Казахский язык

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

ҚАЗАҚ ТІЛІ-1

5В074600 – Ғарыштық техника және технологиялар мамандығының студенттері үшін
№ 2, 3 семестрлік өздік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы. 1 бөлім

Алматы 2013

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Арыстанғалиева Д. М. Қазақ тілі-1: 5В074600 – Ғарыштық техника және технологиялар мамандығының студенттері үшін № 2, 3 семестрлік өздік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы 1- бөлім. - Алматы: АЭжБУ, 2013. -28 б.

Әдістемелік нұсқау 5В074600 – Ғарыштық техника және технологиялар бакалаврының оқу бағдарламасына сәйкес орындалатын семестрлік өздік жұмыстарға арналып құрастырылды.

Әдістемелік нұсқауда ғарыштық техника және технология мамандығына қатысты аударуға арналған мәтіндер және мәтін контексі бойынша тапсырмалар берілген.

Әдістемелік нұсқау – Ғарыштық техника және технологиялар бағытында оқитын студенттерге арналған.

Әдеб. көрсеткіші – 8 атау.

Пікір беруші: тех. ғыл. канд., профессор Көпесбаева А.Ә.

“Алматы энергетика және байланыс университетінің” коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2013 жылғы жоспары бойынша басылады.

2013 ж. жиынтық жоспары, 48 реті

Тапсырмалар

1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.

2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.

3. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, осы шақ, келер шақ, өткен шақ формасына қарай түрлендіріңіз. Үлгі: пайда болу – пайда болады – пайда болды.

4. Анықтауыштық қатынастағы сын есім+зат есім; сан есім+зат есім болып келген сөз тіркестерін теріп жазып, мәтіннен өзгеше 5-6 сөйлем жазыңыз. Үлгі: Ұялы желі, жылжымалы байланыс.

5. Мәтіннен техникалық терминдерді түсіндірмесімен көрсетіп жазыңыз. Үлгі: сигнал - ...

6. Мәтіннен әртүрлі жолдармен жасалған (сөздердің бірігуі, тіркесуі және қосарлануы) сөздерді теріп жазыңыз. Үлгі: үлгітүр, ... .

1- нұсқа

Байланыстың ұялы, жылжымалы және дербес жүйелері

Ұялы желілердің тұжырымдамасы 40-жылдардың соңында Bell System компаниясының жобасында пайда болды. Бұл ой жылжымалы байланыс үшін жаңа үлгітүрді әкелді. Үлкен алаңда сигналды тарататын және жоғарыда орналасқан үлкен қуатты таратқышпен бұрында пайдаланған “радиохабар тарату үлгісінің” орнына жаңа үлгітүр көп есе қуаты кемдеу таратқыштарды талап етеді, олардың әрқайсысы тек шағын аумақтарға қызмет көрсету үшін арнайы арналған, оны ұялы деп атаймыз. Мысалы, үлкен қалада жылжымалы байланыс жүйесінің бір қуатты таратқышын бірнеше сан алуан ұяларға бөлуге болар еді, олардың әрқайсысы бір азқуатты таратқышпен жабдықталған болар еді. Абоненттер арасындағы өзара бөгеуілдердің әсері шамалы болу үшін бір-бірінен қашықталуы жеткілікті болады, сол бір жиіліктер (арналар) әртүрлі ұяларда қайталанып пайдаланылатын еді.

Алтыүшбұрышпен көрсетілген әр ұяда “арналық” радиожиіліктердің белгілі тобы қолданылады. Сол бір әріппен белгіленген ұяларға, сол бір радиоарналар берілген. Сонымен, сол бір жиіліктер көп рет “қайта пайдаланылады.” Нақты радиобүркеу радиожолының параметрлерінен және радиотолқындарды тарату шарттарынан тәуелді болады. Радиобүркеудің аумағы өзінен алтыүшбұрыш болмайды. Бірақ сызбалық бейнелеудің ыңғайлығы үшін және жабудың толық географиялық аумағын бейнелеу үшін қазіргі әдебиетте, атап айтқанда алтыүшбұрыш ұғымын жиі қолданады.

Ұялық ойдың қасиеті ұялар арасындағы қашықтықтың толық мәндері радиобөгеуілдермен байланысты болмай, сол бір жиілікпен және ұяның радиусымен ұялар арасындағы қашықтықтың қатынасымен анықталады. Ұяның радиусы таратқыштың қуатымен және сонда орнатылған антеннаның биіктігімен анықталады. Сол радиус жүйелік инженермен бақыланады. Сондықтан жүйелік инженердің енгізуімен, жиіліктерді қайта пайдаланудың арқасында қанша радиоарналарды, немесе “тізбектерді” құрауға болатынын шешеді.

2- нұсқа

Цифрлық ұялық жүйелер

Ұялық радиобайланыстың кеңінен тарағаны 90-жылдары күрт өсіп кетті. Ұялардың мөлшерлері азая бастады, базалық стансаларды ыңғайлы орындарға орналастыру қымбат және қиындай бастады. Бұл, біріншіден, халқы аса тығыз үлкен қалаларға жатады, мұнда сыйымдылық аса қанық болу керек. Сонымен бірінші буынның ЖМ жүйелердің аналогты ұяларының мөлшерлері аз болғаннан, едәуір салмақты, бөгеуілдермен байланысты салыстырмалы шектеулер пайда бола бастады. Бұл тәжірибелік шектеулер нарықтың сұранысымен және ұялық жүйелердің бастапқы сыйымдылықтары едәуір төмен болжанған болып қалды.

Осы шектеулер жақсартылған үйлесімдікті және үлкен сыйымдылықтарға жету мақсатымен ұялық жүйелердің екінші буынын құрастыруға себеп болды.

Келесі буындарда ұялық жүйенің цифрлық технологиясын таңдау, негізгі және тұрақты шешім болып табылды. Екінші буынның ұялық жүйелері үшін халықаралық стандарттаумен байланысатын комитеттер цифрлық жүйені таңдады. Сигналдарды цифрлық өңдеу (СЦӨ) және цифрлық байланыстың әдістері ақпаратты өңдеу бойынша басқа жедел әрекетті қызметтерді, факсимильдік аппараттар және жедел әрекетті компьютерлерді қоса отырып, жаңа пайдалымдарды ұсынады. Бөгеуілге жоғары тұрақтылық, ұялы жүйелердің келесі буындарына аналогты жүйенің сыйымдылығының шектерін едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Ұялық жүйелерде қолданылатын цифрлық әдістердің қасиеттері мынадан тұрады:

- цифрлық модуляция. Цифрлық модуляцияның жаңа әдістемелері аналогтық әдістермен салыстырғанда, жиіліктік спектрдің пайдалану тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді;

- сөзді аса төмен жылдамдықты цифрлық кодалау. Цифрлық модуляцияның әдістерімен сәйкес сөзді төмен жылдамдықпен кодалау, бір тасымалдауға бірнеше сөздік арналарды таратуға мүмкіндік береді, сонымен спектрдің пайдалану тиімділігін арттырады;

- сигналдауға сыйымдылықтың шығындарын төмендету. Бұл жағдайда аналогты жүйелер тиімсіз. АМРS жүйесі үшін 333 арналардан бастапқы бөлінген 21 арна, қосылуды орнату үшін талап етілген. Бұл шығындар жиіліктің шектелген жолағымен жүйенің пайдалы сыйымдылығын төмендетеді.

3-нұсқа

Кәсіптік жылжымалы радиобайланыстың жүйелері

Егер Еуропада және Жапонияда жаңа ұялық жүйелер, ескілерді жиі ұластыратын және жаңадан әкетілген солардың жиіліктік ауқымдары үшін жұмыс істейтін екінші буынның ұялық жүйелерінің стандарттары құрастырылған болса, онда солтүстік американдық стандарт жұмыстың екі режімін қарастырады. Ол өзіне бірінші буынның AMPS стандартын қосады және жаңа абоненттік жабдық үшін сөзді цифрлық таратудың мүмкіндігін қосады. Сонымен IS-54 – солтүстік американдық цифрлық ұялы стандарт (NADS) оны ауыстырудың орнына, жұмыс істейтін технологияны жақсартады.

GSM жүйесі Еуропада 90- жылдардың басынан жұмыс істейді. NADC жүйесі, сондай-ақ 1992 жылдан бастап абоненттерге қызмет көрсетеді. Екінші буынның ақпараттық радиожелілері СТ-2 стандартының негізінде қазіргі уақытта Ұлыбританияда қызмет етеді. 90-жылдардың аяғынан Еуропада DЕСТ стандартының жүйесі әрекет етеді.

Кәсіптік жылжымалы радиобайланыстың жүйелері – РМR (Private Mobile Radio) немесе трангиктік жүйелері әрекеттеу аумағына байланысты 0,5-тен 25 Вт-қа дейінгі тиімді сәулеленетін қуаты бар таратқыштардың ӨЖЖ/ОВЧ/ және УҚЖ/УКЧ ауқымдарының бөлек бөлшектерінде жұмыс істейді. АМ және ЖМ пайдаланылады, бірақ УЖЖ ауқымында тек ЖМ ғана қолданылады.

PMR жүйесінде бекітілген бір станса жылжымалы объектілердің кейбір сандарымен байланысты іске асырады. Егер әрекеттеу аумағы аз болса, онда ұялық жүйелерге қарағанда, жылжымалы объектілер арасында, әдетте тура байланыс болып табылады. Созылған аумақты жабу үшін бірнеше негізгі стансалар қолданылады.

Созылмалы аумақты жабу, ұялық жүйелер үшін ұқсас жиіліктерді қайта пайдаланудың сұлбасының көмегімен жеткізілмейді, ал барлық негізгі стансаларда болатын барлық арналарды пайдалануымен жеткізіледі.

Негізгі стансаның синхрондық жұмысы мүмкін болады (барлық негізгі стансалар нақты сол бір жиіліктерді қолданады), бірақ бұл арнайы құнды жабдықты талап етеді. Содан басқа радиожабудың жиі сәйкес болатын аумақтарында, жайлы және жайсыз сипатының стационарлық интерференциялық құралымы пайда болады, сондықтан осындай аумақта қойылған көлікте қабылдау толық жоғалуы мүмкін. Осымен байланысты негізгі стансалардың квазисинхрондық режімі жиі пайдаланылады, яғни әр стансада таратқыштарының жиіліктері 0,5-тен 40 кГц-ке дейінгі шамасында бір-біріне қатысты ауытқиды. Дегенмен жабылып қалатын аумақтарда соғудың сигналы естіледі, оның деңгейі, жылжымалы байланыстың дыбыстық сигналының деңгейінен едәуір төмен болады. Енді жайлы және жайсыз сипатының интерференциялық құрылымы қозғалмайды, ал радиожабудың жабылып қалатын аумақтарында орын ауыстырады және жылжымайтын көліктерде қабылданатын сигналдың деңгейінің тек кездейсоқ ауытқуы бақыланады.

4-нұсқа

Жерсеріктік жылжымалы байланыстар

Жылжымалы жерсеріктік байланыс әлемдегі байланыстың әдеттегі құрлық жүйелері қызмет көрсетілмейтін жерлерінде, әсіресе алыс қашықтықта жүретін саяхатшылар үшін керек. Жерсеріктік жолдар, сенімсіз қысқатолқындық байланыспен қызмет көрсетілетін трансмұхиттік ауадағы және теңіздегі бағдарларда құтқаруды және навигацияны, ауадағы қозғалыспен басқаратын жағдайларды едәуір жақсартады.

Жылжымалы жерсеріктік байланыспен жүргізілетін тәжірибелер 60- жылдары және 70-жылдың басында өткізілген, бірақ бірінші жылжымалы жерсеріктік қызметті қамтамасыз ету үшін Халықаралық теңіздегі жерсеріктік ұжыммен (ИНМАРСАТ) тек 1979 жылы бекітілген.

Аэронавтика жүйелері үшін жылжымалы жерсеріктік байланысты техникалық іске асыру аэронавтика және космонавтика бойынша Ұлттық басқарудың ATS-6 жерсерігін (НАСА) пайдалана отырып, 70-жылдардың басында дәлелденген. Азаматтық авиацияның халықаралық ұжымы (ИКАО), радиобайланыс пен ауадағы навигацияның жүйелерінің мүмкіндіктерін зерттеу бойынша комиссия құрған. 90-жылдардың басында құрлық жылжымалы жерсеріктік байланыс үшін стандарттар теңіздегі жүйелер және аэронавтика жүйелері үшін жасалған сандарттарға қарағанда, анағұрлым аз дәрежеде құрастырылған.

Аэронавтика мүддесінде жылжымалы жерсеріктік байланыстың қызметтері жолаушылар үшін телефон байланысын, ұшақтың кабинасында дауыс байланысын және ұшақтың экипажы үшін деректерді таратуды қамтамасыз етеді.

Аэронавтика үшін жерсеріктік байланыстың бүкіләлемдік жүйесінің дамуындағы жетекші ИНМАРСАТ болып табылады. ИНМАРСАТ теңіздегі байланыстың жүйесі үшін А Стандарты телексті және телефон қызметтерін қамтамасыз етеді. А Стандарты бұл сондай-ақ 56 кбит/с жылдамдықпен деректерді тарату қызметі болса да, негізінде аналогты ЖМ жүйесі болып табылады. А Стандартының терминалдық жабдығының құны мен өлшемі өте үлкен, сондықтан ол тек үлкен кемелерде орнатылады. Кейінірек байланыстың телексті және радиохабарлайтын арналарды қамтамасыз ететін төмен жылдамдықты деректерді тарату қызметі (С Стандарт) енгізілді; кішкентай габариттері мен арзандатылған құндылығы, бұл аппаратураны кішігірім кемелерде орнатуға мүмкіндік береді. 90-жылдардың басында қосымша қызметтерді қарастыратын толық цифрлық жүйесі (В Стандарт) құрылды.

5-нұсқа

Жерсеріктік жылжымалы қызметтің ауқымдары

1989 жылы АҚШ-та және Еуропада жолдағы көліктік құралдардың орналасуы туралы хабарларды тарату және екіжақты жылжымалы жерсеріктік байланыстың жүйесі, Qualcomm, Inc. компаниясының Omni Tracks жүйесі пайдалануға енгізілді. Бұл жүйеде спектрді тура кеңейту әдістері қолданылады. Сигнал 1 МГц енді жолақты алады. MOBILESAT Австралиялық жүйесі ауада, теңізде және жерде пайдаланушылар үшін деректердің жалғанатын дестелерін және мәліметтерді, сөздің жалғауыш арналарының қызметтерін қамтамасыз етеді. Жүйе 5 кГц жолағының енімен арналарда 4,8 кбит/с жылдамдықпен цифрлық түрінде сөзді таратуды үйлестіреді.

Telesat Mobile, Inc. (TMI) және American Mobile Satellite Corporation (AMSC) компаниялары, Канадада және АҚШ-та жылжымалы жерсеріктік байланыстың қызметтерін қамтамасыз етуге рұқсат алды. 1995 жылы 5 кГц жолағының ені бар арналарда 4,8 кбит/с жылдамдықпен сөзді тарату үшін торкөзді кодалаумен 16-позициялық шаршы АМ (16-QAM) пайдаланатын әрекеттеуші жүйесі пайда болды.

Жылжымалы жерсеріктік қызметтер үшін жиіліктік ауқымдары:

1992 жылы Бүкіләлемдік радиоконференцияда (ВАРК'92) электрбайланыстың халықаралық одағының (ЭХО) эгидасының атында, жылжымалы жерсеріктік қолдануларды сүйемелдейтін қызметтерінің қосымша жиіліктік спектрін таратуға шешім берілді.

Бұл қызметтер технологияға байланысты оларға жерсеріктерді құру және жіберу, компьютерлік қолданбалы программалық қамтамасыз ету және шалаөткізгіш элементтік базаны құру жатады. ВАРК92 шешімдері қабылданған нәтижелерінде, радиобайланыстың Регламентінің негізгі бөлігін құрайтын 1930-2690 МГц-ке дейінгі жиіліктік таратудың кестесіне өзгертулер енгізілді. Бұл кестелер барлық әлемде радиобайланыстың қызметтеріне лицензияны беру және жиіліктік енгізулердің процедураларын реттеу үшін қолданылады.

Тапсырмалар

1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.

2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.

3. Мәтіннен бес сөйлем таңдап алып, оны сұраулық шылаулардың біреуі арқылы (ма, ме, ба, бе, па, пе) және сұрау есімдіктері арқылы (кім? не? қай? қайсы? қандай? қалай? қайда? қайдан? қашан? қанша? т.б.) сұраулы сөйлемге айналдырып жазыңыз (барлығы он сөйлем).

4. Мәтіннен бес зат есімді теріп жазып, құрамына қарай талдаңыз. Мысалы: Санының – түбірі сан, зат есім; -ы –тәуелдік жалғауының 3-жағы; -ның - ілік септігінің жалғауы.

5. Мәтіннің қысқаша мазмұнын 5-6 сөйлеммен өз сөзіңізбен жазыңыз.

6. Мәтіннен ауыспалы осы шақтағы етістіктерді теріп жазыңыз (мысалы, сипаттал-а-ды, өткізіл-е-ді).

6-нұсқа

Дербес байланыстың әмбебап цифрлық жүйелері

Дербес байланыс жүйелерінің (PCS) және дербес байланыс желілерінің (PCN) дамылатын тұжырымы абоненттерге: тұрғын үйде немесе оның сыртында, ауылдық немесе қалалық жерде, көлікте, теңізде, қозғалмайтын жағдайда немесе егер олар жылдамдық экспресте сағатына жүз километр жылдамдықпен жылжыған кезде әр екі пункт арасында болатын абоненттерге түрлі ақпаратты таратуға мүмкіндік береді. Қазір құралатын стандарттардың үйлесімі бойынша халықаралық топтың әрекетінің арқасында әртүрлі елдерде әртүрлі PCS желілері бірегей әлемдік жүйеге қосыла алады. Жалпы пайдаланудың құрлық жылжымалы байланысының келешектік жүйесі (Future Public Land Mobile Telecommunications System, FPLMTS) деп аталатын әлемдік жүйенің дамуы, МСЭ тұрақты комиссиясымен – ВАРК үйлестіріледі. Шындық жаймалануы және осындай үлкен жүйенің жұмысы қазір іске асырылады. Сонымен, ұялық және баусымсыз телефондық жүйелердің кең таралуы осы мақсатқа жетудің негізгі кезеңі болып табылады. Жиілік спектрдің жарамды учаскелерінің керектігі көп жолдармен PCS дамуына шек қояды.

Үлкен PCS қамтамасыз үшін спектрдің қандай көлемі керек болатынын айтуға болмайды. Бұның жауабын беру жүйеге пайдаланушының талабы мен ұсынылатын қызметтерінің пайдаланатын технологиясының типіне байланысты. Спектрдің мәселесін шешу, жиіліктердің ауқымдарын тиімдірек пайдалануға болатын альтернативаларды табумен қорытындылады.

Жылжымалы байланыстың келешегі үшін жарамды технологиясы сапасында, спектрді кеңейту, жиіліктерді программалық қайта реттеу “ақырын” жолымен үйлестіре, арналарды уақытылы бөлумен көпстансалық (көптік) қатынау (АУБКҚ) әдісі және спектрді тікше кеңейтумен көпстансалық қатынау әдісі, сондай-ақ арналарды кодалық бөлу негізінде көпстансалық қатынау (АКБКҚ) болып табылады.

7-нұсқа

PCS аспектілерімен араласатын стандарт топтар

PCS бөлек аспектілерімен араласатын стандарттардың аумағында әрекет ететін топтар саны әлемде өсіп жатыр. Осындай топтарға электр байланысының халықаралық одағы, радиобайланыс бойынша халықаралық консультативтік комитет (РХКК) және оның уақыттық жұмыстық тобы (Interim Working Party, IWP), электрондық өндірістің америка қауымдастығы (Electronic Industries Association, EIA), телекоммуникациялық өндірістің асоциациясы (Telecommunication Industry Association, TIA), телеграф бойынша Халықаралық консультативтік комитеті (ТТХКК), стандарттау бойынша Америка Ұлттық институтының стандарттары бойынша комитет (American National Standards Institute, ANSI) және электроника және электротехника инженерлерінің институтының баусымсыз қатынауы бойынша комитет (Institute Electrical and Electronics Engineers, IEEE) болып табылады.

Цифрлық баусымсыз ұлттық және халықаралық үлкен PCS үшін, бір стандарты болғаны жақсы, бірақ бұл жабдық нарық талаптарына қарама- қарсылық жасайды. Оның өсуі көптеген жаңа қосымшалардың пайда болуын және осы жаңа қосымшаларды қостауға бірнеше жаңа стандарттарын құруға және осы стандарттың біреуі, өндіріс масштабының есебінен үлкен үнемдерді шақырар еді, осындай жағдай инновациялық шешімдер мен қолданулардың пайда болуын баяулатады. Егер қандай да бір стандарт қабылданса, жаңа стандарттардың өңделу процесі бірнеше жылға созылады.

8-нұсқа

Жедел әрекетті дербес компьютерлер және байланыс жүйелері

Жедел әрекетті компьютерлер – шағын әрі портативті құрылғы. Олар офистік үстелдегі компьютерде қолданылады және компьютерлік индустрияның тез өсетін сегментін білдіреді.

Lарtор табының (қыздырылған) компьютерлерге қарағанда жекеленген және аз өлшемді компьютерлері болады. Ноутбуктар, субноутбуктар, қолда (раlmtорs) және қалтада (handholds) ұстайтын компьютерлер әрі органайзер, пейджер және ұялы телефонның қызметтерін қосатын дербес цифрлық секретары (personal digital assistants) – осының бәрі кеңінен таралған, жаңартылған компьютерлер болып пайдаланылады.

Талдаушылар осы жаңа дербес компьютерлердің нарықта қатты өсуін жорамалдайды. Lарtор табының компьютерлері портативті болса да, бірқатар ыңғайсыздықтарды туғызады. Олар негізінде үстелдің үстінде жұмыс істейді, ал жаңа компьютерлер жұмыс процесінде орын ауыстырып жүріп пайдалануға ыңғайлы болу үшін жобаланған. Клиенттермен кездесетін сауда бөлімінің жетекшілері, өндірістік жиналыстарды жобалайтын инженерлер, өрістердің және зертханалық өлшеулердің мәліметтерін тіркейтін зерттеушілері, госпитальда ауруларды айналып өтетін мейірбикелер мен дәрігерлер, бұзылған нысандарды тексеріп байқайтын, қорларды басқаратын қойма қызметшілері және жүк жүргізушілері сот мәжілісі уақытында деректерді қалпына келтіретін адвокаттар, осының бәрі жаңа дербес компьютерлерді пайдаланса, көп уақытын ұтар еді.

Дербес компьютерлер адам жүргенде және тұрғанда жұмыс істей береді. Пайдаланушы бір қолымен компьютерді ұстап жұмыс істеуге, екінші қолымен ұялы телефонды немесе блокнотты, папканы ұстауға болады. Бұны Lарtор компьютерлерімен істеу мүмкін емес. Олармен жұмыс істейтін талаптарды қанағаттандыруға және ыңғайлы болу үшін дербес компьютерлер жұмыста қарапайым, берік, жеңіл әрі кішкентай болуы керек. Пайдаланушыларға жиі сымсыз желілер арқылы орта ЭЕМ және қашықталған деректер базасына жылжымалы және иіліп қатынау өте қажет болады, жалпы пайдаланудың халықаралық әрі ұлттық жалғанатын телефон желілеріне қосылатын жылжымалы радио желілері түрінде қажет.

9-нұсқа

Жылжымалы байланыс кезінде радиотолқындарды тарату

Жылжымалы байланыстың құрлық жүйелерінің типтік үлгісі, мысалы РСS немесе ұялық жүйенің тарату жолдары, өзіне негізгі стансаның жоғарыда көтерілген антеннаны (немесе бірнеше антенна) және түзу көрілімнің (LОS) желісі бойынша таратудың салыстырмалы қысқа учаскесін қосады. Сондай-ақ аса шағылысқан көптеген арнажолдары (яғни түзу емес көрілімнің – NLОS) және жылжымалы немесе тасымалданатын радиостансаның қабылдап-таратқышында немесе автомобильдерде орнатылған бір немесе бірнеше жылжымалы антенналар болады. Көп жағдайларда табиғи және жасанды кедергілерден жасалатын жылжымалы радиостансаның антенналары және қатынау нүктесі немесе негізгі стансаның антенналары арасында түзу көрілімнің шектеріндегі радиотолқындарды таратудың толық емес учаскесінің орны болады. Осындай жағдайларда радиотаратудың арнажолы, таратудың арнажолы кездейсоқ өзгеретін сияқты үлгіленуі мүмкін. Негізгі стансаның антеннасы 70 м биіктікте яғни ең биік ғимараттың шатырында орналасқан. Бос кеңістікте (dоеs) таралған түзу LОS арнажолы негізгі станса мен бірінші ғимарат арасында өтеді. Соның әсерінен түзу арнажолда (dо) өшу енгізіледі. Өрде алыста орналасқандар сигналдарды шағыстырады. Қабылдаған кезде шағылысқан кідіріскен сигналдарда түзу арнажолдың бәсеңді сигналдарының қуатымен салыстыратын қуаты болады.

Көп жағдайларда радиотолқындардың таралуы бір жолдан асатын болады, сондықтан осы жағдайды көпсәулелі таралу деп атайды. Таралудың арнажолы жылжымалы объектінің негізгі жабдығының орнын ауыстырғанда немесе қоршаған орта мен заттар қозғалған кезде өзгереді. Жұмыс істейтін үстелде орналасқан жылжымалы стансаның антеннасының биіктігі 1 м. Офистің орны жиі далдамен бөлінген. Орталық зертхана, қойма және өндірістік аумақ, қабырғамен және кейбір жерлерде металданған беттермен оқшауланған. Аздаған жайлап орын ауыстырулар көпсәулелік таратылымның жағдайының уақытын өзгертуге және қабылданатын сигналдың параметрлерін өзгертуге әкеледі. Мысалы, ұялы жүйенің абоненті жақындағы жандандырылған шапшаң автостраданың автотұрағында болатын автомобильде болады.

10-нұсқа

Жылжымалы телекоммуникациялық радиожүйелер

Соңғы жылдары телекоммуникациялық радиожүйелердің дамуы көшкін тәрізді орындалуда. Бұл әсіресе жылжымалы жүйелерге қатысты. Қазіргі кезде әлемде кең қолданысқа ие болған арналары жиіліктік, уақыттық, кодтық бөлінген жедел жүйелер (ұялы байланыстың AMPS, GSM, CDMA, транкингті EDACS, MPT1327 және т.б. стандарттары) пайдаланылады. Жылжымалы телекоммуникациялық радиожүйелер қызметтерін пайдаланушылар саны әрқашан өсуде. Бұл қызмет көрсету бойынша тарифтер мен пайдалынатын терминалдар құнының күрт төмендеуімен байланысты.

Алайда атап өтетін жай, бұл жүйелер бір-бірімен үйлеспейді және пайдаланушы әртүрлі жағдайларда әртүрлі терминалдарды пайдалануы тиіс (ұялы, пикоұялы DECT, транкингті, жерсерікті, пейджер). Сонымен қатар, әртүрлі елдерде дүниежүзілік роумингті қамтамасыз етпейтін жылжымалы радиобайланысының әртүрлі стандарттары қолданылады.

Барлық технологияларды бір стандартта үйлестіруді 1998-1999 жылдары шыққан әмбебап жедел телекоммуникациялық жүйелердің жаңа стандарты (UMTS) қамтамасыз етеді.

UMTS концепциясы (Universal Mobile Telecommunications System) 3 ұрпақтың жылжымалы телекоммуникация радиожүйенің құру шеңберінде орындалған.

ХХ ғасыр соңының маңызды көптеген жобаларының бірі - ІМТ-2000. Оның негізгі мақсаты – сымсыз рұқсат, ұялы және жерсерікті байланыс жүйелердің жанұясының 3-ұрпағын құру болған. ІМТ-2000 стандарттар жанұясына қойылатын негізгі талаптар – арзан терминалдар, дүниежүзілік роумингті қамтамасыз ету, микроұялы, ұялы және жерсерікті желілер үшін әмбебап шешімдерді орындау. Техника дамуының қазіргі кезеңінде екі режімді терминалдарды құру айтарлықтай қарапайымдалды және бір режімдіге қарағанда құнының артуы да елеусіз аз. Бұл факт жедел байланысының дамуында шешуші мезет болды.

Тапсырмалар

1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.

2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз .

3. Мәтіннен анықтауышты тіркестерді тауып жазыңыз.Үлгі: Сандық желі, ... .

4. Мәтінде өткен шақта тұрған етістіктерді теріп жазып, аударыңыз.

5. Мәтіннің бөліктерін мағынасына қарай сұрақтар қойыңыз.

6. Сияқты, тәрізді, арқылы, үшін шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.

11- нұсқа

Телекоммуникация жүйелерінің дамуы

B-ISDN сандық желісінің интеграциясы тәжірибеде 3 ұрпақ жүйелерінде АТМ технологияларының бірін пайдалану дегенді білдіреді. Мұның бәрі UMTS - пен бірге қазір қолданыстағы және болашақтағы стационарлы және жылжымалы байланыс операторларына сапалы жаңа қызметтер және қызмет көрсетудің кең аймағында жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары телекомуникация жүйелердің дамуы көшкін тәрізді орындалады. Бұл біздің өмірімізге енген “мультимедия” түсінігіне байланысты. Ортақ қабылданған атаудың жоқ болуына немесе қабылданған атау байланыстың дамуының нақты периодында қолданылғандықтан, “мультимедия” термині жоғарғы сапалы кеңжолақты және айтарлықтай әртүрлі ақпаратты таратумен байланысты жаңалықтардың бәрін білдіреді. 3 ұрпақ жүйелерінде қызметтер екі топқа бөлінеді: мультимедиялық емес (таржолақты сөз, төмен жылдамдықты мәліметтерді тарату, арналары коммутацияланатын желілер трафигі) және мультимедиялық (кеңжолақтық байланыстың ассиметриясы және интерактивті қызметтер, бейнені тарату және Internet–ке жедел рұқсат) .

Жедел абоненттер үшін мультимедиялық қызметтерге қажеттіліктің тез өсуі 2 ұрпақ жүйелеріне қолданылатын жиіліктер жолағына қарағанда айтарлықтай кең жолақ керек. Ең қолданылатын жоғарғы жолақтары 1 ГГц-тен төмен болатындығына қарағанда жиіліктер шегі артуда. ІМТ-2000 шекарасында жиіліктік ауқымның жоғарғы жиілігі 2,2 ГГц-ке дейін жетті және бұл шек емес. Жақында бұл жилікті 2,5 ГГц-ке дейін көтеру жоспарланады. ITU-да келтірілген жобалар жаңа технологияларды құрудың мүмкін болатын жолдарын түгел қамтымаған. Мысалы, GPRS және EDGE жаңа технологияларының негізіндегі GSM-ның эволюциялық даму жолдары UMTS IMT-2000 қызметтері біртіндеп енгізуге қолайлы әдіс болып табылады. Дамыған TDMA (IS-136) желілері UWC-136 стандартында орындалған.

3 ұрпақтың жылжымалы телекоммуникациялық жүйелердің құрылуы қазіргі кезде 2 ұрпақ шықпағаннан осыдан 10 жыл бұрын қиын болған. 2 ұрпақты енгізу әлемдік жарықта тез уақытта орындалып, ескі технологияларды “ығыстыру” жолымен жүзеге асты.

3 ұрпақ жүйелерін енгізумен қатар, ІМТ-2000 және 2 ұрпақ жүйелерінің бірге қолданылуының ұзақ периоды басталды. Ассортименттер мен көрсетілетін қызметтер құнының әртүрлілігінің арқасында жаңа технологиялар біріне-бірі кедергі жасамайды, ал керісінше бірін-бірі толықтырады.

12-нұсқа

Әмбебап жылжымалы радиожүйелерге өту

Ұялы байланыс құрылуының тарихы 1947 жылы Белл зертханасында (АҚШ) жылжымалы байланыс желілерін ұйымдастыру қағидасының ұялы концепциясы дүниеге келуінен басталды. Ол кезде тек жедел байланыс желілерін ұйымдастыруының негізгі қағидасы құрылған болатын. Тек 30 жылдан кейін 1970 жылы бұл қағида АҚШ-та AMPS ортақ қолданыстағы жылжымалы байланыстың ұялы желісі түрінде орындалады. Аз өзгерістерден кейін ол Ұлыбритания мен Жапонияда да қолданылды. AMPS жүйесі 800 МГц ауқымда жұмыс істеді және дуплексті ығысуы 45 МГц болатын жиілік жолағының ені 25 МГц екі жолақты пайдаланды. Кейінірек Финляндияда желіні құрудың ұқсас қағидасы пайдаланылды, 450 МГц ауқымында жұмыс істейтін NMT-450 (Nardik Mobile Phone) стандарты ойланып табылды. Ол Скандинавияның кейбір Азия елдерінде кеңінен таралды. Кейіннен жаңа стандарт 200 МГц ауқымында қолданыла бастады.

Ресейде ұялы байланыс тарихы NMT-450 стандартынан басталды, 1991 жылы Санк-Петербургте алғашқы байланыс оператор-компаниясы жұмыс істей бастады. Бұл бөлімше тек тез өсуге итермелеген бірінші ұрпағы еді. Кейіннен Қазақстанда, Ресейде, өзге де ТМД елдерінде өзге стандарттың желілері пайда бола бастады. 1994 жылы MPS стандартының қызметінің көрсететін алғашқы оператор жұмыс істей бастады.

13- нұсқа

GSM стандарты

Алғашқы ұрпақ қондырғыларының сәйкес келмеуі осы желілердің абоненттеріне өте маңызды қызмет - роумингті ұйымдастыруды мүмкін емес етті. Сондықтан 1982 жылы Скандинавия елдері, Голландия 900 МГц ауқымында ұялы байланыстың аймақтық Еуропалық сандық стандартын (2 ұрпақ жүйесі) құруды ұсынды. Бұл жүйеде телефон қызметінен басқа абоненттерге мәліметтерді, факстерді, қысқа хабарламаларда және тағы басқа мәліметтерді таратумен байланысты бірқатар қызмет көрсетілуі тиіс еді. Бұл ұсынысты Еуропаның барлық елдері қолдады және 1982 жылы ETSІ GSM жүйесіне стандарт шығарды. Келесі жылдары Еуропада бүкіл әлемде ұялы байланыстың дамуының болашағы ескеріліп, осы стандарт 1800 МГц ауқымында қабылданды. 1991 жылы GSM стандартының тәжірибиелік желілері құрылады және ол барлық жер шарына дүниежүзілік тарайды да, осының арқасында GSM аббревиатурасы жаңа шифрлануға ие болды – Global System for Mobile Communicaton. Бұл желіні құруда алғашқы болған Финляндия, мұнда ұялы байланысты қолданушылар саны ең көп (халқының 70%) болды. Қазақстанда GSM стандартындағы байланыс 1998 жылы пайда болды.

Қазіргі кезде AMPS жүйесі де дамуда, сандық DAMPS жүйесі құрылуда және берілген стандартын аналогты да, сандық та желілерінде жұмыс істей алатын абоненттік терминалдар шығарылуда. D-AMPS жүйесін пайдалану абоненттер санын арттыратындықтан, аналогты желілер артық жүктелген жерлерде ұялы байланыс сыйымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Жылжымалы ұялы байланыстың дамуында маңызды жыл – 1989 жыл болды. Осы жылы "Qualcomm" (АҚШ) фирмасы CDMA технологиясын жаңа 2 ұрпақтың сандық жүйесі құрды. Бұл технология ұялы байланыста PLC (Pp) пайдалану тиімділігін бірнеше есе арттырды да, аса үлкен сыйымдылықтағы желілерді құруға мүмкіндік берді. Бұл технология АҚШ-та және Азия елдерінде кең таралды. Батыс Еуропа елдерінде GSM стандарты негізіндегі желілер қарқынды дамыды. Ресейде 1997 ж. CDMA технологиясы негізінде абоненттік рұқсат желілері құрыла бастады.

14 - нұсқа

2 ұрпақ сандық стандарттының дамуы

1990 жылы МСЭ және стандарттаудың аймақтық құрылымдарында (ETSI – Еуропа, ARIB – Жапония, ANSI – АҚШ) ІМТ-2000 (International Mobile Telecommunication) 3 ұрпақ жылжымалы ұялы байланыс жүйелері қондырғыларына ортақ әлемдік стандарт құру бойынша жұмыстар басталады. Осы жұмыстарды орындауға негізінен түрткі болған жақын арада жедел жүйелерді пайдаланушыларда фиксирленген байланыстағы секілді қызметтерге қажеттілік туындайтындығында еді. 3 ұрпақ желісінде ортақ әлемдік стандартты құру жұмыстарының барысында әлемдегі алдыңғы қатарлы компаниялар жасаған ондаған түрлі ұсыныстар қарастырылды – ортақ стандартты таңдауда толық келісушілікке жету орындалмады. Нәтижесінде 3 ұрпақ стандарттарының бірнеше жанұясы пайда болды. Еуропада ІМТ-2000 жанұясына кіретін UMTS стандартының жылжымалы байланысының ұялы желілерін құруға лицензия берілді. Олардың коммерциялық пайдалануға енуі 2002 жылы орындалды.

2 ұрпақтың сандық стандарттарының дамуы.

Қазіргі кезде 2 ұрпаққа жататын сандық ұялы байланыс жүйелерінің жобаларының аналогты жүйелерден екі түрлі айырмашылығы бар:

а) аналогты жүйелерде әдетте қолданылатын арналарды жиілікпен бөлу (FDMA) орнына арналарын уақытпен (TDMA) және кодпен (CDMA) бөлу секілді спектральды тиімді модуляция әдістерін пайдалану мүмкіндігі;

ә) пайдаланушыларға сөзді және мәліметтерді шифрлау мүмкіндігімен тарату арқылы қызметтердің кеңейтілген спектрін ұсыну мүмкіндігі.

Таратудың және ақпаратты өңдеудің сандық әдістеріне өту стандарттар санын айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік берді. 1995 жылы әлемде үш стандарттағы сандық жүйелер пайдаланылды. Олар – GSM, D-AMPS (IS-54, кейіннен IS-136) және РDС пайдаланылды.

ЕTSI шеңберінде ұйымдастырылған Group Special Mobile (GSM) атты жылжымалы байланысының арнайы тобының қалауы бойынша құрылған ортақ Еуропаның GSM стандарты кең таралды. GSM стандартында жұмыс істейтін алғашқы коммерциялық желі 1992 жылы Германияда қолданылды. Содан бері стандарт үздіксіз дамуда. Ол Еуропада 1800 МГц (GSM-1800) және 450 МГц (GSM-400) жиіліктік ауқымында және АҚШ-та 1900 МГц (PCS) жиілікте жұмыс істеуге қалыптасқан.

АҚШ-та сандық технологияларды қалыптастырудың басталуы IS-54 стандартынан басталады. IS-54 1989 жылы TR4.3 TIA комитеті қолдады да, АҚШ-та қалыптасқан аналогты AMPS жүйелерінің сыйымдылығын арттыру мақсатында енгізілді. TDMA (D-AMPS) жүйесінде қазіргі заманғы технологиялық шешімдер негізделген. Ол AMPS жүйесінің (арна ені 30кГц) бір жиіліктік арнасында үш дыбыстық арнаны ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Осы стандарт негізіндегі алғашқы жүйелер 1992 жылы қолданысқа енді. АҚШ-та TDMA технологиясының 100-ден астам желісі бар.

15- нұсқа

CDMA жүйесі

Сандық ұялы байланыстың дамуы бойынша Еуропа мен Азиядан Жапония да қалмады. Ол 1994 жылы PDC (Personal Digital Cellular) өз стандартын, яғни ұялы байланыстың сандық дербес жүйесін қалыптастырды. PDC негізіндегі желілер ұлттық қолданысқа негізделген және әлемдік нарыққа айтарлықтай әсер етпейді. Жапонияда PDC желісі халқының 99%-ы тұратын барлық территорияны қамтиды.

CDMA жаңа технологиясының негізіндегі ұялы жылжымалы байланыстың алғашқы жүйесінің пайдаланылуы 1985 жылы қыркүйек айында Гонконгте басталды. Осыған дейін IS-95 стандартын ITU қолданған еді және ол MI 073 ITU-R ұсынысының құрамына кірді. CDMA негізінде құрылған және фиксерленген жылжымалы байланыстың да қызметтерін ұсынатын ұялы желілер саны өсуде. CDMA жүйесі негізінен сыйымдылығы өте үлкен немесе сөзді таратудың өте жоғары сапасы болатын желіні құру керек болғанда қолданылады.

Сандық технологияларды енгізуден кейінгі ұялы жүйелердің дамуындағы келесі маңызды қадам – желінің микроұялы және пикоұялы құрылымына көшу. Осындай желілерді пайдалану құрылыс нысандары тығыз қалалық аудандардың және жабық аймақтардың (офистер, жерасты гараждар және т.б.) абоненттеріне қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Микроұялы жүйелердің құрылу қағидасы макроұялы жүйелерден өзгеше болды. Оларда жиіліктік жоспарлау болмайды, хэндовер қамтамасыз етілмейді және сигнал деңгейінің өлшеу орындалмайды. 1992 ж. DECT (Digital European Cordless Telecommunications) Еуропалық стандарты қабылданды. Ол сәулелену қуаты аз (10-25 мВт) радиорұқсат технологиясын қамтамасыз етеді және абоненттік құрылғыларды өте тығыз орналастыруға мүмкіндік береді. Технологияның кеңінен енгізілуі 1995 ж. басталып, 2 млн.-ға жуық терминалдар сатылды. Сол жылдары бес жылдан соң DECT сымсыз офистік байланыс және WLL нарығында монополист болатындығына ешкім сенбеген еді.

Тарихи қалыптасқан жай радиобайланыстың кәсіби жүйелері (соңғы жылдары олар транкингті деп аталады) ұялы байланыс пайда болмастан бұрын пайда болған. Белгілі болғандай, кәсіби жүйелерге жедел жәрдемге, күзет қызметіне және тағы сондай секілді арнайы бөлімшелерге арналған әртүрлі ведомстволық және корпоративі радиожелілер жатады. Мұндай желілердің дамуы байланыс сапасын және құпиялылығын жақсарту бағытында орындалады.

Қазіргі кездегі қызметтердің көбісін бірінші ұрпақ жүйелері (SmartTrunk II, LTR, Multi-Net, Accessnet, Smartnet, EDACS, MPT 1327) толық көрсете алмады. Транкингті жүйелердің ерекшеліктері –жиіліктер жолағын тиімді пайдалану мүмкіндігі. Ол ретрансляциялық пункттің ортақ жиіліктік қорына еркін рұқсат алуды ұйымдастыру есебінен орындалады. Ретрансляциялық пункт әдетте бір-бірімен ортақ басқару шинасы көмегімен байланысқан бірнеше ретранслятордан тұрады. Транкингті жүйелердің иілмелі архитектурасы жеке шақыруларды да, бірнеше топтың және барлық желі абоненттерінің шақыруларын да жіберуге мүмкіндік береді. Мұндай жүйелерде стансаның сәулеленуге жұмысы әдетте үзіліссіз емес, радиотелефонның тангентін басқан кезде ғана орындалады да, бұл эфирдің артық жүктелуін азайтады.

Алайда бірінші ұрпақтың пайдаланылатын кәсіби байланыс желілері жоғары құпиялықты және кіру рұқсатынан сенімді қорғанысты қамтамасыз ете алмайды және абоненттердің аутентификациясын және абоненттік құрылғының идентификациясын орындай алмайды. Бұл мәселелер 2 ұрпақтық кәсіби байланыстың сандық жүйелерінде (АРСО, TETRA) шешілген, олар бір-бірімен сәйкестенбейтін аналогты стандарттардың көп түрін алмастыруға бағытталған.

16- нұсқа

АРСО 25 транкингті байланыс

АРСО 25 транкингті байланыстың сандық жүйесінің стандарты АҚШ- та шықты. Ол этаппен орындалады да, қолданылатын аналогты желіден сандыққа өту мақсатын көздейді. Техникалық жағынан екінші этапқа өту жиіліктер торының қадамын екі есе төмендетумен (6,25 кГц-ке дейін) және спектральды тиімді модуляцияны CQPSK пайдаланумен байланысты.

GSM ұялы байланыс стандартының жетістіктерінің әсерімен ETSI-да сандық транкингті радиобайланыс жүйесінің ортақ еуропалық TETRA (TransEuropean Trunked Radio) стандарты құрылды. TETRA әртүрлі жиіліктер ауқымында және бір-бірінен ерекшеленетін байланыс хаттамалары бар жүйені ең аз шығындармен орындауға мүмкіндік береді. Жиіліктік ресурсты үнемдеумен қатар техникалық мүмкіндіктерді арттыру шеңберінде болашақта 3 ұрпақ қызметтерін көрсету және енгізудің әртүрлі сценарийлерін TETRA жүйесі қамтамасыз етеді.

Жылжымалы жерсеріктік байланыс жүйесі орбитаға геостационарлық ғарыштық аппарат (ҒА) Marisat жіберілгеннен шамамен 30 жыл бұрын пайда болды. Алғашқыда жедел жерлік стансалар (ЖС) арнайы мақсаттағы жүйелер (теңіздік, әуе, автомобильді, теміржол) ретінде құрылды және шектеулі пайдаланушыларға бағытталды. Байланыстың сенімділігі жылжымалы нысандардың энергия қуаттылығының төмендігінен және аймақтың күрделі құрылымы әсерінен байланыс тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелерінен төмен болды. Бірінші ұрпақтың жерлік стансалары (Inmarsat және стандартты) негізінен орталық стансалары үлкен радиалды (радиалды-түйіндік) құрылымды корпоративті және ведомстволық желілерді құруға арналған.

Жедел жерсеріктік байланыс облысында революциялық түрлендірулер 90-жылдардың басында басталды және үш факторлармен түсіндіріледі: ғарыштық бағдарламаларды коммерциялизациялау; кіші орбиталық және орташа биік ҒА-ны пайдалану; сандық сигналды процессорларды (DSP) пайдалану арқылы барлық жерде сандық байланысқа өту.

Тапсырмалар

1 .Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.

2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.

3. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, шақ формасына қарай түрлендіріңіз.

4.Анықтауыштық қатынастағы сын есім+зат есім; сан есім+зат есім болып келген сөз тіркестерін теріп жазып, аударыңыз.

5. Мәтіннің қысқаша мазмұнын 5-6 сөйлеммен өз сөзіңізбен жазыңыз.

6. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, сөзбен жазыңыз.

17-нұсқа

Әмбебап жылжымалы радиожүйелерге өту

Конверсия процесі алдыңғы қатарлы әскери технологияларды коммерциялық бағдарламаға ауыстырумен орындалады. Нәтижесінде ҒА кіші орбиталарда (Iridium, Globalstar) орташа биік (ICO) болатын жерсерікті байланыстың дүниежүзілік жүйесінің бірнеше жобасы, сонымен қатар екі аймақтық жүйе (AceS және Thuraya) орындалды.

Жеке жерсеріктік байланыстың Iridium дүниежүзілік жүйесі 1998 жылдың соңында пайдалануға жіберілді. Бір жарым жыл жұмыс істеп болған соң, ол пайдаланылмай қалды. Керемет орындалған техникалық жоба нарықта сұранысқа ие болмады. Басты себептері - жерсеріктік жолдар (линиялар) бойынша дауыстық байланыс қызметтеріне сұраныстың төмендігі және маркетингтік саясаттың дұрыс орындалмауы.

Жүйе концепциясының құрылуы кезінде (1987 ж.) портативті жерсерікті телефон және пейджерлер ұсынысы қажет болып көрінді. Бір режімді (спутникті) және екі режімді (жерсерікті ұялы) абоненттік терминалдар Iridium жүйесінің қызметтерін көрсету стратегиясын қамтамасыз етуі тиіс еді. Алайда, Iridium жобасын құрушылар әлемде соңғы жылдары орын алған маңызды өзгерістерді есепке алмады. Олар, ең алдымен, жер үстіндегі байланыстың жетістіктерімен байланысты. Ұялы телефондардың жаңа модификациялары оңай және ыңғайлы, ал тарифтері жерсеріктік байланысқа қарағанда төмен. Сонымен қатар, жерсеріктік байланыста аккумулятор батареяларын зарядтаусыз жұмыс істеу уақыты аз және нысана ішінде жұмыс істеу мүмкіндігі шектеулі. Жерсеріктік байланыс ең қажет деген аудандар мен мұхиттарға келетін болсақ, белгіленген тарифтермен сөйлесушілер саны тым аз болады да, бұл эксплуатациялық шығындарды өтеуге мүмкіндік бермеді.

2000 жылы үш жүйені пайдалану басталды: Globalstar жеке жерсеріктік байланыстың дүниежүзілік жүйесі және аймақты (региональды) AceS және Thuraya жүйелері. Олар дауыстық байланысқа ғана емес, сонымен бірге мәліметтерді таратуға да арналған. 2001 ж. ICO жүйесі пайдалануға енді.

18-нұсқа

Жылжымалы радиожүйелерін жіктеу

2 ұрпақтың жылжымалы байланыс жүйелерін классификациялау кезінде үш негізгі шарт пайдаланылады: жүйенің мақсаты, көпстансалық рұқсат әдісі және арналарды дуплекстеу сұлбасы. Мақсатына және қызмет ету аймағының өлшеміне тәуелді жылжымалы байланыстың барлық жүйелері төрт класқа бөлінуі мүмкін:

- бір сәуледе қызмет көрсету аймағы 400-800 км және бір жерсерік үшін орбита биіктігіне байланысты дүниежүзілік қызмет көрсету аймағы 3000-8000 км болатын жерсерікті байланыс жүйелері;

- әсер ету радиусы 0,3-тен 35 км-ге дейінгі жылжымалы ұялы радиобайланыс жүйелері;

- антеннаның биіктігіне байланысты қызмет көрсету аймағының радиусы 2-50 км-ге болатын транкингті радиобайланыс (кәсіби) жүйелері;

- ұяшығының өлшемі 0,3 км-ге дейінгі сымсыз рұқсат ету жүйелері.

Ең алдымен, әртүрлі класс жүйелерінің арасындағы айырмашылық – құрамында және көрсететін қызметінің сапасында болып отыр. Ең жоғарғы сапаны ұялы желілер және сымсыз рұқсат ету жүйелері қамтамасыз етеді. Олар жедел абоненттер және стационарлы абоненттер (ортақ қолданыстағы телефон жүйелері, ISDN және т.б.) үшін екіжақты радиобайланыс қызметтерін ұсынады. Осыған ұқсас, бірақ мүмкіндіктері төмен қызметтерді жерсерікті жүйелер қамтиды. Транкингті жүйелерге келетін болсақ, олардың негізгі қызмет көрсету түрі жартылай дуплексті байланыс және абоненттерді топпен шақыру болып табылады.

Ұялар өлшемдері бірлік беттесу аймағына келетін абоненттер тығыздығына және қызмет көрсету территориясында абоненттердің орналасу сипатына тәуелді болады. Абоненттер тығыз орналасқан жерлерде радиусы 100 м дейінгі пикоұялар, ал құрылыс нысандары аз және тұрғындары көп аймақтарда микроұялар (0,1–0,5 км) ұйымдастырылады. Қала және қала маңындағы аймақты қамтитын макроұялы аймақтың әсер ету радиусы 30-35 км аспайды. Ауылдық жерлердегі абоненттерге қызмет көрсетуге келетін болсақ, ол жер үстіндегі ұялы және спутникті байланыс қолдану арқылы орындалады.

Ұялы желілер және сымсыз рұқсат ету жүйелері әр километріне абоненттердің орналасу тығыздығы 10000 Эрлангке дейінгі үлкен аудандарға қызмет көрсетуі мүмкін. Транкингті желілер график көлемі 1-2 Эрл/м² аспағанда тиімді. Ұялы желілерде спектральды тиімділігін арттыру үшін кең- жолақты TDMA немесе CDMA қолданылса, транкингті желілерде негізінен таржолақты TDMA немесе FDMA қолданылады.

Келесі ерекшелік – байланысты ұйымдастыру сұлбасында. Ұялы жүйелерде және сымсыз рұқсат жүйелерінде абоненттер арасында жеке /индивидуалды/ шақырулар орындалады. Сөйлесудің орташа ұзақтығы бірнеше минутқа жетуі мүмкін. Транкингті жүйелерде жұмыс режімі жеке / индивидуалды/ де, диспетчер арқылы да ұйымдастырылуы мүмкін қысқа шақыруларды (1 мин аз) таратуға негізделген. Транкингті жүйелерде байланысты орнату уақыты аз, атап айтқанда 0,3 сек-тан аспайды.

19-нұсқа

Жылжымалы байланыс жүйелерінің бөлінуі

Жиілікті қорды пайдалану әдісі бойынша жылжымалы байланыс жүйелері екі класқа бөлінеді:

- арналары абоненттерге қатаң белгіленген байланыс жүйелері;

- ортақ қызмет көрсету аймағында абоненттер орналасқанда сұраныс бойынша арнаны қамтамасыз ету жүйелері.

Арналары қатаң белгіленген жүйелерде байланыстың жоғарғы оперативтілігі қамтамасыз етіледі. Арналары қатаң белгілену қағидасы конвенционалды радиобайланыс жүйелерінде және бірқатар транкингті жүйелерде кең таралды. 2 ұрпақтың транкингті жүйелері дербес рұқсат ету жүйелеріне жатады. Олар таңдап алынған жиіліктер тобының шегінде немесе арнада жұмыс істеуге мүмкіндік береді, нақты бір арна белгіленген қорға бекітіледі. Ұялы желілерде және сымсыз рұқсат жүйелерінде абоненттері бір қызмет көрсету аймағында болғанда сұраныс бойынша арна бөлінеді.

Көрсетілген жүйелер саны толық болмағанымен, ол жүйелердің құрылуындағы айырмашылықтарды бағалауға мүмкіндік береді. 2 ұрпақ жүйелерінде жаңа жүйелік және техникалық шешімдерді пайдалану сигнал/шуыл (Eb/No) қатынасын жақсартуға мүмкіндік берді. Егер 1 ұрпақтың аналогты жүйелерінде Eb/No қатынасы 17-18 дБ-ге тең болса, 2 ұрпақ жүйелерінде бұл көрсеткіш 7-9 дБ-ге жетті. 2 ұрпақтың жылжымалы байланыс жүйелерінің белгіленген жиіліктік ауқым шеңберінде өткізу қабілетін арттыру және қызмет түрлері бойынша мүмкіндіктері шектеулі.

Олардың сыйымдылығының артуы жартылай жылдамдықты арналарға (GSM) өту, тиімді модуляция әдістерін пайдалану және секторлы антенналарды қолдану есебінен ғана орындалады. Ұяларды секторлау мен спектральді – тиімді модуляция әдістерін пайдалану олардың өткізу қабілетін арттыруға мүмкіндік береді, бірақ 10 еседен аспайды.

20-нұсқа

Арналарды бөлу технологиялары

Жүйенің құрылу және байланысты ұйымдастыру қағидалары екі негізгі түсінікті анықтайды: көпстансалық рұқсат және дуплексті ығысу. Көпстансалы рұқсат базалық стансаның бір уақытта бірнеше жедел стансаның сигналдарын қабылдау және тарату мүмкіндігін сипаттайды. 2 ұрпақ жүйелері үш технологиялар негізінде құрылады: арналары жиіліктік (FDMA), уақыттық (TDMA), кодалық (CDMA) бөлінген көпстансалық рұқсат әдістері.

Дуплексті ығысуға келетін болсақ, ол бір жолмен (линиямен) екі бағытта ақпарат алмасу мүмкіндігін сипаттайды. Дуплексті тарату арналары жиіліктік (FDD) және уақыттық (TDD) бөлінген болып бөлінеді. Қазіргі қолданыстағы 2 ұрпақ жүйелерінің көбі, (DECT басқасы) жиіліктік дуплексті ығысуды пайдаланылады.

TDD режімінде абоненттер арасындағы екіжақты байланыс тарату және қабылдау арналарын уақыттық тығыздаудың бір тасушысында орындалады, бұл жүйені белгіленген жиіліктер жолағын пайдалану жағынан тиімді етеді. FDD-ге қарағанда TDD режімінде қос жиіліктер жолағы қажет емес, ал бұл ұяларды іздеу процедурасын оңайлатады және ұялар арасында арнаны тиімді орналастыруға мүмкіндік береді.

TDD режіміндегі трафик тікелей және кері арналарда симметриялы да, ассимметриялы да бола алады. TDD келесі артықшылығы – дуплексердің болмауы әсерінен біррежімді терминалды қарапайым орындау мүмкіндігі.

FDMA әдісі жылжымалы байланыстың әдеттегі аналогты жүйелерінде де, өзге әдістермен қатар 2 ұрпақтың сандық жүйелерінде де кеңінен қолданылады. Жиіліктік бөліну кезінде әрбір абонентке сөйлесу уақытына барлық рұқсат етілген жиіліктер ауқымынан бөлек арна (спектрдің тар аймағы) бөлінеді. Жеке байланыс жағдайында жиіліктік арнаның ені 25-30 кГц болды. Осылайша, уақыттық фактор емес, абоненттерді бөлу кезінде жиіліктер бойынша айырмашылық қолданылады. Бұл бірқатар артықшылықтарға әкеледі. Барлық ақпарат нақты уақытта таралады. Байланысты ұйымдастыру жағынан да жиіліктік бөлу ыңғайлы. FDMA негізгі кемшілігі – активті емес көп абоненттер санына қызмет көрсету кезінде төмен өткізу қабілеті.

21-нұсқа

Мультимедиялық жылжымалы байланыстың дамуы

3 ұрпақ технологияларының алдыңғы технологиялардан қағидалы ерекшелігі – қазіргі қызмет түрлерінің барлық спектрін (сөзді тарату, арналар коммутациясы және пакеттер коммутациясы режимінде жұмыс істеу, Internet қосымшасымен әсерлесу, ақпаратты жоғары байланыс сапасымен симметриялы және ассимметриялы тарату) қамтамасыз ету мүмкіндігі және өзге жүйелермен сәйкестену кепілдігі. 3 ұрпақ жүйелерінде қызметтерді екі топқа бөлуге болады: мультимедиялық емес (сөзді таржолақты тарату, мәліметтерді төмен жылдамдықпен тарату, коммутациялы желілер трафигі) және мультимедиялық (ассиметриялы және интерактивті). Осы жүйелердің жаңа қасиеті - олар компания-операторларға өз бетінше белгілі аймақ және қызмет түрлеріне деген сұраныстың өсуіне байланысты қосымшаларды, функцияларды және қызметтерді шығаруға мүмкіндік беруі.

Мультимедиялық жылжымалы байланыстың даму тенденциясын зерттеу оны пайдаланушылар санының артуын болжауға мүмкіндік береді. UMTS – форумының мәліметтері бойынша 200 млн. Еуропа абоненттерінің ішінде 2005 жылы 3 ұрпақтың байланыс қызметтерін пайдаланушылар саны 16 %-ды құрайды (32 млн). Мультимедиялық трафик көлеміне келетін болсақ, ол 2005 ж. 60 %-дан асады да, тариф трафикке қарағанда айтарлықтай аз өседі.

Бейнеконференц - байланыс облысындағы соңғы жетістіктері болып табылады. Оның дамуы 3 ұрпақ жүйелерінде кең таралатынын болжауға мүмкіндік береді. Жақын араға дейін бұл түр 144 кбит/с (BRI) немесе 384 кбит/с (3 базалық BRI арнасын пайдалану арқылы) тарату жылдамдығын қамтамасыз ететін ISDN желісі үшін ғана сипатты еді.

Тапсырмалар

1.Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.

2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.

3. Мәтіннен термин сөздерді теріп жазып, өзгеше мәтін құраңыз.

4. Изафеттік сөз тіркестерін теріп жазып, аударыңыз.

5. Мәтіннен бес зат есімді теріп жазып, құрамына қарай талдаңыз. Мысалы: санының – түбірі сан, зат есім; -ы – тәуелдік жалғауының 3-жағы; -ның - ілік септігінің жалғауы.

6. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз.

22-нұсқа

3 ұрпақ жүйелерінің қызметтері

Internet пайдаланушыларының қарқынды өсуі және жедел байланыс дамуын осы екі технологиялардың бірігуі туралы болжауға мүмкіндік береді. Бүгінде бейнекоференц-байланысқа сұраныс артуда. Жедел терминалдан Internet желісіне жоғары сапалы рұқсат алу мүмкіндігіне байланысты бірқатар мәселелерге қарамастан, уақыт өткен сайын бұл қызмет негізгілердің бірі болады деп болжауға мүмкіндік береді. ХЭО қалыптастырған трафик таралу тенденциясының анализі бойынша 3 ұрпақтың жерсеріктік жүйелер қызметтерінің көлемінің ең көп өсуі Оңтүстік және Солтүстік Америкада, Жапонияда және Азияда байқалады. Еуропаға келетін болсақ, мұнда жерсеріктік байланыс қызметтерінің көлемі артады.

3 ұрпақ қызметтері виртуалды үй ортасы технологиясы VHE (Virtual Home Environment) ұсынатын қызметті қосады. Оның негізгі идеясы – жеке қызмет жиынын бір желі шегіден бір терминалдан екіншісіне ауыстыруда. Бұл қызметтерді тек фиксирленген байланыс технологиясы қамтамасыз ете алатын еді. Пайдаланушы сол мүмкіндіктерді, интерфейстерді және қызметтерді осы мезетте қандай желіні пайдалануына тәуелсіз қолдана алады. 3G көмегімен нақты уақыт режімінде бейнелер мен мультимедиялық мәліметтерді тарату мүмкін болды. 3 ұрпақ жедел желілері қазіргі кезде GSM, TDMA, cdmaOne және PDC желілерінің көмегімен таралатын мультимедиялық емес қызметтер спектрінің кеңеюін қамтамасыз етті. 3G жүйесі құрылуының болашағы 2G жүйесіне қарағанда зор. 2G жүйесінің әлемдік нарықта енуі аз уақытта және өзге ескі технологияларды олармен сәйкестендірмей-ақ “ығыстыру” жолымен дамыды.

3G жүйелерінің пайда болуымен ІМТ-2000 және 2G жүйесінің бірге пайдалану кезеңі басталды. Жиынның және көрсетілетін қызмет құндарының әртүрлілігінің әсерінен жаңа технологиялар бәсекелес болмайды, олар бір-бірін толықтырады. 3 ұрпақ қызметтерінің одан әрі дамуы әсерінен 2G абоненттік желісінің қызметтерін 3G желісіне ауыстыру көзделуде. Әртүрлі ұрпақтарда байланыс желілерінде абоненттер санының өзгеру динамикасы 2-суретте көрсетілген.

Әртүрлі ұрпақтардың өзара сәйкестігін айтқанда, қазірде болашақтың желілік инфрақұрылымына 4GW (4^th General Wireless Infrastructures) жататын немесе 4G ұрпағы болатын ХХІ ғ. технологияларын да атап өту керек. 4G-ға өту кезінде дүниежүзілік жоғары жылдамдықты магистральды базалық желілер ұйымдастыру (3G ұрпағында оларды тек дамыту көзделеді), 5-тен 60 ГГц жиіліктер ауқымдарында жаңа радиоинтерфейстерді құру, барлық кәсіби және тұрмыстық құралдарды орнатылған радиорұқсат әдістерімен жабдықтау, мәліметтер қорына (анықтамалық-ақпараттық, географиялық, медициналық) жедел рұқсатты қамтамасыз ету, сонымен қатар жедел пайдаланушылар үшін телерадиохабарлау қызметтерін ұсыну қажет болады.

23 - нұсқа

Жерсеріктік жылжымалы байланыстар

Telesat Mobile, Inc. (TMI) және American Mobile Satellite Corporation (AMSC) компаниялары, Канада және АҚШ-та жылжымалы жерсеріктік байланыстың қызметтерін қамтамасыз етуге рұқсат алды. 1995 жылы 5 кГц жолағының ені бар арналарда 4,8 кбит/с жылдамдықпен сөзді тарату үшін торкөзді кодалаумен 16-позициялық шаршы АМ (16-QAM) пайдаланатын әрекеттеуші жүйесі пайда болды.

Жылжымалы жерсеріктік қызметтер үшін жиіліктік ауқымдары 1992 жылы Бүкіләлемдік радиоконференцияда (ВАРК'92) электрбайланыстың халықаралық одағының (ЭХО) эгидасының атында жылжымалы жерсеріктік қолдануларды сүйемелдейтін қызметтерінің қосымша жиіліктік спектрін таратуға шешім берілді.

Бұл қызметтер технологияға байланысты оларға жерсеріктерді құру және жіберу, компьютерлік қолданбалы программалық қамтамасыз ету және шалаөткізгіш элементтік базаны құру жатады. ВАРК92 шешімдері қабылданған нәтижелерінде радиобайланыстың регламентінің негізгі бөлігін құрайтын 1930-2690 МГц-ке дейінгі жиіліктік таратудың кестесіне өзгертулер енгізілді. Бұл кестелер барлық әлемде радиобайланыстың қызметтеріне лицензияны беру және жиіліктік енгізулердің процедураларын реттеу үшін қолданылады.

Төмен орбиталық серіктердің негізіндегі жылжымалы байланыс деректерді, соларға ұқсайтын ұялардың және сөзді тарататын жылжымалы жүйелерінің, сондай-ақ дербес байланыстың жаңа пайда болған жүйелерінің (РСS) пайдаланушылары үшін экономикалық тиімді шешімі болып табылады. Мысалы, TRW компаниясының Odyssey жүйесі 250 АҚШ доллары шегінде құны бағаланатын деректер мен сөздердің жылжымалы автомобильдік немесе тасымалдауға ыңғайлы абоненттік терминалдарымен Тынық мұхитты, Азияны және Еуропаны бастапқы қызмет көрсетуге мүмкіндігі болады. Бұл баға құрлық қызметтер үшін ұялы, қарапайым цифрлы және жылжымалы тасымалдауға ыңғайлы терминалдардың көбісінің бағасымен әзірше нашар бақталасады.

24 - нұсқа

«Хаббл» ғарыштық телескопы

«Хаббл» ғарыштық телескопы (ағылш. Hubble Space Telescope) - Жерді айналып орбитамен ұшатын автоматты обсерваториясы, Эдвин Хаббл құрметіне аталған. «Хаббл» телескопы - НАСА мен Еуропа ғарыш агенттігі бірлескен жобасы, НАСА-ның үлкен обсерваториялары тізіміне кіреді.

Телескоптың ғарышта орналасуы жер атмосферасы мөлдір емес ауқымдарда электромагниттік сәулелерді тіркеуге, ең алдымен, инфрақызыл ауқымын тіркеуге мүмкіндік береді. Атмосфера әсерінің жоқтығынан телескоптың айыру қабілеттілігі дәл сондай жер бетіндегі телескоптікінен 7-10 есе үлкен.

Орбиталды телескоп ұғымы алғаш рет 1923 жылы шыққан Герман Оберттың «Ғаламшараралық кеңістіктегі зымыран» атты кітабында айтылады.

1946 жылы америкалық астрофизик Лайман Спитцер «Жерден тыс орналасқан обсерватория ерекшеліктері» атты мақала жариялайды. Мақалада осындай телескоптың екі негізгі ерекшелігі көрсетіледі. Біріншіден, оның бұрыштық ажыратуы, атмосферадағы турбуленттік ағынмен емес, тек қана дифракциямен шектеледі, сол кезде жердегі телескоптардың ажыратулары 0,5 тен 1,0 бұрыштық секундты құрайтын, ал ажыратудың теоретикалық шегі дифракция бойынша айнасы 2,5 метр болатын телескоп үшін шамамен 0,1 секунд болды. Екіншіден, ғарыштық телескоп бақылауды инфрақызыл және ультракүлгін ауқымдарда жүргізе алатын еді, ол жағдайда жер атмосферасының сәулелерді жұтуы әжептәуір болды.

Л.Спитцер өзінің ғылыми мансабының басым бөлігінде осы жобаны іске асыруға тырысып бақты. 1962 жылы АҚШ Ұлттық ғылым академиясы жариялаған баяндамада орбиталды телескопты жасауды ғарыштық бағдарламаға қосуға кеңес береді, осылайша 1965 жылы Спитцер ірі ғарыштық телескоптың ғылыми тапсырмалары мен орнын анықтайтын комитет басшысы болып тағайындалады.

Ғарыштық астрономия екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қарқынды дами түсті.

1946 жылы күннің ультракүлгін спектрі алғашқы рет алынды.

Орбиталды телескопты «Ариэль» бағдарламасы аясында Күнді зерттеу мақсатында Ұлыбритания 1962 жылы ұшырған, 1966 жылы НАСА алғашқы орбиталды OAO-1 обсерваториясын жіберген. Бірақ бұл миссия электрлік аккумулятордың старттан кейін үш күннен соң істен шыққандықтан, сәтсіздікке ұшырайды. 1968 жылы OAO-2 ұшырылды, ол 1972 жылға дейін, есептелген жарамды мерзімінен бір жыл артық қызмет істеп, жұлдыздар мен галактикалардың ультракүлгін сәулелерін бақылады.

OAO миссиялары айқын түрде орбиталды телескоптор маңызын көрсетіп берді, сондықтан 1968 жылы НАСА 3 м диматерлі рефлектор-телескопының құру жоспарын мақұлдады. Жобаны шартты түрде LST (ағылш. Large Space Telescope) деп атады. Ұшыру 1972 жылы жоспарланды. Бағдарлама қымбат құрылғының ұзақ мерзім жұмыс істеуін қамтамыз ету үшін телескопқа қызмет көрсету мақсатында тұрақты түрде пилотты экспедициялар жіберіліп тұруына екпін жасады. Сонымен қатар дамытылып жатқан «Спейс шаттл» бағдарламасы сәйкес мүмкіндіктер қамтамасыз етуге үміт берді.

25-нұсқа

Жобаны қаржыландыруға күрес

ОАО-ның сәттілігі арқасында астрономиялық қоғамдастықта ірі орбиталды телескоп салу керек деген тұжырым қалыптасты. 1970 жылы НАСА техникалық жақтарын зерттеу мен жоспарлау және ғылыми зерттеулер бағдарламасын құрайтын екі комитет ашады. Келесі қиындық қаржыландыруға келіп тірелді, бұл кез келген жер бетіндегі телескоптан әлде қайда көбірек қаражатты қажет етедін еді. АҚШ конгресі келтірілген сметада ұсынылған көп бөлігіне күмән келтіріп, бастапқыда екі ауқымды зерттеу жасауға мүмкіндік беретін құрылғылары мен обсеватория ішкі құрылысына кететін әжептәуір қаржысын кесіп тастайды. 1974 жылы, Форд бастаған, бюджет шығындарын қысқарту бағдарламасы аясында Конгресс жобаны қаржыландырудан толықтай бас тартады.

Бұған жауап ретінде астрономдар кең ауқымды компания ұйымдастырды. Көптеген ғалымдар тікелей сенаторлары мен конгресмендермен кездескен, сонымен қатар ірі хаттар да жіберілді. Ұлттық ғылым академиясы орбиталды телескоп маңызы көрсететін баяндама жасайды, нәтижесінде сенат Конгресс бастапқыда жоспарлаған қаражаттың жартысын беруге келіседі.

Қаржылық таршылығынан шығынды азайтып, кішіректеу құрылғы жасақтау үшін жобаны да қысқартуға тура келеді, соның ішінде айна диаметрін 3-тен 2,4 метрге дейін қысқарту болды. Сонымен бірге тест жасау мен жүйені жетілдіру мақсатындағы біржарым метрлік телескоп жобасынан да бас тартылды, әрі Еуропалық ғарыш агенттігімен әріптестік құру шешілді. ЕҒА қаржыландыруға қатысуға келісті әрі обсерваторияға керек бірнеше өз құрылғылары мен күн батареясында беретін болды, ал НАСА осы үшін еуропалық астрономдарға кемінде 15 % обсерватория бақылау уақытын беретін болды. 1978 жылы Конгресс 36 млн доллар көлеміндегі қаржыландыруды мақұлдады, осыдан кейін бірден толыққанды ауқымды жобалау жұмыстары басталып кетті. Ұшыру мерзімі 1983 жылға жоспарланған. 1980 жылдар басында телескопқа Эдвина Хаббл есімі берілді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік: Радиотехника, электроника және байланыс, 6-том. - Алматы, 2000.

2. Төлеуп М. М. Қазақ тілі Радиотехника факультеті мамандықтары бойынша мәтіндер материалдары негізінде сөйлеу біліктілігін дамытуға арналған әдістемелік нұсқаулар мен практикалық тапсырмалар (Әдістем. көрсеткіш). - Алматы: АЭжБИ, 2001.

3. Арыстанғалиева Д. М. ҚАЗАҚ ТІЛІ-1: 5В074600 – Ғарыштық техника және технология мамандығының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. - Алматы: АЭжБУ, 2011.

4. Төлеуп М. М., Дүкенбай С. Х., Тілембекова А. Ы. Қазақ тілі: Оқу құралы. Энергетика және байланыс мамандары үшін қазақ тілі, - Алматы: АИЭС, 2001.

5. Тілембекова А. Ы. Қазақ тілі: Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік көрсеткіштер (радиотехника және байланыс факультетінің студенттері үшін) – Алматы: АЭжБИ, 2003.-38 б.

6. Ниеталин. Электр байланыс теориясы. – А. 1994.

7. Коньшин С. В., Ағатаева Б. Б. Жылжымалы телекоммуникациялық радиожүйелер: Оқу құралы. - Алматы: АЭжБИ, 2008.

8. Коньшин С. В., Сабдыкеева Г. Г. Жылжымалы объектілері бар байланыс жүйелерінің теориялық негіздері: Оқу құралы. - Алматы: АЭжБИ 2005.

Мазмұны
1	Байланыстың ұялы, жылжымалы және дербес жүйелері	3
2	Цифрлық ұялық жүйелері	4
3	Кәсіптік жылжымалы радиобайланыстың жүйелері	5
4	Жерсеріктік жылжымалы байланыстар	6
5	Жерсеріктік жылжымалы қызметтің ауқымдары	7
6	Дербес байланыстың әмбебап цифрлық жүйелері	8
7	PCS аспектілерімен араласатын стандарт топтар	9
8	Жедел әрекетті дербес компьютерлер және байланыс жүйелері	10
9	Жылжымалы байланыс кезінде радиотолқындарды тарату	11
10	Жылжымалы телекоммуникациялық жүйелері	12
11	Телекоммуникация жүйелерінің дамуы	13
12	Әмбебап жылжымалы радиожүйелерге өту	13
13	GSM стандарты	14
14	2 ұрпақ сандық стандарттының дамуы	15
15	Әмбебап жылжымалы радиожүйелерге өту	16
16	АРСО 25 транкингті байланыс	17
17	Әмбебап жылжымалы радиожүйелерге өту	18
18	Жылжымалы радиожүйелерін жіктеу	19
19	Жылжымалы байланыс жүйелерінің бөлінуі	20
20	Арналарды бөлу технологиялары	21
21	Мультимедиялық жылжымалы байланыстың дамуы	22
22	3 ұрпақ жүйелерінің қызметтері	23
23	Жерсеріктік жылжымалы байланыстар	24
24	«Хаббл» ғарыштық телескопы	25
25	Жобаны қаржыландыруға күрес	26