Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ
Орыс және қазақ тілдері кафедрасы
ҚАЗАҚ ТІЛІ-1
5В074600
– Ғарыштық техника және технологиялар
мамандығының студенттері үшін № 2, 3 семестрлік өздік
жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік
нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы. 2-бөлім
Алматы 2013
ҚҰРАСТЫРУШЫ: Арыстанғалиева Д. М. Қазақ тілі-1: 5В074600 – Ғарыштық техника және технологиялар мамандығының студенттері үшін № 2, 3 семестрлік өздік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар мен өздік тапсырмалар топтамасы 2 бөлім – Алматы: АЭжБУ, 2013.-36 б.
Әдістемелік нұсқауда 5В074600 – Ғарыштық техника және технологиялар бакалаврының оқу бағдарламасына сәйкес орындалатын семестрлік өздік жұмыстарға арналып құрастырылды.
Бұл нұсқауда ғарыштық техника және технология мамандығына қатысты аударуға арналған мәтіндер және мәтін контексі бойынша тапсырмалар берілген.
Әдістемелік нұсқау ғарыштық техника және технология бағытында оқитын студенттерге арналған.
Әдеб. көрсеткіші – 8 атау.
Пікір беруші: тех. ғыл. канд., профессор Көпесбаева А.Ә.
“Алматы энергетика және байланыс университетінің” коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2013 жылғы жоспары бойынша басылады.
© “Алматы энергетика және байланыс университетінің ” КЕАҚ, 2013 ж.
2013 ж. жиынтық жоспары, 49 реті
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.
3. Мәтіннен тұйық етістікте тұрған сөздерді теріп жазып, қай септікте тұрғанын анықтаңыз. Мысалы, құрастыруға – құрастыру, -ға - барыс септігі жалғауы.
4. Мәтіннен бес сөйлем таңдап алып, оны сұраулық шылаулардың біреуі
арқылы (ма, ме, ба, бе, па, пе) және сұрау есімдіктері арқылы (кім? не? қай? қайсы? қандай? қалай? қайда? қайдан? қашан? қанша? т.б.) сұраулы сөйлемге айналдырып жазыңыз (барлығы он сөйлем).
5. Мәтіннен бес зат есімді теріп жазып, құрамына қарай талдаңыз. Мысалы: санының – түбірі сан, зат есім; -ы - тәуелдік жалғауының 3- жағы; -ның – ілік септігінің жалғауы.
6. Мәтіндегі сан есімдерді жазбаша жазыңыз.
1 нұсқа
Орталықтың жобалау құрылысын ұйымдастыру
Ғарыштық телескопты жасау жұмысы көп компаниялар мен мекемелерге бөлініп берілді. Маршалл ғарыш орталығы жобалау, құрастыруға жауап берсе, Гаддард ғарыштық ұшу орталығы ғылыми құрылғыларды жасауды жалпы басқаруды қолға алды әрі жердегі басқару орталығы ретінде таңдалды. Маршалл орталығы телескоптың оптикалық жүйесін жобалау мен жасау (ағылш. Optical Telescope Assembly, OTA) және дәл бағдарлау бергіштерін (датчиктерін) жасауға «Перкин-Элмер» компаниясымен келісімшарт жасады. «Локхид» корпорациясы телескоп үшін ғарыштық аппарат жасауға келісімшарт алды.
Бортында «Хаббл» телескопы бар «Дискавери» шаттлы бастапқыда телескопты орбитаға жіберу 1986 жылдың қазан айына жоспарланған еді, бірақ «Челленджердің» 28 қаңтардағы апатынан кейін «Спейс шаттл» бағдарламасы бірнеше жылға тоқтатылғандықтан, ұшыруды басқа уақытқа шегеруге тура келді.
Осы уақыт кезінде телескоп жасанды түрде тазаланған атмосфералы бөлмеде сақталды, ал борттық жүйелері кей бөлшектері қосылып тұрды. Сақтауға да айына 6 млн. доллар шығын кетті, сәйкесінше жоба бюджеті де одан ары аса берді.
Мәжбүрлік дер кезінде ұшуды шегеру бірқатар жетілдіруді енгізуге ықпал етті: күн батареялары одан да тиімдісіне ауыстырылса, борттық есептеу кешені, байланыс жүйесі де жетілдіріле түсті, сонымен бірге қорғаныс қаптамасы құрылымы да телескопқа орбитада қызмет көрсетілуін жеңілдету мақсатында өзгертілді. Оның үстіне телескопты басқару үшін бағдарламалық қамтамасыздандыру 1986 жылы дайын болмады және іс жүзінде толықтай ұшыру алдында ғана 1990 жылы жазылып бітті.
Шаттлдар қайта ұша бастағанда 1988 жылы ұшыру біржола 1990 жылға көзделді. Ұшыру алдында айна бетінде жиналған шаңды сығылған азотпен тазартылды, ал барлық жүйелері толықтай бір тексеріліп шығады.
«Дискавери» Шаттлы STS-31 1990 жылдың 24 сәуірінде ұшырылып, ал келесі күні телескоп есептелген орбитаға шығарылады.
Жобалау барысында алғашқы бюджеті 400 млн. болғанымен, ақыры жалпы 2,5 млрд. доллар кетті. Жобаның жалпы құны 1999 жылғы есеп бойынша АҚШ жағынан 6 млрд. доллар және ЕҒА жағынан 593-қа шыққан.
2 нұсқа
Күн
Күн - Күн жүйесінің орталық жұлдызы. Күн - G-спектрлік түрлі жұлдыз, оның диаметрі 696 000 км, 333 000 × Жер массасы, 1 300 000 × Жер көлемі 1410 кг/м3 орташа тығыздығы бар. Экуаторы эклиптика жазықтығына 7.25º бұрыш мөлшерімен еңкейіп тұр. Негізінен сутегі менгелийден құрылған. Көзге көрінетін беті «фотосфера» (температурасы 6000 К) деп аталады.
Күн – қатты қызған (беткі температурасы – 6000С) плазмалық шар (тығыздығы 1,4 г/м3). Оның лаулаған от пен протуберанецтер орналасқан тәжі бар. Күннің сәуле шығаруының, күннің белсенділігінің 11 жылдық циклі бар. Күннің белсенділігінің ең жоғарғы шегінде оның бетінде ерекше көп дақ байқалады. Сутегінің гелийге айналуы кезінде Күннің ішкі құрылысы 1–Гелийлік ядро; 2 - конвекция зонасы; 3 - хромосфера; 4 - фотосфера; 5 – күн дақтары; 6 - протуберанецтер; 7 - тәж термоядролық реакциялар күн энергиясының көзі болып табылады. Алғаш рет термоядролық реакциялардың жүріп өтуіне қажетті температураны теориялық түрде Артур Эддингтон есептеп шығарған. Неміс физигі Ганс Бете (1967 жылы Нобель сыйлығын алған) Күнде жүретін сутегімен гелийдің термоядролық синтезінің реакциясын есептеп шығарды.
Күн жүйесі мен жұлдыздардың пайда болуы жайлы кез келген проблема немесе болжамның (гипотезаның) негізінде ғаламның үш фундаменталдық ерекшелігі бар: біріншіден, ғаламдағы заттардың басым көпшілігі сутегіден (75%), гелийден (25%) және басқа да химиялық элементтердің азғантай бөліктерінен құралған; екіншіден, ғаламның кез келген нүктесінде жұлдызаралық газ және шаң бар; үшіншіден, ғаламда барлық заттар айналмалы және турбулентті қозғалыста (галактиканың формасы спираль тәріздес, жұлдыздар айналуда, ғаламшарлар (планеталар) күнді айналады және т.б.). Сондай-ақ бізге Күн жүйесінің жасы 5 млрд жылға тең екендігін білеміз. Бұл мағлұмат бізге ғаламның өзіміз орналасқан бөлігінің тарихын елестетуге мүмкіндік береді.
Күн жүйесінің пайда болуы жөнінде бірнеше болжамдар (гипотезалар) бар. Өткен ғасырда осындай болжамды (гипотезаны) И.Кант ұсынды. Бұл болжамды (гипотезаны) П. Лаплас қолдады. Жақын арада ғана В.Фесенков пен О. Шмидтің жаңа болжамдары (гипотезалары) пайда болды. Бұл болжамдардың басқа болжамдардан айырмашылығы, оларға сәйкес ғаламшарлар (планеталар) бастапқы ыстық компоненттерден емес, суық күйдегі заттардан түзілген. Швед астрофизигі Х.Альвен ұсынып, кейін Ф.Хойл жетілдірген Күн жүйесінің пайда болуы болжамының (гипотезасының) электромагниттік нұсқасы (варианты) қазіргі таңда кең таралған.
3- нұсқа
АҚШ ғарыш агенттігінің роботтары Марс бетін зерттеп жүр
Марсқа қос роботын жөнелткен кезде АҚШ-тың НАСА ғарыш агенттігі бұл істі бірнеше айға ғана деп жоспарлаған еді. Алайда қазіргі кезде ол роботтардың әлгі ғаламшарда (планетада) жүргендеріне 900 күн болыпты. Осы екі аралықты ол аппараттардың жөнелткен ақпараттары Жердегі ғалымдардың Марс жөніндегі білімдерін одан әрі ұлғайта түсуде.
Ол роботтар Марста біресе суықтан қатып қалып, енді бірде жылып, дауылдар соққысына ұшырап, құмды жерде бөгеліп, түрлі кедергілерді бастан кешірсе де, әлі күнге жұмыс істеп жатыр. Осылайша, жұмыс мүмкіндігі 90 күнге жетеді деп жоспарланған ол екі аппарат 900 күннен бері жұмыс үстінде. Марс ғаламшарын (планетасын) зерттеп жүрген ол америкалық қос робот “Спирит” және “Оппортунити” деп аталады. Ол екеуі де ғаламшардың (планетаның) екі жақ бетіне келіп түскен болатын. Сондықтан олар ғаламшардың (планетаның) бір-біріне ұқсамайтын түрлі тұстарын жүз мыңдаған суреттерге түсіріп, оны жерге жіберуде. Алғашқы “Спирит” аппараты мұнда 2004 жылдың қаңтар айында келген болатын. Ол Колумбия жотасына көтеріліп, ондағы таулы көріністердің суреттерін жерге жіберген еді. Екінші робот “Оппортунити” Марсқа үш аптадан кейін келіп қонған болатын. Ол Марс экваторына жақын жерге келіп түскен еді.
Брюс Банердт - Американың Калифорния штатындағы Йет Прапалшн зертханасының аталған жобасына қатысқан ғалым. “Бұл жер қазіргідей өте құрғақ және суық орын болмаған. Өзінің өткен тарихында мұнда жеткілікті атмосфера және судың сақталуы үшін жеткілікті дәрежеде жылылық та болған. Мұз ғана емес, әрине. Мұның өзі - геологиялық тұрғыдан да, биологиялық жағынан да өте қызық. Демек бір кездері мұнда тіршілік болған”, - деді Банердт мырза. Әрқайсысы қалыпты көлік машинасының жартысындай болатын бұл роботтарда бірнеше камералар, ғаламшар (планета) бедерінің химиялық құрамын зерттейтін арнайы қондырғылар бар. Өздігімен жүретін бұл аппараттардың сонымен бірге тастарды қашайтын құралдар мен микроскоптар бекітілген роботтық “қолдары” да бар екен.
Профессор Иван Уилиямс – Лондондағы еуропалық Марс сателлиті тобының мүшесі. Ол топ “Марс Экспресті” ұшыруға жауапты еді. “Әлгі қос робот пен Марс Экпресс өз қызметтері арқылы бір-бірін толықтыруда. Роботтар болса, шағын аймақтарға өте жіті бақылау жасайды. Ал Марс Экспресс өз кезегінде ғаламшар (планета) бедерінің жалпы көрінісін суретке түсірген болатын”, - деді Уилиямс мырза.
Бұл қос робот жұмысы - НАСА агенттігінің Марсты зерттеу бойынша жоспарының бір бөлігі ғана. Агенттіктің соңғы қызметтерінің бірі - Марс ғаламшарының (планетасының) климаты мен табиғатын зерттеуге таяу арада кірісетін ғарыш кемесінің ұшырылуы еді. Өздігімен жүретін ол аппараттардың соңғы міндеттерінің бірі - Марс қысының жайын зерттеу. Ғаламшардың (планетаның) кейбір тұстарында суық температура Целси өлшемі бойынша 97 градусқа дейін жетеді екен. Ғалым Банердтің айтуынша, жоғарыда сөз болған ол қос роботтың жұмыс мүмкіндігінің тағы қанша уақытқа созылары белгісіз.
4 нұсқа
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы» АҚ 2010-2014
жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қызметін
дамыту бағдарламасын іске асыруға қатысуы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 29 қазандағы №1125 қаулысына сәйкес 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қызметін дамыту бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама) бекітілді.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын (ҮИИД МБ) іске асыруға бағытталған және Қазақстан экономикасының ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық секторы ретінде, еліміздің толық бағалы ғарыш саласының бірінші сатысын іске асыру жөніндегі ҮИИД МБ құрамдас бөлігі болып табылады.
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы» АҚ ұлттық экономиканың толық бағалы ғарыш саласын құруға бағытталған негізгі жобалар мен іс-шараларды орындау арқылы Бағдарламаны іске асыруға қатысады.
1. «Қазақстан Республикасының Жерді қашықтықтан зондтау ғарыш жүйесін құру».
Жобада мыналар көзделген:
- екі: жоғары және орта шешімді ғарыш аппаратын құру және ұшыру;
- ғарыш аппараттарын жерүсті басқару кешенін құру;
- бас ақпараттық орталықты және ақпаратты қабылдау, өңдеу және тарату бөліп таратылған желісін қамтитын жерүсті мақсатты кешенін құру.
Жобаға қатысушылар:
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ мен «EADS Astrium» компаниясы - стратегиялық әріптес.
Іске кірістіру мерзімі - 2014 жылдың аяғы.
2. «Ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешенін құру» жобасы Қазақстанда ғарыш аппараттарын (ҒА) өндіру үшін жобалау-конструкторлық және технологиялық база құруға бағытталған және мыналарды көздейді:
- ҒА ҚҰСК, ҒТ АКТБ жерүсті инфрақұрылымының объектілерін салу.
- Ұлттық ғарыштық технологиялар зертханасын, ғарыш аппараттары үшін құрамдауыштар өндіру жөніндегі кәсіпорындар құрудың мақсатқа сәйкестігін негіздеу.
Жобаға қатысушылар:
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ мен «EADS Astrium» компаниясы -стратегиялық әріптес.
Іске кірістіру мерзімі - 2012 жыл 4-тоқсан.
3. «Қазақстан Республикасының жоғары дәлдікті жерсеріктік навигация жүйесінің жерүсті инфрақұрылымын құру» жобасының шеңберінде мыналар жүзеге асырылады:
Дифференциалдық үйлестіру және мониторинг орталығын құру.
Қазақстан Республикасының аумағында тұтынушыларға координаталық-уақыттық ақпарат ұсыну қызметтерін көрсету үшін дифференциалдық стансалар желісін өрістету.
Жобаны іске асыру мерзімі - 2012 жыл 4-тоқсан.
4. Қазақстанның «Зенит» ЗҒТ және «Днепр» ЗҒТ коммерциялық жобаларына қатысуының экономикалық мақсатқа сәйкестігі мәселесін пысықтау. Бұл іс-шараның шеңберінде Компанияның «Зенит» ЗТ және «Днепр» ЗТ ұшыруларын басқарушы компания-операторлар акционерлерінің құрамына кіруі әртүрлі тұрғысынан пысықталады. Қойылған міндеттің оң шешілуі Қазақстанға «Байқоңыр» ғарыш айлағын бақылауда және коммерциялық пайдалануда өз позициясын күшейтуге мүмкіндік береді.
5. Бағдарламаның шеңберінде мынадай іс-шаралар іске асырылады:
- ғарыш қызметі саласындағы кәсіпорындарда халықаралық ISO сапа стандарттарының негізінде менеджмент жүйесін енгізуді қамтамасыз ету;
- «Ғарыш қызметі» ТК 66 ISO/ТК 20 халықаралық стандарттау жұмысына қатысуы.
Осы іс-шараларды іске асыру нәтижесінде 2014 жылдың аяғында өз нормативтік құқықтық база және ғарыш қызметі саласындағы халықаралық ISO сапа стандарттарының негізінде тиімді қызмет ететін менеджмент жүйесін құру көзделіп отыр.
5- нұсқа
Жұлдыздардың пайда болуы
Жұлдыздардың пайда болуы және олардың эволюциясы жөнінде жұлдыз эволюциясы туралы теория жасауға қажет бақылау нәтижесінің дәлелдері жеткілікті. Өкінішке орай жұлдыздың галашарлық (планеталық) жүйесі, оның пайда болуы және эволюциясы жөнінде жоғарыдағыдай сеніммен айта аламыз. ХҮІ ғасырда Джордано Бруноның ұйғарымы бойынша жұлдыздар Күн сияқты ғаламшарлар (планеталар) тобымен қоршалған, ол ғаламшарлар (планеталар) үздіксіз пайда болады, өмір сүреді және өледі. Бірақ біз тікелей Күн жүйесіндегі ғаламшарларды (планеталарды) ғана зерттей аламыз. Соңғы он жылда жұлдыздар 100-мыңнан астам ғаламшарлар (планеталар) жүйесі ашылды. Бақылау құралдарының көмегімен жұлдыздардың планеталық жүйелерін іздеп табудың екі үлкен қиыншылығы бар. Біріншіден, ғаламшардың (планета) массасы, орталық жұлдыздың көлеміне (масса) әлдеқайда кіші, екіншіден, оның жарқырауы орталық жұлдыздың жарқырауына қарағанда ескерусіз.
Ғаламшар (планета) гравитациялық күшінің орталық жұлдыздың әрекетін бақылау арқылы ғаламшар (планета) жүйесін іздеу әлдеқайда ұтымды. Ғаламшар (планета) жүйесі массасының 99 %-ы орталық жұлдызға тиісті болса да (мысалы, Күн жүйесіндегі тәрізді), оның көлем (масса) орталығы (центрі) жұлдыздың орталығына (центріне) сәйкес келмейді және оның ауытқуын Жерден бірнеше жыл бойы бақылаулар нәтижесінде осы жұлдыздардың бірі – “Барнарданың ұшып бара жатқан жұлдызының” (өзіндік қозғалысы жылында доғаның 10,27 %-ын құрайды, қашықтығы 6 жарық жылына тең) кеңістіктегі өзіне тән траекториялардан шын мәнінде де периодты түрде ауытқып отыратыны байқалды. Осы ауытқулар арқылы жұлдыздың күңгірт серіктерінің метрі анықталды. Ол көлем (масса) (Ван де Калеп бойынша) 0,0058 және 0,0030 Күн көлеміне (массасына) тең. Ғаламшарлар (планеталар) жүйесін спектроскопиялық әдіспен іздеудің болашағы зор. 1983 жылы Вега жұлдызы (қашықтығы 26 жарық жылы) 60 мкм-мк инфрақызыл ауқымда (диапазонда) 10 есе артық, ал 100 мкм-де 20 есе артық энергия шығаратыны белгілі болды. Салқын денелерден тұратын осындай дөңгелектер басқа да кейбір жұлдыздардан табылды. Басқа жұлдыздардың маңында да планеталық жүйелер бар. Жерге ұқсас ғаламшарды (планетаны) ашу – болашақтың ісі.
Күн жүйесі. Күн жүйесінің пайда болуын табиғи жолмен түсіндіруге тырысу әрекеті ХҮІІ ғасырда басталды. ХҮІІІ ғасырда философ И.Кант пен математик П.Лаплас Күн жүйесінің пайда болуының үйлесімді теориясын құрды. Бірақ ол теория өкінішке орай, көптеген бақылау деректерін түсіндірмеді.
Күн жүйесінің де осындай кезеңдерді басынан өткізгені ықтимал. Аса жаңа жұлдыздар жарылғаннан кейін, ауыр элементтер бүкіл әлемге шашылып кетеді де жаңа жұлдыздарды құрайтын материалға айналады. Ондай жарылыс жақын жатқан газ бен тозаңның өзгеруіне, осылайша Күннің пайда болуына әсер еткен. Аса жаңа жұлдыз жарылғаннан кейін соққы тасқыны гравитация заңы бойынша бұлтты сияқты да орталық (центр) қызып, жана бастайды. Сөйтіп, Күн пайда болады. Күн магнит өрісі арқылы өзін қоршаған заттармен байланысын сақтады. Күн магнит өрісі арқылы өзін қоршаған ортаға дөңгелек түрінде қозғалыс мезетінің (моментінің) барлық шамасын бере алады. Дөңгелектерден ғаламшар (планета) пайда болады. Күнді қоршаған ғаламшарларға (планетаға) дейінгі бұлттарда кездесетін бөлшектер мен салқын денелердің бірігуі нәтижесінде ғаламшар (планета) түзіледі. Оның үстіне Күннің сәуле шығаруындағы ыстық жел Күннің маңынан жеңіл ұшатын заттарды ала кетеді. Заттардың бір-біріне жабысуының нәтижесінде Күннің жанынан кішкене тығыз кремнийлік ғаламшар, ал Марс орбитасынан әрі қарай сутегі мен гелийден тұратын алып ғаламшар (планета) пайда болады.
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.
3. Анықтауыштық қатынастағы сын есім+зат есім; сан есім+зат есім
болып келген сөз тіркестерін теріп жазып, мәтіннен өзгеше 5-6 сөйлем жазыңыз.Үлгі: Ғарыштық сәулелер.....
4.Септеулік шылаулардың көмегімен жасалған сөйлемдерді теріп жазыңыз.
5. Мәтіннен техникалық терминдерді түсіндірмесімен көрсетіп жазыңыз.
6. Мәтіннің мазмұнын ашатын сұрақтар қойыңыз (кемінде 5-6 сұрақ болуы тиіс).
6 – нұсқа
Ғарыштық cәулелер
Ғарыштық cәулелер – Жер бетіне Ғалам кеңістігінен келетін жоғары энергиялы тұрақты бөлшектер ағыны, сондай-ақ осы бөлшектердің атмосферадағы атом ядроларымен өзара әсерлесу нәтижесінде пайда болған екінші реттік сәулелер.
Бөлшектерді тіркейтін құрал (1908 жылы Гейгер санағышы) ойлап табылғаннан кейін-ақ 1911 жылы ғарыштық сәулелер ашылды. Олар — әлем кеңістігінен Жерге келетін өте жоғары энергиялы (1021 эв-ға дейін) орнықты бөлшектердің ағыны және осы бөлшектердің атмосферадағы атом ядроларымен өзара әрекеттесуінен пайда болатын екінші ретті бөлшектер. Олардың құрамына барлық белгілі элементар бөлшектер кіреді. Цифрлар 1 с-та 1м2 жерге түсетін бөлшектер санын көрсетеді. Суреттен бірінші ретті сәулелердің құрамына (≈90%) протондар, α-бөлшектер (≈7%) және басқа атом ядролары, сондай-ақ ауыр ядроларға дейін кіретіні көрініп тұр. Төтенше жаңа жұлдыздардағы жарылыс ғарыштық сәулелердің көзі болуы мүмкін. Қазіргі заманғы үдеткіштердегі зарядталған бөлшектердің энергиясы (1014 эв) әлем кеңістігінің алыс нүктелерінен келетін бөлшектердің энергиясынан (1021 эв) әлдеқайда аз.
Дегенмен ғарыштан келетін сәулелердің тығыздығы үдеткіштерден алынатын бөлшектер ағынының тығыздығынан көптеген есе аз. Сондықтан ол бөлшектердің басқа бөлшектермен немесе атом ядроларымен соқтығысу ықтималдығы үдеткіштен алынған бөлшектерге қарағанда сирек. Осындай соқтығысулар кезінде бұрын белгісіз жаңа элементар бөлшектер пайда болады. Бұл жағдайға қарамастан ғалымдар әлі де көп уақытқа дейін өздерінің зерттеулерінде жоғары энергиялы ғарыштық сәулелерді (бөлшектерді) пайдалана береді. Жаңа элементар бөлшектердің барлығы жайлы теориялық болжам. Бірінші рет 1927 жылы кванттық физиканың теңдеулерін талдау кезінде ағылшын физигі П. Дирак бірінші антибөлшек — позитронның болуы туралы болжам айтқан. 1932 жылы Вильсон камерасының көмегімен алынған фотосуреттерді талдап, американ физигі Карл Дейвид Андерсон суреттердің біреуінен қарама-қарсы бағытта қозғалған екі бөлшектің қисайған ізін (трек) байқаған.
7 нұсқа
Ғарыштық cәулелердің зерттелуі
Әрі карай зерттеулердің нәтижесінде γ-квант ауыр ядромен әрекеттескенде позитрон пайда болатыны және оның үнемі электронмен қатар пайда болатыны анықталған.
Бірінші рет электромагниттік өрістің затқа түрленетіні эксперимент жүзінде осылайша дәлелденді. Энергияның сақталу заңы бойынша ұшып келген ү-кванттың энергиясы Е= hν тыныштықтағы электрон мен позитронның массасына ауысады. Минималды hν энергия электронды- позитрондық жұпты құруға қажет, ол 2 m0с2-ге тең. Вакуумде позитрон (электрон сияқты) орнықты, дегенмен заттың ішінде электрондардың біреуіне тартылады және кері процесс — аннигиляцияның нәтижесінде энергияның және импульстің сақталу заңына сәйкес екі немесе үш ү-квант пайда болады. Сонымен "біздің әлемдегі" әрбір бөлшек (фотоннан басқасы) антибөлшекке ие.
1955 жылы эксперимент жүзінде антипротон, 1956 жылы антинейтрон, 1969 жылы аз мөлшерде антигелий атомдары, яғни антизат алынды. Антизаттан тұратын жұлдыздар мен ғаламшарлар (планеталар) бар ма? Бұл сұраққа дәл бүгін бір мәнді жауап беруге болмайды.
Түпсіз ғарыш кеңістігіндегі жұлдыздардан Жер бетіне әр секунд сайын энергиясы 30 • 10 7 Дж/м2 жарық кванттары түседі. Сонымен қатар көзге көрінбейтін сәулелер есебінен де әр секундта ғарыштан қосымша 40 • 10 ' Дж/м2 энергия келеді. Көзге көрінетін ақ жарық энергиясынан да мол энергияға ие бұл сәулелер, негізінен, протондар мен а-бөлшектердің ағыны болып табылады.
Әлем кеңістігінен келетін энергиясы аса үлкен бөлшектерді ғарыш сәулелері дейді. Олардың сипатын (массасы мен заряд таңбасын) көпіршікті камерада немесе қалың қабатты фотопластинкаларда қалдырған тректері (іздері) арқылы эксперимент жүзінде анықтайды.
Ғарыш сәулелері жоғары энергиялы бөлшектер болып табылады. Сондықтан қазіргі алып үдеткіштерді салғанға дейін олар микроәлемнің құрылымын анықтауда, макроәлемнің даму сырын ұғуда зор пайдасын тигізді, әлі де тигізе береді.
8 нұсқа
Байқоңырдан ұшырылған ғарыш кемелері
Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырыдды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды.
Байқоңырдан 1961 жылы 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет Гагарин Юрий Алексеевич "Восток" ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды.
Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, "Восток", "Восход", "Союз", "Прогресс" ғарыш кемелері, "Салют", "Мир" орбиталық стансалары, жұмыстар жүргізуге арналған "Протон", "Зонд", "Прогноз", байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған "Молния", "Экран", "Горизонт", "Радуга", "Метеор", т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды.
1991 жылы 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т. Әубәкіров "Союз Т-13" ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А. Мұсабаев ғарышта 2 рет (1994, 1998) болды. Байқоңыр ғарыш алаңын салуға әр жылдары түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасыңда Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ. Тоқмұхамедов, Б. Межіғұлов, Т. Уәшев, Қ. Әбілғазин, полковник Ә. Исмаилов, М. Құлымгереев, Қ. Нұрмағамбетов, С. Мұхаметқалиев, Б. Ешімов, Қ. Нұрмұқанов, Р. Құлмырзаев, М. Мұқанов, т.б. болды. Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З. Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А. Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 ж. Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 жылы Ресей Федерациясына 20 жылға берілді. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экологиялық зардаптары байқалды. Байқоңыр кешенінен Қазақстан Республикасы аумағына жылына 30-35 мың т. улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді.
9 нұсқа
Қазсат-1 Қазақстанның алғашқы ғарыш жабдығы
Қазсат-1 — Жер айналымында тұрақты жайғасымында (103° E) орнатылған Қазақстанның алғашқы ғарыш жабдығы. 2008 жылы желтоқсанда 2 «Қазсат-1» Жерсерігі жұмысын толығымен тоқтатқаны туралы Парламент Мәжілісінде Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің отырысында Ұлттық ғарыш агенттігінің төрағасы Талғат Мұсабаев мәлімдеді. Борттағы басқару жүйесінің белгісіз себептермен жиі істен шығуы мен құрылғының сапасыздығы мүшкіл жағдайға әкеп соқты, – деді агенттік төрағасы. Ал 2011 жылы қыркүйекте Қазақ Ұлттық ғарыш агенттігі төрағасы «Қазсат-1» ғарыш серігі 65 млн. долларға сақтандырылған. «Сондықтан «Қазсат-1» ғарыш серігіне жұмсалған қаржы толығымен қайтарылды деп жариялады.
2004 жылы қаңтарда Қазақстан Үкіметі және Хруничев атындағы Ресей Мемлекеттік ғарыштық ғылыми-өндірістік орталығымен (МҒҒӨО) Қазсат-1 жасалуы мен ұшырылуына арасындағы келісімшарт қол қойылды. Келісімшартта сонымен қатар ұшуда ғарыштық аппаратты басқару және бақылау, сондай-ақ ұлттық кадрларды оқыту және даярлау үшін жер инфрақұрылымы көзделген.
Қазсат ғарыштық жабдығы 2006 жылы маусымның 18-інде Байқоңыр айлағынан Ресей және Қазақстан президенттерінің қатысуымен ұшырылды.
Қазсат-тың ұшырылуынан бастап Қазақстанның ғарыштық бағдарламаларын іске асыру басталады.
Қазсат Жерсерігі 72 MHz өткізгіштік жолағымен 40 W және 90 W Ku-ауқымындағы (диапазонындағы) 12 транспондерлермен жабдықталған. Жерсерігінің қамту аймағы Қазақстанның аумағын, Орталық Азия республикаларын, Кавказды, Ресейдің орталық бөлігін қамтиды.
Жерсерігінің аппаратурасы кіші диаметрдегі антендік жүйелерге дабылдың жақсы қабылдауын қамтамасыз етеді.
Қазсат телерадиохабарларын тарату арналары, телефондық байланыс, деректерді беру, Интернет желісіне кеңжолақты қол жеткізу, VSAT-желілерді құру және дамыту, ведомстволық және корпоративтік байланыс желілерін құру, мультимедиялық қызметтер пакетін көрсету үшін арналған.
10 нұсқа
Күн Жүйесі
Күннен, оны айнала қозғалатын 9 үлкен ғаламшардан (планетадан) (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және Плутон), ғаламшар (планета) серіктерінен, мыңдаған кіші ғаламшардан (планеталардан) (астероидтардан), шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс орналасқан ғаламшарға (планетаға) дейінгі орташа қашықтық шамамен 40 а.б. немесе 6 млрд. км-ге Күн – Күн жүйесіндегі орталық дене болып саналады, оның массасы Күн жүйесіндегі барлық денелердің жиынтық массасынан 750 есе артық. Сондықтан Күн жүйесінің массалар центрі Күн қойнауында орналасқан.
Барлық 9 үлкен ғаламшар (планета) Күнді айнала, дөңгелек дерлік орбита бойымен, бір бағытта қозғалады. Олардың орбиталарының бір-біріне қатысты көлбеулігі өте аз. Ғаламшардың Күннен қашықтығы белгілі бір заңдылыққа бағынған, яғни көршілес орбиталардың арақашықтығы Күннен алыстаған сайын арта түседі. Ғаламшарлар қозғалысының физикалық қасиеттеріне байланысты Күн жүйесінің үйлесімді екі топқа бөлінуі ғарыштық денелердің кездейсоқ жиынтық емес екендігін көрсетеді. Барлық кіші ғаламшарлар да үлкен ғаламшарлар қозғалған бағытта Күнді айнала қозғалады, бірақ олардың орбиталары едәуір созылыңқы және эклиптика жазықтығына көлбеу орналасады. Кометалардың көпшілігі параболаға жақын өте созылыңқы орбита бойымен қозғалады. Айналу периоды миллиондаған жылға жетеді. Мұндай комета орбиталарының эклиптика жазықтығына көлбеулігі алуан түрлі, олар Күнді айнала тура және кері бағытта да қозғалады.
Шолпан мен Ураннан басқа ғаламшарлардың барлығының өз осінен айналу бағыты Күнді айналу бағытымен сәйкес келеді. Уран ғаламшарының (планетасының) осі орбита жазықтығына 98° көлбеу орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай қарағанда кері болып көрінеді. Шолпан ғаламшары (планетасы) кері бағытта өте баяу айналады. Күн мен ғаламшарлар (планеталар) арасындағы қозғалыс мөлшерінің таралуы маңызды космогониялық сипаттама болып есептеледі. Күн жүйесінің орталық денесі Күн – жұлдыз, яғни қызған газды шар. Ол өзінің қойнауынан үздіксіз энергия бөліп шығарады. Күн бетінің күшті сәуле таратуына қарамастан, ол өзінің жоғары температурасын сақтап қалады. Күн жүйесінің қалған денелері – салқын денелер. Олардың бетінің температурасы Күн сәулесінің қыздыруына байланысты анықталады. Ғаламшарлар (планеталар) массасына, химиялық құрамына, айналу жылдамдығына, серіктерінің санына қарай екі топқа бөлінеді.
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.
3.Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, шақ формасына қарай
түрлендіріңіз. Мысалы: қозғалады –қозғалып отыр -қозғалды.
4. Анықтауыштық қатынастағы сын есім+зат есім; сан есім+зат есім
болып келген сөз тіркестерін теріп жазып, аударыңыз.
5. Мәтіннің қысқаша мазмұнын 5-6 сөйлеммен өз сөзіңізбен жазыңыз.
6. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, сөзбен жазыңыз.
11 нұсқа
Алып ғаламшарлар
1. Күн жүйесінің төрт ішкері ғаламшары (планетасы) (Жер тобындағы ғаламшарлар – Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) аса үлкен емес, олар тығыз тасты заттар мен металдардан құралған.
2. Алып ғаламшарлар – Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және Плутон әлдеқайда көлемдірек, олар негізінен жеңіл заттардан (сутек, гелий, метан, т.б.) құралған, сондықтан олардың орташа тығыздығы қойнауындағы зор қысымға қарамай аз болады. Ғаламшарлардың екі тобының аралығында орналасқан кіші ғаламшардың (планеталардың) химиялық құрамы Жер тектес ғаламшарлардың құрамына жақын. Біршама тар аймақта қозғалатын кіші ғаламшарлар бір-бірімен соқтығысып, өте майда сынықтарға ыдырайды. Осындай майда сынықтар метеорлық денелердің соққысынан да бөлінеді. Ал өте майда тозаңдар қосылғанда, зодиактік жарық құбылысы байқалады. Метеориттердің жасын өлшеу (құрамындағы радиоактивті элементтерге және олардың ыдырау өнімдері бойынша) Күн жүйесінің шамамен 4,6 млрд. жыл бұрын пайда болғанын анықтады.
Күн жүйесінің құрылысы туралы ежелгі ғалымдардың көзқарастары:
Адамдар өзін қоршаған әлемнің құрылысын, ондағы болып жатқан құбылыстарды зерттеуге ежелден-ақ құмар болды. Көне замандағы әлем құрылысы туралы алғашқы түсініктер өте қарапайым және олар діни нанымдармен астасып жатты. Аспан мен Жер бөлек карастырылып, Жер дүниенің қозғалмайтын центрі ретінде қабылданды. Жердің бүкіл әлемнің центрінде орналасқаны жөнінде қалыптасқан бұл көзқарасты Ежелгі Греция ғалымдары дүниенің геоцентрлік жүйесінің негізіне алды.
Мәселен, біздің заманымыздан бұрынғы IV ғасырда өмір сүрген ежелгі грек ойшылы, ғалым-энциклопедист Аристотель осы пікірді ұстанып, Жерді қозғалмайды деп есептеді. Сол кездің өзінде-ақ Айдың тұтылуы бойынша жүргізілген бақылаулар арқылы, Жер пішінінің шар тәрізді екені белгілі болды. Ол Жердің қозғалуын аспандағы жұлдыздардың орнын ауыстыруынан байқауға болар еді деген болжам айтты. Аристотель Жер - Әлемнің табиғи центрі болғандықтан, ол ешқайда құлап кетпейді және барлық ауыр денелер осы центрге қарай ұмтылады деген пікірде болды. Аристотельдің мұндай түсіндірулері, қазіргі көзқараспен қарағанда, өте қарапайым болғанымен, сол кезең үшін әжептәуір жетістік еді.
12 нұсқа
Күн жүйесінің құрылысы туралы ежелгі ғалымдардың көзқарастары
Біздің заманымыздың II ғасырында өмір сүрген ежелгі грек ғалымы Александриялық Клавдий Птолемей (90-160 жж.) өзінен бұрын өмір сүріп, кейінгілерге жол салып кеткен Аристотель, Гиппарх, т.б. еңбектеріне сүйене отырып, дүниенің жетілдірілген, геоцентрлік (грекше гео - жер) жүйесін жасады. Ол дүниенің центріне қозғалмайтын Жерді қойды да, оны өзге шырақтар айналып жүреді деді. Дүниеге геоцентрлік көзқарас астрономияда он төрт ғасырға жуық уақыт бойы үстемдік етті. Дегенмен ғаламшардың (планеталардың) орналасуы жөніндегі бақылау мәліметтері молайған сайын, К. Птолемей тұжырымдары түзетулер енгізуді кажет етті. Оны XVI ғасырда ұлы поляк ғалымы Николай Коперник жүзеге асырды.
973 жылы Хорезмде дүниеге келген ортаазиялық ғалым-астроном, математик, физик, географ, философ, этнограф, дәрігер Әбу Райхан Бируни өзінің 150 еңбегінің 50-ін астрономияға арнаған. Ол Птолемей құрған әлем жүйесінің дұрыстығына күмәнданып, гелиоцентризмді жақтады. Алғаш рет, Коперниктен 500 жыл бұрын, Жердің Күнді айнала қозғалатыны туралы болжам жасаған Бируни болғаны бізге тарихтан мәлім. Ол Жердің қозғалысы мен пішіні, Жер шарының радиусын анықтау тәсілі туралы жазды, Жер глобусын жасады, 20 жыл бойы Күннің қозғалысын бақылады. Бируни Күнді отты шар деп есептеп, Күн тәжінің түтінге ұқсас табиғаты жайлы пікір айтты. Оның еңбектері мұқият орындалған бақылаулар мен зерттеулерге негізделді. Бируни көп саяхат жасады. Сол кезде ол аспан шырақтарына қарап бағдарлаудың түрлі тәсілдерін ойлап тапты. Бируни жинақтаған материалдары мен бақылауларын қорыта отырып, 1031 жылы астрономияның әртүрлі мәселелерін баяндауды қамтитын үлкен еңбек жазды. Ол кітап 1887 жылы Лондонда алғаш рет араб тілінде басылып шықты. Бируниге дейін мұндай ғылыми жүйеленген еңбек жазылмаған, әрі ортағасырлық әдебиеттерде бұған теңдес еңбек болған жоқ.
13 нұсқа
Халықаралық ғарыш стансасы
ХҒС (ағылш. International Space Station, қысқаша. ISS) - көпмақсатты ғарыш зерттеу кешені ретінде басқарылатын орбиталық станса. ХҒС барлығы 15 мемлекет - Бельгия, Бразилия, Ұлыбритания, Дания, Испания, Италия, Канада, Нидерланды, Норвегия, Ресей, АҚШ, Франция, Швейцария, Швеция, Жапония қатынасатын бірлескен халықаралық жоба.
Құрылу тарихы. 1984 жылы АҚШ президенті Рональд Рейган американ орбиталық стансасының құрылуы бойынша жұмыстың басталуы туралы хабарлама жасады.
1988 жылы жобаланып отырған станса «Freedom» («Еркіндік») деп аталды. Бұл уақыттарда АҚШ, Канада және Жапонияның бірлескен жобасы болды. Орбитаға «Шаттл» корабльдерімен модульдер алма кезек жеткізіліп отырып басқарылатын ірі габариттті станса жоспарланды. Алайда 1990 жылдардың бас кезеңіне қарай жоба құрылымының құны тым ауқымды болғандығынан халықаралық кооперацияның ғана мұндай станса құруына мүмкіндігі болатыны білінді. Құру барысында және орбитаға «Салют» орбиталық стансасын, сол сияқты «Мир» стансасын шығаруда, біраз тәжірибе алған КСРО осы уақыттарда «Мир-2» стансасын құруды жоспарлады, алайда экономикалық қиындықтарға орай жоба тоқтатылған болатын.
1992 жылдың 17 маусымында ғарышты (космосты) зерттеуде Ресей мен АҚШ келісімге қол қойды. Осыған сәйкес Ресей ғарыш агенттігі мен НАСА «Мир-Шаттл» бірлескен бағдарламасын жасап шығарды. Бұл бағдарлама америка көпмәртелік «Спейс Шаттл» кораблінің Ресей ғарыш «Мир» стансасына ұшуына, Ресей ұшқыштарының американдық шаттлдар экипажында және американ астронавттарының «Союз» корабльдері мен «Мир» стансаларын бірлесе қолдануды қарастырды.
«Мир-Шаттл» бағдарламасын жүзеге асыру барысында орбиталық станса құрудың ұлттық бағдарламасын біріктіру идеясы туындады.
1993 жылдың наурыз айында РҒА-ның директоры Юрий Коптев және «Энергия» ҒӨБ (НПО) генерал-конструкторы Юрий Семенов НАСА басшысы Дэниель Голдинге Халықаралық ғарыш станса құру ұсынысын ортаға салды.
1993 жылы АҚШ-тағы көптеген саясаткерлер ғарыш стансаның құрылысына қарсылықтарын білдірді. 1933 жылы АҚШ Конгресінде Халықаралық ғарыш станса құрудан бас тарту туралы ұсыныс талқыланды. Бұл ұсыныс бір ғана дауыс айырмашылығымен 215 станса құрылысына қарсылық білдіруші, 216 дауыс жақтаушы қабылданбады.
14 нұсқа
Ғарыш
Ғарыш – ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде ғарыш ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш "Жер төңірегіндегі" кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б. кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады. Ғарыш алаңы (космодром) — ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға, сынауға және ұшыруға арналған ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер.
Ғарыш алаңының басты нысандарына: технологиялық позиция, старттық және командалық өлшеу кешендері жатады. Әр нысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан күрылыстардан тұрады. Ғарыш алаңының жабдықтары арнайы технологиялық және жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады.
Ракета тасығыш (РТ) пен ғарыштық аппаратты (ҒА) тасымалдауға, құрастыруға, сынауға, ұшыру жүйесіне орнатуға, жанар май құйып, ұшуға дайындайтын және ұшуды басқаратын жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын беретін, жарықтандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, герметикаландыру, байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымалдап әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға, құрастыруға, сынауға арналған кешеннен тұрады.
Сонымен қатар құрастыру-сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады. Старттық кешен ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, ұшырғыш жүйеге орнату, сынау, жанар май құю, ұшатын бағытқа бағдарлау және ұшыру процестерін іске асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан кешеннен және алаңнан құрылады.
Старттық кешендегі арнайы технологиялық жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен құрамында ұшыру құрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мұнара қозғалатын рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май құю жабдықтары, трансформатор стансасы., тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет үйлері, т.б. болады. Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын анықтау, ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бұйрықтарын беру, телеметриялық ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін қабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.
15 нұсқа
Старттық кешендер
Старттық кешендегі арнайы технологиялық жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен құрамында ұшыру құрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мұнара қозғалатын рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май құю жабдықтары, трансформатор стансасы, тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет үйлері т.б. болады. Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын анықтау, ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бұйрықтарын беру, телеметриялық ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін қабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.
Сонымен катар ол траекториялық өлшеулерді үйлестіру-есептеу орталығына беріп отырады. Командалық өлшеу кешенінің кұрамында радио-телеметриялық стансасы, радиоқабылдағыш және таратқыш құрылғылар, антенналық қондырғылар, қабылданған ақпараттарды автоматты түрде өңдейтін компьютерлер, уақыт қызметі, байланыс құралдары т.б. болады.
Дүние жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазақстанда (Байқоңыр) және АҚШ-та (Шығыс сынақ полигоны, Флорида штаты) орналасқан.
Байқоңыр - ғарыш алаңының ең алғашқысы. Оның жасанды серігі (4.10. 1957) және дүние жүзіндегі тұңғыш ғарышкер Ю.А. Гагарин (12.04.1961) ғарышқа ұшты. Ғарыштық аппараттар, сондай-ақ Капустин Яр, Плесецк (Ресей), Батыс сынақ полигоны, Уоллопс, Атлантис (АҚШ), Куру (Франция), Утиноура, Танегасима (Жапония), Чанчэнцзе (ҚХР), Сан-Марко (Италия), Шри-харикота (Үндістан) ғарыш алаңдарынан да ұшырылды. Алғашқы ғарышкерлер әскери ұшқыштар мен ұшқыш-сынақшылар қатарынан таңдалып алынды.
Өйткені ғарышқа ұшуға қажетті қасиеттер (ұшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа ұшырау жағдайында жылдам шешім қабылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әртүрлі факторларға төзімді болуы, бақылау жұмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай білуі, т.б.) осындай мамандықка лайықты еді. Кейінірек КСРО-да да, АҚШ-та да ғарыштық кеме экипажына қажетті арнайы білімі бар инженерлер мен ғалымдарды қоса бастады. Ғарышкерлерді дайындау ісі КСРО-да 1960 жылы, АҚШ-та "Меркурий" ғарыштық кемесінде ұшуға арналып 1959 жылы, ал "Джемини" мен "Аполло" ғарыштық кемелеріне арналып 1962 жылы жүргізіле басталды.
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.
3. Сан есімдерді сөзбен жазыңыз.
4. Мәтіннен ілік септігі+тәуелдік жалғауда тұрған тіркестерді табыңыз,
аударыңыз.
5. Мәтін бөліктеріне мағынасына қарай сұрақтар қойыңыз.
6. Жалқы есімдерді теріп жазыңыз. Сияқты, тәрізді, арқылы, үшін шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.
16 нұсқа
Ракета
Ракета (немісше Rakete, италия тілінде rocchetta, rocca — ұршық) — өз массасын біртіндеп бөліп шығару нәтижесінде пайда болатын реактивті күш әсерінен қозғалатын ұшу аппараты.
“Ракета” термині Еуропада ХY-ХYІ ғасырларда пайда болды. Жалпы жағдайда ракетаның құрамына бір не бірнеше ракеталық қозғалтқыш, бастапқы энергия көзі, жұмыстық дене және пайдалы жүк тораптары енеді. Ракетаның ұшуын қамтамасыз ететін тарту күші қоршаған орта әсеріне тәуелді болмағандықтан, ол ғарышқа ұшуға арналған бірден-бір аппарат болып табылады. Ғарыштық ұшу аппараттарын ұшыруға арналған ракеталық қозғалтқыштардың тарту күші 10 МН-ға, ал реактивтік ағынның шапшып шығу жылдамдығы 3000-4500 м/с-қа дейін жетеді. Ракетаны әскери істе, ғылыми-зерттеулер жұмыстарында, ғарыштық аппараттарды ұшыруда пайдаланады.
Ракетаның басқарылмалы және басқарылмай ұшатын түрлері бар. Басқарылмалы Ракеталар қозғалысы оның қозғалыс сипатын өзгертуді қамтамасыз ететін арнайы кешен арқылы басқарылады. Басқарылмалы ракетаға баллистикалық ракеталар мысал бола алады. Баллистикалық ракета өзінің қозғалыс траекториясының басым бөлігінде инерция бойынша баллистикалық (қ. Баллистика) траекториямен қозғалады. Оның қозғалыс траекториясына өзгеріс енгізу қажет болғанда ғана ракета қозғалтқышы іске қосылады. Жасалу ерекшеліктеріне орай ракета бір сатылы және құрама (көп сатылы) ракета түрлеріне бөлінеді. Ракета құрылысы пайдалы жүк орналасқан бөлігі — тұмсықтан, басқару жүйелері орналасқан аспаптық бөліктен, отын және қозғалтқыш орналасқан бөліктерден тұрады.
Ракетаға қарсы қорғаныс — ұшу траекториясындағы қарсыластың баллистикалық ракеталарын табу, тосып алу мен жоюға арналған және оларға радиотехникалық кедергілер жасайтын әуе шабуылына қарсы қорғаныстың құрамдас бөлігі.
Ракетаға қарсы қорғаныс өз міндеттерін ракетаға қарсы және арнайы қондырғылар көмегімен атқарады. Оған қойылатын міндеттер:
1) құрлықаралық баллистикалық ракетаның ұшырылғанын нысанаға жеткенге дейінгі 33 мин ішінде анықтау;
2) ракетаның ұшу барысын алғашқы 26 мин ішінде анықтау;
3) ракетаға қарсы атыс алдында 3-4 мин бұрын көздеу;
4) 2 мин бұрын түпкілікті көздеу;
5) ракетаға қарсы соққыны 120-100 сек. ішінде жіберу;
6) күзетілетін нысанадан жеткілікті қашықтықтағы ракетаны қауіпсіз ету немесе жойып жіберу міндеті қойылады.
Термоядролық оқ-дәрі үшін бұл қашықтық 32 км-ден кем болмауы керек, бірақ радиоактивтік зақымданудан сақтану үшін оны 80 км-ге дейін арттырады. Соған орай бұл қашықтық тосып алу аймағының ішкі шекарасын анықтайды, ал сыртқы шекарасы ракетаға қарсы басқару радиолокаторының тиімді қашықтығымен (80-100 км) анықталды. Ракетаға қарсы қорғанысты Әуе қорғанысы күштері атқарады.
17 нұсқа
Ракета қозғалтқышы
Ракета қозғалтқышы – өз жұмысы үшін қозғалмалы аппараттың қорындағы заттар мен энергия көзін пайдаланатын реактивтік қозғалтқыш. Бұл қозғалтқыштың ауа-реактивті қозғалтқыштан ерекшелігі оның жұмысына қоршаған ортаның (ауаның, судың) әсері жоқ. Қолданылатын энергия түріне қарай ракета қозғалтқышы химиялық, ядролық, лазерлік, пневматикалық, электр қозғалтқыштарға ажыратылады. Қазіргі кезде химиялық отындармен жұмыс істейтін ракета қозғалтқышы пайдаланылады. Ядролық және электрлік ракета қозғалтқышы ғарыштық ұшу аппараттарында болашақта қолданылуы мүмкін. Химиялық ракета қозғалтқышының бәріне ортақ мынадай бөліктер: жану камерасы және реактивті сопло (шүмек) болады. Жану камерасында химиялық реакция нәтижесінде отын қызған газға айналады да реактивті соплодан жоғары жылдамдықты реактивті ағын түрінде сыртқа шығады. Жанатын отынның агрегаттық күйіне байланысты химиялық ракета қозғалтқышы сұйық отынмен, қатты отынмен, аралас отынмен т.б. отындармен жұмыс істейтін қозғалтқыштарға бөлінеді.
Ракета қозғалтқышының ең көнесі – қатты отынмен жұмыс істейтін ракета қозғалтқышы алғашқы кезде қатты отын ретінде қара оқ-дәрі, кейінірек түтінсіз оқ-дәрі пайдаланылса, соңғы кезде күрделі құрамды отындар қолданылатын болды. Химиялық ракета қозғалтқышының арасында барынша үлкен меншікті тарту күшін тудыра алатын түрі-қатты отын жағатын қозғалтқыштар. Қатты отын Ракета қозғалтқышының отын жану камерасына зарядтар түрінде салынып, отын түгел біткенше жанады. Камерадағы газдың тығыздығы 25 МПа-дан, температурасы 4000 ӘС-тан асуы мүмкін; реактивтік ағын жылдамдығы 4500 м/с-ке жетеді. Қозғалтқыштың тарту күші отынның жану заңдылығына тәуелді өзгереді. Жану камерасы салқындатылмайтындықтан, сопло отқа төзімді материалдардан жасалынады.
Қатты отын жағатын қуатты ракета қозғалтқыштары ғарыштық ұшу аппараттарын тежеу, бағдарлау, т.б. мақсаттар үшін пайдаланылады.
18 нұсқа
Сұйық отын жағатын ракета қозғалтқышы
Қазіргі кезде космонавтикада қолданылатын негізгі қозғалтқыш — сұйық отын жағатын ракета қозғалтқышы. Мұндай ракета қозғалтқышын пайдалану идеясын 1903 жылы К.Э. Циолковский ұсынды. Сұйық отын жағатын ракета қозғалтқышы соплолы жану камерасынан, турбиналы сорғы агрегатынан, газ не бу генераторынан, реттеу жүйелерінен, от алдыру, т.б. қосымша агрегаттардан құралады. Аралас отын жағатын ракета қозғалтқышытарында бір мезгілде сұйық және қатты отын пайдаланылады.
Ракеталық қозғалтқыштың жану камерасы, әдетте қозғалтқыштың жану камерасында қатты отын болады, ал оны тотықтандырушы сұйық отын арнайы ыдыстан беріледі. Кейде, керісінше, камерада тотықтандырғыш қатты отын, ал арнайы ыдыста сұйық отын болады. Ядролық ракета қозғалтқышы әзірше тек жоба күйінде ғана. Олар тудыратын тарту күші химиялық қозғалтқыштар тудыратын тарту күшімен салыстырғанда әлдеқайда артық. Ядролық реакторда бөлінетін жылу жұмыстық денені қыздыруға жұмсалады. Бұл қозғалтқыштың басқа қозғалтқыштан өзгешелігі – энергия көзі мен жұмыстық дене бір-бірінен бөлек орналасады.
Реактордағы ядролық отынның агрегаттық күйіне байланысты ядролық ракета қозғалтқышытар қатты фазалы, сұйық-металл, газ фазалы қозғалтқыштарға бөлінеді.
Бұларда электр энергиясы реактивті ағынның кинетикалық энергиясына айналады. Электрлік ракета қозғалтқыштары болашақта алыс әрі күрделі ғарыш саяхаттарында қолданылуы мүмкін. Ракета қозғалтқышының теориялық мүмкіндіктерінің шегі — фотондық ракета қозғалтқышы. Мұндағы реактивті ағын жарық сәулесінің кванттарынан тұрады. Олар ғарыш кемесін аса жоғары жылдамдықпен қозғалта алатындықтан жұлдызаралық саяхаттар үшін пайдаланылмақ.
19 нұсқа
Ракеталық кешен
Ракеталық кешен - қарулар жүйесі. Оған ракеталардан басқа ұшыру қондырғыларынан, ракетаның ұшуын басқару жүйесі мен ракетаны ұшуға жіберетін көмекші жабдықтардан тұратын жер бетіндегі авиациялық және кемелік жабдықтар енеді.
Ракеталық қару - басқарылатын немесе басқарылмайтын ракеталардың көмегімен нысанаға жеткізілетін қырып-жою құралдарының жүйесі. Құрамында ядролық, химиялық және жай зарядтар, ұшыру қондырғысы, нысанаға дәлдеу құралы, бақылау-ұшыру жабдықтары, ракетаның ұшуын басқару және транспорт құралдары т.б. қажетті қондырғылары бар. Қарсыласын құрылықта, теңізде және аспанда жоюға арналған бұл қарумен көптеген елдердің қарулы күштері қаруланған.
Ракеталық қарудың негізгі сипаттары: алысқа әрі биік ұшып, аз уақыт ішінде бірнеше мың км жерді зардаптауға мүмкіндік беруі, жою күші орасан зор жарылғыш зарядтарды нысанаға дәл жеткізуге қабілеттілігі, ұшу траекториясындағы икемділік және жауынгерлік дайындықтың жоғары дәрежелігі. ХІХ ғасырдың бас кезінде Ресей мен т.б. елдерде құрылысы әртүрлі оқ-дәрілі ракеталар жасалып, қару ретінде қабылданды. Ракеталар 1807-1814 жылдары ағылшын-дат соғысында, 1813 жылы Лейпциг және Ватерлоо шайқастары (1815 жыл) мен 1828-1829 жылдары орыс-түрік, 1853- 1856 жылдары Қырым, 1877-1878 жылдары орыс-түрік соғыстары кезінде қолданылды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңес және шетел ғалымдары ракеталық техниканың жылдам дамуына ықпал етті. 30-жылдары Кеңес Одағында ракеталар (реактивті снарядтар) жасалып, 1939 жылы оны кеңес авиациясы Халкин-Голда болған ұрыста пайдаланды. Сондай-ақ құрлық әскерлері үшін екінші дүниежүзілік соғыста кеңінен тараған “Катюша” сияқты көп зарядты қондырғылар жасала бастады. 1942 жылы АҚШ пен Ұлыбританияның, 1943 жылы Германияның әскери-әуе күштері ракеталармен жарақтанды. Германия басқарылатын баллистикалық А-4 (ФАУ-2) ракеталарын қолданды. Ұшырылу орнына және нысананың тұрған жеріне байланысты ракеталар “жер-жер”, “жер-әуе”, “әуе-жер”, “әуе-әуе” топтарына бөлінеді. Ракеталық қару шешетін міндеттерінің сипатына қарай стратегиялық, оперативті-тактикикалық және тактикикалық болып бөлінеді.
20 нұсқа
Ракеталық қару кешенінің бөлінуі
Стратегиялық ракеталармен стратегиялық мақсаттағы ракеталық әскерлер, Әскери Әуе күштері мен Әскери Теңіз флоты жарақтанған. Бұларға ұшу қашықтығы 1000 км-ден асатын ракеталар жатады. Ол жаудың маңызды стратегиялық нысандарын - ядролық шабуыл құралдарын, әкімшілік саяси және әскери-өнеркәсіп орталықтарын, жау әскерлерінің ірі топтарын жоюға арналған. Стратегиялық ракеталар жер бетіндегі және шахтадағы орнықты қондырғылардан, транспорт құралдарына орнатылған жылжымалы қондырғылардан, ұшақтардан, сүңгуір қайық және жауынгерлік корабльдерден атылады.
Оперативті-тактикикалық ракеталық қарумен құрлық әскерлері, Әскери Әуе күштері мен Әскери Теңіз флоты қаруланған, оларға ұшу қашықтығы 100-ден 1000 км-ге жететін ракеталар кіреді. Ол жаудың ядролық шабуыл құралдарын, аэродромдарын темір жол жүйелерін, жабдықтау стансаларын, әскерлер шоғырланған ірі пункттерін, оперативті резервтерін жоюға арналған. Тактикалық ракеталық қарумен әскерлердің әр түрі қаруланған. Онда ұшу қашықтығы 100 км-ге жететін өздігінен ұшатын атқылау қондырғылары, танкіге қарсы қолданылатын, басқарылатын және басқарылмайтын ракеталар бар.
Құрлық әскерлерінің ракеталық қаруы жау нысандарына ядролық соққы беру әрі тактикикалық аймақта қарапайым құралдармен күйрету мақсатын көздейді. Танкіге қарсы қолданылатын басқарылатын ракеталар жылжымалы өздігінен жүретін атқылау қондырғыларынан немесе тік ұшақтардан жіберіледі. Басқарылмайтын жарықшақты және танкіге қарсы қолданылатын ракеталар құрлық әскерлерінде, майдандық және армиялық авиациялық Қарулы Күштерде болады, олар танкілер мен сауытты нысаналарға, сондай-ақ жаудың жеке құрамдары мен техникасына қарсы қолданылады. Зениттік басқарылатын ракеталар Қарулы Күштердің барлық түрлерінің және Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлерінің негізгі қаруы болып есептеледі. Ракеталық қару шетел мемлекеттерінің Қарулы Күштерінде, әсіресе Ресей мен АҚШ-та кеңінен дамыған.
Ракета тасығыш – пайдалы жүкті (ЖЖС, ғарыш кемелерін, планетааралық автоматты стансаларды т.б.) ғарыш кеңістігіне шығаруға арналған көп сатылы (2-5 сатылы) ракета. Ғарышқа шығаратын жүктің массасына байланысты ракета тасығыш болып бөлінеді:
1) жеңіл түріне (5 т-ға дейін): “Космос”, “Скаут”, “Тор-Эйбл”, “Блэк эрроу” т.б.;
2) орташа түріне (5-20 т): “Восток”, “Союз”, “Титан-3С”, “Сатурн-1В”, т.б.;
3) ауыр түріне (10-20 т): “Протон”;
4) аса ауыр түріне (100 т-дан артық): “Протон-5” ракета тасығыштары жатады. Ракета тасығыш ғарышқа шығарылатын жүкке 1 немесе 2 ғарыштық жылдамдыққа тең не одан үлкен жылдамдық береді. Қазіргі заманғы ракета тасығыштың траекториясының активті бөлігіндегі ұшу ұзақтығы шамамен 17 мин; ұшардағы массасы 10 т-дан 3000 т-ға дейін (85-90%-н жағар май құрайды) болады; массасы 140 т-ға дейінгі жүкті орбитаға шығара алады.
21 нұсқа
Биосфераның радиоактивтік ластануы
Биосфераның радиоактивтік ластануы – қоршаған табиғи ортадағы радиоактивтік заттектер құрамының қалыпты деңгейден асып кетуі. Бұл табиғи және антропогеңдік факторлардан болады. Биосфераның радиоактивтік ластануының табиғи факторларына ғарыштық сәулелену, литосфераның радиоактивті элементтері; антропогендік факторларына радиоактивтік кендерді өңдеу, радионуклидтерді шаруашылықтың әртүрлі салаларында қолдану, АЭС-тегі және кәсіпорындардағы апаттар, ядролық-техникалық қондырғылар, бейбіт мақсаттағы ядролық жарылыстар, ядролық қару-жарақты сынау және т.б. жатады. Мысалы, АЭС-те апат кезінде ортаның радионуклидтермен (стронций - 90, цезий - 137, церий - 141, йод - 131, рутений - 106, т.б.) ластануы бірден артады.
1940—1980 жылдар аралығында дүние жүзінде ядролық қару 1349 рет сыналып, соның салдарынан қоршаған ортаға радионуклидтердің едәуір мөлшері түсті. Арктиканың Жаңа Жер топаралында 1950 жылдардың соңында атмосферада және су астында 90 ядролық жарылыс болды. Бұл топарал маңында радиоактивтік қалдықтары бар 11 мың контейнер суға батырылды.
1960 жылдардан бастап Каспий маңында бейбіт мақсатта (мұнай өңдіруді арттыру, тұзды күмбездерде жерасты қуысын жасау т.б.) 50-ге жуық жер асты ядролық жарылысы болды. Қазіргі кезде АТЭНХА мәліметтері бойынша дүние жүзінде 430-ға жуық АЭС бар, олардың электрлік қуаты 320 гВт-ты құрайды (дүние жүзінде өндірілетін электр энергиясының 17%-ы). Жұмыс жасап тұрған реакторлар саны Америкада – 110, бұрынғы Кеңестер Одағында - 46, Францияда - 55, Англияда - 39 т.б. Алайда атом энергетикасын дамытуда Франция жетекші орын алады. Бұнда электр энергиясының барлык көлемінің 70%-ын АЭС-тер өндіреді (салыстыру үшін Англияда - 21,7%, Америкада - 19%, бұрынғы Кеңестер Одағында - 12,3%).
1986 жылы Чернобыль АЭС-інде болған апат өзінің жалпы зардабы жағынан адамзат тарихында ең ірі экологиялық апат болды. Атмосфераға шығарылған радиоактивтік заттектердің жалпы қосындысы 77 кг болды (Хиросимада атом бомбасының жарылысы кезінде 740 грамм радионуклидтер шығарылған болатын). Шығарылған радиоактивтік заттектердін 70%-ы Беларусь аумағына таралды. Гринпис сарапшыларының бағалауынша, бұл апат салдарынан болған шығарынды мөлшері 140 млн кюри құрайды, ластанған аудан 160 мың км2 болды. Радиациядан 9 млн-ға жуық адам зардап шекті. Радионуклидтермен Дунай, Днепр, Днестр, Дон, Еділ өзендерінің алаптары және Киев, Каневск, Каховск су бөгендері ластанды.
Экономикалык шығындар: шаруашылық айналымынан ауыл шаруашылығына пайдаланылатын 144 мың га жер, 492 мың га орман ұзақ мерзімге шығарылды, тұрғындарды көшіруге көп шығын жұмсалды т.б. Зардап шеккен аудандарда анемия, жүрек-тамыр, өкпе аурулары бірден көбейіп, жұқпаның бұрқ ете түсуі жиілеп, туу көрсеткіштері кұрт төмендеп кетті. Чернобыль радионуклидтерімен Еуропаның барлық аумағы ластанды.
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
3. Мәтіннен термин сөздерді теріп жазып, өзгеше мәтін құраңыз.
4. Изафеттік сөз тіркестерін теріп жазып, аударыңыз.
5. Сияқты, тәрізді, арқылы, үшін шылауларымен келген сөздерді теріп жазып, мәтіндегіден өзге сөйлем құрастырыңыз.
6. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз.
22 нұсқа
Комета
Комета (гр. kometes – құйрықты жұлдыз, дәл мағынасы ұзыншашты), яғни ірі құйрықты жұлдыздың Күнге қарама-қарсы жаққа шұбатылған бір не бірнеше жарқыраған құйрықтары болады.
Жалпы мәліметтер. Құйрықты жұлдыз, комета – Күн жүйесінің кіші денесі; аспанда оқта-текте тұманданған нысан түрінде байқалып, жұлдыздарға қатысты орын ауыстыратын, центрінде ядросы бар аспан денесі. Құйрықты жұлдыздың басы ядро бөліп шығаратын газ бен тозаңнан түзіледі. (Мұз, метан және будан) Күнге жақындаған кезде буланып кетеді. Қазіргі таңда 400-ге жуық қысқа кезеңді кометалар анықталған. Олардың 200-ге жуығы бір үлкен өлшемде байқалған. Олар үлкен тұқымдас қауымды құрайды. Мысалы: көбінесі қысқа кезеңді комета (олардың Күнді айналуы 3-10 жылға созылады) Юпитер тұқымдасынан құралады. Бұған Сатурн, Уран және Нептун (соңғысына әйгілі Галлея кометасы жатады) да әсерін тигізеді.
Құйрықты жұлдыздардың эволюциясына Күн жүйесіндегі үлкен ғаламшарлар (планеталар) негізінен, Юпитер көп әсерін тигізеді. Құйрықты жұлдыздың пішініне және ондағы өтетін процестердің қалыптасуына Күннің корпускулалық сәуле шығаруы – Күн желінің ықпалы да өте үлкен. Күн жүйесіндегі құйрықты жұлдыздардың саны орасан көп: кейбір мәліметтер бойынша олар жүздеген миллиардқа жетеді. Ядросының массасы 1011-1015 кг шамалас, ал оның басының өлшемі 103-106 км аралығында; құйрығының ұзындығы жүздеген млн. км-ге жетуі мүмкін. Күннен алыс жерде құйрықты жұлдыз – қатты дене, күнге жақын келгенде Жерден телескоп арқылы, кейде көзбен көруге болады. Күннен қашықтаған сайын құйрықты жұлдыздың жалтырауы кеми береді. Көзбен көруге болатын кометаларды «үлкен кометалар» деп атайды.
23 нұсқа
Комета құрылысы
Құйрықты жұлдыздар Күн айналасында эллипстік орбита бойымен қозғалады. Құйрықты жұлдыздар Күн айналасында эллипстік орбита бойымен қозғалады. Кометалар ортасында ядросы бар жан-жағы тұманды қабықшадан тұрады. Жұлдыздарға қатысты орын ауыстыратын, центрінде ядросы бар аспан денесі. Күнге жақындағанда жарық кометаның «құйрығы» сызығы пайда болады. Құйрықты жұлдыздың пішініне және ондағы өтетін процестердің қалыптасуына күннің корпускулалық сәуле шығаруы – Күн желінің ықпалы да өте үлкен.
Кометаның құйрығы формасы мен ұзындығына байланысты ажыратылады. Кейбіреуінде бүкіл аспан кеңістігінде созылып жатады. Мысалы, 1944 жылы анықталған кометаның құйрығы 20 млн.км. ұзындықта болған. Сондай-ақ кометадан құйрықтың бөліну жағдайлары да тіркелген. (C/2007 N3 (Лулинь)).
Кометаның құйрығы белгілі бір сызбаны көрсетпейді, олар мөлдір оның ішінен жұлдыздарды да көруге болады, өйткені олар сиретілген заттан құралған (оның тығыздығы оттықтың шығарылған газынан да төмен). Оның құрамы әртүрлі: газ мен ұсақ тозаңдар немесе екеуінің де қоспасынан тұрады. Көбінің құрамы Күн жүйесіндегі астероид материалдарының құрамына ұқсас. Ол 81P/Вильда кометасын «Стардаст» ғарыштық аппаратпен зерттегенде анықталды. Бұл негізінде «көрінетін бірдеме» адам кометаның құйрығын газ бен тозаңның жарқырағанынан ғана көре алады. Күннің иондалған ультракүлгін сәулесі арқылы газ жарқырайды, ал тозаң күн сәулесін шашылуынан байқалады. Феодор Бредихин құйрықты жұлдыз пішіндерінің механикалық теориясын жасады.
Кометаның құйрығы мен пішінін (формасын) ХІХ ғасырда (1831-1904 жылы) орыс астрономы Федор Бредихин құйрықты жұлдыз пішіндерінің механикалық теориясын жасады. Бредихинге жаңа замандағы астрономиядағы құйрықты жұлдыздардың классификациясы да тиесілі. Бредихин кометалардың құйрығын негізгі үш топқа бөлді: Күннен түзу бағытталған түзу және қысаң, Күннен тысқары кең және қисайған, Күннің ортасынан алыстау қысқалар деп бөлген. Астрономдар кометалардың құйрығының әртүрлі пішінін келесі түрде былай деп түсіндіреді. Кометалардың құрылған бөлшектері бірдей болмауына байланысты күн сәулесіне жарқырауы да әртүрлі. Сол себепті олардың жолы кеңістікте бөлінеді, ал ғарыштағы саяхатшы кометалардың құйрығы әртүрлі пішінде өзгеріп отырады.
24 нұсқа
Жердің жасанды серігі
Жердің жасанды серігі (ЖЖС) — Жер төңірегіндегі орбитаға шығарылып, әртүрлі ғылыми және қолданбалы мәселелерді шешуге арналған ғарыштық аппарат.
Дүние жүзіндегі ең тұңғыш ЖЖС КСРО-да 1957 жылы 4 қазанда ұшырылды. 1958 жылы 1 ақпанда орбитаға тұңғыш америкалық ЖЖС -“Эксплорер-1” шығарылды. Кейінірек өз ЖЖС-терін басқа елдер: 26.11.1965 жылы - Франция (“А-1” серігі), 11.02.1970 жылы - Жапония (“Осуми”), 24.04. 1970 жылы - Қытай (“4 айна-1”), 28.10.1971жылы - Ұлыбритания (“Просперо”), 18.07.1980 жылы - Үндістан (“Рохини”) ұшыра бастады. Канада, Франция, Италия, Ұлыбритания т.б. елдерде жасалған кейбір серіктер 1962 жылдан бастап америкалық тасығыш ракеталардың көмегімен ұшырылды. Кеңестік тасығыш ракеталардың көмегімен Үндістан, Франция, Чехословакия т.б. елдердің ЖЖС-тері орбитаға шығарылды.
ЖЖС-ті тасығыш ракетаның көмегімен орбитаға шығару үшін оған бірінші ғарыштық жылдамдыққа тең немесе одан артық (бірақ 1,4 еседен асып кетпейтін) жылдамдық берілуі тиіс. ЖЖС-тің ұшуының төменгі биіктігі (орбитаның перигейінде) 140-150 км (атмосферада жылдам тежелуден сақтану үшін), жоғарғы биіктігі (орбитаның апогейінде) бірнеше жүздеген мың км-ге дейін болады. ЖЖС-тің жерді бір айналып шығу уақыты оның ұшу орбитасының орташа биіктігіне байланысты және 1,5 сағаттан бірнеше тәулікке созылады. Экватор жазықтығына жақын жатқан экваторлық орбитаға шығарылған ЖЖС экваториалдық ЖЖС, ал Жердің полюстері маңынан өтетін полярлық (немесе поляр маңындағы) орбитадағы ЖЖС полярлық ЖЖС деп аталады. Жер бетінен 35800 км қашықтықтағы экваториалдық орбитаға шығарылып, Жердің айналу бағытымен қозғалатын ЖЖС Жер бетінің бір нүктесінің үстінде “қалқып” тұрады (геостационарлық орбита). Мұндай ЖЖС-тер стационарлық деп аталады. ЖЖС-тердің ерекше типіне ғарыштық кемелер және герметикалық кабинасында адам өмір сүретін орбиталық стансалар жатады. Халықаралық келісімге сәйкес, егер ғарыштық аппарат жерді кем дегенде бір рет айналып ұшса, ол ЖЖС деп аталады. Бұл шарт сақталмаған жағдайда ғарыштық аппарат баллистикалық траектория бойымен өлшеулер жүргізген зондылау ракетасы болып саналады және ЖЖС ретінде тіркелмейді. Орбитаға шығар кезінде ЖЖС-тен бөлініп қалатын тасығыш ракетаның соңғы сатылары, бас бөлігіндегі ауа ақтырғыш т.б. қосалқы орбиталық нысандар болып есептеледі; бұл нысандар Жер төңірегіндегі орбитамен қозғалады; олар бірқатар жағдайларда ғылыми мақсат үшін бақыланатын нысан қызметін атқарғанымен, әдетте, оларды ЖЖС деп атамайды.
25 нұсқа
Жердің жасанды серігінің түрлері
ЖЖС-тер көмегі арқылы шешілетін мәселелерге байланысты олар ғылыми-зерттеу ЖЖС-тері және қолданбалы ЖЖС-тер болып бөлінеді. Егер ЖЖС-те радиотаратқыштар, қандай да бір өлшеуіш аппаратура, жарық сигналдарын беретін импульстық шамдар т.б. орнатылса, оны активті ЖЖС деп атайды. Аталған жабдықтардың ешқайсысы жоқ, тек кейбір ғылыми мәселелерді шешу үшін жерден бақыланатындары (мұндай ЖЖС-тер қатарына диаметрі бірнеше ондаған м-ге жететін ЖЖС-баллондар жатады) пассивті деп аталады.
Ғылыми-зерттеу ЖЖС-тері Жерді, басқа аспан денелерін, ғарыштық кеңістікті зерттеуге, ғарыштық кеңістікте биологиялық, т.б. зерттеулер жүргізу үшін қызмет атқарады. ЖЖС-тің бортында орналастырылған аппаратура, сондай-ақ ЖЖС-ті жер бетіндегі стансалардан бақылау астрономиялық, геодезиялық, биологиялық, геофизикалық және арнайы зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Ғылыми-зерттеу ЖЖС-теріне алғашқы кеңестік “Электрон”, “Протон”, “Космос” сериялы ЖЖС-тер, америкалық “Авангард”, “Эксплорер”, “ОГО”, “ОСО”, “ОАО” (геофизикалық, күндік, астрономиялық обсерваториялар) сериялы ЖЖС-тер; ағылшын ЖЖС-і — “Ариэль”, француз ЖЖС-і — “Диадем” т.б. жатады. Байланыс орнатуға арналған ЖЖС-тер (кеңестік — “Экран”, американдық — “Синком”, “Интелсат” ЖЖС-і), метеорологиялық ЖЖС-тер (кеңестік “Космос”, “Метеф” сериялы ЖЖС-тер, американдық “Тирос”, “ЭССА”, “Нимбус”), Жер ресурстарын зерттеуге арналған ЖЖС-тер (америкалық “Лэндсат және “АЭМ”), навигациялық ЖЖС-тер, (кеңестік “Космос — 1000”, американдық “Транзит”), техникалық мақсаттарға арналған ЖЖС-тер (ғарыштық жағдайдың материалдарға әсерін зерттеуге, борттық жүйелерді сынауға арналған), әскери ЖЖС-тер т.б. қолданбалы ЖЖС-тер болып саналады. Кейбір ЖЖС-терге ғылыми зерттеулерді де, қолданбалы мәселелерді де шешуге мүмкіндік беретін аппаратура орнатылады. ЖЖС көмегімен шешілетін ғылыми және қолданбалы мәселелердің әртүрлі болуына байланысты олардың пішіндері, массалары, құрылымдық сұлбалары, борттық құрал-жабдықтарының құрамы әртүрлі болып жасалады. Мысалы, кішігірім ЖЖС-тің массасы (“ЭРС” сериялы) - бар жоғы 0,7 кг; кеңестік “Протон - 4” ЖЖС-інің массасы - 17 т.
Тапсырмалар
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік (30) түзіңіз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
3. Мәтіннен термин сөздерді теріп жазып, өзгеше мәтін құраңыз.
4. Мағыналық бөліктерге бөліп, оған тақырыпат (заголовок) қойыңыз.
5. Мәтіннен тұйық етістіктерді тауып, біреуін септеңіз. Мысалы:
таралу, таралуының, таралуға, таралуды, таралуда, таралудан, таралумен.
6. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз.
26 нұсқа
Жер магниттілігі, геомагниттілік
Жер магниттілігі, геомагниттілік — Жердің және Жер төңірегіндегі ғарыштық кеңістіктің магнит өрісі; геомагниттік өрістің кеңістікте таралуын және уақыт бойынша өзгерісін, сондай-ақ соған байланысты пайда болатын Жердегі және жоғары атмосферадағы геофизикалық процестерді зерттейтін геофизиканың бөлімі.
Жердің магнит өрісінің әрбір нүктесіндегі магнит өрісінің кернеулігі Т векторымен сипатталады. Бұл вектордың шамасы мен бағыты кернеуліктің горизонталь құраушысы (Н), магниттік бұрылу (D) және магниттік еңкею (І) деп аталатын жер магниттілігінің 3 элементі арқылы анықталады. Магниттік бұрылу (D) — Н пен географиялық меридиан арасындағы, ал магниттік еңкею (І) — Т векторы мен горизонт жазықтығы арасындағы бұрыш. Жер магниттілігінің элементтерін (Н, D, Т) өлшеу үшін түрлі магнитометр, аэромагнитометр, магниттік компас, теодолит, магниттік таразы, магниттік буссоль, т.б. қолданылады.
Жердің магнит өрісі тұрақты (99%) және айнымалы (1%) болып екіге бөлінеді. Жердің тұрақты магнит өрісі Жердің ішінде толассыз жүріп жатқан процестерге байланысты және ол Жер бетінің әр нүктесінде әртүрлі болады. Жердің тұрақты (негізгі) магнит өрісінің пайда болуы жайында әртүрлі болжамдар бар. Оның ішінде ғалымдар гидромагнитті динамо теориясына сүйенеді. Температураның өзгеруіне байланысты Жердің сұйық ядросында электр өткізгіш заттар айналып тұруы мүмкін. Мұны “конвективті” айналым деп атайды.
27 нұсқа
Жер магнит өрісі
Жер ядросында әрқашан да болатын әлсіз магнит өрісі салдарынан конвективті айналымдар тұйық құйынды электр токтарын туғызады. Ал бұл токтар Жердің магнит өрісін қоздырады. Жер бетінен жоғары ұзаған сайын магнит өрісіне Күн желі - Күннен шыққан зарядты бөлшектер ағыны әсер етеді. Жер бетінде бақыланатын магнит өрісі магнит диполінің (магниттелген біртекті шардың) магнит өрісіне ұқсайды. Бұл дипольдің центрі Жер центрінен 436 км-ге ығысқан және оның магниттік моменті Жер осімен 11,5° бұрыш жасайды. Дипольдің магнит полюстеріне сәйкес геомагниттік ендік, геомагниттік меридиан, геомагниттік экватор деп аталатын координаттар жүйесі болады.
Жердің магнит өрісі мен дипольдің арасындағы нақты өлшеу арқылы анықталған айырма магниттік аномалия деп аталады. Көлеміне қарай магниттік аномалиялар материктік, аймақтық, жергілікті болып ажыратылады. Материктік аномалиялар Жердің терең қабатында өтетін құбылыстарға байланысты пайда болады. Жер бетінде 6 материктік аномалия бар. Аймақтық аномалиялар ондаған, жүздеген километрге созылады. Жергілікті аномалиялардың ұзындығы ондаған километрден бір метрге дейін болады.
Қазақстанда Соколов-Сарыбай, Қоржынкөл магниттік аномалиялары бар. Негізгі магнит өрісі ұзақ жылдар ішінде өзгеріп отырады. Мұндай баяу өзгерістерді ғасырлық вариация (ғасырлық жылжу) деп атайды. Ғасырлық жылжу Жер ядросындағы процестерге тәуелді болады. Жердің айнымалы магнит өрісі (магниттік вариациялар) Жер атмосферасының жоғарғы қабаттарында (ионосфера) не одан да жоғарырақ қабаттардағы электр тогы салдарынан пайда болады.
Магниттік вариациялар бірқалыпты периодты вариациялар және магниттік ұйтқулар болып бөлінеді. Бірқалыпты периодты вариациялар ендікке, жыл мезгіліне және Күн активтілігіне байланысты өзгеріп отырады. Магниттік ұйтқулар ионосферадағы ұйтқулар мен полярлық жарқылға тікелей байланысты болады. Жергілікті магниттік аномалияларды бақылау нәтижесінде кен байлықтардың, әсіресе, темір кендерінің жатқан орны және оның қоры анықталады. Бұл жұмыстар магниттік барлау әдістерімен жүргізіледі. Магниттік ұйтқуларды зерттеу арқылы радиобайланыс жүйесін бұзатын ионосферадағы құбылыстарды алдын ала біліп отыруға болады. Жердің магнит өрісінің тірі организмге әсерін зерттеу ісі де - биология ғылымы үшін маңызды мәселе.
28 нұсқа
«ҚазСат-2» - Қазақстанның жасанды Жер серігі
«ҚазСат-2» қазақстандық жасанды Жер серігі – Қазақстанның «ҚазСат» сериялы жерсеріктерінің екіншісі, коммуникациялық жасанды Жер серігі. Ғарыш аппараты Қазақстанның аумағындағы жерсеріктік байланыс (интернет, желілі телефон және ұялы байланыс) пен телехабар тарату, ақпарат пен деректер алмасу жұмыстарына пайдаланылады.
Жасанды Жер серігін жасауды Ресейдің М.В.Хруничев атындағы ғарыштық-ғылыми өндірістік орталығы мойнына алған болатын. «ҚазСат-2»-ге қатысты келісімшарт 2006 жылы жасалып, ол бойынша қазақстандық жасанды Жер серігі 2009 жылдың желтоқсан айында ұшырылуы көзделген еді. Алайда техникалық жағынан жақсы жарақталмаған және біраз өзгерістерді қажет еткен ғарыш аппаратын ұшыру кейінге шегеріліп, «ҚазСаттың» сәтті күні 16 шілдеге дөп келді. Құрдымға кеткен «ҚазСат-1»-дің құны 65 млн доллар болса, «ҚазСат-2»-ге мемлекет қазынасынан 115 млн доллар бөлінді.
«ҚазСат-2» 2011 жылы шілденің 16-күні Астана уақыты бойынша таңғы сағат 5-тен 16 минут өткенде Байқоңыр ғарыш айлағындағы №200 ұшыру алаңынан көкке самғап, ғарыш орбитасына сәтті көтерілді. «Протон-М» зымырантасығышы арқылы «ҚазСат-2» жеосерігімен қатар, ғарыш кеңістігіне американдық «ОС-2» телекоммуникациялық жерсерігі де жеткізілді.
Ғарыш аппараты бір айдың ішінде шығыс бойлық бойынша ғарыш кеңістігін кезе жүріп 86,5 градустық өз орбитальдық нүктесіне жетуі тиіс. Содан кейін барып аппарат жүйесі екі ай бойына сынақтан өткізіледі. Ал 2011 жылдың қазан айында ресейлік мамандар Жер серікті Қазақстанның ғарыш байланысы республикалық орталығының мамандарына тапсырады.
29 нұсқа
«ҚазСат-2»-нің мақсаты
Ең алдымен, Қазақстан аумағында сапалы ақпараттық телекоммуникациялық қамтамасыз ету мәселесі оң шешімін табады. Бұл ретте қазақстандық аппарат Қазақстан, Орталық Азия мен Ресейдің біршама аумағына арзан әрі сапалы байланыс түрлеріне өз пайдасын тигізбек. Мәселен, бүгінгі күні елдегі хабар тарататын телеарналар мен байланыс операторлары бағасы жағынан айтарлықтай қымбат шетелдік жерсеріктеріне жүгініп келеді.
Тұңғыш «ҚазСат-1» жерсерігі сәтсіздікке ұшырғаннан кейін отандық операторлар шетелдік жерсеріктік қызметті пайдалануға мәжбүр болған. Ендігі күні отандық шеттегі операторлар біртіндеп өзіміздің жерсеріктің жемісін көре бастайды. Ендеше, «ҚазСат-2» сәтті самғауы, айналып келгенде, жергілікті халыққа да тиімді. Бұл ретте отандық ғарыш кемесі елдің барлық тұрғындарына көрсетілетін ақпараттық қызмет түрлерін кеңейтуге мүмкіндік береді. Яғни интернет, желілі телефон, телехабар тарату сияқты байланыс түрлерінде технологиялық сапалы қадам жасалады, тариф төмендейді. Ұлан-ғайыр қазақ даласында бір-бірінен қашық орналасқан елді мекендерге сапалы хабар таратудың бірден-бір кепілі жеосеріктік байланыс екенін ғалымдар бұған дейін де айтып келген болатын. Ғарыштық аппарат осы мәселені реттеп бермек.
Кабельдік таратуға қолы жетпейтін жұрт ғарыштық аппараттың сауабын алады. Техникалық сипатына келсек, «ҚазСат-2» -де қабылдап-жіберетін 20 сигнал жұмыс істесе, оның 16-сы - негізгі, төртеуі қосалқы телехабар таратуға арналады. Қалғандары әртүрлі байланыс жұмыстарына арналған транспондерлер болып отыр.
Сонымен қоса, бұған дейін мыңдаған аппарат қазақ жерінен көтеріліп, ғаламның төріне озып жатса, сол ұлы даланың иесі, Байқоңырдай жер кіндігін ұстаған қазақ неге өзінің жеке жерсерігін ұшырмауы керек?! Оның үстіне Қазақстан үшін өзінің жеке жерсерігінің ғарышта болуы көп айтылып жүрген инновациялық бағыттың бір секірісі іспеттес. Осы арқылы еліміз заманға сай ғарыштық-жерсеріктік технологияларды игеріп, телекоммуникациялық байланыстық аппаратты басқару саласында жоғары білімді кәсіби мамандарды даярлауды да жолға қояды. Ендеше, «ҚазСат» – технологиялық тыңғылығы да, заманауи сұранысы да келіскен дүние. Тоқ етері, сериялы «ҚазСат» арқылы Қазақстанның ғарыштық державаға айналуына қарай ойысқан үлкен қадам жасалмақ.
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Радиотехника, электроника және байланыс, 6-том. - Алматы, 2000.
2. Төлеуп М. М. Қазақ тілі: Радиотехника факультеті мамандықтары бойынша мәтіндер материалдары негізінде сөйлеу біліктілігін дамытуға арналған әдістемелік нұсқаулар мен практикалық тапсырмалар (Әдістем. көрсеткіш). - Алматы: АЭжБИ, 2001.
3. Арыстанғалиева Д. М. ҚАЗАҚ ТІЛІ-1: 5В074600 – Ғарыштық техника және технология мамандығының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. - Алматы: АЭжБУ, 2011.
4. Төлеуп М. М., Дүкенбай С. Х., Тілембекова А. Ы., Қазақ тілі: Оқу құралы. Энергетика және байланыс мамандары үшін қазақ тілі. - Алматы: АИЭС, 2001.
5. Тілембекова А. Ы. Қазақ тілі: Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік көрсеткіштер (радиотехника және байланыс факультетінің студенттері үшін). – Алматы: АЭжБИ, 2003.-38 б.
6. Ниеталин. Электр байланыс теориясы. – А. 1994.
7. Коньшин С. В., Ағатаева Б. Б. Жылжымалы телекоммуникациялық радиожүйелер: Оқу құралы. - Алматы: АЭжБИ, 2008.
8. Коньшин С. В., Сабдыкеева Г. Г. Жылжымалы объектілері бар байланыс жүйелерінің теориялық негіздері. Оқу құралы. - Алматы: АЭжБИ, 2005.
|
Мазмұны
|
||
|
1 |
Орталықтың жобалау құрылысын ұйымдастыру |
3 |
|
2 |
Күн |
4 |
|
3 |
АҚШ ғарыш агенттігінің роботтары Марс бетін зерттеп жүр |
5 |
|
4 |
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы» АҚ 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қызметін дамыту бағдарламасын іске асыруға қатысуы |
7 |
|
5 |
Жұлдыздардың пайда болуы |
9 |
|
6 |
Ғарыштық cәулелер |
10 |
|
7 |
Ғарыштық cәулелердің зерттелуі |
11 |
|
8 |
Байқоңырдан ұшырылған ғарыш кемелері |
12 |
|
9 |
KaзСaт-1 Қазақстанның алғашқы ғарыш жабдығы |
13 |
|
10 |
Күн Жүйесі |
14 |
|
11 |
Алып ғаламшарлар |
15 |
|
12 |
Күн жүйесінің құрылысы туралы ежелгі ғалымдардың көзқарастары |
17 |
|
13 |
Халықаралық ғарыш станциясы |
18 |
|
14 |
Ғарыш |
19 |
|
15 |
Старттық кешендер |
20 |
|
16 |
Ракета |
21 |
|
17 |
Ракета қозғалтқышы |
22 |
|
18 |
Сұйық отын жағатын ракета қозғалтқышы |
23 |
|
19 |
Ракеталық кешен |
24 |
|
20 |
Ракеталық қару кешенінің бөлінуі |
25 |
|
21 |
Биосфераның радиоактивтік ластануы |
26-27 |
|
22 |
Комета |
28 |
|
23 |
Комета құрылысы |
29 |
|
24 |
Жердің жасанды серігі |
30 |
|
25 |
Жердің жасанды серігінің түрлері |
31 |
|
26 |
Жер магниттілігі, геомагниттілік |
32 |
|
27 |
Жер магнит өрісі |
33 |
|
28 |
«ҚазСат-2» Қазақстанның жасанды Жер серігі |
34 |
|
29 |
«ҚазСат-2»-нің мақсаты |
35 |