АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ
Орыс және қазақ тілдері кафедрасы
ҚАЗАҚ ТІЛІ -1 пәні
050702-Автоматтандыру және басқару мамандығының барлық оқу
түрінің студенттері үшін семестрлік жұмыстарды орындауға арналған
әдістемелік нұсқау.
Алматы 2009
ҚҰРАСТЫРУШЫ: Алмухаметова Г. С . ҚАЗАҚ ТІЛІ–1 пәні. 050702-Автоматтандыру және басқару мамандығының барлық оқу түрінің студенттері үшін семестрлік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау.
Әдістемелік көрсеткіште мамандық бағытына сай мәтіндер сұрыпталып, тапсырмалар берілген. Студенттердің кәсіби бағытталған тілін дамытуға арналған ғылыми стильде жазылған ауызша әңгімелеуге арналған мәтіндер және мәтін бойынша орындалатын грамматикалық тапсырмалар, студенттің сабақтан тыс уақытта орындайтын семестрлік жұмыстарына қатысты мәтіндер мен оларды орындау тәртібі көрсетілген. Әдістемелік көрсеткіш студенттердің өз бетімен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастырып, сауатты аударуға машықтандырады.
Автоматтандыру және басқару мамандығы бағытындағы студенттер үшін Қазақ тілі -1 пәні бойынша семестрлік жұмыстар:
№1 ССЖ (студенттің семестрлік жұмысы) (Ауызша)
Жұмыстың мерзімі: №1 ССЖ-ді орындау және тапсыру үшін оқу семестрінің 3 айы беріледі. (осы мерзім ішінде студенттің берілген мәтінді игеру дәрежесіне қарай мәтінді мазмұндап айтып беру жұмысы қабылданады) Әр студентке тапсырманы оқытушы жеке-жеке таратып береді. Мәтін жалпы техникалық сипатта немесе мамандықтарына қатысты болып келеді.
Жұмыстың мақсаты: №1 ССЖ- оқытушы ұсынған мәтінмен танысу, оны мазмұндау, техникалық әдебиетті қазақ тілінде оқып-игеру дағдыларын қалыптастыру және бекіту мақсатында студенттер міндетті түрде түсіндірме және терминологиялық сөздіктермен жұмыс жасауы қажет. Бұл ССЖ-ді орындауға қойылатын тағы бір басты талап - оқылған мәтіннен негізгі ақпаратты таба білу, негізгі тірек сөздерді ажырату, алған білімдерін іс жүзінде қолдана алу.
Қойылатын талаптар:
1. Оқылған мәтіннен негізгі информацияны таба білу,
2. Негізгі тірек сөздерді ажырату, алған білімдерін іс жүзінде қолдана алу.
3. Берілген тапсырманы студент оқу, жоспар құру, мазмұндау түрінде семестр бойы кезең-кезеңімен өткізуі керек.
№1 ССЖ
Тапсырмалары:
1. Мәтінді оқып шығып, түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік түзіңіз.
2. Мәтінге жоспар құрыңыз.
3. Мәтіннің мазмұнын ашатын сұрақтар дайындаңыз.
4. Осы тапсырмаларға сүйеніп, мәтінді мазмұндаңыз.
Мәтіндері:
Б.Бөрібаевтың жоғары оқу орындарына арналған оқулығынан Программалау тілдеріне кіріспе).- Алматы 2008ж.
1-нұсқа Алгоритм, программа ұғымдары. 5-7 бб.
2-нұсқа Алгоритм қасиеттері 9-13 бб.
3-нұсқа Алгоритмнің өрнектелу жолдары 18-21 бб.
4-нұсқа Тармақталу алгоритмдері 22-25 бб.
5-нұсқа Программалау тілдері 25-28 бб.
6-нұсқа Паскаль- программалау тілі 30-32 бб.
7-нұсқа Тілдің алфавиті 32-36 бб.
8-нұсқа Программалау тілінің синтаксистік
диаграммалары 36-39 бб.
9-нұсқа Стандартты функциялар 44-47 бб.
10-нұсқа Өрнектер және олардың жазылуы 48-50 бб.
11-нұсқа Паскаль тілінде программа жасау 52-55 бб.
12-нұсқа Паскаль тілінің қарапайым
операторлары 56-61 бб.
13-нұсқа Сандық мәліметтерді енгізу
операторлары 62-65 бб.
14-нұсқа Паскаль тілінің басқару операторлары 73-75 бб.
15-нұсқа Символдық мәліметтермен жұмыс істеу 102-105 бб.
16-нұсқа Паскаль тілінде мәтіндік ақпараттарды
өңдеу 109-111 бб.
17-нұсқа Жиымдар (массивтер) 122-125 бб.
18-нұсқа Файлдар 146-149 бб.
19-нұсқа Қосалқы программалар 155-157бб.
20-нұсқа Бейстандарт функциялар мен процедуралар 159-161бб
21-нұсқа Графика 183-185 бб.
22-нұсқа Си тілінде программалар 189-191 бб.
23-нұсқа Си тілінің қарапайым элементтері 194-197 бб.
24-нұсқа Идентификатор 198-201 бб.
25-нұсқа Си++ тілінің негізгі операторларын
қолдану арқылы есептер шығару 230-231 бб.
26-нұсқа Айнымалылардың әрекет ету аймағы 293-295 бб.
27-нұсқа Файлдарды пайдалану 309-314 бб.
28-нұсқа Графикалық режимде жұмыс істеу 318-321 бб.
29-нұсқа Турбо Си редакторы терезесі 334-338 бб.
30-нұсқа Программалау тілдерінің даму тарихы 344-346 бб.
31-нұсқа ----------//---------- 347-350 бб.
№2 ССЖ (Жазбаша)
Жұмыстың орындалу мерзімі: 1 ай.
№2 ССЖ-ді орындау грамматика және синтаксис бойынша алған білімдерін іс жүзінде қолдану мақсатын көздейді. Бұл жұмысты орындау үшін студент қазақ тілі бойынша кез келген оқулықтарды пайдалана алады. Жұмысты орындауға бір ай уақыт беріледі.
Тапсырмалары:
1. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік түзіңіз (30 термин)
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді жазбаша аударыңыз.
3. Мәтіннен тәуелді септеуде тұрған сөздерді теріп жазыңыз, қай септікте тұрғанын анықтаңыз.
4. Мәтіннен етістіктерді тауып, шақ формаларына қарай түрлендіріңіз.
5. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз.
Қойылатын талаптар:
· жұмыс А 4 форматында 14 шрифтпен басылуы тиіс;
· берілген нұсқаның түпнұсқасы толық жазылуы керек;
· жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету қажет;
· жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;
·
№2 ССЖ мәтіндері:
А.Бекбаев, Д.Сүлеев, Б.Хисаров (Автоматты реттеу теориясы).- Алматы 2005ж.
1-нұсқа Програмалық басқару жүйелері 24-25 бб.
2-нұсқа Экстремал реттеу жүйесі 26-27 бб.
3-нұсқа Статикалық сипаттамалар 27-28 бб.
4-нұсқа Автоматты реттеу жүйесінің динамикасы 44-45 бб.
5-нұсқа Басқару жүйелерінің дифференциал
теңдеулері 47-48 бб.
6-нұсқа Жиіліктік сипаттама 68-69 бб.
7-нұсқа Автоматты реттеу жүйесінің
орнықтылығы 101-102 бб.
8-нұсқа Орнықтылыққоры туралы түсінік 134-135 бб.
9-нұсқа Реттеу сапасының негізгі көрсеткіштері 145-146 бб.
10-нұсқа Автоматты реттеу жүйесінің синтезі 158-159 бб.
11-нұсқа Реттеуіштер және реттеу заңдары 159-161 бб.
12-нұсқа Реттеу заңы мен принципі 174-175 бб.
13-нұсқа Инварианттық теориясы 196 б.
14-нұсқа Бейсызықты жүйелердің ерекшеліктері 218 б.
15-нұсқа Релелі автоматты жүйелер 224-225 бб.
16-нұсқа Бейсызықты сипаттамаларды статистикалық
әдіспен сызықтау 235-236 бб.
17-нұсқа Бейсызықты жүйенің орнықтылығы 260-261 бб.
18-нұсқа Периодты режим орнықтылығы 263-264 бб.
19-нұсқа Жүйе тепе-теңдігі күйінің орнықтылығы 265-266 бб.
20-нұсқа Корректирлеуші құрылғыларды таңдау 284-285 бб
21-нұсқа Дискрет функциялар 292-294 бб.
22-нұсқа Автоматты дискрет жүйелердің құрылымы 295-297 бб.
23-нұсқа Реттеу сапасының көрсеткіштері 304-305 бб.
№3 ССЖ (Жазбаша)
Жұмыстың орындалу мерзімі: 1 ай.
№3 ССЖ - мамандық бойынша оқытушы ұсынған мәтінді аударады, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік талдау жүргізеді, бұл жұмысты орындау барысында студент төменде көрсетілген тапсырмаларды берілген ретте орындайды.
Тапсырмалары:
1. Мәтіндегі термин сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік түзіңіз ( 30 термин)
2. Мәтінді жазбаша аударыңыз.
3. Мәтіннен барыс, жатыс септігінде тұрған сөздерді теріп жазыңыз, оларды
құрамына қарай талдаңыз
4. Мәтіндегі етістіктерді болымсыз тұлғаға айналдырыңыз.
5. Мәтіннен ілік септік+тәуелдік жалғауында тұрған сөз тіркестерін табыңыз, оларды қатыстырып мәтіндегіден өзгеше сөйлем құраңыз.
6. Мәтіннің мазмұнын ашатын сұрақтар қойыңыз ( кемінде 5-б сұрақ болуы тиіс )
7. Мәтінді негізгі мағыналық бөлшектерге бөліңіз, оларға тақырыпат (заголовок) қойыңыз;
8. ғылыми-техникалық мәтіндегі жай және құрмалас сөйлемдердің қолданылуына мысалдар келтіру (5-6 сөйлем).
Қойылатын талаптар:
· жұмыс А 4 форматында 14 шрифтпен басылуы тиіс;
· берілген нұсқаның түпнұсқасы толық жазылуы керек;
· жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету қажет;
· жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;
№3ССЖ мәтіндері:
Е.Қ.Балапанов, Б.Б.Бөрібаев, А.Б.Дәулетқұлов (Жаңа информациялық технологиялар: Информатикадан 30 сабақ).- Алматы 2003ж.
1-нұсқа Компьютердің құрылғылары 27-28 бб.
2-нұсқа Компьютерлік жүйелер 28-29 бб.
3-нұсқа Дербес ЭЕМ 30-31 бб.
4-нұсқа Микропроцессор 34 б.
5-нұсқа ЭЕМ-нің жедел жады 35-36 бб.
6-нұсқа Графиктік адаптерлер 37-38 бб.
7-нұсқа Дискідегі информация жинақтауыш 39-40 бб.
8-нұсқа Принтерлер мен плоттерлер 43-44 бб.
9-нұсқа Компьютерге информация енгізу
құрылғылары 46-47 бб.
10-нұсқа Программалық құралдар 56-57 бб.
11-нұсқа Қолданбалы программалық жасақтама 58-59 бб.
12-нұсқа Графиктік редакторлар 59-60 бб.
13-нұсқа Іс программалары 60-61 бб.
14-нұсқа Аспаптық құралдар 62-63 бб.
15-нұсқа Windows туралы жалпы түсінік 64-65 бб.
16-нұсқа Анықтама алуды ұйымдастыру 81-82 бб.
17-нұсқа Компьютерлік вирустар 162-163бб.
18-нұсқа Вирустардан сақтану тәсілдері 168-169 бб.
19-нұсқа Информацияның көшірмесін алу 170-171 бб.
20-нұсқа Архивтеу программалары 174-175 бб
21-нұсқа Архивтік файл 175-176 бб.
22-нұсқа Кестелерді даярлау және түзету 222-223 бб.
23-нұсқа Компьютерлік желілер 342 б.
24-нұсқа Жергілікті және аймақтық желілер 343 б.
25-нұсқа Интернет 344 б.
26-нұсқа Желілік техникалық құралдар 345-346 бб.
27-нұсқа Желілік программалық құралдар 346-347 бб.
28-нұсқа Клиент сервер технологиясы 348-349 бб.
29-нұсқа Серверлік желілер 349-350 бб.
30-нұсқа Желілік принтерлер 352-353 бб.
31-нұсқа Мәліметтер базасы 353-354 бб.
32-нұсқа Электрондық пошта 374-375 бб
1. Автоматты басқару жүйесі туралы негізгі ұғым
1.1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
1.2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Кез келген өндірісте технологиялық процестер белгілі бір мәнде шектетілетін физикалық шамалармен сипатталады. Жабдықтардың жұмысы кезінде ол шамалар белгілі бір деңгейде тұрақтануы, не берілген программа бойынша өзгеріп отыруы тиіс. Кез келген қондырғыда технологиялық процесстің бірқалыпты жүруі белгілі бір ереженің, қызмет алгоритмінің орындалуына байланысты болады. Осы қызмет алгоритмін орындау үшін белгілі бір сыртқы команданы орындайтын қондырғыны, не машинаны басқару обьектісі дейді.
Технологиялық процесті жүргізу үшін басқару обьектісіне әсер ететін тиімді ықпалды басқару дейді. Егер бұл басқару адамның қатысуынсыз жүзеге асса, оны автоматты, ал адамның қатысуымен болса қолмен басқару деп атайды. Жалпы технологиялық процестер орындалатын барлық өндіріс жабдықтары басқару обьектілеріне жатады. Алайда технологиялық процестің өзі де басқару обьектісі бола алады. Әр обьектіде физикалық шаманың берілген мәнін тұрақтандырып немесе оны белгілі бағытта өзгертіп отыратын басқарғыш құрылғысы болады. Басқарғыш органы арқылы обьектіге белгіленген қызмет алгоритмін орындауға мүмкіндік беретін арнайы әсерлер беріліп отырады. Технологиялық процесті берілген қызмет алгоритмі бойынша өткізу мақсатында обьектіге сырттан берілетін арнайы нұсқаулар (ережелер) жиынтығын басқару алгоритмі дейді.
Басқару обьектісіне басқару алгоритміне сәйкес өзара әрекеттесе жұмыс жасайтын автоматты басқару құрылғысы мен басқару обьектісінің жиынтығы автоматты басқару жүйесі (АБЖ) деп аталады. Жұмыс барысында автоматты басқару жүйесіне әртүрлі ішкі және сыртқы әсерлер ықпал жасайды. Автоматты жүйенің бір бөлігінен келесі бөлігіне технологиялық процестің бірқалыпты өтуін қамтамасыз ететін әрекеттің тізбекті желісін құрайтын әсерді ішкі әсер деп атайды. Оларды басқарушы әсер дейді.
Технологиялық жабдықтардың қай-қайсысы болмасын тұрақты (тағайындалған) режимде жұмыс істеуі керек. Бірақ нақты пайдалану жағдайында әртүрлі қоздырушы әсерлерге байланысты бұл режим ұдайы бұзылатындықтан, технологиялық процестің параметрлері өзгереді. Сол себепті өндірістік жабдықтарды (басқару обьектісін ) басқарып отыру қажет, яғни басқарылатын шама қоздырушы әсердің ықпалына қарамастан берілген ереже (программа) бойынша өзгеретіндей дәл есеппен басқарушы әсерді қалыптастыру керек.
Сөздік:
ықпал, әсер – влияние
тиімді –эффективный
жабдық – оборудование
құрылғы – устройство
салыстыру – сравнивать
түзету – корректировать, исправлять
қабылдау – принимать
жоспарлау – планировать
түрлендіру –преобразовывать
құрылым – структура
қызмет – работа, деятельность, служба
тұтастық- целостность
1.3. Мәтін бойынша грамматикалық тапсырмалар:
1-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерін аударыңыз.
Автоматты басқару жүйесі, өндіріс жабдықтары, автоматты басқару құрылғысы, ішкі және сыртқы әсерлер, басқарушы әсер, технологиялық жабдықтар, белгілі бір деңгейде тұрақтану, адамның қатысуымен басқару, қолмен басқару.
2-тапсырма. Мәтіннен изафетті тіркестерді (ілік септік+ тәуелдік жалғау) табыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.
Үлгі: басқару құрылғысы – Басқару құрылғысының жұмысы күрделі.
3-тапсырма. Мәтіннен тұйық етістіктерді тауып, септеңіз.
Үлгі: басқару – басқарудың, басқаруға, басқаруды, басқаруда, басқарудан, басқарумен.
4-тапсырма. Мәтіннің әр сөйлеміне сұрақ қойыңыз, оған жауап беру арқылы мәтінді мазмұндауға тырысыңыз.
2. Автоматты жүйе элементтері
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Автоматты жүйе өзара байланысқан және белгілі бір қызмет атқаратын дербес конструкциялық элементтерден тұрады, оларды автоматика элементтері не құралдары деп атайды. Элементтерді жүйеде атқаратын қызметіне қарай салыстырушы, түзетуші, қабылдаушы, түрлендіруші және атқарушы деп бөледі.
Қабылдаушы элементтер не бастапқы түрлендіріп бергіштер (датчиктер) технологиялық процестердің басқарылатын шамаларын өлшейді де, оларды бір физикалық түрден екінші бір физикалық шамаға түрлендіреді.
Жоспарлаушы элементтер арқылы жүйеге реттелетін шаманың қажет мәні беріледі; оның нақты мәні осы берілген мәнге сәйкес келуі тиіс.
Салыстырушы элементтер реттелетін шаманың берілген мәнін нақты мәнімен салыстырады.
Түрлендіруші элементтер сигналдың пайдалануға ыңғайлы түрге түрлендірілуін және оның қуатын магниттік, электрондық және т.б. күшейткіштер арқылы үдетуін жүзеге асырады.
Атқарушы элементтер басқару обьектісіне берілетін басқару әсерін тудырады. Олар басқару обьектісіне берілетін не одан алынатын энергия немесе заттар санын өзгерту арқылы басқарылатын шаманы берілген мәніне сәйкес етіп ұстап отырады.
Түзетуші элементтер басқару процесінің сапасын жақсарту үшін қажет.
Автоматты жүйелерде көрсетілген негізгі элементтерден басқа қосалқы элементтер де болады, оларға ауыстырып қосқыш құрылғылар мен қорғау элементтері, резисторлар, конденсаторлар, сигнал беру жабдықтары жатады. Автоматика элементтерінің қолдану және технологиялық ерекшеліктерін айқындайтын арнайы сипаттамалары мен параметрлері болады.
Сөздік:
құрал – средство, прибор
салыстыру- сравнивать
түзету- исправлять, корректировать
түрлендіру- преобразовывать
өлшеу – измерять
құрылғы – устройство
қорғау элементтері- защитные элементы
сапа- качество
ерекшелік –особенность
сипаттама- описание, характеристика
5. Мәтін бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерінің қосымшаларын анықтаңыз, аударыңыз:
Жүйеде атқаратын қызметіне қарай, реттелетін шаманың мәні, басқару процесінің сапасын жақсарту үшін, негізгі элементтерден басқа, технологиялық ерекшеліктерін айқындайтын арнайы сипаттамалар, автоматты жүйелерде, ауыстырып қосқыш құрылғылар.
2- тапсырма. Берілген тұйық етістіктерге есімшенің –атын, -етін, -йтын жұрнағын жалғап, олармен сөз тіркесін жасаңыз.
Басқару, қорғау, ауыстыру, қолдану, өлшеу.
Үлгі: басқару- басқаратын құрылғы.
3-тапсырма. Мәтін сөйлемдерін мағыналық бөліктерге бөліп, оларға ат қойыңыз.
4-тапсырма. Мәтін мазмұнын ашатын сұрақтар қойыңыз. Сол сұрақтарға жауап беру арқылы мәтінді мазмұндауға дағдыланыңыз.
3. Автоматты реттеу жүйесін құрудағы жалпы принциптер
1. Мәтін алды тапсырма:
2. Мәтінді мұқият оқып шығып, мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Ғылым мен техниканың дамуы, технологиялық процестердің күрделенуі, шығарылатын өнімдерге қойылатын талаптардың жоғарылауы автоматты басқару жүйелерін құруда қазіргі таңға сай матеметикалық әдістерді пайдалануды қажет етеді.
Қазіге кезде обьект теңдеуі мен сыртқы әсерлер белгілі деп алынатын детерминді әдісті автоматты басқару жүйесін сараптау мен синтездеуде пайдалану, тек жүйенің жұмыс істеу күйін алдын-ала бағалау үшін ғана қажет бола алатындығы дау туғызбайтыны анық. Автоматты басқару жүйелерін сараптау мен синтездеуде ықтималдылық әдістерді пайдаланған жөн. Автоматты басқару жүйесін құру үшін маман ең алдымен басқарылатын обьектінің математикалық моделін тұрғыза білуі керек. Бұл есепті экспериментті және аналитикалық жолдармен шешуге болады.
Көп жағдайларда аналитикалық модель бейсызықты болып шығады. Сондықтан есептеуді ары қарай жалғастыру үшін бейсызықты теңдеулерді Тейлор мен Маклорен қатарларына түзу арқылы бұл модельді сызықтандырады.
Жалпы кез келген автоматтық жүйелерді уақыттық және жиіліктік аймақтарда зерттеуге болады. Іс жүзінде бұл зерттеуді жиіліктік аумақта жүргізу әлдеқайда жеңіл.Сондықтан автоматты реттеу теориясында реттеу жүйесін талдау мен синтездеудің жиіліктік әдістері, жүйенің оптимал параметрлерін есептеуде кеңейтілген жиіліктік сипаттамаларды қолдану, трапециялық жиіліктік сипаттамалар бойынша өтпелі процестерді тұрғызу секілді көптеген әдістер кеңінен тараған. Әр түрлі режимдерде жұмыс істейтін реттеу обьектілерін идентификациялау үшін векторлық және матрицалық есептеулер қолданылады.
Кез келген өндірісте технологиялық процестер белгілі бір мәнде шеттетілетін физикалық шамалармен сипатталады. Жабдықтардың жұмысы кезінде ол шамалар белгілілі бір деңгейде тұрақтануы, не берілген пограмма бойынша өзгеріп отыруы тиіс. Кез келген қондырғыда тезнологиялық процестің бірқалыпты жүруі белгілі бір ереженің, қызмет алгоритмінің орындалуына байланысты болады. Осы қызмет алгоритмін орындау үшін белгілі бір сыртқы команданы орындайтын қондырғыны, не машинаны басқару обьектісі дейді.
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін аударыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.
Ғылым мен техниканың дамуы, шығарылатын өнімдерге қойылатын талаптар, матеметикалық әдістерді пайдалану, автоматты басқару жүйесін сараптау, ықтималдылық әдіс, жабдықтардың жұмысы, басқару обьектісі, жабдықтардың жұмысы, физикалық шама, автоматты басқару жүйелерін құру, жүйенің жұмыс істеу күйі, бейсызықты теңдеулер, қондырғы, белгілі бір ереженің орындалуы;
2-тапсырма. Мәтіннен септік жалғауында тұрған сөздерді теріп жазып, қай септікте тұрғанын анықтаңыз, сұрақ қойыңыз.
Үлгі: қондырғыда – қондырғы + да (жатыс септік жалғауы), қайда?
3-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді табыңыз, шақ тұлғаларына түрлендіріңіз.
Үлгі: қажет етеді – ауыспалы осы шақ, қажет етті - өткен шақ;
4-тапсырма. Мәтіннің әр сөйлеміне сұрақ қойыңыз, оған жауап беру арқылы мәтінді мазмұндауға тырысыңыз.
4. Автоматты басқару жүйесінің құрылымы
1.Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтінге сөздік жасаңыз, сол сөздікке сүйеніп мәтінді аударыңыз.
Автоматты басқару жүйесі құрылымы жағынан әртүрлі болуы ықтимал. Жалпы жағдайда бұл құрылымға белгілі бір ерекше қасиеттерімен және аралық әсер беру жолдарымен жіктелген автоматты жүйені түзетін дербес бөліктердің жиынтығы жатады. Автоматты басқару жүйесінің алгоритмдік, функционалдық және конструкциялық құрылымдары болады.
Автоматты басқару жүйесінің алгоритмдік құрылымы деп, әр бөлігі ақпаратты түрлендірудегі белгілі бір алгоритмді орындауға арналған құрылымды айтады.
Сигналды түрлендірудің элементар алгоритміне сәйкес келетін автоматты жүйенің алгоритмдік құрылымының бір бөлігін элементар алгоритмдік буын деп атайды. Әрбір элементар буын бір ғана математикалық немесе логикалық операцияны орындайды.
Автоматты басқару жүйесінің функционалдық құрылымында әрбір бөлік белгілі бір қызметті атқарады. Қызмет ретінде автоматты басқарушы құрылғының ақпарат алу, оны өңдеу, т.б. осы секілді негізгі қызметін, сонымен бірге сигналды беру, оларды салыстыру, ақпаратты беру түрін өзгерту тәрізді дербес қызметін айтуға болады.
Егер автоматты басқару жүйесі құрылымының әр бөлігі жеке конструкциялық тұтастық құратын бөлік болса, ондай құрылымды конструкциялық құрылым деп атайды. Басқару жүйесінің құрылымын график бойынша кескіндеуді құрылымдық схема дейді.
Автоматты басқару жүйесінің, не автоматты құрылғының құрылымдық сұлбасындағы бөліктер арасындағы берілетін әсердің бағыты мен жолын көрсететін қарапайым құрамдас бөлігін құрылымдық схеманың байланысы деп атайды.
4.3. Мәтіннен кейінгі тапсырмалар:
1-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерінің қосымшаларын анықтаңыз.
Басқару жүйесінің құрылымы, берілетін әсер, әсердің бағыты, құрамдас бөлігін, сигналды беру, қызмет атқарады, ақпаратты түрлендіру, жүйеге, құрылғының құрылымдық сұлбасы, болады, деп атайды.
2-тапсырма. Тұйық етістіктерді теріп жазыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.
3-тапсырма. Барыс, жатыс септігінде тұрған сөздерді теріп жазыңыз, оларға сұрақ қойыңыз.
4-тапсырма. Сөз тіркестерін аударыңыз
Автоматты басқару жүйесінің құрылымы, автоматты жүйе, дербес бөліктер жиынтығы, алгоритмдік құрылым, ақпаратты түрлендіру, белгілі бір алгоритмді орындау, алгоритмдік буын деп атайды, ақпаратты өңдеу, негізгі қызмет.
5- тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақтар қойыңыз, солардың көмегімен мәтінді мазмұндауға дағдыланыңыз.
5. Кибернетика
1. Мәтінді мұқият оқып шығып.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Кибернетика дегеніміз – басқару және байланыс жөніндегі ғылым. Бұл ғылымның қолданбалы жағын кез келген ғылыми-зерттеу бағыттарына жатқызуға болады, ал оның теориялық мәні тікелей ешбір ғылымдармен байланыспайтын, бірақ олардың бәрінде де қолданылатын жалпы басқару теориясы болып есептеледі.
Басқару кез келген жүйенің ажырамайтын қасиеті. Бір бірімен байланыстағы бөліктердің жиынтығын жүйе деп атайды. Шын мәнінде әлем кеңістігінің өзі көптеген бір-бірімен байланыстағы кішігірім жүйелерден тұрады. Сол себептен «жүйе» деген ұғымға қатаң анықтама беру оңай емес.
Жүйені күрделілік дәрежесі бойынша жай динамикалық және күрделі жүйе деп жіктейді. Тармақталған құрылымыиен және көптеген ішкі байланыстарымен жай динамикалық жүйеден ерекшеленетін жүйелерді күрделі жүйе деп атайды. Сонымен қатар жүйелерді детерминді және ықтималдық деп бөледі. Құрамындағы бөліктері алдын-ала қойылған болжам бойынша өзара әрекеттесетін жүйелерді детерминді дейді. Сол себептен, детерминді жүйелерді зерттеу кезінде ешбір анықталмағандық кездеспейді. Керісінше, ықтималдық жүйелер үшін алдын-ала дәл болжам жасау мүмкін емес. Сондықтан бұл жүйелер күрделі жүйелер қатарына, яғни кибернетика ғылымының негізгі зерттеу саласына жатады.
Жүйелерді басқару үшін реттеуіш деп аталатын басқарушы механизм қолданылады. Реттеуіш-регулятор-лат. «управляющий» деген сөзден шыққан, ал ол өз кезегінде гректің «кибернесий» - кормчий – (кеменің рулін ұстап отыратын кісі) деген сөзінен пайда болған.
Барлық терминологиялық обьектілер басқарушы құрылғысымен бірге қайсыбір автоматты жүйені құрады, ол өз кезегінде автоматты басқару теориясы заңдарымен талданады.
Сонымен, автоматты басқару (АБ) және автоматты реттеу теориясы (АРТ) – автоматты реттеу жүйесін талдау, синтездеу тәсілдерін және құру принциптерін зерттейтін ғылым.
АБТ басқару жүйесінің элементтерінің жұмыс істеу теориясымен бірге, автоматика деп аталатын ғылымның кең тармағын құрайды. Автоматика (гректің «Авоматос» деген сөзінен аударғанда – самодвижущийся, яғни «өздігінен әрекет ететін» ) өз кезегінде техникалық кибернетиканң бір бөлігі. Техникалық кибернетика техникалық процестің және өндірістің автоматтандырылған басқару жүйесін құру мәселелерін қарастырады.
Сөздік
реттеу – регулировать, регулирование
басқару -управлть
қолданбалы ғылым – прикладная наука
бағыт –направление
қасиет –свойство
жиынтық – совокупность
ұғым –понятие
ықтималдық - вероятность
3. Сөз тіркестерін аударыңыз.
Теория автоматического регулирования; наука о связи и управления; научно-исследовательское направление; прикладное направление науки; теория управления; совокупность частей; сложная система; система отличающаяся разветвленной структурой; взаимодействующая система; основная отрасль исследования науки; система вероятности; анализ систем автоматичекого регулирования; часть технической кибернетики; система автоматизированного управления.
4. Сұрақтарға жауап беріңіз, мәтін бойынша өз сұрақтарыңызды қойыңыз, мәтінді мазмұндаңыз.
1) Кибернетика қандай ғылым?
2) Жүйе дегеніміз не?
3) Күрделілік дәрежесі бойынша жүйені қандай түрлерге жіктейді?
4) Кибернетика нені зерттейді?
5. Мәтіннен тәуелді тіркестерді табыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құрастырыңыз.
6. Информация және есептеу машиналары
1. Мәтінді мұқият оқып шығып, сөздік жасаңыз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Телеграфтың, телефонның, радионың шығуы информацияны кез келген қашықтыққа жарық сәулесінің тарау жылдамдығымен жеткізуге мүмкіндік берді. Мәліметтерді іздеу мен өңдеудің бұрын болмаған жаңа мүмкіндіктерін ХХ ғасырдың ортасында шыққан электрондық есептеу машиналары (ЭЕМ) берді. ЭЕМ-дер әуелде есеп-қисап жұмыстарын автоматтандыру үшін шығарылған еді. Кейіннен олардағы мәліметтерді магниттік таспаларға жазып, қағазға басып, ЭЕМ экранына шығару қасиеттері бар екені анықталды. Оларды дамыта отырып, архив жасау ісінде, мәтіндерді теріп түзетуде, сызу мен графикалық жұмыстарда, өндірісті автоматтандыруда және де көптеген қызмет салаларында қолданыла бастады.
Информация кез келген түрде бізге белгілі бір мағлұматтар береді. Біз өзімізге қажетті информацияны оқулық пен кітаптардан, газет-журналдардан, теледидар хабарлары мен мен кинофильмдерден аламыз. Өндірістегі информация жиыны сызулар мен мәтіндер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түрінде кездеседі. Осындай информацияларды ЭЕМ арқылы да алуға болады. Бұл күнде ЭЕМ информацияны өңдеудің ең негізгі құралы болып саналады. 70-жылдарда электрониканың дамуы компьютердің жаңа түрін – жеке пайдаланылатын дербес компьютерлерді көптеп шығаруға жол ашты. Осы компьютерлерді өндіріс пен жобалау ісінде, ғылыми зерттеу жұмыстары мен білім беруде пайдалану, миллиондаған адамдардың жұмыстарының мазмұны мен орындалуын түбегейлі өзгертті деуге болады.
Ең алдымен ЭЕМ-дер өндірістің автоматтандырылған технологиясын жасауға мүмкіндіктер ашып берді. Сол технология көмегімен ЭЕМ-дермен басқарылатын жаңа машина, құрал-сайман мен құрылғылар жасалынады. Осылардың негізінде ХХI ғасырдың басында есептеу машиналары «адамсыз» жұмыс атқара алатын өндіріс технологиясын жасау мүмкіндіктерін беріп отыр.
Бүгіннің өзінде-ақ көптеген қызмет салаларында ЭЕМ-дерді пайдалану адамдарға информацияны жинау, дайындау және өңдеу жұмыстарын оңайлатып, жобалау және ғылыми зерттеу жұмыстарын жылдам жүргізуге мүмкіндік берді, кез келген қашықтыққа,
6.3. Мәтін бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерін аударыңыз.
Автоматтандырылған технология, информацияны өңдеу, электрониканың дамуы, дербес компьютерлерді шығару, мәліметтерді іздеу мен өңдеу, ЭЕМ-дерді пайдалану, жобалау және ғылыми зерттеу жұмыстары, мүмкіндік берді, өндіріс пен жобалау ісінде пайдалану, телеграфтың, телефонның, радионың шығуы, түбегейлі өзгертті, есеп-қисап жұмыстарын автоматтандыру, мәліметтерді магниттік таспаларға жазу, информацияны өңдеудің ең негізгі құралы, өндіріс технологиясын жасау мүмкіндіктері;
2-тапсырма. Ілік септік+тәуелдік жалғауда тұрған тіркестерді табыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.
3-тапсырма. Ауыспалы осы шақта тұрған етістіктерді тауып, оларды өткен шақ тұлғасына айналдырыңыз.
4-тапсырма. Сұхбат түрінде мәтінді мазмұндауға тырысыңыз.
7. ЭЕМ-де есеп шығару кезеңдері
1.Мәтінді мұқият оқып шығып, сөздік жасаңыз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
ЭЕМ-де есеп шығару күрделі процесс болып есептеледі, ол төмендегі кезеңдерден тұрады:
1. Берілген есепті математикалық түрде өрнектеу, яғни есепті мәселе ретінде қоя білу.
2. Есепті шығарудың ЭЕМ-ге ыңғайлы сандық тәсілдерін анықтау.
3. Есепті шығару жолын алгоритм түрінде бейнелеу.
4. Есепті ЭЕМ-де шығару программасын жасап, оның қателерін түзету.
5. Есепке керекті мәліметтер дайындау.
6. ЭЕМ-де есепті шығару және шыққан нәтижені іс жүзінде қолдану.
Берілген есепті математикалық түрде өрнектеу дегеніміз – есептің берілген мәндерін математикалық таңбаларды қолданып жаза білу және керекті матеметикалық формулаларды анықтау болып саналады.
Күрделі формулаларды, теңдеулерді арифметикалық амалдар тізбегіне айналдыру есепті шығарудың сандық тәсілдерін табу не анықтау жолы болып есептеледі. Қазіргі кезде барлық есептердің шығару жолының сандық тәсілдері белгілі десе де болады, тек солардың ішінен өзімізге тиімді жолын таңдап алуымыз керек. Бұл мақсатта есепті шығару дәлдігін, нәтижені жылдам табу мүмкіндігін, мәліметтерді дайындау мен есепті шығарудың бағасын салыстыра отырып қарастыру қажет.
Программа жасағанда қазірде кеңінен тараған программалау тілінің бірінде алгоритм нақты түрде жазылады. Бізде кең тараған тілдерге – Паскаль, Дельфи, Си жатады. Жазылған программаның қатесін түзету ЭЕМ-нің көмегімен шешіледі, өйткені жіберілген қателерді тек ЭЕМ ғана жылдам аңғарып, түзету мүмкіндігін береді.
3. Сөздер мен сөз тіркестерінің қосымшаларын анықтаңыз, аударыңыз.
Есептің берілген мәндерін анықтау, математикалық түрде өрнектеу, күрделі теңдеулерді шешу, есепті шығару, бағасын салыстыру, жіберілген қателерді түзету, сандық тәсілдерін анықтау, мүмкіндік береді, анықтайды, бірнеше кезеңдерден тұрады.
4. Мәтіннен тұйық етістіктерді табыңыз, оларды өткен шақ түрінде жіктеңіз.
Үлгі: анықтау – Мен анықтадым Біз анықтадық
Сен анықтадың Сендер анықтадыңдар
Ол анықтады Олар анықтады
5. Мәтін бойынша сұрақтар қойыңыз, сол сұрақтарға жауап беру арқылы мәтіннің мазмұнын баяндаңыз.
8. Программалау тілдерінің даму тарихы
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз
ЭЕМ-нің машиналық тілінде жұмыс істеу программалаушының өте жоғары деңгейін талап етеді. Компьютерлердің бірте-бірте көбеюіне байланысты онымен қарым-қатынас жасауды оңайлату қажеттілігі пайда болды. Біріншіден істелген іс– компьютер жадын бөлу жұмысы автоматтандырылды және машиналық командалар үшін адамға түсінікті белгілеулер енгізілді. Осылай пайда болған ЭЕМ-мен қатынау тілі Ассемблер тілі деп аталды. Кейіннен көптеген тілдер дүниеге келіп, олар уақыт талабына сай мүмкіндігінше жетілдіріліп отырды.
Программалау тілдерін жасау және дамыту жұмыстарының басында АҚШ-тағы атақты IBM фирмасы тұрды. Бұл фирма кәсіби програмалаушылардан басқа да мамандарға – алгебралық формулалармен жұмыс істеуге дағдыланған ғылыми қызметкерлер мен инженерлерге жеңіл қолдануға болатын компьютерлер шығаруға тырысты.
1953 жылы Джон Бэкус компьютерлердің IBM -704 атты нұсқасына арнап программалауды оңайлататын жаңа тіл ойлап шығаруды ұсынды.Осыған орай жаңа тілдің сөйлемдерін (операторларын) машиналық кодқа түрлендіретін программа – трансляторды да жасап шығару керек болды.
FORTRAN (FORmula TRANslator – формулаларды түрлендіргіш) деп аталған тіл 1957 жылдың сәуірінде дайын болды және ол машина тіліне тек «формулаларды аударып» қана қоймай, циклдарды ұйымдастыру істерін де автоматтандыра білді.
Бұл жүйенің табысы күткен мүмкіндіктен бірнеше есе асып түсті, 1958 жылдың өзінде-ақ IBM -704 компьютерлеріндегі машиналық командалардың жартысынан астамы қолмен емес, осы Фортан тілінің трансляторы арқылы алынды.
Фортран тілі басқа да бір маңызды рөл атқарды: ол әртүрлі компьютерлер бір-бірімен ортақ тіл таба алатын тамаша құралға айналды. Фортан бірнеше рет толықтырылып, өткен ғасырдың сексенінші жылдарына дейін кең пайдаланылды. Содан кейін оны жаңа тілдер ығыстыра бастады. Соңғы кездерге дейін ол АҚШ-тың Аэронавтика мен ғарыштық зерттеулер жүргізетін ұлттық басқармасының ЭЕМ-дерге арналған программалар жасайтын негізгі тілі болды. Оның әр түрлі нұсқалары осы кездерде де қуатты компьютерлер үшін есептеу програмаларын жасау мақсатында кең қолданылып келеді.
Сөздік:
жад – память
автоматтандыру – автоматизация
жасау- разработка
есептеу, есептеп шығару- вычислять
ғарыш – космос
зерттеу – исследовать
деңгей – уровень
3. Берілген сөз тіркестерін аударыңыз.
Компьютер жадын бөлу жұмысы автоматтандырылды, уақыт талабы, ортақ тіл табысу, жаңа тілдер ығыстырылды, ғарыштық зерттеулер, арнайы программалар жасау, тамаша құралға айналды, түсінікті белгілеулер енгізілді, оңайлату қажеттілігі пайда болды, ұлттық басқарма.
4. Сөздерге тәуелдіктің 3 жақ және барыс септігінің жалғауларын қосыңыз, олармен сөз тіркестерін құраңыз
Мүмкіндік, жүйе, деңгей, жад, қолдану, есептеу, жасау;
5. Мәтіннен тұйық етістіктерді тауып, септеңіз.
Үлгі: ұйымдастыру, ұйымдастырудың, ұйымдастыруға, ұйымдастыруды, ұйымдастыруда, ұйымдастырудан, ұйымдастырумен.
6. Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңыз.
7. Мәтін бойынша бірнеше сұрақтар қойыңыз.
8. Сол сұрақтарға жауап беру арқылы мәтінді мазмұндаңыз.
9. Программалау тілдері
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Программаларды ЭЕМ-де тікелей орындауға арналған алгоритмдерді жазу тәсілі, яғни алгоритмдерді ЭЕМ-ге түсінікті мәтін ретінде жазуға арналған қарапайым жасанды тіл программалау тілі деп аталады. Әрбір ЭЕМ-нің өзінің машиналық программалау тілі болады, оны командалар тілі немесе кодтар ( арнайы таңбалау) тілі дейді.
Программа жазуды жеңілдету үшін математикалық формулаларды кеңінен қолданатын, ағылшын тілінің негізінде жасалған алгоритмдік тілдер Бейсик, Паскаль, Фортран, Си, т.б. кеңінен қолданылады.
1. Кобол - өткен ғасырдың 60 жылдары басында жасалған, экономикалық есептер шығаруда қолданылатын, машиналық тілге аударылатын тіл.Коболда сыртқы мәлімет сақтау құрылғыларында сақталатын көлемді мәліметтерді өңдеудің қуатты мүмкіндіктері жүзеге асырылды.
2. Паскаль – 70 жылдар аяғында швейцар математигі Никлаус Вирттің программалауды үйрету мақсатында қолдану үшін арнайы жасаған тілі. Ол адамның алгоритмдік ойлау қабілетін қалыптастыратын, көпшілікке түсінікті қысқа программа жазуға қолайлы, алгоритмдеудің негізгі тәсілдерін көрсетуге және де ірі жобаларды да жүзеге асыра алатын тіл болды.
3. Бейсик – бұл да 60 жылдары программалауды үйренушілерге арналып жасалған қарапайым тіл болды. Бұл көпшілікке кең тараған, игеруге жеңіл программалау тілдерінің бірі болды.
4. Си – 70 жылдары шықты, ол алдымен көпшілікке арналып жасалмаған тіл еді. Си нақта процессорға тәуелді емес, қысқа, әрі тиімді программалар жасайтын ассемблер орнына пайдалану үшін жоспарланған тіл болатын. Си тілінің көптеген қасиеттері Паскаль тіліне ұқсас болғанымен, оның компьютер жадымен тікелей жұмыс істей алатын мүмкіндіктері бар еді. Осы тілде көптеген қолданбалы және жүйелік программалармен қатар Unix операциялық жүйесі де жазылып шыққан болатын.
5. Си ++ - обьектіге бағытталған Си тілінің кеңейтілген түрі, оны 1980 жылы Бьярн Страуструпжасап шығарды.
6. Java тілін 90-шы жылдар басында Си ++ тілін негізге ала отырып, Sun компаниясы шығарды. Ол Си ++ тілінен төменгі деңгейдегімүмкіндіктерді алып тастап, қолданбалы прогаммалар жасауды оңайлату мақсатында жасалды.
1. Сөз тіркестерін аударыңыз.
Алгоритмдерді жазу, қарапайым жасанды тіл, программа жазуды жеңілдету, есептер шығару, мәлімет сақтау құрылғылары, мәліметтерді өңдеу, ойлау қабілетін қалыптастыру, ірі жобаларды жүзеге асыру, мүмкіндіктері бар, қолданбалы программалар жасау, төменгі деңгедегі мүмкіндіктер, оңайлату мақсатында жасалды.
2. Мәтіннен тұйық етістіктерді табыңыз, біреуін септеңіз.
3. Мәтінді бірнеше бөлікке бөліп ат қойыңыз.
4. Әр бөлікке бірнеше сұрақтар қойып, оларға жауап беру арқылы мәтінді өз сөзіңізбен айтып беруге дағдыланыңыз.
10. Қосалқы программалар
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
Компьютерлерде шығарылатын есептердің күрделенуіне байланысты программалардың көлемдері өсіп, оларды жазу, оқу, түзету істері күннен-күнге қиындап келеді. Белгілі бір өндірістік мәселенің, мезгіл-мезгіл қайталанып отыратын есептеулердің программалары ұзақ уақыт пайдаланылады, олар күнделікті өмір талабына сәйкес өзгертіліп, түзетіліп отыруы тиіс. Осыларға байланысты программаларды құрастыруды, түсінуді, өзгертуді жеңілдететін тәсілдер жасалған, олар құрылымды (структуралық) программалау жолдары деп аталады.
Программаларды адамның түсіну мен қабылдауын ыңғайлы түрда жүргізуге бағытталған тәсілдер жиынын құрылымды программалау деп атайды. Әрбір жасалған программа бөліктері бір-бірімен тығыз логикалық байланыста болуы тиіс.
Белгілі бір ат қойылып, жеке программа түрінде бөлек жазылған, қажет кезінде оны қайталап пайдаланып отыруға болатын негізгі программаның арнайы бөлігін қосалқы программа (подпрограмма) деп атайды. Қосалқы программаларда бірсыпыра операциялардың біріге отырып толық орындалуын қадағалап, программаның негізгі бөлігінде оның тек атын өзгерту арқылы бір рет орындаумен шектелуге болады.
Қосалқы программаны пайдалану:
негізгі программаның көлемін кішірейтеді;
негізгі программада пайдаланылған айнымалыларды қосалқы программада да пайдалануға болады;
қосалқы программаға берілген компьютердің жедел жады көлемін ол орындамай тұрғанда, бос ұялар ретінде басқа мақсаттарға пайдалануға болады; қосалқы программаны пайдалану тәсілдері құрылымдық программалау талаптарына сай келеді.
Құрамында қосалқы программалар тәрізді құрылымды программалау жабдығы бар Турбо Паскаль тілі процедураға бағытталған тіл деп аталып жүр.
3. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінің қосымшаларын анықтаңыз.
Компьютерде шығарылатын есептер, есептердің күрделілігін көрсету, өндірістік мәселелердің, бағдарламаларды құрастыруды жеңілдетеді, бағытталған тәсілдер, негізгі бөлігінде, көлемін кішірейтеді, пайдалануға болады, программалау талаптарына сай келеді, қосалқы программалар, жеңілдететін тәсілдер, өзгерту арқылы, пайдаланып отыруға болатын, басқа мақсаттарға пайдалану.
4. Мәтінді толық аударыңыз.
5. Мәтіннің әр абзацына бірнеше сұрақтар қойып, оған мәтін бойынша жауап беріңіз.
6. Мәтінді мазмұндап беріңіз.
11. Ақпарат туралы алғашқы түсініктер
1..Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтінге сөздік жасаңыз.
«Ақпарат туралы түсінік екі объектінің – ақпарат «беруші» мен ақпаратты «қабылдаушы» арасындағы қарым-қатынастан туады. Ақпарат сигнал (signum – белгі) түрінде берушіден қабылдаушыға жеткізіледі. Мысалы, электр, жарық, дыбыс және т.б. сигналдар. Сигналдардың пайда болуы энергия алмасудың әсерінен болады. Сигналдарға байланысты, ақпарат үзіліссіз және үзілісті (дискретті) түрде болуы мүмкін.
Ақпараттық технологиялар (IT) саласында ақпарат туралы әртүрлі түсініктер берілген, мысалы, әдебиетте «ақпарат – дүниенің бейнесі» деген жалпы философиялық анықтамалардан бастап, «ақпарат дегеніміз белгілі бір оқиға туралы ақпарат» дейтін жай қолданбалы түсініктемелерге дейін кездеседі.
Ақпарат дегеніміз қоршаған ортаны объективті түрде сипаттайтын сигналдардың жиыны күйінде, тек оларды «қабылдаушымен» қарым-қатынас орнатылғанда ғана пайда болатын табиғаттың ерекше атрибуты (қасиеті).
Бұл анықтамадан мынадай тұжырымдар жасауға болады:
- ақпарат объективті болуы тиіс;
- ақпарат сигналдар түрінде объектілердің қарым-қатынасынан ғана туады;
- ақпаратты әртүрлі «қабылдаушы» өзінше қабылдайды.
Жоғарыда аталған ақпараттың сипатын оның кейбір қасиеттерімен толықтыруға болады; ақпарат дәл, толық, сенімді, көкейкесті, қол жетерлік болуы тиіс.
Ақпараттың қоғамдағы маңызы аса зор, информациясыз ғылыми-техникалық прогрестің және экономикалық дамудың болмайтыны, адам толық қанды өмір сүре алмайтыны анық.
Ақпарат келесі негізгі функцияларды орындауға арналған:
- танымдық қызметінің мақсаты – жаңа ақпарат алу;
- коммуникативтік қызмет - адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету;
- басқару қызметінің мақсаты – басқарылуға тиісті жүйенің тиімділігін қамтамасыз ету.
Ақпараттың аса қажеттілігі - адам өмірінде және оның қызметінде белгілі бір мәселе жөнінде дұрыс шешім қабылдау қажет болғанда жиі кездеседі.
Ақпаратты пайдалану және онымен жұмыс істеу белгілі бір амалдарды орындауды қажет етеді. Ақпаратта қолданылатын негізгі амалдар мыналар:
- ақпаратты жинақтау және құрастыру;
- ақпаратты сақтау;
- ақпаратты компьютер жадына енгізу;
- ақпаратты компьютерде бейнелеу;
- ақпаратты компьютер жадынан шығару;
- ақпаратты берушіден пайдаланушыға жеткізу;
- ақпаратты өңдеу;
- ақпаратты қорғау.
Ақпаратқа қолданылатын амалдардың тізбегін ақпараттық үрдіс (процесс), ал оны жүзеге асыратын жүйелерді ақпараттық жүйелер (системалар) деп атайды.
Мәтін бойынша тапсырмалар
3. Сөздіктің көмегімен мына сөздердің баламасын табыңыз:
ақпараттық үдіріс -
ақпараттық технологиялар саласы –
ақпаратты жинау –
ақпаратты жеткізу –
ақпаратты өңдеу –
ақпаратты қорғау –
ақпаратты пайдалану –
компьютер жадына енгізу –
компьютерде бейнелеу -
4.Мәтіндегі тұйық етістіктерді теріп жазып, олармен тіркес ойлап табыңыз, аударыңыз.
5. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Ақпарат дегеніміз не? Өз сөзіңізбен анықтама беріңіз.
2. Ақпарат қандай болуы тиіс?
3. Ақпараттың қоғамдағы ролі қандай?
4. Ақпаратты қайдан аламыз?
5. Ақпарат беруде қолданылатын негізгі амалдар қандай?
6. Осы сұрақтарға сүйеніп, мәтін сөйлемдеріне сұрақ қойыңыз.
7. Осы сұрақтарға жауап беру арқылы мәтінді мазмұндап беріңіз.
8. Берілген мәтінді аударыңыз.
Қазіргі замандағы қоғам дамуының бір ерекшелігі – индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өту кезеңі. Бұл кезеңді қоғамды информацияландыру кезеңі деп атайды. Мұның негізгі себебі - ақпараттың қоғамдағы, өндіріс пен шаруашылықтағы маңызы мен ролінің артуына байланысты. Кез-келген ұйымның немесе кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін материалдық ресурстардың (табиғи шикізат пен энергетика көздері, еңбек пен қаржы ресурстары және т.б.) болуы жеткіліксіз екендігі дәлелденді.
12. Ақпаратты сақтау және жад түрлері
1.Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтінге сөздік жасаңыз
Ақпарат сақталынып, қажет кезде оны ешбір қиындықсыз пайдалана алатындай болуы керек. Ол міндеттерді орындайтын компьютердің арнайы ақпаратты еске сақтайтын құрылғысы - жады болады.
Жад дегеніміз деректерді қабылдап, болашақта қажетке жаратуға мүмкіндік беретін компьютердің құрылғысы.
Ақпарат өңдеуші компьютерлік жүйелерде келесі негізгі жад түрлері қолданылады:
- регистрлік жад;
- негізгі жад,
- кэш-жад (сache),
- сыртқы жадылар.
Бұлардан бөлек жадылардың болуы мүмкін, мысалы, бейнежад.
Регистрлік жад процессордың құрамында орналасқан, оның көлемі үлкен болмайды; ондағы информация есептеулерде немесе енгізу-шығару амалдарында тікелей қолданылады.
Негізгі жад өңдеу үрдісіне немесе деректер алмасуда тікелей қолданылатын информацияны оперативті (жедел) түрде сақтауға арналған. Ол интегралдық схема күйінде құрастырылып, екі түрге бөлінеді:
- тұрақты еске сақтау құрылғысы (ROM – Read Only Memory – оқуға ғана арналған жад) өзгермейтін (тұрақты) программалар мен анықтама информацияны сақтау үшін қолданылады;
- оперативті (жедел) еске сақтау құрылғысы (RAM – Random Access Memory – еркін қол жететін жад) ағымдағы мерзімде орындалатын информациялық – есептеу үрдісіне қатысатын программалар мен деректерді сақтауға арналған.
Негізгі жад өте көп элементтерден тұрады. Элементтердің әрқайсысы екі (0 немесе 1 арқылы бейнеленген) жағдайдың бірінде болады. Жадының элементтері топталып, ұяшық түрінде болады. Ұяшықтар сөздерді сақтау үшін қолданылады. Әрбір ұяшықтың номері сонда орналасқан сөздің адресі болып есептеледі; сол адрес бойынша қажетті информация сөзін табуға болады. Жадының сапасын анықтайтын қасиеттері мен көрсеткіштері бар. Олардың негізгілері мыналар:
- ақпараттың сыйымдылығы - сақталынатын ақпараттың көлемінің максимумы (байтпен есептеледі);
- қол жеткізу уақыты – процессор адрестік шинаға қажетті ұяшықтың адресін берген уақыттан бастап, онымен байланыс орнатылғанға дейінгі мерзім;
- жазу уақыты – деректер шинасындағы информацияны оған байланысқан ұяшыққа жазуға жұмсалынатын уақыт;
- құрылымы – жадыдағы ұяшықтардың саны мен әрбір ұяшықтың разрядын көрсетеді.
Бұлардан бөлек басқа да жады көрсеткіштері қолданылады, мысалы, бір бит құны, пайдаланатын электр қуаты, статикалық немесе динамикалық типке жатуы және т.б.
Кэш-жад ағымдағы ақпарат алмасу амалдарында қолданылатын ақпараттың көшірмесін сақтауға арналған. Ол өте жылдам орындалатын, көлемі кішігірім жад. Ол көбінесе жылдамдықтары әртүрлі микропроцессор мен оперативтік жад арасында информация алмасу үшін қолданылады.
Сыртқы жадылар үлкен көлемді ақпаратты ұзақ мерзімге сақтауға арналған; оларға келесі жадыларды жатқызуға болады:
- қатты магниттік дискілер (винчестер);
- майысқақ магниттік дискілер (дискеталар);
- оптикалық дискілер;
- магнитоптикалық информация тасымалдаушылары;
- ленталар (стримерлер).
3.Мәтін бойынша тапсырмалар:
3.1. Сөздіктің көмегімен берілген сөз тіркестерін аударыңыз.
Ақпартты еске сақтайтын құрылғы, ақпаратты жедел түрде сақтау, ақпарат алмасу, сыртқы жадылар, ұзақ мерзімге сақтау, жадының сапасы, сақталынатын ақпараттың көлемі, ақпараттың сыйымдылығы, жады көрсеткіштері, қолданылатын ақпарат.
3.2. Мәтінді толық аударыңыз.
3.3. Мәтіннің мазмұнын ашатын бірнеше сұрақтар қойып, оған мәтін бойынша жауап беріңіз.
3.4. Мәтінді мазмұндап беріңіз.
13 Есептеу жүйелеріндегі процессорлар
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Есептеу жүйелерінде информацияға амалдар қолдануды автоматтандыру мақсатымен қазіргі кездегі компьютерлердің арифметикалық-логикалық және басқару құрылғылары біріктірілген; оны процессор деп атайды. Осылармен бірге, оның құрамына процессорлық жад деп аталынатын процессорда тікелей орындалуға тиісті информацияны қысқа мерзімде сақтайтын, жазатын және шығаратын құрылғы енгізілген. Процессорлық жад регистрлер деп аталынатын арнайы түрдегі ұяшықтардан тұрады. Сонымен, процессор туралы мынадай анықтама беруге болады.
Процессор (CPU – Central Processing Unit - орталық процессор) дегеніміз цифрлық информацияны өңдеу үрдісін жүргізуді қамтамасыз ететін, оны басқаратын және компьютердің барлық құрылғыларының жұмысын реттейтін, программамен басқарылатын құрылғы.
Дербес компьютердің процессоры оның аналық платасында орналасқан (материнская плата). Аналық платада процессормен бірге чипсет (микропроцессор комплекті), шина, оперативтік және тұрақты жад, қосымша құрылғыларды қосуға арналған ажыратқыштар (слоттар) орнатылған. Процессордың мүмкіншіліктерін сипаттайтын параметрлер (шешу мүмкіншіліктері, амалдарды орындау жылдамдығы және т.б.) көбінесе компьютердің сипаттамалары болып есептеледі. Компьютердің сапасы процессорға тікелей байланысты.
Процессор ұяшықтардан (ячейкалардан) тұрады. Ол ұяшықтарды регистрлер деп атайды. Деректерді процессордың регистрлеріне орналастыру арқылы оларды өңдеуге немесе программаны орындауға болады. Процессордың жұмыс істеу мүмкіншіліктері мен жылдамдығын арттыру ондағы регистрлерді пайдалануға да байланысты. Регистр екі түрлі тұрақты жағдайдың бірінде болады. Регистрлік жады қарапайым элементтерден тұрады. Ол элементтердің саны 8, 16, 32, 64, 128 болуы мүмкін; ол сан регистрдің жалғыз ғана көрсеткіші деп есептелінеді.
Процессордың жұмыс істеу жылдамдығы әрбір амалды орындауға жұмсалатын уақытқа байланысты. Процессордың жұмысының негізінде ырғақтық (тактылық) принцип қолданылады. Әрбір команданың орындалуы бірнеше ырғақтардан (импульстерден) тұрады.
Процессорға берілетін ырғақ жиілігі жоғары болған сайын уақыт бірлігінде орындалатын командалар саны да көп болады. Басқаша айтқанда, процессордың өнімділігі жоғары болады. Ең алғашқы дербес компьютерде қолданылған процессордың ырғақтық жиілігі 4,77 МГц болса, ал қазір ол көрсеткіш 3 ГГц немесе секундына 3 миллиардқа жетіп отыр.
Берілген программаны орындау кезінде процессор өзінің регистрлеріндегі, оперативтік жадыдағы және сыртқы порттарындағы деректерді өңдейді. Деректерге қолданылатын амалдарды орындайтын барлық командалардың жиыны процессордың командалар жүйесін құрайды.
4. Мәтін бойынша тапсырмалар
4.1. Сөз тіркестерінің баламасын мәтіннен табыңыз
Амалдар қолдануды автоматтандыру, басқару құрылғылары біріктірілген, информацияны өңдеу, программамен басқарылатын құрылғы, амалдарды орындау жылдамдығы, өнімділігі жоғары, қарапайым элементтерден тұрады, ырғақ жиілігі, деректерді өңдеу, жылдамдығын арттыру.
4.2.Мәтінді толық аударыңыз.
4.3. Мәтіннің әр абзацына бірнеше сұрақтар қойып, оған мәтін бойынша жауап беріңіз.
4.4.Мәтінді мазмұндап беріңіз.
14.Ақпаратты қорғау және бақылау
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Ақпараттық жүйенің тиімділігі ондағы өңделінетін ақпараттың қауіпсіздігімен (қорғалғандығымен) байланысты. Себебі кез келген мемлекеттік органның, кәсіпорынның, мекеменің, жеке адамның қызметінде жасыратын құпия мәліметтері немесе деректері болады. Олардың жария болуы мемлекет қауіпсіздігіне, кәсіпорындар мен мекемелердің қаржы-экономикалық жағдайына, жеке адамдардың жұмысына кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Әрбір мемлекеттің ақпаратты қорғау туралы заңдары қабылданған. Мысалы, Қазақстан Республикасының ақпараттандыру туралы заңының жаңа редакциясы 2007 жылдың қаңтар айының 11- жұлдызында қабылданған. Бірақ ақпаратпен жұмыс істейтін техниканың, оның технологиясының жылдам дамуына заңдарды қабылдау үрдісі үлгермейді. Сондықтан көпшілік жағдайда әрбір пайдаланушы өзіне қажетті ақпаратын қорғауға, оның қауіпсіздігін сақтауға қажетті әрекеттерді өзі жасауы тиіс.
Ақпараттың қауіпсіздігі дегеніміз оған амалдар орындалғанда немесе оны қабылдағанда, өңдегенде, сақтағанда, беріліс кезінде және пайдаланғанда әртүрлі қауіп-қатерден қорғалғандығы.
Есептеу техникасында қауіпсіздік туралы сөз болғанда алдымен келесі мәселелер қарастырылады:
- компьютер мен оның құрылғыларының жұмысының сенімділігі;
- құнды ақпараттың бұзылмай сақталынуы;
- ақпаратқа рұқсатсыз өзгерістер енгізілмеуі;
- электрондық байланыс кезінде құпияның сақталынуы.
Қауіп-қатердің пайда болу себептері адамдардың әрекеттеріне, автоматтандырылған жүйелерде қолданылатын аппараттық және программалық құралдарға, сонымен қатар сыртқы факторларға байланысты болуы мүмкін. Аталынған себептерден туатын қауіп-қатерді екі сыныпқа бөлуге болады:
- қасақана емес;
- қасақана.
Қасақана емес қатер көбінесе табиғи апаттан және зіл-заладан, техникалық құралдардың жұмысындағы ақаулық пен олардың істемей қалуынан, алгоритмдер мен программалардың кешендерінде жіберілген қателерден, сонымен бірге пайдаланушылар мен қызмет етуші адамдардың қатесінен болуы мүмкін. Табиғи апат пен аварияға өрт, су тасқыны, жер сілкінісі және т.б. жатады. Осылардың себептерінің нәтижесінде ақпарат сақтаушы құрылғылардың бұзылуына немесе жойылуына келтіріледі. Техникалық құралдардың жұмысындағы ақаулықтар немесе кейде олардың мүлдем жұмыс істемей қалуы ЭЕМ-нің аппараттық құралдарының бұзылуы мен жаңылуынан, электр тогының немесе кабельдің үзілуінен және т.б. себептерден болуы мүмкін. Осындай себептер программалар мен деректердің жойылуына, құрылғылардың жұмыс істеу алгоритмдерінің бұзылуына, сонымен бірге ақпараттың құпия болмауына (конфиденциалдығының бұзылғандығына) келтіреді. Алгоритмдер мен программаларда жіберілген қателер де осыған келтіруі мүмкін. Ал қауіпсіздікке ең көп нұқсан келтіретін себептер – пайдаланушылар мен қызмет етуші адамдардың жіберетін қателері.
Қасақана емес қатерлердің алдын алу үшін қазіргі кездегі аппараттық және программалық құралдар мен автоматтандырылған жүйелерді тиімді пайдалану, ақпараттың көшірмелерін жасау сияқты іс-шаралар қолданылады.
4. Мәтін бойынша тапсырмалар
4.1. Сөз тіркестерінің қосымшаларын анықтаңыз, аударыңыз
Ақпараттық жүйенің тиімділігі, ақпараттың қауіпсіздігі, құпия мәліметтер, ақпаратты қорғау туралы заңдары, қауіпсіздігін сақтауға қажетті, есептеу техникасында, құрылғылар жұмысының сенімділігі, автоматтандырылған жүйелерде қолданылатын құрал, автоматтандырылған жүйелерді тиімді пайдалану, ақпараттың көшірмелерін жасау.
4.2. Есімшенің –атын, -етін, -йтын жұрнағы арқылы жасалған сөздерді теріп жазып, олармен сөз тіркестерін құраңыз.
4.3. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Ақпараттық жүйенің тиімділігі неде?
2. Ақпартты қорғау дегенді қалай түсінесіз?
3. Ақпарат қауіпсіздігінің пайда болу себептері қандай?
4. Қателердің алдын алу шаралары туралы не білесіз?
4.4. Берілген сұрақтар негізінде мәтін сөйлемдеріне өзіңіз сұрақ қойыңыз, соған сүйеніп мәтінді мазмұндаңыз.
14. Алгоритм, программа ұғымдары
1. Мәтінді мұқият оқып шығыңыз.
2. Мәтіндегі түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінен сөздік жасаңыз.
3. Сөздіктің көмегімен мәтінді аударыңыз.
Алгоритм ұғымы информатикада ақапарат сияқты іргелі ұғымдардың қатарына жатады. Бұл атаудың мағынасын түсіну үшін оған жан-жақты талдау жасаған жөн. Алгоритм ұғымы тек математикалық есептерді шешу әдістерімен ғана шектелмейді. Оның мағынасы кең. Әрбір компьютер алдын ала берілген алгоритммен, яғни жоспармен жұмыс істейді. Алгоритмді заңдылық, реттелген амалдар жиыны, кезекпен орындалатын операциялар тізімі деп ұғынған жөн. Бұл ұғым қазіргі кезде кеңінен қолданылып жүр. Оның көптеген анықтамалары бар.
Алгоритм – берілген есептің шығару жолын реттелген амалдар тізбегіне келтіру. Кез келген есепті қарапайым амалдарды тізбектей орындау арқылы шығаруға болады. Алгоритмді компьютерде орындау үшін оны программа түрінде жазып шығару керек.
Программа – алгоритмді машинаға түсінікті нұсқаулар тізімі ретінде жазу. Программа машинаға түсінікті командалардан тұрады.Осы командалар тізбегінің орындалуы барысында есептің нәтижесі шығады. Әрбір компьютер алдын ала жазылған программамен жұмыс істейді. Программа дегеніміз – белгілі бір нәтже алу үшін орындалатын амалдардың айқындалған тізбегі. Процессор программаның құрамындағы командаларды кезекпен орындап отырады. Команда бір ғана қарапайым амалды орындау үшін берілген бұйрық ретінде болады. Олар: арифметикалық немесе логикалық амал; ақпаратты тасымалдау командасы; берілген сандарды салыстыру командасы; нәтижені экранға, қағазға басып шығару командасы;келесі командаларға көшу тәртібін орындау командасы.
Компьютердің жұмысы программалық принципке негізделген; яғни ол өзінің жадында сақталатын командалар тізбегін автоматты түрде орындау арқылы есеп шығарады. Кенз келген компьютер жадында берілген мәліметтермен қоса оны қандай жолмен, қандай нұсқауларды орындағанда шығаратынын көрсететін программаны сақтайды.
Алгоритмді орындаушының рөлін негізінен адам немесе автоматтандырылған аспап, яғни компьютер атқарады. Сонымен, алгоритмнің орындалу кезінде оны орындаушыға келесі жолы қандай нұсқау орындалатындығы белгілі болуы қажет.Ал орындаушының жүзеге асыра алатын командалар жиыны – компьютердің командалар жүйесін құрайды.
Алгоритм информатика мен есептеу техникасының іргелі ұғымдарының бірі. Адам баласы күнделікті өмірде алгоритмдер теңізінің ішінде жүзіп жүр деуге болады. Әрбір адам күнделікті өмірде көптеген мәселелерді шешу барысында көптеген ережелерді өзі өмірден алған тәжірибесі бойынша ойланбай-ақ орындай береді,яғни оны шешу ережелерін біртіндеп орындай отырып көздеген мақсатқа жетеді.
Қазіргі кезде күнделікті өңделетін ақпарат көлемінің тез өсуіне байланысты көптеген мәселелердің шешуін адам іс-әрекеттерді, яғни алгоритмднерді атқарушыға немесе орындаушыға – техникалық құралдарға, әр түрлі автоматтарға, компьютерлерге, техникалық құрылғыларға жүктеуге мәжбүр болып отыр. Күнделікті өмірде біз күн сайын көптеген алгоритмдерді кездетіреміз және оларды орындаймыз. Мысалы: оқуға бару, сабаққа дайындалу, сөздіктен қажетті сөздерді іздестіру кезінде алгоритмдерді атқаруға, яғни бірқатар әрекеттер тізбегін орындауға тура келеді.
Алға қойған мақсатқа жету немесе берілген есепті шешу бағытында атқарушыға біртіндеп қандай әрекеттер жасау қажеттігін әрі түсінікті, әрі дәл етіпкөрсететін нұсқаулар тобын алгоритм деп атайды. Компьютерде орындалуға тиіс алгоритмдерге мынадай талаптар қойылады:
1) алгоритм анық, әрі дәл өрнектелуі тиіс:
2) оның модульдік қасиеті, яғни алгоритмді кішкене бөліктерге бөлу мүмкіндігі болуы қажет;
3) алгоритм шектелген уақыттан соң нәтиже беруі тиіс, яғни алгоритм қадамдарының саны шексіз болмауы керек
4) бір тектес есептерге жалпы бір ғана алгоритм қолданылуы тиіс.
4 Мәтін бойынша тапсырмалар
4.1. Сөз тіркестерін аударыңыз
Алгоритм ұғымы, есептерді шешу әдістері, амалдар жиыны, қарапйым амалдарды орындау, алдын ала жазылған программа, ақпаратты тасымалдау командасы, командалар тізбегін орындау, алгоритм түрінде өрнектеу, ақпарат көлемінің өсуі, техникалық құрылғылар, мақсатқа жету;
4.2. Мәтіннен тұйық етістіктерді табыңыз, біреуін септеңіз.
4.3. Мәтінді бірнеше бөлікке бөліп ат қойыңыз.
.
4.4. Әр бөлікке бірнеше сұрақтар қойып, оларға жауап беру арқылы мәтінді өз сөзіңізбен айтып беруге дағдыланыңыз.
Әдебиеттер тізімі
1. А.Бекбаев, Д.Сүлеев, Б.Хисаров. Автоматты реттеу теориясы. Оқулық - Алматы 2005ж.
2. Б.Бөрібаев. Программалау тілдеріне кіріспе .Жоғары оқу орындарына арналған оқулық, - Алматы 2008ж
3. Е.Қ.Балапанов, Б.Б.Бөрібаев, А.Б.Дәулетқұлов (Жаңа информациялық технологиялар: Информатикадан 30 сабақ).- Алматы 2003ж.
4. А. Бекбаев, Д. Сүлеев, Б.Хисаров. Сызықты және бейсызықты жүйелердің автоматты реттеу теориясы – Оқулық. Алматы: 2005.
5. Аманжолов У.С: Сенімділік теориясы. Оқу құралы. – Алматы:ҚазҰТУ, 2001.
6. Тұрым А.Ш., Берікұлы Ә. Компьютерлік желілер. Оқу құралы – Алматы: АЭжБИ, 2007.
7. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Электроника, радиотехника және байланыс/ Под ред И.М. Тоқтамысова.
Мазмұны
1. №1 ССЖ
2. №2 ССЖ
3. №3 ССЖ
4. Автоматты басқару жүйесі туралы негізгі ұғым
5. Автоматты жүйе элементтері
6. Автоматты реттеу жүйесін құрудағы жалпы принциптер
7. Автоматты басқару жүйесінің құрылымы
8. Информация және есептеу машиналары
9. ЭЕМ-де есеп шығару кезеңдері
10. Программалау тілдерінің даму тарихы
11. Программалау тілдері
12. Қосалқы программалар
13. Ақпарат туралы алғашқы түсініктер
14.Ақпаратты сақтау және жад түрлері
15. Есептеу жүйелеріндегі процессорлар
16. Ақпаратты қорғау және бақылау
17. Алгоритм, программа ұғымдары
18. Әдебиеттер тізімі