт тілдік бірліктердің қолданылуы;

ж) құрылым тұрақтылығы т.б.

         Өмірдің негізгі салаларын қамтитын бірегей саласы – іс жүргізу. Іс жүргізуге ресми сөз саптау стилі тән және ол әр өмір саласында өзіндік айшықпен, сөз байлығымен көрініс береді. Айталық, Шақыру мәтіні әр өмір саласында әр түрлі болады. Мысалы, тойға, мәжіліске, конференцияға шақыруда, негізінен, адамның қызметі, қызметінің мекенжайы, аты-жөні жазылса, шетелдік азаматты шақырғанда, онда шетелдік азаматтың аты-жөні, туған жылы, айы, күні, жынысы, азаматтығы, төлқұжат нөмірі, келу мақсаты

(көрме, келіссөз т.б.) баратын бағдары (қала, кент,облыс) Қазақстанда болатын мерзімі, келетін, кететін күндері, шақырған адамның (ұйымның) аты, шақырған адамның қойған қолы. Сонымен, шақыру қағазы үлгісі ережеге сай толтырылуы керек, бұрыштама (виза) алу тәртібі қатаң сақталуы тиіс.

        

♦ Сөздікті пайдаланып, іс жүргізудің әр саласына  тән тірек сөздердің аудармасын жазыңыз.

Әкімшілік-кеңсе саласына тән сөздер:

Акт. Өкім. Бұйрық. Іс қағаздары. Арыз. Мінездеме. Өмірбаян. Сенімхат.    Қолхат.

Дипломатия саласына тән сөздер:

Нота. Келісім. Конвенция. Меморандум. Коммюнике.

Құқық саласы:

Заң. Жарлық. Азаматтық және қылмыстық актілер. Жарғылар.

Ресми-құжат саласы:

         Мемлекеттік актілер. Директивалар. Нұсқаулар. Кеңселік іс жүргізу хат жазысулары.

 

♦ Төмендегі анықтама үлгісімен танысыңыздар, құрылымына, тіліне көңіл бөліңіз.

 

АНЫҚТАМА

 

Осы анықтама азамат Әлібек Нұржанұлына берілді. Әлібек Нұржанұлы Алматы қалалық көлік департаментінде экономист болып жұмыс істейді.

         Анықтама Бостандық аудандық салық инспекциясы үшін берілді.

Алматы қалалық көлік

 департаментінің бастығы                                   А.Салықов

                                                                  2005ж. 15 ақпан.

 

  Жоғарыдағы үлгі бойынша бірнеше анықтама жазыңыз.

1. Болат Алтайбайұлы, Қарағанды қаласы, С.Сейфуллин көшесі, 18-үй, 55-пәтерде тұрады. Анықтама әскери комиссариатқа керек.

2. Қайрат Өскенбайұлы, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі, тіркеу бөлімінің бастығы. Жалақысы – 30000 теңге. Анықтама «Заңғар» сауда үйінің бухгалтерия есеп бөліміне керек.

3. Анықтама ұлттық кітапханаға Бақытқызы Айдананың әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың заң факультетінде оқитынын растау үшін керек.

        

♦ Берілген нұсқалармен танысып, қай нұсқасы іс қағаздар нормасына сай жазылғанын дәлелдеп беріңіз. Ерекшеленген сөздерге назар аударыңыз.

1.Осы анықтама студент Ахатова Назымға берілді. Ахатова Назым шын мәнінде АЭжБИ-дің ЭЭ факультетінің 2-курсында оқиды.

       Анықтама 3 ай өз күшінде.

 

       2. Осы анықтама Ахатова Назымның Алматы энергетика және байланыс институты электрэнергетика факультетінің 2-курсында оқитынын растайды.

       Анықтама берілген күннен бастап 3 айға дейін жарамды.

 

♦ Лексика-грамматикалық тест

1.     Анықтама деректі ............... үшін беріледі.

       а) қолдау                      б) растау

       ә) қорғау                      в) айту

2. Анықтамада қай мекемеге ......................... көрсетіледі.

       а) үшін)                         ә) бергені

       б) берілгені                  в) қол қойғаны

3. Тұрғынның ......................... растау.

       а) мекенжайды              ә) мекенжайын

       б) мекенжай                   в) мекенжайы

4. Анықтама кітапханада жұмыс істеуге  ............... алу үшін берілді.

       а) уақыт                         ә) бұйрық

       б) өтініш                        в) рұқсат

5. Оқу бөлімі... анықтама алу.

       а) -не                              б) -нде

       ә) -де                               в) –нен

 

Стандарт тілдік бірліктер.

 Сөздік

ұтымды жағы – оптимальность

үнемді – экономично

анық – четко

мәтін мазмұнын ашу – раскрыть содержание текста

жиі қолданылуы нәтижесінде – в результате частого использования

қажетті шарт – необходимое условие

аңдатпа – аннотация

тапсырыс – заявка

лауазым – должность

 

♦ Етістіктің ауыспалы осы шағының жасалуын еске түсіре отырып, мына тіркестерді аударыңыз:

Дайын тілдік формула ретінде тануға болады; жемісі ретінде танылады;

нормалану процесіне енеді; топтастыруға болады; қажетті бөлігі ғана толтырылатын сипатта болады; стандарт сөздер қолданылады; шешуші рөлді    

 етістік атқарады.

 

  Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

         Стандарт тілдік бірліктерді ақпараттық, қажеттілік сипаты бар коммуникативтік мақсатқа сай қолданылатын дайын тілдік формула ретінде тануға болады. Оның ұтымды жағы:

а) қолданысқа дайын;

 б) үнемді;

 в) үйреншікті.

Кез-келген стандарт тілдік бірлік іс қағаздар тілінде бір күнде пайда бола қалған жоқ. Олар бірнеше жылдардың жемісі ретінде танылады. Белгілі бір қолданыстар іс қағазының белгілі бір түріне ыңғайлы, анық, ойды дәл жеткізетін т.б. қасиеттеріне қарай жиі қолданылуы нәтижесінде стандарт тілдік бірлікке айналады да, іс қағаздар тілі үшін нормалану процесіне енеді.

Стандарт тілдік бірліктер іс қағаздары тілін барынша анық, дәл түсінуге, мәтін мазмұнын ашуға, тез қабылдауға қажетті шарттардың бірі. Іс қағаздарында жиі қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді формасына қарай стандарт сөздер, стандарт сөз тіркестері, стандарт құрылымдар, стандарт  сөйлемдер және стандарт мәтіндер деп топтастыруға болады.

Іс қағаздар тіліндегі стандарт сөздерге ең алдымен іс қағаздарының атаулары жатады: анықтама, аңдатпа, куәлік, бұйрық, жарғы, жарлық, жолдама, заң, ұсыныс, үзінді, хаттама, өкім, өмірбаян, түйіндеме, тізімдеме, қаулы, қарар, ереже, нұсқау, жоспар, пікір, тапсырыс, бағдарлама, өтініш, арыз, төлқұжат, хат, сенімхат, қолхат, түсініктеме, мәлімдеме, мінездеме, сауалнама, хабарлама, хабарландыру, баяндама, акт, шарт, келісім, шешім, келісім т.б.

Іс қағаздарының бірқатары мәтінінің белгілі бөлігі алдын-ала дайындалып, тек қажетті бөлігі ғана толтырылатын сипатта болады. Мұндай құжаттарда негізінен атау тұлғада келетін стандарт сөздер қолданылады. Мысалы: аты-жөні, ұлты, азаматтығы, лауазымы, мекенжайы, қолы т.б.

Бекітілсін, орындалсын, шешілсін, рұқсат етілсін, босатылсын, тағайындалсын, тексерілсін т.б. бұйрық рай тұлғалы стандарт сөздер жеке тұрып та, тіркес түрінде де іс қағаз мәтіндерінде жиі қолданылады.

Стандарт сөз тіркестері іс қағаздарын жазуда дайын стандарт тілдік бірліктер ретінде қолданылады. Етістікті сөз тіркестерінде шешуші рөлді етістік атқарады.

Мысалы, анықтама алу, анықтаманы көрсету, айып төлеу, өтініш жазу, баяндама жасау, кезектен тыс демалыс беру, маман даярлау, жарғы қабылдау, жоспар жасау, жобаны талқылау, заң талаптарын орындау, заң талаптарын жүзеге асыру т.б.

 

♦ Төмендегі құрылымдарды аударыңыз, бұларды дұрыс қолдануға дағдылану үшін әр бөлігіне 1-2 сөйлемнен құраңыз:

Барыс септіктегі сөз + етістік : бұйрыққа қол қою, құжатқа қол қою, жұмысқа қабылдау, дауысқа салу, шартқа қол қою, мәжіліске қатысу, сайлауға түсу, сіздің атыңызға жіберілді т.б.

Жатыс септіктегі сөз + етістік: баяндамада атап көрсету, құжатта көрсетілген, жарғыда көзделген,   ...

Көмектес септіктегі сөз + етістік: бұйрықпен танысу, құжатпен танысу, мақтау қағазымен марапаттау, жеке іс парағымен танысу, ...

Ілік септігі арқылы байланысқан сөз тіркестері: әкесінің аты, куәлік нөмірі, баяндаманың мәтіні, жарғының баптары, жиналыс төрағасы, жұмыс орны, жұмыс берушінің міндеті, мекеменің толық атауы, мекеменің мекенжайы, отбасы жағдайы, үміткердің өмірбаяны т.б.

Байланысты және міндетті сөздерімен тіркесіп жасалған стандарт тіл бірліктері: талаптарға байланысты, денсаулығына байланысты, зейнеткерлікке шығуына байланысты, бала күтіміне байланысты, жүзеге асыруға міндетті, орындауға міндетті, қатысуға міндетті, айып төлеуге міндетті, қамтамасыз етуге міндетті, мерзімінде орындауға міндетті т.б.

Туралы, жайында, жөнінде септеуліктері зат есіммен, заттанған сөздермен, басқа да іс қағаздар тілінде қолданылатын құрылымдармен тіркесіп, белгілі бір іс-әрекет, оқиғаның не жөнінде айтылғанын білдіреді. Бұл септеуліктердің ең жиі қолданылатын жері - өкілеттік құжаттардың мәтіндерінің тақырыпшалары. Мысалы: өзгеріс енгізу туралы, қайта қарау жөнінде, шара қолдану туралы, қорытындысы жөнінде, қайтадан оқуға алу туралы, комиссия құру туралы, жұмыстан босату туралы, кезекті демалыс (кезектен тыс демалыс) беру туралы, ақшалай сыйлық беру туралы, материалдық көмек көрсету туралы, уақытша ауыстыру туралы, штаттық кестеге өзгеріс енгізу туралы, жеке құрам бойынша, оқытушы-профессорлар құрамы бойынша, әкімшілік-басқару қызметкерлері бойынша, оқу-қосалқы қызметкерлер бойынша  т.б.

 

  Мына құрылымдарды еске сақтаңыздар. Іс қағаздар тіліне тән негізгі ерекшелік  - құжат мәтінінде қолданылатын сөйлемдердің белгілі бір бөлігінің немесе толық құрылымының стандартқа айналуы. Мысалы:

Айтылған мәселеге байланысты шара қолданып, нәтижесін хабарлауыңызды сұраймын.

Қажетті мәліметтерді жіберуіңізді сұраймын.

Мен үшін қол қоюға өкілетті етемін.

Сенімхатқа менің көзімше қол қойылды.

Мекеме заңды тұлға болып табылады.

Үкімет қаулыларын басшылыққа алады.

 

  ♦ Сөздікті пайдаланып, мәтінді аударыңыз.

Бүгінгі ғылым мен техниканың жетістігі іс қағазының барлық түрлерін дерлік машинамен өңдеуге жағдай туғызып отыр. Қазіргі замандағы іс қағаздарының барынша стандартталуы, бірізденуі (унификация) іс қағаздар мәтінінің ерекше түрін – трафареттік мәтіндерді тудырды. Кез келген мекемеде іс қағаздарын жүргізу барысында трафаретті мәтіндерді қолдану өте тиімді екендігін неше жылғы тәжірибе көрсетіп отыр. Стандарт мәтіндерге бланк, формуляр, кесте, сауалнама сияқты белгілі бір формаға түсірілген құжаттар мен мәтіні трафаретті болып келетін немесе мазмұны қайталанып келетін мәтіннен тұратын іс қағаздарының анықтама, түйіндеме, өмірбаян, сенімхат, қолхат, бұйрық т.б. түрлері жатады.  

 

Аңдатпа

 

Аңдатпа – жазылған еңбектердің, оқулықтар, ғылыми мақалалар, рефераттар, диплом жұмыстарының т.б. қысқаша мазмұнын баяндайтын құжат түрі.

 

Қазақ тілінен оқу құралының аңдатпасы:

 

Бұл оқу құралы жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына және іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізушілерге арналған.

Оқулықта іс қағаздарын жүргізуде жиі кездесетін құжат түрлері өзара сабақтастықта іріктеліп алынған. Бұл сабақтастық мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуді жүйелі түрде үйренуге ықпал етеді. 

 

 

Стандарт тілдік бірліктердің функционалдық ерекшелігі

Сөздік

сыпайы түрде – в вежливой форме

мәлімет – сведение

қорғауға жіберілсін – допустить к защите

жауапкершілік жүктелсін – ответственность возложить

бақылауға алынсын – взять под контроль

қарастыруыңызды сұраймыз – просим рассмотреть

өтініш, сұрау реңкі – оттенок просьбы

қажетті жағдай – необходимое условие

ақпарат беруіңізді сұраймыз – просим предоставить информацию

тәжірибе алмасу мақсатында – в целях обмена опытом

қаржы тапшылығы – финансовый дефицит

бекітілсін – утвердить

 

  Төмендегі құрылымдарды аударыңыздар, олардың қандай құжаттарда кездесетінін айтып көріңіз.

Қызметтік хаттарда қолданылатын өкілеттік мағынадағы стандарт тілдік бірліктер бұйрық райдың екінші жақ, көбінесе сыпайы түрі арқылы беріледі:

... туралы мәліметтерді хабарлаңыз, ... байланысты ақпарат беріңіз, мына мекенжайға хабарласыңыз, қажетті жағдай жасаңыз т.б. Қызметтік хаттарда адамдар арасындағы байланыстың сыпайы түрде жүзеге асуы үшін  мұндай құрылымдардың өтініш, сұрау реңкі негізгі қызмет атқаратын түрі де қолданылады: бар мүмкіндікті қарастыруыңызды сұраймыз, ... байланысты ақпарат беруіңізді сұраймыз, қажетті жағдай жасауыңызды сұраймыз т.б.

 

           Мәтінді оқып, аударыңыз.

Іс қағаздар мәтіндерінде, әсіресе қызметтік хаттарда жиі қолданылатын құрылымдардың бір тобы айтылатын мәселеге байланысты дәлелдер келтіру, себебін түсіндіру мақсатында қолданылады да, олардың құрамында мақсатында, байланысты, сәйкес, орай, өкінішке орай, мүмкіншілігі жоқ деген сияқты сөздер қолданылады:

         ... сіздің мекемеге тәжірибе алмасу мақсатында жіберіліп отыр;

         ...мекемеде орын алып отырған қазіргі қаржы тапшылығына байланысты ...

         ... туралы шешімнің қабылдануына байланысты ...

         ... жөндеу жұмыстарының аяқталуына байланысты ...

         ... алдын ала қол жеткізген келісімге сәйкес

         Сіздің талабыңызға орай ...

         ... қарамастан әлі де орын алып отыр.

         ... экономикалық жағдайдың қиындығына орай...

Мәселенің шешілмейтіндігін білдіретін құрылымдар:

         ... байланысты сіздің өтінішіңіз орындалмады.

         өкінішке орай сізге қажетті ақпаратты бере алмаймыз, себебі ...

         мекеменің аталған тапсырманы орындауға қазір мүмкіншілігі жоқ.

Стандарт тілдік бірліктер іс қағазының жеке түрлерінде де кездеседі. Мәселен, арыз, өтініш, шағым мәтіндерінде: өтінемін, сұраймын, ауысу, рұқсат ету, бөлу, қабылдау, жіберу, босату, жұмысқа қабылдау, материалдық көмек, өтінішті қарау, өтінішті қанағаттандыру.

 

  Ырықсыз етіс: -ыл,-іл,-л,-ын,-ін,-н + бұйрық райдың үшінші жағында қолданылған өкілеттік құжаттардағы  баяндауыштарды қатыстырып, сөйлемдер құраңыздар.

 

Сайлансын, бекітілсін, жарамсыз деп табылсын, іске қосылсын, жол берілмесін, көмек көрсетілсін, қамтамасыз етілсін, өзгеріс енгізілсін, қарауға жіберілсін, қорғауға жіберілсін, рұқсат етілсін, тексерілсін, бақылауға алынсын, жауапкершілік жүктелсін, т.б.

 

       Етістіктерді үлгі бойынша түрлендіріңіз.

Үлгі:

Белгілеу – белгіле-н-сін

Енгізу – енгіз-іл-сін

Босату - ........................

Қысқарту - ....................

Жүктеу - ........................

Жүргізу - .......................

Орындау - ......................

Тыйым салу - ................

 

♦ Сәйкестендіріңіз

 Жұмысқа                                                         кестеге сәйкес

Штаттық                                                          белгілеу

Орынбаевтың                                                  жағдайына байланысты

Үстемақы                                                         шығуына байланысты

Отбасы                                                             сынақ мерзімімен

Еңбек шартының                                            қызметінен

Зейнеткерлікке                                               өтініші

2 апталық                                                        қабылдау туралы

атқаратын                                                       аяқталуына байланысты

 

 

4 Бұйрық

 

Барлық бұйрықтардың мәтіндерінде етістік бұйрық райдың үшінші жағында жазылады:

         жүргізілетін болсын

         тыйым салынсын

         қабылдансын

         босатылсын

         жүктелсін

         тағайындалсын

         ауыстырылсын

    

 

  Бұйрықтың үлгісімен танысыңыз.

 

Алматы энергетика және байланыс институтының сырттай оқу және мамандарды қайта даярлау факультеті бойынша

 

№ 9 Бұйрық

Алматы қаласы                                                                21.05.2005 ж.

Сынақ пен емтихандарды уақытында тапсырмаған студенттер туралы

 

Сынақ пен емтихандарды уақытында тапсырмағандарына байланысты

БҰЙЫРАМЫН:

 

Мына студенттер институттан шығарылсын:

1. Семенов В.В.

2. Нефедов К.И.

  3. Жетенов Т.М.

 

Алматы энергетика және байланыс

институтының сырттай оқу және

мамандарды қайта даярлау факультетінің деканы,

    профессор                                                                      М.М.Аршидинов 

                   

хатшы                                                                              З.Садырова

 

♦ Мына жағдаяттар бойынша бұйрық шығарыңыз.

1. А.Асановты физика кафедрасына инженер қызметіне қабылдау туралы

2. Ж.Досановты еңбек тәртібін ұдайы бұза бергендігі үшін үйлестіруші қызметінен босату туралы

3. Институт ішінде және ауласында шылым шегуге тыйым салу туралы

    

♦ Лексика-грамматикалық тест

1.     Штаттық кестеге .................. енгізу туралы

     а) бұйрық                                        ә) өзгерістер

     б) ережелерге                         в) үстемақы

2. Негізгі қызмет жөніндегі бұйрықтар ............................ мәселелерді шешуге бағытталады

     а) жеке                                    ә) өндірістік

     б) төтенше                                     в) мерекелік

3. Жұмыс... босату туралы бұйрық

     а) –тан                                    ә) -пен

     б) –қа                                     в) –ты

4. Басқа жұмысқа ....................... байланысты

     а) босатылуына                    ә) ауысуына

     б) тағайындау                      в) ауыстырылсын

5. Келісімшарт мерзімінің аяқталуына .........................

     а) үшін                                   ә) туралы

     б) байланысты                      в) жайында

6. Сіздің атыңыз... жіберілді

     а)-да                                       б)-бен

     ә) –қа                                               в)-ға

7. Тәрбие жұмысына белсенді қатысқаны ... сыйақы тағайындалсын.

     а) соң                                              б) үшін

     ә) дейін                                 в) қарай

8. Айтылған мәселеге ... шара қолдану

     а) туралы                           б) сайын

     ә) жөнінде                          в) байланысты

 

 5 Өтініш

 

          Өтініш – жазбаша, ресми түрде баяндалған, өтіну, өтініш білдіру, сұрау туралы ресми құжат.

Сөздік

заявление - өтініш

 прошу – сұраймын / өтінемін

 проживающий – тұратын

  прилагается -  тіркелген

  принять -  қабылдау

  перевести – ауыстыру

  стаж - өтіл

 

 

  Мына стандарт құрылымдарды есте сақтаңыз:

 

Кезекті демалысқа шығу                             выйти в очередной отпуск

Кезектен тыс демалыс беру                        дать внеочередной отпуск          

Рұқсат ету                                             разрешить, дать разрешение

Рұқсат етуіңізді сұраймын                  прошу разрешить, прошу дать                                                                                  разрешение

 Сізден ... сұраймын                                       Прошу Вас...

    ...ден бастап                                       с...числа

 

           Дұрыс аудармасын табыңыз:

өтініш жазу                                           рассмотреть жалобу/заявление

өтініш беру                                            регистрировать  жалобу/заявление

өтінішті қабылдап алу                          дать ответ на жалобу/заявление

өтінішті тіркеу                                      жалоба/заявление гражданина

өтінішті қарау                                       подать жалобу/заявление

өтініштің мазмұны                               написать жалобу/заявление

өтінішке жауап беру                             принять жалобу/заявление

азаматтың өтініші                                 не рассматривать жалобу/заявление

өтінішті қарамау                                    содержание жалобы/заявления

 

           Тұрақты тіркестерді есте сақтаңыз. Олардың әрқайсысы үшін жағдаят диалог ойлаңыз.

         Кесте бойынша, қол қою, рұқсат беру, құжат дайындау, тапсырманы орындау, өтініш беру.

 

         ♦ Мына құрылымдарға назар аударыңыз, есте сақтаңыз (запомните).

Кімге         

     -   АЭжБИ ректоры профессор Ғ.Ж.Дәукеев-ке

-         Ғ.Ж.Дәукеев мырза-ға

-         Электроника және компьютерлік технологиялар кафедрасының меңгерушісі профессор Ә.Берікұлы-на

-         ҚОжЕҚ кафедрасының меңгерушісі профессор М.Қ.Дүйсебаев-қа

Кімнен

-          Қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, доцент Р.Қ.Бөкейханова-дан

-         Аударма бөлімінің бастығы С.Х.Дүкенбай-дан

-         ҒЗС бастығы С.Р.Ерланұлы-нан

-         ҚКК төрағасы В.И.Фельский-ден

 

·        2005 жылдың 15 наурызынан бастап – 2005 жылғы 15 наурыздан бастап

·        10 күнге

·        1 айға

·        2 аптаға

·        1 жылға

 

           Шығыс септік –нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен + бастап.

Данная конструкция переводится деепричастным оборотом Начиная с... .

 

         ♦ Мына сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыз.

         Начиная с этого года, начиная с середины месяца, начиная с пятницы, начиная с самого утра, начиная со следующего года, начиная со следующей недели, начиная с завтрашнего дня, начиная с 15 января сего года.

 

         ♦ Ауыспалы осы шақты жедел өткен шаққа өзгертіңіз.

         Мен өтініш жазамын. Мен бүгіннін бастап кезектен тыс демалысқа шығамын. Бүгін кешкі бестен бастап сегізге дейін мәжілісте боламын. Түске дейін құжаттарды дайындаймын.

 

           Табыс септіктің қолданысын есте сақтаңыз

 

Бас энергетик қызметіне қабылдауыңыз-ды

Кезекті (кезектен тыс) демалыс беруіңіз-ді

Іссапарға жіберуіңіз-ді                                               

Мені басқа бөлімге ауыстыруыңыз-ды                      өтінемін

Жалақымды көтеруіңіз-ді                                         (сұраймын)

Өндірістен қол үзбей оқуға рұқсат беруіңіз-ді

Еңбек келісімін ұзартуыңыз-ды

                                     

          ♦ Өтініш үлгілерімен танысыңыз

 

                                                        АЭжБИ ректоры, проф.Ғ.Ж.Дәукеевке

                                                        қазақ тілі кафедрасының аға оқытушысы

                                                        Д.М.Арыстанғалиевадан

 

                                      ӨТІНІШ

         2006 жылғы шілде айының 5-інен бастап  осы жылғы кезекті еңбек

демалысына шығуыма рұқсат етуіңізді сұраймын.

 

                                                                  Д.Арыстанғалиева

                                                                  2006 жыл, маусымның 5-і

 

                                                        «Арай» шағын кәсіпорнының төрағасы

                                                        Б.Асқарұлы мырзаға

                                                        Алматы қаласы, В.Радостовец көшесі,

                                                        362-үйде тұратын С.Жанботаевтан

 

                                                        ӨТІНІШ

 

         Мені 2005 жылдың 10 шілдесінен бастап техника бөлімінің директоры  қызметіне қабылдауыңызды сұраймын. Екі жоғары білімім бар. Еңбек өтілім – 5 жыл.

         Қажетті құжаттар өтінішке тіркелген.

 

                                                                                  С.Жанботаев

5 шілде 2005 ж. 

 

         Арыз – хабарламаның түрі. Арызда азаматтардың заңмен қорғалатын құқықтарының бұзылуы көрсетіледі. Өтінішке қарағанда, арыздың мазмұны мен тақырыбы кең, әрі әр алуан.                                                                                            

 

        ♦ Төмендегі құрылымдарды пайдалана отырып, бір өтініш жазыңыз.

 

         Арыз, өтініш жазуға себеп болған жайттарды көрсететін құрылымдар: үй-жайым болмағандықтан, басқа жұмысқа ауысуыма байланысты, денсаулығыма байланысты, ... қызметкерінің заңсыз әрекеттеріне байланысты, ... қатысты (туралы) байқау ұйымдастырылуына байланысты т.б.

         Арыз, өтініштің талап-мақсатын көрсететін құрылымдар: академиялық демалыс беруіңізді сұраймын, жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын, басқа факультетке ауыстыруыңызды сұраймын, материалдық көмек көрсетуіңізді сұраймын, тұрғын үймен қамтамасыз етуіңізді сұраймын, жер бөлуіңізді сұраймын, жатақханадан орын бөлуіңізді сұраймын, кезектен тыс демалыс беруіңізді сұраймын.

 

           Бұрыштаманың түрлерімен танысыңыздар:

Қаралсын – рассмотреть

Талқылансын – обсудить

Бекітілсін – утвердить

Тапсырылсын – поручить

Ұсыныстар даярлансын – подготовить предложения

Комиссия құрылсын – создать комиссию

Баяндалсын – доложить

 

         ♦ Лексика-грамматикалық тест

1.     Өндірістен ... үзіп оқу

     а) бас                              ә) көз

     б) қол                         в) уақыт

2. Құжат ................ бастығы

 а) бөлімнің               ә) бөлімінің

 б) бөлімі                 в) бөлім

3. Кезектен  ............  демалыс беру

а) тіс                          ә) басқа

б) тыс                       в) бойынша

4. Ол бөлім бастығы ................... жұмыс істейді

а) етіп                        ә) деп

б) болып                   в) қайтіп

5. Деканның ..................... өтініш жазыңыз

а) фамилиясына         ә) атына

б) қызметіне               в) қызметке

                                                                          

     6 Ресми іс қағаздар тіліндегі фразеологиялық бірліктер

 

Сөздік

ұйытқы сөздер – ключевые слова

кеңесті – советовались

іс жүзінде – в действительности, действительно

қарсылық білдіру – оказать сопротивление

қылмысты іс -  уголовное дело

кедергі жасады – помешал

даусыз, айқын – бесспорно

көздеген мақсат – намеченная цель

 

  Мәтінді оқып, аударыңыз.

Іс қағаздар тілінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктердің ауқымды бір тобы – фразеологизмдер.

         Жалпы фразеологизмдер ішінде кейбір сөздер семантикалық жағынан ерекшеленіп, фразеологизмдер жасауда түп қазық қызметін атқарады. Мұндай сөздер ғылыми еңбектерде «ұйытқы сөз» деп аталып жүр. Қазақ тілінде тіл, жүрек, көз, ауыз, ақ, қара, қол, бас, тас, ит, жер, бір, жеті т.б. сөздері ұйытқы сөздер болып табылады.

         Ресми іс қағаздар тілінде қолданылатын фразеологизмдердегі ұйытқы сөздерге іс, бас, бет, бір, есеп, көз, сөз, қол, орын т.б. жатады. Мысалы, ІС:

Іс жүзінде – шын мәнінде; іске алғысыз – жарамсыз; іске араласты – жұмыс, қызмет істеді; іске қосты – жұмыс, қызмет істетті; іске мұрындық болды  жұмысқа бастаушы болды; істі жапты – қылмысты істі тексеруді тоқтатты; істің көзін тапты – жұмыстың орындалу тетігін, жүйесін тауып істеді. БАС:

Бас қосты – жиналды, кеңесті; бас тарту – қарсылық білдіру; басы ашық – даусыз, айқын; басымен жауап беру - өз мойнымен көтеру т.б. ЕСЕП: есебі жоқ – көп, мол; есеп айырды – бөлінді, есептесті; есеп берді – істелген іс жайлы қорытынды жасады; есеп алды – істелген істің нәтижесін сұрады т.б.

КӨЗ: көз бояды - өтірік айтты; көзге басылды – бірден, анық көрінді; көзге түсті – көрініп қалды; көз жазбады – жібермеді, бақылап отырды; көзін жеткізді – шындық екенін анықтады; көзін тапты – істің орайын, ретін келтіріп істеді, қалай істейтін жолын тапты т.б. ҚОЛ: қол астында – қарамағында, билігінде; қол байлады – кедергі жасады, бөгет болды; қолға алды – мәселені шешуге кірісті; қол қойды – келісті, мақұлдады; қол жетті – көздеген мақсаты орындалды, айтқаны болды т.б.

 

  Ресми іс қағаздар тілінде қолданылатын фразеологизмдердің мағынасын ашып, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз:

Басы ашық – даусыз, айқын;

Бас қосты –

Көз жазбады –

Іс тындырды –

Қол астында –

Есеп берді –

Қол қойды –

Қол астында –

Іске қосты –

Дауыс беру –

 

  «Жолға қою» деген фразалық тіркестің мағынасына қай сөз сәйкес келедіӘ

а) жолға жүру

ә) алға шығу

б) іссапарға дайындалу

в) жұмысты реттеу

 

Сөз сазы, яғни сөзді дұрыс айту заңдылықтары  (Қазақ тілінің орфоэпиялық нормалары)

 

  Сөздікті пайдаланып, мәтінді аударыңыздар.

Сөз сазы дегеніміз – сөйлеу үстінде сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз тілдің табиғи заңдылықтарын сақтау болып табылады.

Қазақ тілінің, өзге де ұлттық әдеби тілдер сияқты, екшеліп, тұрақталған, жалпыға ортақ тұрақталған ортақ заңдылықтары, яғни нормалары бар. Ол заңдылықтардың бір бөлегі сөздерді дұрыс таңдап, орнымен жұмсауға қатысты болып келеді, оны лексикалық нормалар деп атаймыз, енді бір саласы сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлемдерді құрастыра білуге қатысты болып келеді, оны грамматикалық нормалар дейміз. Дұрыс жазу заңдылықтарын орфографиялық нормалар, ал дұрыс айту (дыбыстау) заңдылықтарын орфоэпиялық нормалар деп атаймыз.

Қазақ әдеби тілінің орфоэпиялық нормасын құрайтын, қазақ тілінің ауызша жүйесі болып табылатын, жазба тілді ауызша сөзге айналдыратын мынадай ортақ заңдылықтар бар. Ол заңдылықтар алдымен жеке сөздерге қатысты мынадай қағидалар.

Біріншіден, қазақ тілі ауызша жүйесінің үлкен құрсауы – үндесім заңы (сингармонизм заңы). Ол тілдегі дауысты дыбыстардың бір-бірімен үйлесіп, үндесіп, ыңғайласып айтылуы. Үндесім заңының екі жағы бар:

а) бір сөз бойындағы дыбыстардың бірыңғай жуан, не жіңішке болып айтылатын тіл үндесімі. Түбір сөзге жалғанған қосымшалар да сәйкес жалғанады. Мысалы, мамандық-қа, топ-тар, көше-лер-де т.б.;

б)бірінші буындағы ерін дауыстылардың әсерінен (о,ө,ұ,ү) екінші, үшінші буындағы езуліктердің (ы,і,е) еріндікке айналып, ұқсап, жуықтап айтылуы ерін үндесімі деп аталады. Қазақ тіліндегі ерін үндесімі 2-3 буынға дейін сақталады.

 

  Тіл үндесімінен ауытқитын сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер:

Жазылуы                                          Айтылуы 

пәтуа                                                пәтуә

рәсуа                                                рәсуә

шайға                                               шәйғә

жайлау                                             жәйләу

шайқор                                             шәйқор

кітапхана                                         кітәпқана

тарихи                                              тарійхій

рухани                                              рұуханій

 

  Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер:

төменде – төмөнде

құбылыс – құбұлұс

дөңгелек – дөңгөлөк

қуат – құуат

құрылыс – құрұлұс

құрылым – құрұлұм

 

          7 Ықшамдау құбылысы

 

 Қазақ тілінде құрама сөз (біріккен сөз, қос сөз, күрделі сөз), сөз аралығында қатар келген екі дауыстының алдыңғысын (көбінесе қысаң дауыстылар) түсіріп айту – заңды құбылыс. Сөздің түбірін қысқартып жазу қалай дұрыс болмаса, сөз аралығындағы екі дауыстыны қатар айту да сондай дөрекі қатеге жатады.

 

  Мына сөздерді айтып жаттығыңыздар:

                    не айттыӘ – н әйттыӘ

                    Не алдыңӘ – н алдыңӘ

                   өте ерте - өт ерте

                   жеті ағайынды – жет ағайынды

                   сарыағаш – сар ағаш

Ықшамдалып айтудың екінші түрі  - сөз ішіндегі қысаң ы,і дыбыстарының көмескі айтылуы және мүлде сусып, түсіп қалуы.

 Соңғы бітеу буындағы қысаң дауысты тәуелдік жалғау мен жұрнақ жалғанғанда түсіп қалады: ерік – еркі, мүлүк – мүлкү, халық – халқы, нарық – нарқы, қалып – қалпы, ырқ – ырқы, ерін – ернеу, қорық – қорқақ т.б. (сөздер орфоэпиясы бойынша жазылған).

Бұл редукция жазуда да белгіленеді, өйткені жаппай құбылыс емес. Мысалы: салық – салығы (салқы емес), балық – балығы (балқы емес), көрік (ұстаның) – көрігі (көркі емес) сияқты сөздерде екінші буындағы ы,і-лерді ықшамдап айту мүмкін емес.

 

♦ Қосар дыбыс таңбасын беретін и дыбысын дұрыс айтуға дағдыланыңыз.Өздеріңіз бірнеше мысал ойлаңыз.

 

Әліпбидегі и әрпі ый, ій дыбыс тіркесін береді. Тек тый, сый сөздері мен осы түбірдің туынды сөздері ғана ый әрпімен жазылады: сыйлық, тыйым. Қалған жағдайда и әрпі сөз құрамындағы басқа дауыстылардың ырқымен жуан, жіңішке болып оқылады: қиын – қыйын, жиын – жыйын, тиімділік – тійімділік, мирас – мыйрас. Мұнда көп қиындық жоқ. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың жеке тұрғандағы қалпы жуан дыбысталады: мы, ыр, сы, ты, ды, шы. Сондықтан ми – мый, мидай – мыйдай, сипат – сыйпат.

 

         ♦ Үйлесім заңдылығы немесе дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер етуін ескеріп, мына сөздерді орфоэпиялық нормасына сай айтып, жаттығып көріңіздер:

            көп жасау – көб жасау

            көп деңгейлі – көбдеңгейлі

            қазақ елі – қазағ елі

            сұйық зат – сұйұғ зат

            газ жолы – гажжолы

            мұзжарғыш – мұжжарғыш

            сан мыңдаған – сам мыңдаған

            үшбұрыш – үшпұрұш

            жазсын – жассын

            тас жол – ташшол

            үш жүз – үшшүз

            саясатшы – сайасатшы

Сонымен, қазақ тілінің ауызша сөйлеу жүйесінде негізгі-негізгі деген осындай айтылу заңдылықтары бар. Дұрыс сөйлемеу берілген мәтін мазмұнын игеруді баяулатады. Ақпарат дұрыс қабылданғанда ғана коммуникация жылдам әрі сапалы жүреді.

 

Мәтіндердің айтылым үлгілері

Сөздік

айтарлықтай айырмашылық – существенная разница

тірек сөздер – опорные слова

бастарын қосып жинаған ғалымдар – собранные ученые

бірнеше ғасырлар бойы – в течении многих веков

негізгі оқулығы болып келді – считался основным учебником

кідіріс – пауза

айтылым – говорение

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

 

Ғылыми мәтін оқылғанда дауыста ойнақылық, эмоциялылық байқалмаған дұрыс. Сонымен бірге жалпы алғанда орташа немесе баяу қарқында, абзацтары мен сөйлемдері арасында орташа немесе көлемді кідірістер жасалып оқылуы керек. Дауыс әуезі бірқалыпты келіп, әуен мен дауыс қаттылығы арасында айтарлықтай айырмашылық болмауы керек. Терминдік мағынадағы тірек сөздер мәтіннің айтылымының өн бойында ой екпіні арқылы ерекшеленуі керек.

 

  Мәтінді дұрыс оқып жаттығыңыз.

 

Шын мәніндегі алгебраның тууы

Сегіз жүз жиырмасыншы жылы халиф Мамұн өзінің сарайына бастарын қосып жинаған ғалымдардың ішіндегі ең көрнектісі орта азиялық математик және астроном Мұхаммед Хорезми болды.

Сол кездегі математика саласынан жасалған еңбектердің ең маңыздысы М.Хорезмидің «Әлджебр және әлмукабаланы есептеу туралы қысқаша кітап» атты шығармасы. Оның бұл еңбегін латын тіліне аударғанда ғалымның «әл-ховарезм» деген сөзі «алгорифм» немесе «алгоритм» деген сөзге айналып кеткен.  М.Хорезмидің бұл шығармасы араб тілінен латын тіліне аударылып, бірнеше ғасырлар бойы Батыс Европада алгебраның негізгі оқулығы болып келді. 

 

Ісқағаз стиліндегі мәтін.

Сөздік

құқықтары мен міндеттері – права и обязанности

әуеннің бірте-бірте өзгеруі – постепенное изменение

ұстамды дауыс сазы – сдержанный лад голоса

ауытқу сирек болады – редко происходит отклонение

бір шаралар ұйымдастыру – организация каких-то мер

орта немесе баяу қарқын – средний или медленный темп

ерекшеленіп тұрады – выделяется

 эстетикалық талғамын тәрбиелеу емес – не воспитание эстетического вкуса

 тән болады – характерно, свойственно

көтермелеу сыйлықтары – поощрительные призы

 

         ♦ Оқып, аударыңыз.

Бұл стильдегі мәтіндер қалыпты үлгі бойынша құрылып, одан ауытқу сирек болады. Мәтіннің құрылымына қарай әр түрлі бөліктері (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және т.с.) тиісті интонациялық әуенмен оқылады да, дауыс әуезінде құбылғыштық, әсерлілік өте сирек байқалады. Себебі ісқағаз стиліндегі мәтіндердің басты мақсаты – адресаттың көңіл-күйіне әсер ету, оның эстетикалық талғамын тәрбиелеу емес, ақпарат жеткізіп, сол арқылы бір шаралар ұйымдастыру болып табылады. Осы мақсатына қарай оның интонациясы да ерекшеленіп тұрады. Сонымен, ресми қатынастағы ісқағаз стиліндегі мәтіндердің интонациясына негізінен бірқалыптылық, әуеннің бірте-бірте өзгеруі, ұстамды дауыс сазы, орта немесе баяу қарқын тән болады. Ой екпіні түскен бұйрық, ұйғарым секілді тірек сөздер ерекшеленіп тұрады.

 

  Мәтінді дұрыс оқып жаттығыңыз, аударыңыз.

 

Қазақстан Республикасының ғылым туралы заңы.

                   Жалпы ережелер. 2-тарау.

5-бап. Ғылыми қызметкердің құқықтары мен міндеттері (үзінді)

 

Ғылыми қызметкердің :

а) өзінің ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерінің авторы деп танылуына және өнертабыс пен санаткерлік қызметтің басқа да нәтижелеріне өтінім беруіне, сондай-ақ зияткерлік меншігін қорғауға;

б) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзі авторы болып табылатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін іске асырудан түскен табыстарды алуға;

в) өзінің шығармашылық үлесіне сәйкес сыйақылар, көтермелеу сыйлықтары мен жеңілдіктер алуға;

... Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған өзге де іс-әрекеттерді жүзеге асыруға құқығы бар.

 

♦ Төменде берілген жаңылтпашты тез әрі анық айтуға жаттығыңыз. Өздеріңіз білетін жаңылтпаштарыңызды еске түсіріңіз:

    Тары – азық, қазы – азық,

Нан – азыққа қазық.

 

8 Монолог. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті

 

Сөздік

тыңдаушы – слушатель

мінбе – трибуна

ұстамды болу – быть сдержанным

 тілдік амал-тәсілдер – языковые сред

 ескеруі керек – должен учитывать

 батылдық – смелость

 сенімділік – уверенность

 әсерлі, қызықты (сөз)– воздействующая, интересная (речь)

 қобалжу – волноваться

  

  Тиіс, керек, қажет, жөн модаль сөздерін қатыстырып бірнеше сөйлем  

ойлаңыз.

 

  Мәтінді оқып, аударыңыз.

Монолог – бір кісінің сөзі. Онда белгілі бір тақырыпты айтып беру мақсаты көзделеді, адамның ойы, пікірі, көңіл-күйі, психологиялық ішкі толғанысы , саяси, ғылыми көзқарасы, дүниетанымы – бәрі анық байқалады. Белгілі тақырыпқа көпшілік алдында жасалған лекция, баяндамалар да монологқа жатады. Монолог күрделі ойға құрылады, әдеби сөйлеу үлгісіне жатады. 

Жұрт алдында сөйлеу өте жауапты, әрі қиын жұмыс. Тыңдаушылар алдында өзін-өзі ұстай алмаған адамның сөзі де өтімді болмайды. Сондықтан мінбеде ұстамды болу, қобалжымау, сасқалақтамау – сөйлеушілерге қойылатын басты талаптардың бірі.

Аудиторияда ұстамдылықтың қамы – ерте бастан жүргізілетін даярлық. Даярлықсыз сөйлеген кісіде батылдық, өзіне сенім болмайды. Сөйлеуге алдын-ала дайындалған кісі, не айтатынын, қалай айтатынын, тілдік амал-тәсілдерді қалай пайдаланатынын жоспарлап алған адам ғана өзін-өзі еркін ұстап, тыңдаушыларын өзіне тарта алады.

Жұрт алдында сөйлейтін адамдар мына қағидаларды ескеруі керек:

         1.Тыңдаушылар жақсы білетін нәрселерді тәптіштеп айтудың қажеті жоқ.

2.Білгішсініп, мақтана сөйлегендерді де тыңдаушылар ұната қоймайды.

3. Сөйлеген сөз анық, дәл, айқын естілетін болсын.

4. Сөздің мағынасына, сөйлем мазмұнына үйлесімді ырғақ тауып, қолдың, бет-ауыздың  қимылдарын қатыстыруға болады.

5. Екі көзін қағаздан алмай оқып беретін сөйлеуші мен тыңдаушылар арасында байланыс болмайды, байланыс болмаған соң айтылған сөз айдалаға атылған оқпен бірдей болады.

6.Айтайын деген ойды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден бастамаған дұрыс. Шаблон – барлық өнердің, әсіресе сөз өнерінің жауы. Ойды әдеби тілге тән сөздермен әсерлі, қызықты етіп жеткізуге тырысу қажет.

7.Айтылған сөз қысқа әрі тұжырымды болуы керек. Сөйлемдер ықшамды, ұғынуға оңай, қолданған сөздер жұртқа таныс әрі мазмұнды болуы керек. «Аз сөз -  алтын, көп сөз – көмір» дегендей, аз сөзбен көп нәрсені айтуға тырысу керек.

8. «Жүйелі сөз жөнін табады» дегендей, сөйлейтін сөз жүйелі болмаса, онда ешқандай береке болмайды. Жүйелі сөз белгілі мазмұнға, өзара тығыз 

 байланысты желіге құрылады.

 

 

  ♦ Мәтіндегі мақалдарды көшіріп жазып, мағыналарын түсіндіріңіз.

♦ Мына жиналыста сөйленген сөзді оқып, сөйлеушінің сөйлеу мәдениетіне 

 баға беріңіздер.

 

«Менің әйелім бұрын үндемейтін, енді мәселені қабырғасынан қояды.

Мәселенің бұлай қойылуы, әрине, әйелдер мәселесінің алға кеткенін көрсетеді. ... Міне, мәселенің түйіні қайда жатыр! Ал, енді айтайын дегенім әйелдердің өндірістегі мәселесі...»

 

9 Диалог.

 

Жер туралы заң жобасын талқылайық

(дөңгелек үстел)

 

 Сөздік

Талқылау - обсуждение

Кезекті отырыс – очередное заседание

Жеке меншік – частная собственность

Түзету – поправка, исправление

Пайдалану құқығы – право использования

Алыпсатарлық – спекуляция

Ұжымдық – коллективный

Балама – альтернатива, эквивалент

Мерзім – срок

Енгізу – включить

Толықтырулар мен өзгерістер – дополнения и изменения

Дағдарыс – кризис

 

  Мәтінді рөлдермен оқыңыз

 

Төраға: Бүгінгі отырысымызда «Жер туралы» заң жобасын талқылаймыз.

-                     Депутат Б. ...............  Жерді 99 жылға жалға беру туралы бапты өзгерту керек. Меніңше, бұл өте ұзақ мерзім, оны қысқартқан дұрыс.

-                     Депутат С. ................. Жобадағы «субаренда» дегенді алып тастау керек. Бұл алыпсатарлыққа алып келеді.

-                     Депутат С.  ................  Жер тек мемлекет меншігінде болуы керек. Ұжымдық шаруашылықты ендіру керек.

-                     Депутат В.................. Жобада жарамсыз жерді сатуға болады делінген. Бұл тұжырыммен келісе алмаймыз. Жарамсыз жердің астында байлық көп. Мысалы, Арал теңізінің  құрғап қалған бөлігі – 2 млн. га жер.  Жері егін егуге, мал бағуға жарамайды, бірақ сатуға болмайды.

-                     Депутат О.   ................. Меніңше, негізгі проблема жердің экологиялық дағдарысында. Мысалы, Семей полигонындағы   2 млн. га жер радиоактивті қалдықтармен бүлінген, оны пайдалану өте қауіпті. Ал 4,8 млн га жарамсыз жер Байқоңырда. Барлығы 180 млн. га жер жарамсыз.Жер – біздің анамыз. «Жері азғанның елі азады, елі азғанның ері азады» дейді халық. Сондықтан жерді экологиялық дағдарыстан құтқару керек.

-                     Депутат Д. .................... Жерді пайдалануға болады, бірақ сатуға болмайды. Жер туралы заң біздің саяси талаптарымызға жауап беру керек. Жер мемлекеттік меншікте болуы керек.

 

  Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңыз.

 

  Мәтіннен мақалды тауып жазып, мағынасын түсіндіріңіз.

 

  Сізге қай депутаттың сөзі ұнадыӘ НеліктенӘ Ойыңызды

дәлелдеңіз.

 

  Берілген цитатаны жаттап алыңыз:

«Жер мәселесі – негізгі өмір мәселесінің ең зоры. Жер ісін ақылмен, сабырмен шешкен дұрыс».

                                                                                                       (Ә.Бөкейханов).

 

         10 Мінездеме. Техникалық сипаттама

 

Сұрақ-жауаптарды рөлге бөлініп оқыңыздар:

- Мінездеме деген неӘ

- Мінездеме дегеніміз – адамның мінезінің ерекшеліктері, жақсы, жағымды  жақтары сипатталатын ресми құжат.

- Қандай жағдайда мінездеме жазыладыӘ

- Мінездеме бір адамның басқа жұмысқа орналасуына керек жағдайда жазылады.

- Мінездемені кім жазадыӘ

- Адамның жұмыс істейтін орнындағы кадр бөлімі жазады.

- Қызметтік мінездеме деген неӘ

- Қызметтік мінездеме дегеніміз қызметкердің атқаратын жұмыс орнына лайықты, бейімділігі, іс орындауда икемділігі жөнінде баяндайтын ресми құжат.

- Аттестациялық мінездеме деген неӘ

 -  Аттестациялық мінездеме  - қызметкердің жұмыс істеп жүрген орнында келешекте де істей беруіне мүмкіндік беретін ресми құжат.

 - Мінездеменің қорытындысында не жазылуы керекӘ

- Мінездеменің қорытындысында «атқарып отырған жұмысына лайықты, сондықтан келесі мерзімде жұмыс істей беруіне болады» деп жазылады.

- Мінездеме неше дана болып жазылуы керекӘ

- Мінездеме екі дана болып жазылуы керек, себебі біреуі қызметкерге беріледі, екіншісі мекемеде қалдырылады.

- Мінездеме тіркелуі керек пеӘ

- Иә. Мінездеме ресми құжат ретінде тіркелуі керек.

♦ Мінездеме жазуда жиі қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді пайдалана отырып, бір адамға мінездеме жазыңыз: ұлт, отбасы, лауазым, қызмет, азамат, білім, жоғары білімді, орта білімді, аяқталмаған жоғары білімді, тәжірибелі, тәжірибелі маман, өз ісін жетік білетін маман, беделді, үлгілі, әріптестері арасында сыйлы, қызметке жоғарылату, аспирантураға түсу, оқыды, бітірді, меңгерді, аяқтады, жұмыс істеді, берілді, өтті, үйленген, үйленбеген, тұрмыс құрмаған, тұрмыста, атқарып отырған қызметіне лайық, қызмет бабында жоғары қызметке ұсынуға лайық т.б.

 

Алматы энергетика және байланыс институты, орыс және қазақ тілдері кафедрасының доценті

Алмагүл Ибрагимқызы Тілембековаға

МІНЕЗДЕМЕ

 

Алмагүл Ибрагимқызы Тілембекова, қазақ, 1950 жылы туған. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің филология факультетін 1972 жылы қазақ тілі және әдебиеті мамандығы бойынша бітірген. 1988 жылға дейін Оңтүстік Қазақстан облысының орта мектептерінде оқытушы болып істеді.  1989 жылдан бастап Алматы энергетика және байланыс институтының қазақ тілі кафедрасында оқытушы, 1991 жылдан аға оқытушы болып қызмет етеді.

А. И. Тілембекова  ұйымдастырушылық қабілеті мол, кәсіби біліктілігі жоғары, тәжірибелі маман ретінде ұзақ жылдар бойы  (1991-2002 ж.ж. аралығында ) қазақ тілі кафедрасының әдістемелік семинарына  жетекшілік жасады. Оқу- әдістемелік жұмыстарымен белсене айналысу нәтижесінде  өзі  сабақ жүргізетін радиотехника және байланыс факультеті студенттері оқу барысында күнделікті пайдаланатын   бірнеше әдістемелік көрсеткіш пен  оқу құралдарын  құрастырды.  Авторлардың бірі ретінде орыс мектебін бітірген қазақ балалары үшін “ Ана тілі” оқу құралын жазуға атсалысты.  “Энергетика және байланыс мамандары үшін қазақ тілі” оқу құралының радиотехника және байланыс бөлімін жазды.                   

А.И.Тілембекова  жұмыстан қол үзбей жүріп, ғылыми-зерттеу жұмысымен де айналысады. Қарағанды, Алматы қалаларында өткен бірнеше ғылыми конференцияға қатысып, 10-нан аса мақала жариялады.  “Ғылыми-техникалық мәтіндердің  лингвопрагматикалық құрылымы” атты зерттеу жұмысын аяқтап, кандидаттық диссертация қорғады.  Осы тақырыпқа байланысты мақалалары “ Тілтаным” журналында, ҚазҰУ Хабаршысында жарық көрді.

         Ол кафедра, институт көлемінде өткізілетін қоғамдық, оқу-тәрбиелік жұмыстарға атсалысып,  ұжым мүшелеріне үлгі көрсетеді. Кафедра тарапынан мемлекеттік тілді дамытуға қатысты атқарылатын іс-шараларға белсене араласады.

А. И. Тілембекова орыс тілін жетік меңгерген қос тілді  сауатты маман ретінде студенттер мен әріптестері арасында беделді. Ол -  әрдайым жас оқытушыларға жөн сілтеп, ұзақ жылдар бойы жинаған педагогтік тәжірибесімен бөлісуге әзір үлгілі ұстаз.

Мінездеме конкурсқа қатысу үшін берілді.

 

АЭжБИ ректоры                                                       Ғ.Ж.Дәукеев

 

11 Техникалық сипаттама

 

♦ «Техникалық сипаттама» тақырыбына арналған сұрақ-жауаптармен танысыңыздар, рөлге бөліп оқыңыздар.

- Техникалық сипаттама деген неӘ

- Техникалық сипаттама дегеніміз агрегат, машина, станоктардың қысқаша немесе кеңінен берілген сипаттамасы.

- Инженер техникада қолданылатын агрегаттарға, машиналарға, станоктарға техникалық сипаттама беруге үйренуі керек пеӘ

- Иә. Инженер техникалық сипаттама беруге үйренуі керек.

- Инженер не үшін техникалық сипаттамаларды білуі керекӘ

- Қолданылатын техниканың күш-қуатын ұтымды пайдалану үшін инженер техникалық сипаттаманы білуі керек.

 

♦ Төменде берілген техникалық сипаттамалармен танысыңыздар. Өзіңіздің мамандығыңыз бойынша бір құрылғыға техникалық сипаттама жазыңыз.

1) Алматы – Бішкек әуе желісінің техникалық сипаттамасы

Кернеу                                                      500 кВ

Желінің аты                                              Алматы – Бішкек

Ұзындығы, км                                          300

Аралықтың орташа ұзындығы, м            300

Фазаның құрылмасы                                3хАС330/43 шеткі

                                                                  3хАС400/51 ортаңғы

Арқансым                                                 2хТК11,0

Оқшаулағыш                                            1х28 ПС120Б

                                                                  1х25 ПС160В

                                                                  1х24 ПС 120 Б   

Аралық тіректер түрі                               ПБ 500-5Н

                                                                  ПБ-4

                                                                  ПБ-4У

Анкерлік бұрыштың тіректері                 У-2

                                                                  УХ-2у

Климат жағдайлары                                 С=10,15,20 мм

                                                                  Y= 30,35,39 м/с                                       

2) АКП-8 (АКБ-8) агрегаттарының техникалық сипаттамасы

Өнімділігі, дана/ауысымына                                               30

Теспенің (отверстие) диаметрі, мм                                    42

         Теспенің тереңдігі, мм                                                         2200

         Арбаның жүк көтергіші, кг                                                 400

Ең жоғары жүру жылдамдығы, км/сағ                               15

Манипулятордың бұрылу бұрышы, град.                          – 45...0...+45

Салмағы                                                                                 17000

Басқарушылар саны, адам                                                    1

 

12 Тілдік қарым-қатынастың этикасы мен психологиясы

 

Этика (грек тілінде ethos - әдет-ғұрып) – мораль, өнеге туралы ілім.

Этика терминін тұңғыш рет Аристотель адамдар дұрыс, өнегелі іс істеуі үшін не істеуі қажет деген сұраққа  жауап беретін практикалық философияны атау үшін қолданды.

Этикет (француз тілінде Etiquette) – мінез-құлықтың қалыптасқан тәртібі.

 

Сөйлеу этикеті

Сөздік

тәрбиелі – воспитанный

ұрлап кетіпті – украл

жымқыратын әдеті бар екен – имел привычку красть

ізетті кісілер – воспитанные люди

мылжың – болтливый

шындыққа жанаспайды – неправдоподобно

сыпайы – вежливо

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

Мәдениетті, тәрбиелі кісілер барынша сыпайы сөйлеуге тырысады дедік. Оған бір мысал. Көрші екі әйелдің біреуінің баласы оны-мұны жымқыратын әдеті бар екен. Сол бала көрші әйелдің пышағын ұрлап кетіпті. Оны байқап қалған әйел баланың шешесіне «сенің балаң ұры екен» деп айтуды сөкет көріп, «Сіздің балаңыздың қолының сұғанақтығы бар екен, бүгін біздің үйдің пышағын алып кетті», - деп хабарлаған. Бұлай астарлап, сыпайылап сөйлеуді тіл білімінде эвфемизм дейді. Эвфемизм, әсіресе дипломаттар, ізетті кісілер сөзінде көп ұшырайды. Олар «айтып отырғаныңыз өтірік» дегенді ерсі көріп, «сөзіңіз онша шындыққа жанаспайды» деп, «әйеліңіз  мылжың адам екен» деуді ерсі көріп, «Сіздің нақсүйеріңіз сөзуар адам екен» дегендей етіп айтуға тырысады. Дәл осылай майда тілді болмасаң да, өзара ізетпен сыпайы сөйлесуге тырыс!

 

         ♦ Егер сіз бір мекемеде бастық болсаңыз, өзіңізден жасы кіші қызметкерлеріңізге қалай сөйлер едіңіз («Сен» немесе «Сіз»)Ә Бастық және қызметкер рөлінде сөйлесіп көріңіздер.

 

♦ Етістіктің шартты райының жасалуын еске түсіріңіз.Мына етістіктерді шартты райға қойып жіктеңіз.

Алу, ретке келтіру, сөйлеу, жабу, қайталау, қайталап сұрау.

 

13 Телефонмен сөйлесу

 

Телефонмен сөйлесудің мынадай артықшылықтары бар:

-                          шұғыл екіжақты байланыс;

-                          уақыттан ұту;

-                          еңбек және қаржы шығындарын үнемдеу;

-                          байланыстың үзілмеуі (әсіресе автожауапбергіш болған жағдайда) т.б.

Телефонмен сөйлесудің бірқатар этикалық талаптары болады, олардың кейбіреуі мыналар:

-                          іскерлік әңгімелер қызметтік телефон арқылы жүргізіледі;

-                          әңгімелесушілер өздерін таныстырады;

-                          пәтерге сағат 22-ден кейін және 9-дан ерте телефон соғу этикетті бұзғандық болып саналады;

-                          егер танымайтын адамдарға телефон соқсаңыз, телефон шалуыңыздың себебін және телефон нөмірін кім бергенін айтуыңыз қажет;

-                          этикет бойынша телефонмен сөйлесу 5 минуттан аспауы керек,

-                          телефон тұтқасын 3-қоңыраудан кешіктірмей көтеру керек;

-                          сіздің қоңырауыңызға 15 секунд бойы жауап бермесе, тұтқаны қойыңыз,

-                          әңгімені бастаған адам аяқтауы керек.

 

Телефонмен сөйлесудің мынадай мақсаттары болуы мүмкін:

Ақпарат алмасу, мәлімет жинау, кездесу туралы келісу, тапсырыс беру, құттықтау, этикеттік сипаттағы қатынастарды жоғалтпау т.б.

         «Телефон күніне» даярлану барысында өз қолыңызға анықтамаларды, қажетті деректерді, лауазымды адамдардың тізімдері мен олардың телефон нөмірлерін жинақтап алуыңыз қажет:

-                          телефондық вызовӘшақырудың мүмкін типтерін бағамдап алыңыз: тұтынушы / клиент; жеке тұлға / кәсіпорын; бастық / бағынышты т.б.

-                          тақырыптарды болжамдап алыңыз: анықтама беру, кездесу туралы келісу, түсінік беру т.б.

-                          ойыңызша мүмкін сценарийлерді «ойнап шығыңыз»: контактіге ену – сәлемдесу, сөйлесушімен танысу - әңгіменің мақсатын анықтау - 

мәселені талқылау - әңгімені түйіндеу – қорытындылаушы этикет формулалары;

 

Іскери телефондық әңгімелесудің негізгі уақыттық өлшемдері шамамен мынадай болады:

1.     Екіжақты танысу (20 + 5 сек.)

2.     Әңгімелесушіге шаруаның мәнісін түсіндіру (40 + 5 сек.).

3.     Жағдаятты талқылау (100 + 5 сек.).

4.     Қорытынды шығару (20 + 5 сек.).

         Телефон тұтқасын, лажы болса, 3-қоңыраудан кешіктірмей көтеріңіз.  Алғашқы сөзіңізден бастап өзіңіздің әңгімені ...искренне, доброжелательно и конструктивно       жүргізуге құлықты екеніңізді сездіруге тырысыңыз. Өзін таныстыру міндетті болып табылады. Мысалы: «ЭЭФ деканаты, қайырлы күн». Немесе «Ректордың хатшысы Дүйсекова, сәлеметсіз бе» т.б.

         Егер абонент өзін таныстырмаса, сіз өзіңізге қажет мәліметтерді біліп алу үшін мынадай сұрақтар қоюыңызға болады: Кешіріңіз, мен кіммен сөйлесіп тұрмынӘ     Будьте любезны, ........ өз атыңызды айтып жіберіңізші т.б.

         Әңгімені бастаушы жауап болған соң міндетті түрде өзін таныстыруы керек. Мысалы: Қайырлы күн, менің аты-жөнім Валентин Павлович Лымаренко, мен сіздермен ... туралы келісейін деп едім.

         Осылайша абонент әңгіменің мақсатын таратып түсіндіруі қажет және өз сұрақтарын қысқа да нақты жауаптар талап етілетіндей етіп қоя білуі керек. Телефонмен сөйлесу барысында сөз мынадай болуы керек:

-                          жинақы;

-                          ақпаратқа қанық;

-                          жаргон, вульгаризмдерсіз;

-                          мүмкіндігінше жалпыға түсініксіз терминдер мен шетел сөздерін қолданбау;

-                          агрессиялық фразаларды қолданбау («Немене сіз, түсінбейсіз бе!», «Мен сізге әлі дәлелдеймін!»);

-                          Үзілді-кесілді келіспеушілік сезілмеуі керек («Жоқ!», «Мен мұнымен ешқашан келіспеймін!», «Бұлай болмайды!»);

-                          Нәтижелі әрі достық қарым-қатынас жағдайында

         Әңгіменің соңында шешім қабылдануы керек. Сондықтан тараптардың біреуі бір шешімді ұсынуы қажет, егер ол қабылданып жатса, екі жақ та өз келісімдерін анық білдіруі керек. Мысалы, «Сонымен біз келісімшартты егжей-тегжейлі талқылау үшін кездесетін болып келістік. Ол үшін ертең сағат 10-да біздің офисте кездесеміз». – «Келістік».

         Қорытынды кезеңнің мақсаты әңгімені әңгімелесушіде өзіңіз жайлы жақсы пікір қалдыру және сізбен қайта сөйлескісі немесе кездескісі келетіндей етіп бітіру болып табылады. Қоштасарда мынадай фразаларды қолдануға болады: «Сізбен сөйлескеніме қуаныштымын», «Біздің ұсынысымызды қолдағаныңыз үшін көп рахмет!»  

  

        ♦ Мына мәтінді түсініп оқыңыз, қажет болса, сөздікті пайдаланыңыз.

Деловой телефон

Есть ряд правил, следуя которым вы сможете использовать телефон наилучшим образом. Так, если отрегулировать звонок телефонного аппарата, стоящего в общей комнате, на самую слабую громкость, если снимать   телефонную трубку после первого звонка, если говорить в телефонную трубку тихим спокойным голосом, а в случае если абонент плохо вас слышит, прикрыть трубку рукой, если не повторяться, не переспрашивать, то помехи от телефонных разговоров для всех работающих будут существенно меньше. Важное требование к телефонным разговорам  - краткость. И уж, конечно, не следует вести по служебному аппарату долгих личных разговоров. Не говорите в трубку долго и не молчите долго.

 

♦ Тапсырма. Мәтінді аударыңыз. Берілген нұсқаның қайсысын дұрыс деп санайсыз, сөйлеу этикеті тұрғысынан ойыңызды дәлелдеңіз. Өзара рөлге бөлініп, телефонмен сөйлескендей сөйлесіңіздер.

 

Вы набрали номер учреждения и услышали на другом конце линии: «Алло». Приведем несколько встречающихся вариантов начала разговора:

1) « Это кто говоритӘ»; 2) « Мне Петрова»; 3) «Здравствуйте, попросите,  пожалуйста, Елену Владимировну»; 4) «Мне Петрова, пожалуйста»;

 

♦ Рөлдік жағдаяттарды ойнаңыздар. Қатысушылардың сөйлеу этикеті ережелерін, ым, ишара, интонацияны қалай пайдаланғанына назар аударыңыздар:

а) сіз – бірінші курс студентісіз. Сіздің  ректорға, деканға, кафедра меңгерушісіне, оқытушыға, жолдасыңызға өтініш жасауыңыз қажет;

б) сіз -  ұйымның кәсіподақ комитетінің төрағасысыз. Сізге ескі досыңыз, әке-шешеңіздің ескі танысы, бейтаныс ер (әйел) адам, бейтаныс жігіт (қыз), техникалық қызметкер келді дедік. Оларды қабылдаңыз;

в) сіз – коммерциялық құрылымның жетекшісісіз. Сіздің фирмаңызда бос жұмыс орны бар. Сізге осы орыннан үміткер 3-4 адаммен сұхбаттасуыңыз керек. Олар хабарландыру бойынша келген.

 

♦ Мынадай қоқырсық (паразит) сөздерді өзіңіз немесе достарыңыз қолдана маӘ Бақылап көріңіз.

«Ол кеше нені нетіп келді», «Жазушы Майлин, жаңағы, әйел теңдігін жырлады», «Олар, жаңағы, енді, тап тартысын, жаңағы, күшейтті».

Осындай «нені», «нетіп», «жаңағы», «мысалы», «иә», «яки», «сонымен», «ал енді», «тағы», «тегі» тәрізді бұралқы сөздерді жиі қолданатын кісілердің сөзі құлаққа жағымсыз тиетінін ескеріп, оларды қолданбауға тырысыңыз.

 

14 Жазба тіл этикасы. Іскерлік хат жазысу

 

Сөздік

іскерлік хат жазысу – деловая переписка

көлем – объем

түсініксіз сөздер – непонятные слова

«түрлі-түсті» - «цветастый»

ұнату – нравиться

  артықтьғы жоқ – не лишне

   көңіл айту -  соболезнование

 назар – внимание

 әлеуетті – потенциальный

 

Жөн, тиіс, керек, қажет модаль сөздерімен тіркес жасап, олардың мағынасын ашыңыз.

 

Хат сөзінің негізгі мағынасы – письмо. Хат – эпистолярлық қарым-қатынасқа пайдаланылатын құжаттардың бірі. Әр жағдаяттарға орай хаттар жазылады. Демек, мазмұны, мақсаты, қалпы жағынан хаттың бірнеше түрі болады. Мысалы:

1.     Жеке хат – екі адамның арасындағы хат алмасу. Егер хат жазатын

адамдар таныс емес немесе бастық – қарамағындағы адам болса, онда жеке хат ресми сипатта болады. Ал туыстар мен достардың хаттары бейресми сипатта болады. Сондай-ақ бейтарап сипаттағы жеке хат та болады, бұл - әлеуметтік дәрежесі, лауазымы, жасы бірдей адамдар, әріптестер арасындағы хат.

2.     Іскери хат

Бұл – мекемелер, кәсіпорындар, мемлекеттер арасындағы хат. Іскерихат  белгілі лауазымды адамға немесе бірнеше лауазымды адамға жазылады.

3.     Жеке іскери хат.

Жеке іскерихат - жеке тұлғаның заңды тұлғалармен хат алмасуы. Оған ресми сипат тән.

4.     Мақсатына қарай хаттың бірнеше түрі:

-         баяндау мазмұнындағы хат (хабарламахат, өмір, қызмет, оқу туралы хат);

-         әсер ету мазмұнындағы хат (шақырухат, өтінішхат, талапхат, сауалхат, кеңесхат, ескертухат);

-         эмоционалды-бағалау мазмұнындағы хат (арызхат, көңіл айту хаты, мақұлдаухат);

-         этикет мазмұнындағы хат (құттықтаухат, алғысхат, кешірімхат, байланыс орнату хаты)

Іскери хаттың нақты құрылымы болады: басталуы, негізгі мазмұны және соңы. Хаттың басталуында хатты жазған ұйымның атауы, хат жазылған айы, күні, жылы көрсетіледі.  Хаттың негізгі мазмұнында әдетте, осыған байланысты, осыған орай, сол себепті, біздің ойымызша,мүмкіндік болса,Сіздің атыңызға, Сіз басқарып отырған мекеме сияқты орамдар қолданылады.

Хаттың соңында хат жазушы адамның лауазымы, хат жазылған айы, күні, жылы көрсетіледі, лауазымды адамның қолы қойылады.

 

♦ Есте сақтаңыз!

Мемлекет пен кәсіпорын                арасындағы         байланыс

Жеке тұлға мен заңды тұлға                                         хат

өкімет пен халық                                                         

бастық пен қарамағындағы адам                                    қарым-қатынас

әріптестер достар 

 

♦ Қазақ тіліне аударыңыз.

         Поздравительное письмо, открытое письмо, письмо-просьба, письмо-упрек, письмо-претензия, деловое письмо, частное письмо, переписка, вести переписку, должностное лицо, основное содержание письма, отностельно..., по поводу, с уважением, переписка частного лица с учреждениями.

 

♦ Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Іскерлік хат жазысу – іскерлік этикеттің маңызды бөлігі боп табылады. Іскерлік хаттарды жазудың жалпы ережелері болады, бірақ қажет жерінде ол хат жазушының творчестволық қабілетіне де байланысты болады.

         Хатқа қойылатын басты талаптардың бірі – оның ұзақ болмауы. Жіберген хатыңызды оқысын десеңіз, оның көлемін 1-1,5 беттен асырмаңыз. екінші талап – хаттың анық және айқын жазылуы. Іскерлік хатта түсініксіз  сөздерді қолданбау – оған қойылатын үшінші талап. Сол сияқты іскерлік хаттарда стильді тым «түрлі-түсті» етіп жіберетін басы артық сын есімдер қолданылмағаны жөн.

         Осылайша стандартты түрде жазылатынына қарамастан, адресант үшін оны творчестволықпен жазуына мол мүмкіндік бар. Ол үшін адресаттың нені ұнататынын, немен айналысатынын біліп алудың артықтығы жоқ. Орнымен әзілді де қосып жіберуге болады, әдетте мұндай хаттар тез оқылады әрі есте ұзақ сақталады.

Қазіргі кезде іскерлік хат жазысуда «мен» жіктеу есімдігі қолданылмайды, «Мен сұраймын» дегеннің орнына тек «сұраймын» деп қолданылады, сондай-ақ «Мен орындадым» дегеннің орнына «Орындалды» деп қолданылады.

         Іскерлік хат жазысу түрлері:

- сауда-саттыққа байланысты келісімдер ;

- алғыс хаттар:

- құттықтаулар;

- кешірім сұрау;

- талаптар;

- көңіл айту.

Іскерлік хат жазысуда қолданылатын тәсілдер көп, біз неғұрлым

жиі кездесетін жалпы мәселелерді бөліп көрейік:

Әлуетті клиентке не қажетӘ

Негізгі мазалайтын ойлары қандай болуы мүмкінӘ

Оны қандай жағдайлар күмәндандырадыӘ

Қаржы мәселесін қалай шешкісі келедіӘ

Оны қазіргі уақытқа дейін мазалайтын проблемалары болды ма екенӘ

Оның мақсаттары қандайӘ 

         Тағы бір ескеретін нәрсе: хат мәтіні мына сұлба бойынша түзілуі керек: назар – қызығушылық - өтініш – іс-әрекет.

Назар аудару:                     Қадірлі           ------------------------------------

                                Мен сізге бір өте маңызды нәрсе жайлы хабарлағым келеді

 

Қызығушылық:     Біз Сізге Сіздің өміріңізді түпкілікті өзгертетін нәрсені                                                                                                                                                                    

                                ұсынамыз.

Өтініш:                   Бізге осы игілікті, патриоттық іске өз үлесін қосуға даяр              

                                 адамдардың көмегі қажет.

 

Іс-әрекет:              Біз сіздерді мыңдаған мейірімді адамдар қатарына        

                               қосылуға шақырамыз.

 

♦ Етістіктің қалау райының жасалуын еске түсіріп, мәтіннен қалау райдағы тіркестерді көшіріп жазыңыздар да, мәтіндегіден өзгеше сөйлемдер құраңыздар.

 

         ♦ Орыс тіліндегі баламасын табыңыз.

тіл

ашық

құттықтау

шағым

сенім

қол                                                                     хат

ұсыным

баяндау

түсіндірме

үндеу

жолдау

 

♦ Есте сақтаңыз:

Қоныстануға арналған ықтиярхат – вид на жительство

 

15 Құттықтаухат. Жеделхат. Телефонхат

 

♦ Құттықтаухат қажет болған реттерде, мысалы, ресми ұйымдар мен мекемелерді, лауазымды адамдарды құттықтаған жағдайларда арнаулы ресми құттықтау (адресі) түрінде жазылады.

Құттықтау мәтінімен танысыңыз.

 

Құрметті Жақсылық Дәулетұлы!

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Сізді ердің жасы – 50 жылдық мерейтойыңызбен шын жүректен құттықтайды.

Біз Сізді білікті маман, тәжірибелі заңгер ретінде зор құрмет тұтамыз. Ұжымда істеген 20 жыл ішінде Сіз заң кеңесшісі қызметінен бөлім бастығы қызметіне дейін көтерілдіңіз, жас мамандарды даярлауға үлес қостыңыз, Қазақстандағы құқықтану және заң мәселелері бойынша байыпты еңбектер жарияладыңыз.

Құрметті Жақсылық Дәулетұлы! Әріптестеріңіз Сізге еңбекте табыс, отбасыңыздың амандығын тілейді.

                                                        Шынайы ниетпен әріптестеріңіз.

 

♦ Жеделхаттың үлгісімен танысыңыздар, осыған сүйеніп, өздеріңіздің нұсқаларыңызды жазыңыздар.

 

Жеделхат

                                               20.05.2005 № 25

 

         Алматы энергетика және байланыс институтының ректорына

         20 маусым күні сағат 14.00-де ректорлардың өткен жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы алқа жиынында тыңдалады.

         Қол қойған: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі

Б.Әйтімова.

         20.05.2005 күні сағат 10:50-де қабылдап алған Г.Төлеубаева.

 

          Телефонхат

        

         Телефонхат – радио немесе телефон арқылы жеткізілетін жедел құжат. Бұл жағдайда бір мекеменің лауазымды адамы екінші мекеменің лауазымды адамымен тікелей сөйлесе алады. Жоғары лауазымды адам төмен лауазымды адамға тікелей тапсырма береді, ал төмен лауазымды адам сол адамға тапсырманы орындағанын хабарлайды. 

         Телефонхат біренеше мекеме бастықтарына қатысты жедел қаралатын мәселе болса, онда оны лауазымды адамның хатшысы бере алады, сондықтан телефонхатты қабылдаған адам өзінің аты-жөнін айтуы керек. Телефонхат арнайы журналға тіркеледі, содан кейін өзінің бастығына хабардайды; сағат нешеде хабарлағанын журналға жазады. Телефонхат қабылдаушы алған хабарды уақытылы орындамаса, ол адам жауапқа тартылады.

                          Телефонхаттың құрылымы

-         телефонхат алушының толық аты-жөні;

-         негізгі мәтін 9-10 сөйлемнен аспауы керек;

-         жіберушінің толық аты-жөні;

-         ақпаратты телефон арқылы жіберуші;

-         телефонхат жіберілген уақыт, айы, күні, жылы.

 

Телефонхаттың үлгісімен танысып, өзіңіз басқаша мәтін  жазыңыз.

Үлгі:

         Алматы энергетика және байланыс институтының декандарына

         Маусым айының 26-күні сағат 16-дан 18-ге дейін оқу корпустарына электр энергиясын беру тоқтатылады. Барлық декандарға осы уақыттағы сабақтардың толық өтілуін қамтамасыз ету тапсырылады.

         Қол қойған: АЭжБИ ректоры Ғ.Ж.Дәукеев.

         Жіберуші:   Абдрахманова Г., тел: 92-58-47.

         Маусым айының 25-і, 2005 жыл, сағат 11.00.

 

16 Хабарламахат

 

Хабарламахат – қызметтік хаттардың бір түрі. Ол қандай да бір жағдайды хабарлау үшін немесе қандай да бір міндеттердің орындалмағанын ескерту үшін жіберіледі.

 

♦ Сөз тіркестерін аударыңыз.

Келісімге сәйкес, ай сайын, төлеп тұруға міндеттену, келісімнің талаптары, сіздің тарапыңыздан, сіздің қарызыңыз, іс қозғау, сот ісіне қатысты шығын.

 

♦ Хабарламахаттың үлгісімен танысыңыздар:

 

                                                                           Астана қаласы,

                                                                                     С.Сейфуллин көшесі,

                                                                                     7-үй, 15-пәтерде          тұратын

                                                                           А.Жақыпұлына

Хабарламахат

 

2003 жылғы 14 қазанда жасалған келісімге сәйкес Сіз электр энергиясын пайдалану төлемақысын ай сайын төлеп тұруға міндеттенгенсіз. Алайда келісімнің талаптары орындалмай отыр. 2004 жылдың 15 мамырына дейінгі сіздің қарызыңыздың көлемі 120 000 (жүз жиырма мың) теңге.

Егер осы жылдың 15 шілдесіне дейін қарыз төленбесе, біз өз тарапымыздан электр энергиясымен қамтамасыз етуді тоқтатамыз.

Сондай-ақ, қарыз төленбеген жағдайда, сізге қатысты іс қозғалатынын және сот ісіне қатысты шығынды Сіз төлейтініңізді ескертеміз.

«Астанаэнерго» ААҚ рпезидентінің

орынбасары                                                                 Ж.Бақтыгереев.

2004 жылғы 20 мамыр.

 

 

 

                                                                    Алматы қаласы, Әуезов      көшесі

                                                                    25-үй, 14-пәтерде тұратын

                                                                     Б.Кеңесбаев мырзаға

 

Хабарламахат

 

2003 жылдың 31 тамызындағы жасалған келісімшарт бойынша

Сіз қызыңыз Айман Кеңесбаеваның оқуы үшін жыл сайын әр семестрдің аяғына дейін 140 000 (бір жүз қырық мың) теңге төлеуге міндеттенген болатынсыз.

2004-2005 оқу жылындағы 3 семестрдің төлемақысы келісімде көрсетілген мерзімде төленбегендіктен, қызыңыз Айман Кеңесбаева қысқы сессияға жіберілмейді.

1 ай мерзім ішінде оқу төлемақысы төленбесе, қызыңыз Айман Кеңесбаеваның оқудан шығарылатынын мәлімдейміз.

 

Абылай хан атындағы ҚазХК және

ӘТУ-дің ректоры                                               С.С.Құнанбаева

2005 ж., 16 ақпан

 

♦ Сәйкестендіріңіз

келісімшарт                                                        жеткізу

шағын                                                                 шегу

шикізат                                                               бас тарту

зиян                                                                    мерзімде

келісімшарттан                                                   бойынша

көрсетілген                                                         кәсіпорын

 

♦ Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. НеліктенӘ Не себептіӘ

Етістіктің                ған

бұйрық           +       ген                 +          дықтан         

райы                        қан                             діктен

                                 кен                             

                                                                                             

♦ Жай сөйлемдерден себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер құрастырыңыз.

Үлгі: Кәсіпорын өкілі келмегендіктен, келісімшарт жасалмады.

1.     Кәсіпорын өкілі келмеді. Сондықтан келісімшарт жасалмады.

2.     Ол оқу төлемақысын төлемеді. Сондықтан оқудан шығарылды.

3.      Сенімхат нотариалдық кеңседе куәландырылмады. Сондықтан ол өз күшін жояды.

4. Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық шықпады. Сондықтан мен жұмысқа әлі кіріскен жоқпын.

5. Олар шикізатты уақытында жеткізбеді. Сондықтан біз келісімшарттан бас тартамыз.

6. Сіздің тарапыңыздан талапарыз түспеді. Сондықтан біз ешқандай шара қолдана алмаймыз.

7. Келісімшарт талаптары орындалмады. Сондықтан біз сотқа талапарыз жаздық.

 

         ♦ Сәйкестендіріңіз

1.     Оның еңбекақысы жоғары                                кездесу ұзаққа созылмады

болғандықтан                                              

2. олар кездесуге уақытында

келгендіктен                                                            қазір осы мәселені көтеріп   отырмыз

3.Біз бұрын фирма басшысына

өтініш білдіргендіктен                                           басқа қызметке ауыспады

4.Кейбір қызметкерлер жұмыс

тәртібін ұдайы бұза бергендіктен                          қала әкімі мәжіліске

                                                                           кешігіп келді

5.Ол келесі жылы зейнеткерлікке

шығатындықтан                                                     оған үстемақы қоспады

6.Қабылдауда адамдар көп

болғандықтан                                                         бірнеше рет ескертулер алды

 

  Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. ҚайтсеӘ

 

Етістіктің               

бұйрық           +       са,се                 +          жіктік жалғауы         

райы                                                  

                                                              

Мыс: Келісімшарт талаптарын орындасаңыз, біз келісімшарт мерзімін ұзартамыз.

 

♦Сөйлемдерді аударыңыз. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалуына көңіл бөліңіз.

 

1.                          Сіздер шикізатты уақытысында жеткізіп тұрсаңыздар, біз оның төлемақысын кешіктірмейміз.

2.                          Егер мен келісімшарт талаптарын орындамасам, онда мен кінәлі боламын.

3.                          Екі күн ішінде сіздерден жауап алмасақ, біз сотқа арыз беруге мәжбүр боламыз.

 

        ♦ Тиісті жіктік жалғауын қойыңыздар.

Біз келісімшарт талаптарын орындаса..., сендер шикізатты жеткізсе..., сен жылу төлемақысын төлемесе..., мен оған құттықтау жіберсе..., біз хабарламахат жазса...,

сен сағат үште келсе..., сіздер келісімшарт жасаса..., сіз оған айтса... .

 

         ♦ Сәйкестендіріңіз.

1.Студенттер оқу төлемақысын төлемесе,                 1.Еңбек төлемақысы    қысқартылады

2. Келісімшарт бойынша жеткізілім                           2. Екінші хабарламахат

мерзімі көрсетілсе,                                                      жібереміз

3. Құрылысшылар жұмысты                                     3. Біз шығынды өтеп беруіміз уақытысында аяқтамаса,                                             керек

4. олар біздің кінәмыздан                                           4. Сол уақыттан

зиян шексе,                                                                  кешіктірмеу керек

5. Бұл хабарламахат бармаса,                                     5. Олар оқудан шығарылады

                                                                                             

♦ Лексика-грамматикалық тест

1.     Хабарламахат  -  ........ хаттардың бірі.

а) өкімдік                        б) қызметтік

ә) құпиялық                     в) күнделікті

2. Хабарламахат... жауап жазу.

а) -қа                                 б) -тан 

ә) -да                                  в)-тен

3. Міндеттемені орындаудан ........... тартты.

а) қол                                б) бас

ә) аяқ                                 в) көз

4. Міндеттеме орындалма................., келісімшартты бұзды.

а) -кендіктен                    б) -ғандықтан  

ә) -гендіктен                     в) -қандықтан

5. Келісімшарт ............... 2004 жылы аяқталады.

а) үшін                              б) бойынша

ә) арқылы                          в) дейін

 

 

         17 Шақырухат

 

Шақырухат клиенттерді, қызметкерлерді, басқа кәсіпорын басшыларын немесе қызметкерлерін кеңестерге, салтанатты жиналыстарға, көрмелерге, тұсаукесер және т.б. шараларға шақыру мақсатымен жазылады.

       

     ♦ Шақырухаттың үлгілерімен танысыңыздар

Құрметті Асан Қайратұлы!

  Сізді біздің фирмамыздың 10 жылдығына арналған салтанатты кешке шақырамыз. Кеш 21 маусымда сағат 17-де «Рахат палас» қонақ үйінің холында өтеді.

«Нұр» фирмасының директоры             Рахманқұлов Т.А.

 

Құрметті Нартай Ұлықбекұлы!

2002 жылдың 18 сәуірінде сағат 11.00-де Қазақстан орман шаруашылығы басқармасы еліміздегі орман өрті жағдайына байоанысты селекторлық кеңес өткізеді.

          Кеңес Пушкин көшесі, 30-үйде орналасқан халықаралық телефон станциясының селеторлық залында өтеді.

         Сізден кеңес жұмысына қатысуыңызды өтінемін.

 

♦ Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз

 

 Уважаемый Иван Петрович!

            С 29 апреля по 3 мая студенческая газета «Энергия» проводит 5-й региональный студенческий фестиваль «Дни энергии на Горном Алтае-2000». В нем примут участие свыше 300 студентов Новосибирска, Томска, Кемерово, Барнаула, Красноярска, в том числе представители региональных средств массовой  информации и крупных общественных организаций.

         Цель фестиваля – привлечь внимание студенчества к важным общественным проблемам; к студенческой пресс как к инструменту развития самосознания и выражения интересов молодежи.

         В рамках фестиваля:

        * семинары, круглые столы и дискуссии по журналистике, политике, экологии;

        * расширенное заседание Клуба молодых журналистов;

        * выступление команд КВН, музыкальных групп, коллективов студенческой самодеятельности.

        Фестиваль организован в режиме интенсивного общения и активного отдыха.

        Просим принять участие в студенческом фестивале. 

аға оқытушысы                                                                        

 

Алғыс хаттың үлгісі:

                                                                                Алматы энергетика және      байланыс институтының

                                                                                орыс және қазақ тілдері

                                                                                         аға оқытушысы                                                                                                     М.Қ.Нұрмахановаға

 

Құрметті Маржан Қалжанқызы!

 

        «DUCAT» компаниясы, Алматы энергетика және          байланыс институты және Алматы қаласының Әкімі жанындағы білім, ғылым және мәдениет комитеті Сізге «Қазақстан телекоммуникациясының болашағы» жобасын жүзеге асыруда және Алматы қаласында Республикалық телекоммуникациялық олимпиаданы өткізуде көрсеткен баға жеткісіз көмегіңіз үшін шын жүректен алғысын білдіреді.

 

        Баяндау хат -  басқару органдарына белгілі бір жоспардың орындалғаны немесе бір жағдайдың қалыптасқаны туралы хабарлайтын құжат.

 

№ 40 кәсіптік-техникалық                                     Алматы қалалық білім беру

училище                                                                  жөніндегі комитетінің

                                                                                төрағасы А.Төлеуп мырзаға

00.00.00

Алматы қаласы

  Оқушылар қабылдау жоспарының орындалуы туралы

 

     18 Баяндау хат

 

         Сізге Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің кәсіптік білім беру Бас басқармасы бекіткен 2001/02 оқу жылына оқушылар қабылдау жоспарының орындалғанын мәлімдеймін.

         Орта білім топтарында оқыту үшін тоғызыншы сыныпты бітірген 265 оқушы және толық орта білімді 90 оқушы қабылданды.

         Алматы қаласының медеу ауданындағы мектептерде кәсіптік бағдар беру жұмыстарын жүргізуде өндірістік оқу шеберлері П.Иванов, Т.Ким, О.Мұқағалиев белсенділік танытты.

         Аталған өндірістік оқу шеберлерін атқарған жұмыстары үшін ынталандыру мүмкіндіктерін қарастыруыңызды сұраймын.

 

         Училище директоры                                                Ө.Қырықбаев

                                                                                        

19 Қолхат. Сенімхат

                                                                          

          Қолхат – белгілі бір құндылықтардың (құжат, мүлік, зат, ақша) алынғанын куәландыратын ресми құжаттың бір түрі.

         Сөздік

қолхат – расписка

берілген – выданный

куәландыру – удостоверяю

Тараптардың қолы – подписи сторон

міндеттенемін – обязуюсь

үш дана етіп жасалған – составлено в трех экземплярах

басқа талабым жоқ – других претензий не имею

несие – ссуда

қарыз – долг

жекеменшік – собственность

 

         ♦ Мына тіркестерді аударыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыздар.

Қолхат беру, нотариусқа бару, нотариустың қолы, қолхат берілген орын, Ішкі істер министрлігі, жасалған келісімшартқа сәйкес, алынған ақшаның пайызы, төлеп тұруға міндеттенемін, еклісімшартта көрсетілген, басқа талабым жоқ.

 

         ♦ Қолхат үлгілерімен танысыңыздар.

 

         Алматы қаласы, 2006 жылғы он бесінші наурыз

 

         Мен, азамат Кереев Мұса, мекенжайым: Алматы қаласы, Шәкәрім көшесі, 47-үй, 10-пәтер, жеке куәлігі № 707584, Қазақстан Республикасының

ІІМ берген, Алматы қаласы, Қонаев көшесі, 11-үй, 85-пәтерде тұратын азамат Тұрсынов Бақыттан жеке куәлігі № 203156, Қазақстан Республикасының ІІМ берген, 150000 теңге (бір жүз елу мың) қарызға алдым.

          2006 жылғы 10 наурызда жасалған келісімшартқа сәйкес ай сайын алынған ақшаның  пайызын төлеп төлеп тұруға міндеттенемін. Пайыз көлемі келісімшартта көрсетілген.

 

2006 жылғы 15 наурыз                                    қолы

 

                                               Қолхат

         Мен, Жоланова Зарина, Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар қорынан Абай шығармаларының алғашқы басылымын алдым. Келісілген мерзімде қайтаруға міндеттенемін.

 2005 жылғы 15 қазан                                                  қолы

 

           Берілген тақырыптарға қолхат жазыңыз.

 

-         қарызға ақша алу;

-         мекеменің машинасын уақытша пайдалануға алу;

-         жекеменшіктегі пәтерді уақытша пайдалану;

-         мекеменің бухгалтериясынан несие алу.

 

♦ Лексика-грамматикалық тест

1.     Мен алынған ақшаның процентін төлеп тұруға .......................

а) бұйырамын               б) міндеттенемін

ә) өтінемін                    в) жіберемін

2. Қолхаттың бір .......... нотариалдық кеңседе тіркелген.

а) түрі                           б) данасы

ә) бөлшегі                    в) мерзімі

3. Қазақстан Республикасының .... берген.

а) ЖШС                        б) ААҚ

ә) ІІМ                            в) қаласы

4. ......... қолы қойылады.

а) мырзалардың            б) тараптардың

ә) талаптардың             в) азаматтардың

5. Қолхат – белгілі бір .................... алынғанын куәландыратын ресми құжат.

а) шешімдердің            б) құндылықтардың

ә) сенімдердің              в) нәрселердің

 

Сенімхат

Сөздік

        сенім білдірілген тұлға – доверенное лицо

        сенім білдіруші – доверитель

         жеке тұлға – физическое лицо

заңды тұлға – юридическое лицо

жеке сенімхат – личная доверенность

күшін жою – терять силу

жеке басы – личность

іс-әрекетке қабілеттілік – дееспособность

мемлекеттік салық – государственная пошлина

мәміле жасау – совершать сделки

 

♦ Екі қатарды сәйкестендіріңіз

сенімхат төрт айға дейін                 құқығын бердім

нотариалдық кеңсенің                     қабілеттілігі

менің қатысуым                              тіркелді

қол қою                                           алынды

өтініш жазуға                                  дауыстап оқылды

құқықтық іс-әрекеттерге                өкілетті еттім

тізбеге                                             кезінде

салық                                               нотариусы

          сенімхаттың мәтіні                         өз күшінде

 

♦ Сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыз.

     Сенімхат жазу, сенімхатты куәландыру, сенімхатпен танысу, сенімхаттың мәтіні, сенімхатқа қол қою, сенімхатта көрсету, сенімхаттан бас тарту.

 

♦ Есте сақтаңыз:

Қ.Досановты менің атымнан өтініш жазуға өкілетті етемін.

Қ.Досановқа менің атымнан өтініш жазуға құқық беремін.

 

         Сенімхат – сенімді тұлғаға сеніп тапсырушының атынан қандай да бір іс-әрекеттерді жасауға құқық беруі туралы құжат. Сенімхаттың екі түрі бар:

-         кәсіпорындарға берілетін ресми;

-         азаматтарға (жеке тұлғаларға) берілетін жеке.

Ресми сенімхат мәмілелер жасауға, ақша, тауар-материалдық құндылықтарды алуға немесе басқа да іс-әрекеттерді жүргізуге кәсіпорын атынан кәсіпорынның өкіліне беріледі. Оның мынадай деректемелері болады:

-         ұйымның атауы;

-         ұйым туралы анықтамалық деректер;

-         құжат түрінің атауы;

-         құжаттың тіркеу нөмірі;

-         құжаттың мәтіні,

-         лауазымды тұлғалардың қолы;

-         кәсіпорынның мөрі.

Сенімхаттың мәтінінде:

-         сенімді тұлғаның лауазымы және төлқұжат деректері;

-         сенімхат бойынша іс-әрекет жүргізілетін ұйымның атауы;

-         іс-әрекет түрі;

Сенімхатты кәсіпорынның бланкісінде рәсімдеуге болады. Сенімхатта көрсетілген іс-әрекет ақшаға немесе материалдық құндылықтарға қатысты болса, оған кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері қол қояды. Көбінесе сенімхаттардың үлгі бланкілері пайдаланылады.

Жеке сенімхаттар сеніп тапсырушының  (азаматтардың) атынан жалақы алуға немесе еңбек қатынастарына қатысты басқа да төлемдерді, зейнетақыларды, жәрдемақыларды, стипендияларды, банктердегі салымдарды, хат-хабарларды, оның ішінде ақшалай және сәлемдемені алуға беріледі. Атап көрсетілген сенімхаттар нотариаттың куәландыруын қажет етпейді. Жеке сенімхаттың мынадай деректемелері болады:

-         құжат түрінің атауы;

-         құжаттың күні,

-         мәтіні ( сеніп тапсырушы, сенімді тұлға және сенімхат бойынша іс-әрекеттің түрі көрсетіледі);

-         сеніп тапсырушының қолы және оның талдамасы;

-         сенімхатты растаған лауазымды тұлғаның қолы;

-         сеніп тапсырушы жұмыс істейтін ұйымның немесем тұратын жері бойынша тұрғын үй – пайдалану ұйымының мөрі.

Сенімхат, әдетте, онда көрсетілген іс-әрекетті өткізу мерзіміне беріледі.

         Егер сенімхаттың мерзімі көрсетілмесе, онда ол өз күшін берілген сәттен бастап бір жыл бойы сақтайды. Сенімхатты берген күн көрсетілмесе, онда ол жарамсыз болып табылады.

         Сенімхат 3 жыл сақталады.  

 

♦ Сенімхат үлгілерімен танысыңыздар.

                                 

 Пәтерді жекешелендіру жөніндегі

 

СЕНІМХАТ

2005 жылғы 15 тамыз, Алматы қаласы

 

Мен, азамат Өскенбаев Жәнібек, жеке куәлігі / паспорт № 203654, мекенжайым – Алматы қаласы, Торайғыров көшесі, 16-үй, 14-пәтерде тұратын азамат Төлендиев Тұрарға Алматы қаласы, Дөнентаев көшесі, 25 мекенжайындағы пәтерімді жекешелендіруге сенім білдіремін.

Бұл үшін Төлендиев Тұрарға менің атымнан өтініш жазу, қажетті құжаттар мен анықтамаларды, жекешелендіру құжаттарын алу, оларды мемлекеттік органдарда тіркеу, мүлік иесі ретінде мен үшін салық инспекциясында өкілетті болу, осы аталған тапсырмаларды орындауға қатысты барлық іс-әрекеттерге мен үшін қол қою құқығын беремін.

 

                                                                  Өскенбаев Жәнібек

         Осы сенімхатты   2005 жылғы 15 наурызда мен, Досжанова Бақыт, «Іскер» нотариалдық кеңсесінің нотариусы, тіркедім.

Сенімхатқа менің қатысуым кезінде азамат Өскенбаев Жәнібек қол қойды.

Сенім білдірушінің жеке басы анықталды, құқықтық іс-әрекетке қабілеттілігі тексерілді. Сенімхаттың мәтінін нотариус дауыстап оқыды.

         № 52/45 тізбесіне тіркелген.

Мемлекеттік салық алынды.

Нотариус

(Мөрдің орны)

 

СЕНІМХАТ

         Мен, Әлжанов Кеңес, АЭжБИ-дің электрэнергетика факультетінің 3 курс студенті, Алматы қаласы, Байтұрсынов көшесі, 10-үй, 55-пәтерде тұратын Ерлан Жанботаевқа мамыр айының маған тиесілі стипендиясын алуына сенім білдіремін.

 

Әлжанов Кеңес                                                    (қолы)

 

 

Әлжанов Кеңестің қолын растаймын

(мекеменің мөрі)                                                     айы, күні, жылы.

 

♦ Мына тақырыптарға сенімхат жазыңыз.

-         айлықты басқа адамның алуы туралы;

-         машинаны уақытша пайдалану құқығын ініңізге беру туралы;

-         кеден бөліміндегі заттарыңызды алу туралы;

-         хат-хабарларды алу туралы;

-         банкідегі есептерді пайдалану туралы;

тұрғын үйді сату құқығын беру туралы.

 

♦ Лексика-грамматикалық тест

1. Сенім ................... жеке басы анықталды.

а) етушінің                    б) көрсетушінің

ә) білдірушінің             в) жасаушының

2. Құқықтық .................... қабілеттілігі анықталды.

а) куәлігіне                            б) іс-әрекетке

ә) жеке басының          в) ережеге

3. Мен пәтерімді жекешелендіру...  сенім білдіремін.

а) -ге                             б) -де

ә) -ді                             в) –та

4. Менің .......... кезінде қол қойды.

а) көруім                       б) сенімхатым

ә) жауабым                            в) қатысуым

5. Мен сенімхат мәтінімен  ...............

       а) оқыдым                       б) таныстым

ә) жаздым                     в) куәландырдым

 

 

Ауызша сөйлеу тілі этикасы

 

Сөздік

кәсіпкер – предприниматель

ереже – правило

кәсіби білім – профессиональное знание

ең маңызды дыбыс – самый важный звук

өзін ұстай білуі – самообладание

әр түрлі жағдаят – различная ситуация

эмоцияны тежеу – сдерживать эмоцию

қалыптасқан тәртіп – установленный порядок

мінез-құлық – поведение

 

♦ Мәтінді түсініп оқыңыз.

Іскерлік этикетті білу кәсіпкер үшін өте маңызды. Бұл жөнінде 1936 ж. Дейл Карнеги былай деп жазған: «Адамдардың қаржы мәселесі бойынша істерінің табысты болуының тек 15 проценті оның кәсіби біліміне байланысты болады да, 85 проценті оның адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алуына байланысты болады».

         Карнеги адамдарға әсер етудің алты ережесін ұсынады:

1.                Басқа адамдарға көңіл бөліңіз. Сир: «Басқа адамдар бізді білгісі келгенде, біз оларды білгіміз келеді» деп жазған.

2.                Күлімсіреңіз. Қытайлар: «Адам күлімсіремей тұрып дүкенін ашпауы керек», -  дейді.

3.                Адам үшін оның өз аты -  ең маңызды дыбыс,  сондықтан әр адамды аты-жөнімен атаңыз.

4.                Сабырлы  тыңдаушы болыңыз.

5.                Тыңдаушыңызды қызықтыратын мәселелер жөнінде сөйлеңіз.

6.                Әңгімелесушіңізге шын көңілден жақсы баға беріңіз.

         Іскерлік этикетке дұрыс киіну, өзін ұстай білуі, сөйлеу мәнері т.б. жатады.

        

♦ Мәтінді түсініп оқыңыз, қазақ тіліне аударыңыз.

Прежде всего следует помнить, что деловой этикет включает точное соблюдение правил культуры поведения, которая предпологает в первую очередь глубокое уважение человеческой личности. Социальная роль, которую играет тот или иной человек, не должна быть самодовлеющей, не должна оказывать и гипнотического влияния на делового партнера. Культурный предприниматель будет в равной степени уважительно относиться и к министру, и к рядовому техническому работнику министерства, фирмы, уборщице офиса, то есть всем

 показывать искреннее уважение. Это искреннее уважение должно стать

 составной частью натуры бизнесмена.

 

♦ Күнделікті өмірде жиі еститін «Халың қалайӘ» деген сұраққа әрқилы жауап беруге болады. Осы сұрақтың қойылысын әр түрлі жағдаятқа (құрдастарың, оқытушың, туыстарың) сәйкестендіріп, жауап беріңіздер.

 

         Психологиялық амалдарды қолдану

         Сөздік

ұлттық дәстүрлер мен салттар – национальные обычаи и традиции

сөз оралымдары – речевой оборот

көп нәрсені аңғартады – говорит о многом

эмоцияны тежеу – сдерживать эмоцию

бірқалыпты сөйлеуге тырысыңыз – старайтесь говорить равномерно

         өте нашар естіліп тұр – очень плохо слышно

         анық ести алмадым – не расслышал четко

         қадағалап отырыңыз – контролируйте

         деректері бойынша – по данным

         қолдауыңызға сенуімізге болады ғой – можем же рассчитывать на вашу поддержку

 

         ♦ Мына сөз, сөз оралымдарын  пайдаланып, диалог құрыңыздар.

 «Сәттілік тілеймін!», «Табыс тілеймін!», «Іске сәт!», «Салют!»

«О кей!», «Мәселе жоқ!» және  т.б.

 

         ♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

Іскерлік этикет бойынша өзіңіздің партнерыңыздың еліне тән ұлттық дәстүрлер мен салттарды мүлтіксіз орындауыңыз қажет. Бұл сіздің бизнесіңіздің табысты болуы үшін маңызды шарт болып табылады.

         Сөйлесу кезінде тыңдаушыға сөйлеушінің  даусы, тоны, интонациясы, тембрі көп нәрсені аңғартады. Психологтардың деректері бойынша, сөйлеу кезіндегі сөйлеуші интонациясы мен тоны ақпараттың 40 процентін жеткізе алады екен. Сондықтан, көзбе-көз сөйлескенде, немесе телефонмен сөйлесу кезінде өз эмоцияңызды тежеп, бірқалыпты сөйлеуге тырысыңыз және сөйлесіп отырған адамыңыздың сөзін бөлмеңіз.

         Телефонмен сөйлескен кезде адамның аты-жөні, жер атаулары, сан есімдер кездессе, оларды буынға бөліп, тіпті жеке әріптері бойынша  айту қажет. Сөйлесу нәтижелі болсын десеңіз, оны мына сұрақтар бойынша қадағалап отырыңыз:

         Сіз мені қалай естіп тұрсызӘ

         Қайталап жібермес пе екенсізӘ

         Кешіріңіз, өте нашар естіліп тұр.

         Кешіріңіз, сіздің не дегеніңізді анық ести алмадым т.б.

         Егер сөйлесу кезінде бірнеше мәселе қозғалса, олардың әрқайсысының ара жігін  стандарт фразалар арқылы  бөліп отырыңыз. Мысалы:

         Демек, бұл мәселе бойынша біз келістік қойӘ!

         Бұл мәселе бойынша келісімге келдік деп санауыма болады ғойӘ

         Сіздің қолдауыңызға сенуімізге болады ғойӘ!

         Осылайша, бізге қажет тауарды наурызға дейін жеткізесіз ғойӘ

Әр тақырып бойынша әңгіме нақты жауапты талап ететін сұрақпен аяқталуы тиіс.

 

         ♦ Әріптесіңізбен  телефонмен ертеңгі болатын жиналыс  жайлы сөйлесіңіз

 

         ♦ Оқыңыз, қызық!

Сырғаға тиме, саусағыңды шошайтпа!

         Кәдімгі сырғаны бәріміз білеміз. Бірақ кейбір халықтардың дәстүрі бойынша оған қол тигізу әдепсіздік болып саналады.   Оның бес мағынасы бар. Төртеуі -  намысқа тиеді. Испандықтар, гректер, мальталықтар мен итальяндықтар үшін әр түрлі қорлау белгісін білдіреді.

Егер Сардинияда тұратын әйелге біреу бір себеппен сұқ саусағын көрсетсе, онда ыңғайсыз жағдайға қалуы мүмкін. Өйткені бұл белгі Сардинияда әйелді қорлау болып табылады.

         Екі саусақты көрсетуге де абай болған жөн. Мысалы, ол Францияда – нөл, Жапонияда – ақша, Тунисте – «мен сені өлтіремін» деген белгі. Егер оны колумбиялыққа көрсетсеңіз, ол ызаға булығып, өзінің мұрнын ұстап, жәбірлеушінің алдында бұлғақтай бастайды. Мұнысын сириялықтар түсінуі мүмкін. Онысы – «жоғал әрі» дегенді білдіреді. Әбден күйінген ол қолдарын сермеп, ашу шақырады. Гректер үшін бұл «кек қайтару» белгісін білдіреді. 

 

20 Жарнама

 

Сөздік

жарнама мәтіндері тілі – язык рекламных текстов

көркемдік әсер – художественное воздействие

ұйымдастыру мәселесі – организационный вопрос

ресми қолдау табады – официально поддерживается

тұтынушы – потребитель

басты ерекшелігі – главная особенность

нақты мәселелерді шешу құралы ретінде – в качестве средства решения

конкретных вопросов

қызығушылығын арттыру – повышение интересов

дамуы нәтижесінде – в результате развития

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

Жарнама жұмысын жоғары дәрежеге жеткізудің негізгі бір шарты – жарнама мәтіндері тілінің көркемдік әсерін мейлінше жақсарту. Бұл іс жарнама ұйымдастыру мәселесін дұрыс жолға қоюмен қатар жүруі тиіс.

         Нарық экономикасы мен өндіріс түрлерінің дамуы нәтижесінде жарнаманың жаңа түрлері мен формалары пайда болуда. Қазақ тілінің жарнама саласында жұмсалуы қазір мемлекет тарапынан ресми қолдау  табады.

Жарнама мәтінінде сөз ерекше қызмет атқарады, демек, « сөз – күллі фактінің киімі». Жарнаманың әсерлілігі тұтынушының жарнамаланған зат туралы анық түсініктеме алуына байланысты.

Жарнамалық стиль «көпқабатты». Мұнда публицистикалық, ғылыми, кейде сөйлеу және іс қағаздар стилі де кездеседі. Мамандарға арналған жарнамалар ғылыми немесе іс қағаздар стилінде, ал халық шаруашылығы тауарларын жарнамалағандағы  мәтін сөйлеу стилінде құрастырылады. Жарнама тілінің басты ерекшелігі - әдеби тілді ерекше жағдайлардағы нақты мәселелерді шешу құралы ретінде қолдану.

Жарнамалар арқылы тұтынушылардың сол тауарларға қызығушылығын арттыру үшін қажетті сөздерді талғап, орынды жұмсау керек.

 

♦ Төмендегі жарнама мәтіндерімен танысып, олардың қандай сипатта жазылғанына назар аударыңыз, бұл жарнамаларды кеңейтіп баяндап көріңіз:

1.«Көктем» депозитіне салымдар қабылдау 1998 жылдың 21 қазанынан 31 желтоқсанына дейін жүзеге асырылады.

2. «Бұрыннан бері балмұздақ тәтті де керемет тағам деп саналатын. Қазір де оны барлық адамзат жазда да, қыста да сүйсіне жейді.

Балмұздақ жоғары сапалы сүт тағамдарынан дайындалады, оның түріне байланысты оған жаңғақ, какао, жүзім, кофе, жидектер қосылады».

3. «Таза болса табиғат, аман болады адамзат».

 

♦ Мәтінді оқып, түсінуге тырысыңыз.

Национальные особенности делового общения

Одна из западноевропейских фармацевтических компаний решила поставить партию нового болеутоляющего препарата в арабские страны.      Препарат хорошо раскупался на европейском континенте. Для рекламы в Европе использовались три картинки: на первой была изображена женщина, кричащая от боли, на второй – она же принимала лекарство, на третьей – после приема препарата боль прошла, и она изображалась в расслабленном, спокойном состоянии. Рекламу, которая не требовала пояснений, решили оставить. Через некоторое время обнаружили, что препарат вообще не покупается в арабских странах. О том, что там читают справа налево разумеется знали, но о том, что это относится и к картинкам, просто не подумали. Без учета культурной специфики смысл рекламы оказался прямо противоположным: женщина принимает предлагаемое лекарство, после чего кричит от боли.

  

♦ Өзіңіз оқып жүрген / жұмыс істеп жүрген   ЖОО-ны жарнама жасап көріңіз.

 

 

21 Конкурсқа қатысыңыз

 

  Сөздікпен жұмыс жасаңыз.

Қаржы –

Лауазымдық –

Талап –

Үміткер –

Жұмыс өтілі –

Болжамдар –

Бос орын –

Сауалнама –

 

♦ Конкурс мәтінімен танысып, өзіңіздің құжаттарыңызды реттеп көріңіз.

 

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі бос қызмет орындарына конкурс жариялайды:

Макроэкономика және қаржы статистикасы департаментінің директоры, лауазымдық жалақысы – 25000 теңге. Үміткерге қойылатын талаптар:

-          жоғары экономикалық немесе қаржылық білім бойынша жұмыс

өтілі 5 жылдан кем емес;

-          мемлекеттік, орыс және ағылшын тілдерін білу;

-          ғылыми дәрежесі  болғаны дұрыс;

-          компьютермен жұмыс істей білу (Word,  Excell).

Конкурсқа қатысқысы келетін азаматтар Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігіне мынадай құжаттарды тапсыруы керек:

-          өтініш;

-          сауалнама;

-          жеке іс парағы;

-          диплом көшірмесі;

-          денсаулығы туралы анықтама;

-          еңбек кітапшасының көшірмесі;

-          3 х 4 өлшемді фотосурет;

-          мекенжайы туралы мәлімет;

-          резюме.

 

22 Кірме сөздерді пайдалану мәдениеті.

 

Сөздік

балама – эквивалент, альтернатива

тілге нұқсан келтіретін факторлар – факторы, причиняющие вред языку

құрбы-құрдастардың әзіл-қалжыңы – шутка сверстников

басқа тілдерден енген сөздер – заимствованные слова

шағын орта – узкий круг

сөз оралымдары – речевой оборот

мұндай кемшіліктер – такие недостатки

  қазақ жастарының арасында – среди казахской молодежи

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

Стильдік тұрғыдан алғанда тілдің лексикасы екі салаға бөлінеді: актив және пассив лексика.

Актив лексика деп жұрттың бәріне бірдей түсінікті, күнделікті өмірде, сөйлеу-жазу тәжірибесінде көп қолданылатын сөздерді айтады. Бұған байырғы түбір және туынды сөздер, омонимдер, синонимдер, антонимдер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық тіркестер т.б. жатады.

Пассив лексика деп күнделікті көп қолданылмайтын, жалпыға бірдей түсінікті бола бермейтін сөздерді айтады. Оған неологизмдер, терминдер, архаизмдер, диалектизмдер, профессионализмдер жатады.

Тіл мәдениетінің ең басты коммуникативтік сапаларының бірі болғандықтан, сөздің тазалығына ерекше мән беріледі. Тілдің тазалығын бұзатын, оған нұқсан келтіретін факторлар аз емес. Мысалы, ана тіліндегі баламасы бола тұра, басқа тілдерден енген сөздерді қалай болса солай жұмсау (варваризмдер), жергілікті мәні бар сөздерді (диалектизмдер) талғаусыз қолдану, мамандыққа байланысты шағын ортада кездесетін сөздер (профессионализмдер), сондай-ақ құрбы-құрдастардың, әзіл-қалжыңы аралас адамдардың арасында сөзге кірістірілетін тілдік құралдар (жаргонизмдер) сияқты жайлар жатады.

Қазіргі кезде қазақ жастарының арасында орыс сөздерін жөн-жосықсыз,кірістіріп сөйлеу кең тараған. Айталық, студент өміріне қатысты: Емтихан қашан боладыӘ Сынақ тапсырдың баӘ Сабақ кестесі ілініп пеӘ сияқты сөз оралымдарын: Экзамен (егзам( қашан болар екенӘ Зачет тапсырдың баӘ Сабақ расписаниесі ілініп пе деген түрде жиі айтылады. Мұны бір қарағанда ауызекі сөйлеу тіліндегі ала-құлалық деуге де болар. Шын мәнінде тіл мәдениеті үшін күресті ауызша сөйлеу кезінде де естен шығармаған дұрыс.

Өкінішке орай,мұндай кемшіліктер радиодағы сатиралық хабарларда, театр сахналарында да кездеседі.

Бұған қарамастан, кез-келген тілде кірме сөздер тұрақты қолданыста болады, өйткені олар – тілдің лексикасын байытатын арна болып табылады. Оларды қажетті жерінде дұрыс қолдана білуге ерекше мән беру керек.

Қазіргі жоғары технологиялар дамып тұрған кезде осы жаңалықпен бірге оның атауы да алғашқыда өзінің төл атауымен келеді, мұндай ортақ атауларды міндетті түрде қазақшалап аламыз дегеннен біз ештеңе ұтпаймыз, керісінше түсініксіздікке тап боламыз. Сондықтан кірме сөздердің ішінде ғылымда терминдер жиі қолданады деуге болады.

 

♦ Өзіңіздің мамандығыңызға қатысты он шақты терминге түсініктеме беріңіз, ол үшін терминологиялық және кірме сөздердің түсіндірме сөздіктерін пайдаланыңыз.

 

♦ Мына кірме сөздермен танысыңыздар, оларды қатыстырып бірнеше сөйлем құраңыздар.

Орыс тіліне  - тетрадь, парус, бумага, корабль, уксус, кукла, лента, фонарь – грек тілінен; циркуль, глобус, цирк, автор, июль– латын тілінен, лагерь, штаб, галстук, бухгалтер, бинт, хлеб, стул, лозунг, слесарь, маузер – неміс тілінен енген.

 

23 Жаргон

 

«Жаргон» - жақсы ма әлде жаман баӘ

Жаргон, арготизмдер деп аталатын бейәдеби топқа жататын тілдік бірліктер белгілі бір әлеуметтік жіктің, топтың тілінде кездеседі. Олар былайғы жұртқа түсінікті бола бермейді. Байырғы кездегі қазақ қоғамында барымташылардың өздері ғана қолданылатын жасырын сөздері болған. Мысалы, салық «зат, мүліктерін қоятын жасырын жер» дегенді білдірсе,  мас  етістігі

«тұтқиылдан, көзге көрінбей бас сал» дегенді білдірген.

Сонымен бірге жаргонизмдер әзілдері жарасқан адамдардың арасында айтылатын қалжың-оспақ сөздері болады. Бір-бірін түсінетін мұндай адамдар ондай сырт көзге байқалатын дөрекі сөздерге мән бере қоймауы  мүмкін, бірақ ондай сөздерді қалың қауымға арнап айтудың қисыны жоқ . Демек, жаргонизмдер шағын ортада пайдаланылады, сондықтан оларды көпшілік орындарда қолданудың әдепсіздігі өзінен-өзі белгілі. Тегінде, әзіл-қалжыңда да сөзді мәдениетті түрде қолдана білудің өзі де мәдениетті болып табылады. Қазақта «Әзілің жарасса, атаңмен ойна» деген ұлағатты нақыл бар. Ендеше, көңіл-күйдің көтеріңкілігін пайдаланып немесе сөйлесіп отырған адамның сөз ұғу қабілетіне байланысты сөздің әдептілігін сақтай отырып қалжыңдасқанның еш артықтығы жоқ.

Қазіргі кезде жастар арасында сөзді «құпиялап» айту дағдысы байқалмайды. Алайда, соңғы жылдары , әсіресе 1990 жылдардан бері, өздерін ерекше әлеуметтік жік ретінде сезіну күшейе түскендіктен болар, қазақ жастары арасында жаргон элементтерін қолдану үрдісі байқала бастады. Мысалы: көпелек, қума – «ақымақ»; базар жоқ – «иә, мақұл»; қораға кіру – қиын жағдайда қалу; ҚЖ болып тұр – қолайсыз жағдай болып тұр т.б.

 

♦ Сөздікті пайдаланып, берілген шағын мәтіндерді оқып, түсініңіздер.

 

Сәкен Сейфуллинің Алматыдағы үйіне елден әкесі Сейфолла келіп жатады. Бірде Сәбит келіп Сәкенге қол беріп амандасады да, Сейфоллаға қол бермейді. Сонда Сейфолла:

- Шырағым Сәбит, өзіңді көрмесем де, атыңа қанық едім, менің қолымды неге алмайсыңӘ – дейді.

- Әке-ау, көңіліңізге алмай-ақ қойыңыз, біздің Сәбит бай-құлақтарға сәлем бермейді, - деп Сәкен әзіл айтқан екен. Академик Қаныш Сәтбаев совет делегациясының құрамында Англияға барады. Совет делегациясын бір орайлы шақта Англияның премьер-министрі қабылдап, қонақасы береді.

Дастарқан басында премьер-министр Қаныш Сәтбаевқа назар аударып, әзілге балаған сұрақ қояды:

- Сәтбаев мырза, айтыңызшы, қазақтардың барлығы да өзіңіздей сұңғақ бойлы маӘ – дейді.

-  Менің халқым өзімнен әлдеқайда биік, - деп жауап береді Қанаға.

 

 

 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

А қосымшасы

 

Мемлекеттік тілде іс жүргізуге байланысты сөз тіркестерінің сөздігі

 

Акт приема-передачи                                 қабылдау-беру актісі

Абитуриенты, магистранты                      талапкерлер, магистранттар

Агитационная группа                                 үгіт тобы

Абзац                                                        азат жол

Акт сдачи-приемки                                     тапсыру-қабылдау актісі

Акты обследования                                  тексеру актілері

Акционерное общество                           акционерлік қоғам

Бухгалтерская документация                     бухгалтерлік құжаттама

Большой вклад                                         үлкен үлес қосу

Взимается пеня                                         өсім алынады

Выносливость                                          шыдамдылық, төзімділік

В области экологической экспертизы       экологиялық сараптау саласында

В чрезвычайных ситуациях                     төтенше жағдайларда

Выплата компенсаций                              өтемақы төлеу

В размере должностного оклада             лауазымдық жалақы мөлшерінде  

Вышеупомянутые сотрудники                 жоғарыда аталған қызметкерлер

В связи с увольнением                            жұмыстан босатылуына байланысты      

Высший уровень квалификации (в.у.к.)  біліктіліктің жоғары деңгейі (б.ж.д.)      

В месячный срок                                               бір ай мерзімде

Выписка из протокола                                 хаттамадан көшірме

Внести изменения                                    өзгертулер енгізу

Воздержавшихся -  нет                                      қалыс қалған – жоқ

В размере месячных окладов                  айлық жалақы мөлшерінде

В целях упорядочения                             реттеу/тәртіптеу мақсатында

В установленном порядке                        белгіленген тәртіпте/пен

В связи с повышением тарифов                        тарифтердің артуына байланысты

в дежурном режиме                                 кезекшілік режімде

временное положение                              уақытша ереже

высшее профессиональное

образование                                                 жоғары кәсіби білім

выделить по 1 человеку                                    1 адамнан бөлінсін

выделить транспорт                                 көлік бөлсін/бөлінсін

гражданская оборона                               азаматтық қорғаныс

главный инженер                                               бас инженер

государственный заказ                             мемлекеттік тапсырыс 

государственная аттестацияый                мемлекеттік аттестаттау                 

государственная структура                      мемлекеттік құрылым

график учебного процесса                       оқу үдерісі кестесі

день пожилого человека                                    қарттар күні

должностная инструкция                         қызметтік нұсқау

должностные обязанности             лауазымдық міндеттер

департамент высшего и                  жоғары және жоғары оқу орнынан

послевузовского          образования         кейінгі білім департаменті

для проведения комплексной           кешенді тексеру жүргізу үшін

проверки

довести настоящий приказ             осы бұйрықты жеткізсін,   

                                                        мәлімдесін, түсірсін

дополнительное соглашение                    қосымша келісім

делопроизводитель                         іс жүргізуші

для участия                                               қатысу үшін

для слушателей курса                     курс тыңдаушылары үшін

ежемесячная оплата                        айлық төлемақы, ай сайын төлеу

ежегодный                                      жыл сайын, жылда

жилое помещение                           тұрғын бөлем

жилищно-бытовые условия            үй-тұрмыстық жағдайлары

жюри конкурса                               конкурс төрешілері

заказчик                                          тапсырыс беруші

занявшие призовые места               жүлделі орын алғандар

закупки ремонтно-строительных    жөндеу-құрылыс жұмыстарын

работ                                               сатып алу

зачетно-экзаменационная сессия     сынақ-емтихандық сессия

зачисление в институт                    институтқа тіркеу, қабылдау

заявление об увольнении                жұмыстан боасту туралы өтініш

заявка                                              өтінім

заключительные положения           қорытынды ережелер

законодательство РК                      ҚР Заңнамалары

исполняющий обязанности            ректор міндетін атқарушы   

ректора (и.о. ректора)                     (ректор м.а.)

индивидуальный трудовой договор  жеке еңбек шарты

инстукция                                        нұсқау

истечение срока                              мерзімнің бітуі, өтуі

итоги работы                                  жұмыс қорытындылары

инновация (-и)                                 жаңалау(-лар)

инцидент трудовой                         еңбек жанжалы

испытательный срок                       сынақ мерзімі

канцелярские принадлежности       екңсе жабдықтары

командировочное удостоверение    іссапар куәлігі

конкурсная комиссия                      конкурстық комиссия

конфиденциальная информация     жасырын ақпарат

кузов-самосвал                                аударғыш шанақ

куратор студенческой группы       студенттік топ жетекшісі

контроль качества                           сапаны бақылау

контроль за исполнением               орындалуын бақылау

классификатор соответствия           жоғары білім сәйкестігінің

высшего образования                     жіктегіші

кандидаты                                       үміткерлер

краткосрочное проживание            қысқа мерзімді тұру

койко-место                                    төсек-орын

коллективный договор                   ұжымдық шарт

коллектив института                       институт ұжымы

конкурс по закупке                         тауарлар мен қызмет етуді

товаров и услуг                                        сатып алу

лаборант старший                           аға зертханашы

лабораторно-экзаменационная       зертханалық-емтихандық сессия

сессия

лицевой счет                                   жеке шот

личные услуги                                жеке қызмет көрсету

ликвидация                                               жою

лимит                                               шектелім

методы интегрированного             кіріктірілген басқару әдістері

управления

Министерство образования и         ҚР Білім және ғылым

науки РК                                         министрлігі

межфакультетские соревнования   факультетаралық жарыстар

материально-ответственное лицо   материалдық жауапты тұлға

мероприятия по безопасности        қауіпсіздік шаралар

межрегиональное соглашение        аймақаралық келісім

микроклимат коллектива                ұжым ахуалы

на замещение вакантных                лауазымдық бос орындарға қабылдану

должностей                                    

на полноплатной основе                 толық ақылы негізде            

начальник ЦИТО                                     АТҚО бастығы

норматив                                         талап мөлшері

национальная валюта                      ұлттық ақша

назначить ответственным               жауапты болып тағайындалсын

негативное явление                         жағымсыз жағдай

несет ответственность                     жауапкершілік алады

обобщенный материал                    қорытылған материал

особое мнение                                 өзгеше пікір

организовать комиссию                  комиссия құрылсын

объект института                                      институт нысаны

общее собрание акционеров           акционерлердің жалпы жиналысы

о почасовой оплате                         сағаттық төлемақы туралы

о распределении обязанностей       міндеттерді бөлу

образование и карьера                    білім және мансап

общее количество                           жалпы саны

обслуживает заявки                        өтінімдерге қызмет көрсетеді

о социальной помощи                    әлеуметтік көмек жайлы

об установлении надбавок              үстемақылар белгілеу туралы

одноместная  комната                     бір орынды бөлме

оприходовать оборудование в        белгіленген тәртіпте жабдықты                               

установленном порядке                   кіріске алсын

о внесении изменений и                  өзгертулер мен толықтырулар

дополнений                                     енгізу туралы

особые условия договора               шарттың ерекше жағдайлары

ответственность сторон                  тараптардың/жақтардың жауапкершілігі

организация конкурса                    конкурсты ұйымдастыру

объявить выговор                           сөгіс жариялансын

объяснительная студентов              студенттердің түсініктемелері

отчислить из института                            институттан шығарылсын

памятка                                            жаднама

примерный контингент студентов студенттердің шамалы саны

произвести осмотр, оценки и                   берілетін жабдықтың байқауы,

приемку передаваемого                  бағалауы және қабылдауы

оборудования                                 жүргізілсін

прилагается                                     қоса берілді/тіркелді

производственная практика            өндірістік машықтану

призовые места                               жүлделі орындар

полевые работы                              дала жұмыстары

претенденты вакантной                  бос орындардың үміткерлері

должности

потенциальные поставщики           әлеуетті жеткізушілер

поддержание устойчивого             институттың тұрақты

функционирования института        қызметін қолдау

по шестой рамочной программе алтыншы жақтаулық бағдарлама бойынша

Правительство РК                           ҚР Үкіметі

при длительном проживании                   ұзақ мерзімге тұрғанда

при просрочке оплаты                    төлемақының мерзімі өткенде

приказ                                             бұйрық

председатель комиссии                            комиссия төрағасы

подразделения института               институт бөлімшелері

при оплате полной суммы              толық соманы төлегенде

представление декана                      декан ұсынысы

предоставить право пользования   пайдалану құқығы берілсін

принято единогласно                      бір ауыздан қабылданды

против-нет                                       қарсы-жоқ

победители студенческих               студенттік олимпиадалар

олимпиад                                         жеңімпаздары

процент                                           пайыз

приемо-сдаточная комиссия           қабылдау-өткізу комиссиясы

представить акт на утверждение    актіні бекітуге ұсынсын

переболевшие туберкулезом          туберкулезбен ауырғандар

 

премировать следующих                келесі қызметкерлер

сотрудников                                    сыйақылансын

постановление районной                 аудандық комиссия қаулысы

комиссии

предприятия и учреждения            кәсіпорындар мен мекемелер

правила внутреннего распорядка   ішкі тәртіп ережелері

принять необходимые меры          қажетті шаралар қабылдансын

принять к сведению                        мәліметке алынсын

правила и нормы охраны труда     еңбек қорғау ережесі мен нормалары

правила технической безопасности         техникалық қауіпсіздік ережелері

предмет и срок действия                    шарттың мазмұны

договора                                               мен әрекет ететін мерзімі

права и обязанности сторон              тараптардың міндеттері мен құқықтары

 

право на овладение                         зияткерлік меншікке ие

интеллектуальной собственностью болу құқығы

пролонгация договора                    шарт мерзімін ұзарту

подписи сторон                               тараптардың қолдары

поэтапно                                          кезең-кезеңімен

руководитель практики                            машықтану жетекшісі

речные бассейны                             өзен су қоймалары

распоряжение                                  өкім

руководство с данным положением        осы ережені басшылыққа алу

регламент собрания                        жиналыстың реттемесіӘ№

ремонтно-строительные работы     жөндеу-құрылыс жұмыстары

расходы за услуги                          қызмет көрсету шығындары

региональная комиссия                  аймақтық/өңірлік комиссия

регулирование труда                      еңбекті реттеу

режим рабочего времени                жұмыс уақытының режімі

разрешение споров                         дауларды шешу

реконструкция установки               қондырғыны қайта құру

арспорядок дня                               күн тәртібі

резюме                                            түйіндеме

рекомендательное письмо              ұсыныс хат

с легковым прицепом                     жеңіл тіркемелі

считать утратившим силу               күші жойылды деп есептелсін

сейсмотренировки                          сейсможаттығулар

селетренировки                               тасқын жаттығулар

срочно                                             өте шұғыл

система менеджмента                      менеджмент жүйесі

следующие курсы                           келесі курстар

строгий контроль                                     қатаң бақылау

стандарт образования                     білім стандарты

социальное страхование                 әлеуметтік сақтандыру

соблюдать нормы                           нормаларды сақтау

совет директоров                                     директорлар кеңесі

спортивные соревнования              спорт жарыстары

составляет-процент                         пайызын құрайды

система теплоснабжения                 жылу жабдықтау жүйесі

согласно проекта                             жобаға сәйкес

согласно договора подряда            мердігерлік шартқа сәйкес

своих обязанностей                        өз міндеттерін

сотовый телефон                             ұялы телефон

следующие размеры                       келесі мөлшерлері

студенческое общежитие                студенттік жатақхана

суточная оплата                              тәулік төлем

собрание учредителей                    құрылтайшылар жиналысы

с целью обеспечения                       қамтамасыз ету мақсатында

с визой проректора                         проректор қол қойған

старший преподаватель                  аға оқытушы

состояние охраны труда                 еңбек қорғау жағдайы

секретарь собрания                         жиналыс хатшысы      

стабилизация                                   тұрлауландыру

территориальный комитет              аумақтық комитет

трудовые обязанности                    еңбек міндеттері

трудовая книжка                             еңбек кітапшасы

торжественное заседание                салтанатты мәжіліс

трудовое соглашение                      еңбек келісімі

трудовой договор                           еңбек шарты

трудовой коллектив                        еңбек ұжымы

тестирование студентов                  студенттерді тестілеу

теплоэнергетический факультет     жылуэнергетика факультеті

таблица                                            кесте

типовой учебный план                   типтік оқу жоспары

теплоснабжение                              жылумен жабдықтау

телекоммуникационные сети           телекоммуникациялық желілер

и системы                                        мен жүйелер

телевизионное вещание                   телехабар тарату

удостоверение личности                 жеке куәлік

утвердить положение                     ережені бекіту

устав института                               институт жарғысы

утратившие силу                             күшін жойған

учебный процесс                                      оқу процесі

учебные  планы                               оқу жоспары

установачная сессия                        бағдарлық сессия

участники соревнования                 жарысқа қатысушылар

улучшить качество образования    оқу сапасын жақсарту

уведомить персонал                        қызметкерлерге мәлімдеу

ученая степень                                ғылыми дәреже

Ученый совет                                  ғылыми кеңес

учебная нагрузка                                      оқу жүктемесі

учебный год                                    оқу жылы

услуги по обучению                       оқу қызметтері

учебная дисциплина                       оқу пәні

уменьшить сумму оплаты              төлем сомасын кеміту

указанные сроки                             көрсетілген мерзімдері

учебный корпус                              оқу ғимараты

убытки, причиненные институту   институтқа келтірілген шығындар

условия изменения и дополнения  өзгертулер мен толықтырулар     шарты

ухудшение качества услуг              қызмет көрсету сапасының                                                                                        төмендеуі  

фундамент обучения                      оқытудың іргетасы

факультет дневного обучения        күндіз оқыту факультеті

факультет заочного обучения                 сырттай оқыту факультеті

физическое лицо                             жеке тұлға

фактически оказанные услуги        нақты көрсетілген қызметтер

фонд зарплаты                                жалақы қоры

факт нарушения порядка                тәртіпті бұзу дерегі

фонд архивный                               мұрағаттық қор

формировать группу                      топ құру

физическое развитие                       дене-күш дамуы

характерные особенности               тән ерекшеліктер

характеристика трудовая                еңбек мінездемесі

ходатайство декана                         деканның қолдау хаты

ход работы                                               жұмыс барысы

хозрасчет                                        шаруашылық есеп

цель исследования                          зерттеу мақсаты

ценообразование                             баға белгілеу

целесообразность действий            іс-әрекеттің мақсатқа сәйкестілігі

цивилизация                                    өркениет

цикл лекций                                     дәрістер айналымы

цифровые данные                            цифрлы мәліметтер

часы приема                                    қабылдау уақыты

частная собственность                    жеке меншік

частный предприниматель              жеке кәсіпкер

часовая оплата                                сағаттық төлемақы

читальный зал                                 оқу залы

член комиссии                                 комиссия мүшесі

чрезвычайные ситуации                 төтенше жағдайлар

штамп угловой                                бұрыштық мөртабан

штатное расписание                        штат кестесі

штраф денежный                                      ақшадай айыппұл

широкое применение науки           ғылымды кең қолдану

широко внедрить                                     кеңінен енгізу

шкала заработной платы                 төлемақы шәкілі

эвакуация людей                             адамдарды көшіру

экзамен осенний                              күзгі емтихан

экземпляр документа                      құжат данасы

экспонат выставки                          көрме экспонаты

экспертиза документа                     құжат сараптамасы

экономить время                             уақытты үнемдеу

экстренное совещание                    шұғыл жиналыс

этап обучения                                 оқыту кезеңі

юбилейные мероприятия                мерейтойлық шаралар

юрисконсульт                                 заң кеңесшісі

юридическая сила                           заңдық күші

явка обязательна                             қатысу міндетті

явная ошибка                                  көпе-көрнеу қате

языковая грамотность                    тіл сауаттылығы

явление закономерное                    заңды құбылыс

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Б қосымшасы

Қызметтік пайдалану үшін қысқартулар

 

1. Проректор по УМР                                   ОӘЖ проректоры

(проректор по учебно-                          (оқу-әдістемелік жұмыс жөніндегі

методической работе)                             проректор)

 

2. Проректор по НиПТР                     ҒжӨТЖ проректоры

(проректор по научной и                       ғылыми және өндірістік- техникалық

производственно-технической работе)  жұмыс            жөніндегі проректор

 

3.Зам.проректора по УМР                ОӘЖ проректоры орынбасары

(заместитель проректора по УМР        (ОӘЖ проректорының тәрбие жұмысын                      по координации и методическому үйлестіру және әдістемелік қамтамасыз        обеспечению воспитательной работы   ету жөніндегі орынбасары)

 

4. Ученый секретарь Совета института   институт кеңесінің Ғылыми   хатшысы

 

5.УМО                                                     ОӘБ

(учебно-методический отдел)                  (оқу-әдістемелік бөлім)

 

6.Сектор планирования                             Оқу үдерісін жоспарлау секторы

учебного процесса                                                              

 

7. Сектор планирования                           әдістемелік жұмысты

методической работы                              жоспарлау секторы

 

8. Сектор менеджмента качества             сапа менеджменті секторы

 

9. Студенческий сектор                                     студенттер секторы

 

10. Распределение выпускников              бітірушілерді бөлу

 

11. Повышение квалификации  профес-  профессор-оқытушы құрамның

сорско-преподавательского состава        біліктілігін көтеру

                                           

12. КМБ                                                   ККБ

(копировально-множительное бюро)      (көшірме- көбейткіш бюро)

 

13. Отдел по ЧС и спецработе                 ТЖ және арнайы жұмыс жөніндегі бөлім

 

14. ФАО                                                   ҚӘБ

(финансово-административный отдел)    (қаржы-әкімшілік бөлімі)

15. Начальник ФАО                                ҚӘБ бастығы

 

16. Главный бухгалтер                             бас бухгалтер

 

17.Сектор комплектования кадров          кадрлар жинақтау секторы

 

18. Юрисконсульт                                    заң кеңесшісі

 

19.Заведующий СПО                              ҚҚС меңгерушісі

(сектор правового обеспечения)              (құқықтық қамтамасыз ету секторы)                                                                                 

20. ГГЯиП                                                         МТжАТ

(группа государстенного                         (мемлекеттік тіл және

языка и перевода)                                     аударма тобы)

 

21. НИС                                                   ҒЗС

(научно-исследовательский сектор)         (ғылыми-зерттеу секторы)

 

22. Начальник НИС                                 ҒЗС меңгерушісі

 

23. ЭХС                                                    ШПҚ

(эксплуатационно-хозяйственная             (шаруашылықты пайдалану          

служба)                                                     қызметі)

        

24.Главный инженер                                бас инженер

 

25.Главный энергетик                              бас энергетик

 

26. Инженер по технике безопасности    техника қауіпсіздігі инженері

 

27. ЦИТО                                                АТҚО

(центр информационно-технического     (ақпараттық-техникалық

обеспечения)                                            қамтамасыз ету орталығы)

 

28. ССТиТО                                            ЖТжТҚС

(сектор сетевых технологий                    (желілік технологиялар және

и технического обеспечения)                            техникалық қамтамасыз ету секторы)

 

29.ПКС                                                    ҚКК

(профсоюзный комитет сотрудников)     (қызметкерлердің кәсіподақ                                                                                               комитеті)

 

30. ПКСт                                                 СКК

(прфсоюзный комитет студентов)           (студенттердің кәсіподақ комитеті)

 

31. Приемная комиссия                                     Қабылдау комиссиясы

 

32. ЦМПО                                                         МКБО

(центр маркетинга и                                   (маркетинг және кәсіби

профессиональной ориентации)              бағдар орталығы)

 

33. ЭЭФ                                                   ЭЭФ

(электроэнергетический факультет)         электрэнергетика факультеті)

 

34. Кафедра ЭПП                                    ӨКЭЖ кафедрасы

(кафедра электроснабжения                     (өнеркәсіптік кәсіпорындарды

промышленных предприятий)                 электрмен жабдықтау кафедрасы)

 

35.Кафедра ЭССС                                   ЭСТЖ кафедрасы

(кафедра электрических станций,            (электр станциялары, тораптары    

сетей и систем)                                         мен жүйелері кафедрасы)

        

36. Кафедра ЭАПУ                                  ОҚЭА кафедрасы

(кафедра электропривода и                     (өнеркәсіп жетегінің электр

автоматизации промышленных               жетегі және автоматтандырылуы)

установок)

 

37. кафедра ОТиОС                                ҚОжЕҚ  кафедрасы

(кафедра охраны труда и                         (қоршаған орта және еңбек қорғау

окружающей среды)                                кафедрасы)

 

38.Кафедра ТОЭ                                               ЭТН кафедрасы

(кафедра теоретических основ                 (электр техникасы теориялық

электротехники)                                       негіздері кафедрасы)

 

39. Кафедра РиКЯ                                   ОжҚТ кафедрасы

(кафедра русского и казахского              (орыс және қазақ тілдері кафедрасы)

языков)                                                    

 

40. Кафедра СД                                        ӘП кафедрасы

(кафедра социальных дисциплин)            (әлеуметтік пәндер кафедрасы)

 

41. ТЭФ                                                   ЖЭФ

(теплоэнергетический факультет)            (жылуэнергетика факультеті)

 

42. Кафедра ТЭУ                                              ЖЭҚ кафедрасы

(кафедра тепловых энергетических                   (жылу энергетика қондырғылары

установок)                                                кафедрасы)

 

43. кафедра ПТЭ                                         ӨЖЭ кафедрасы

(кафедра промышленной                    (өнеркәсіптік          

теплоэнергетики)                                          жылуэнергетика кафедрасы)

 

44. Кафедра ИК                                  ИК кафедрасы

(кафедра инженерной кибернетики)    (инженерлік кибернетика кафедрасы)

 

45. Кафедра ЭОУП                            ӨЭҰБ кафедрасы

(кафедра экономики, организации     (өндіріс экономикасы,                         

и управления производством)            ұйымдастырылуы және басқару                                                                                         кафедрасы)

 

46. Кафедра физики                            физика кафедрасы

 

47. Кафедра иностранных языков       шет тілдер кафедрасы

 

48. ФРТС                                             РТБФ

(факультет радтотехники и связи)       (радиотехника және байланыс            

                                                                 факультеті)

 

49. Кафедра АЭС                                          АЭБ кафедрасы

(кафедра автоматической                      (автоматты электрбайланысы

электросвязи)                                       кафедрасы)

 

50. Кафедра РТ                                     РТ  кафедрасы

(Кафедра    радиотехники)                    (радиотехника        кафедрасы)

 

51. Кафедра ТКС                                           ТКЖ кафедрасы

(Кафедра телекоммуникационных        (телекоммуникация жүйелері

 систем)                                                 кафедрасы)

 

52. Кафедра ЭКТ                                           ЭКТ кафедрасы

(Кафедра электроники и                         (электроника және компьютерлік

компьютерных технологий)                 технологиялар кафедрасы)

 

53. Кафедра ЭМС                                  БЭМ кафедрасы

(Кафедра экономики и менеджмента     (байланыс экономикасы         

связи)                                                     және менеджменті кафедрасы)

 

54. Кафедра высшей математики         жоғары математика кафедрасы

 

55. Кафедра ИГиПМ                               ИГжҚМ кафедрасы

(кафедра инженерной графики и             (инженерлік графика және

прикладной механики)                             қолданбалы механика кафедрасы)

 

56. Кафедра физического воспитания     дене тәрбиесі кафедрасы

 

57. ФЗОиПС                                            СОжМҚДФ

(факультет заочного обучения                (сырттай оқыту және мамандарды

переподготовки студентов)                     қайта даярлау факультеті)

 

58. ФДП                                                   ЖДФ

(факультет довузовской подготовки)      (жоғары оқу орнына дейінгі

                                                                  даярлық факультеті)

 

59.Кафедра МНП БГ                              БГ ТҒПӘ кафедрасы

(кафедра методики научного                            (БГ табиғатты ғылыми пайдалану

природопользования БГ)                         әдістемесі кафедрасы)

 

60. ВКФ АИЭС в г. Усть-Каменогорск  ШҚФ АЭжБИ Өскемен қ.

(Восточно-Казахстанский филиал           (Өскемен қ. АЭжБИ Шығыс-

АИЭС в г.Усть-Каменогорске)                Қазақстандағы филиалы)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       Әдебиеттер тізімі                          

1.  Л.Дүйсембекова. Қазақ ресми іс қағаздары. – Алматы: Ана тілі баспасы ЖШС, 2005.  - 208 б.

2. М.Балақаев, М.Серғалиев. Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы: Зият пресс, 2004. – 140 б.

3. Психология и этика делового общения: Учебник для вузов/ Под ред. проф. В.Н.Лавриненко. – 3-е изд., перераб. и доп. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 327 с. 

4. Л.А.Введенская, Л.Г.Павлова, Е.Ю.Кашаева. Русский язык и культура речи: Учебное пособие для вузов. Ростов н/Д: изд-во «Феникс», 2001. – 544 с.

5. Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Жинақ.- Астана, 1999. – 464 б.

6. Б.Н.Волгин, Е.Е.Полянская. Деловой телефон. – М.: Радио и связь, 1987. – 208 с.

7. Р.Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). -Астана: Елорда, 2000.- 532 б.

8. Н.Уәлиұлы, Ғ.Әнес, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова. Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004.- 200б.

9. З.С.Күзекова. Қазақ тілінің практикалық курсы. Оқулық. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001.- 218 б.

10. Қ.Қадыржанов, Ұ.Шүленбаева, А.Монтаева. Іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002.-  104 б.

11. Кенжебекова Н. Қазақ газеттеріндегі жарнама тілінің ерекшеліктері

Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Жинақ.- Астана, 1999. -  464 б.

12. Қазақстан Республикасында іс қағаздарын жүргізу (мемлекеттік және ресми тілдерде іс қағаздарын жүргізу үлгілері). 3-басылымы, қайта өңделген/Құрастырушылары: В.И.Скала, Б.В.Скала, Н.В.Скала. – Алматы: «LEM баспасы» ЖШС, 2005. - 304 б.

13. Қазақ тілі. Ресми қарым-қатынас, іс қағаздары тілі. Мемлекеттік қызметшілер мен студенттерге арналған оқу құралы / А.Алдашева, З.Ахметжанова, Қ.Қадашева, Э.Сүлейменова. – Алматы: Республикалық мемлекеттік  «Рауан» баспасы, 2000. – 176 б.

14. Хазимова Ә.Ж. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу: Оқу құралы. – Алматы: «Ол-Жас Баспасы» ЖШС,2004. - 120 б. 

15.Кирсанова М.В., Анодина Н.Н., Аксенов Ю.М. Деловая переписка: Учеб. пособие. – 2-е изд. – М.: ИНФРА-М, 2002. – 102с.

16. Салагаев В. Культура делового общения. Деловая риторика.Деловые документы: Учебное пособие. – Алматы: Қаржы-Қаражат; Республиканский издательский кабинет Казахской академии образования им. И.Алтынсарина, 2003. – 232 с.                                                    

 

 

 

Алмагүл Ибрагимқызы Тілембекова

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақ тілі

Іскерлік қарым-қатынас

 

 

 

 

 

 

 

Редакторы Ж.А.Байбураева

2006ж. қосымша жоспар, реті 81

 

 

 

 

 

 

Теруге берілген күні 

Пішімі 60х84  1/16

Типография қағазы №2

Оқу-баспа таб.  – 5,1.  Таралымы 100  дана. Тапсырыс 601.  Бағасы  510 тең ге.          

Басуға            қол қойылды.   

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының

көшірмелі-көбейткіш бюросы

050013 Алматы, Байтұрсынов к., 126