Коммерциялық  емес акционерлік қоғам

Алматы энергетика және байланыс университеті

Автоматты  электрбайланыс кафедрасы

 

 

 

АҚПАРАТТАР ТЕОРИЯСЫ

Зертханалық жұмыстардың орындалуына арналған әдістемелік нұсқау

(5В070400- “Есептеуіш техника  және бағдарламалық қамтамасыз ету ” мамандығының күндізгі оқу студенттеріне арналған)

 

 

Алматы 2011

ҚҰРАСТЫРҒАНДАР: К.С.Чежимбаева, А.Д.Мухамеджанова, И.Б Кожабаева. Ақпараттар  теориясы. Зертханалық жұмыстардың орындалуына арналған әдістемелік нұсқау (5В070400- “Есептеуіш және бағдарламалық қамтамасыз ету техника” мамандығының күндізгі оқу студенттеріне арналған) - Алматы: АЭжБУ. 2011. -  55 б.

 

Әдістемелік нұсқауда зертханалық жұмыстардың дайындалуы мен рәсімделуі жазылған. Әрбір зертханалық жұмыстың суреттелуі, бақылау сұрақтары және ұсынылатын әдебиет тізімінен  тұрады.

Барлық зертханалық жұмыстардың қолдануы, тәжірибелі өткізулері және өңдеулері  «System View» үлгілеу пакетінде құрастырылған.

5В070400 - ”Есептеуіш техника және бағдарламалық қамтамасыз ету” мамандығының студенттеріне арналған  әдістемелік нұсқау

Безен. - 33, кесте - 2, библиогр. - 25 атау.

 

Рецензент: техн.ғыл.канд., профессор Г.С. Казиева

  

“Алматы энергетика және байланыс университетінің”  2011ж негізгі жоспарымен басылады

 

ã “Алматы энергетика және байланыс университеті”, 2011ж.

 

Кіріспе 

«Ақпараттар теориясы» әдістемелік нұсқауында  зертханалық  жұмыстардың материялдық  тәртібі  « SystemView » үлгілеу пакеті арқылы телекоммуникациялық жүйелердің құрылғыларын үлгілеуін төрт негізгі бағыт бойынша негіздейді

«SystemView»  бағдарламасының жоспары нақты өте пайдалы, ол байланыс жүйелерін ұсынуға рұқсат етеді, сигналдардың цифрлік өңдеуін ( ЦОС ) және практикалық құрал  талдау  түрінде мәлім.

«SystemView» пакеті шектелмеген мүмкіншіліктерге ие қуатты интеграцияланған жобалау  ортасын сипаттайды:

-     күрделі сандық сигналдарды қолданатын кеңжолақты байланыс жүйелерінің моделдерін құру;

-     түрлі бөгеуілдер мен шуыл жағдайында олардың әрекет ету анализі;

-     сандық адаптивті филтрлердің жұмыс істеу алгоритімінің қызметі.

Бағдарламаның тұтынушылық интерфейсі қолданыста қарапайым және интуитивті. Пакеттің негізін түрлі мамандандырылған кітапханалар қосылған базалық модуль құрайды. Бұл кітапханалар модельдерді құрастырыушыларды барлық қажетті функционалдық блоктармен қамтамсыз етеді.

1-суретте «SystemView» модельдеу терезесі көрсетілген. Жобалау терезесінің негізгі элементтері саймандар панелі, қалып жолы және панельдер моделі болып табылады.

Меню жолында негізгі функциялар: File (Файл), Edit (Өңдеу), View (Түр), Preferences (Құрам), NotePads (Блокноттар), Connections (Байланыс), Compiler (Компилятор), System (Жүйе), Tokens (Моделдер), Tools (Құралдар) және Help (Анықтама).

Саймандар панелі келесідей функцияларды орындайтын кнопкалардан тұрады:

-     жобалау терезесінде моделдерді және моделдер тобын басқару;

-     моделдеуді бастау мен тоқтату;

-     анализ терезесіне және басқа да сервистік қызметтерге қол жекізуді қамтамасыз ету.

Кітапхана панелі моделдермен немесе моделдер тобымен түрлі әрекеттерді орындауда қолданылады. Таңдалынған моделді жылжыту үшін қажет:

-     қажетті кнопканы тышканмен екі рет басу;

-     тышканды басып, басулы күйде ұстап ерекшеленген моделмен курсорды жобалау терезсінің алаңына алмастыру.

Саймандар панелі мен кітапхана панелінің әрқайсысы үшін қысқаша ақпарат қолжетімді. Ақпартты көру үшін сілтемені қажетті кнопкаға апару керек, содан соң терезеде сәйкес кнопка туралы ақпарат пайда болады.

1 Сурет - «SystemView» жобалау терезесі

Зертханалық жұмыстарда қолданылатын барлық схемалар каталогта орналастырылған.

C:\ДПВ\.

Моделдеу процесін іске қосу үшін нақты бір моделдерді қосып жаңа жоба жасау немесе бар жобаны ашу қажет. Бар жобаны ашу үшін “File“ (Файл) менюін шертіп, “Open Existing System“ жолын таңдау керек. Экранда таңдалынған құрылғы немесе жүйенің схемасы шығады.

Моделдеу процесін іске қосу үшін саймандар панеліндегі Run (Пуск) кнопкасын басамыз. Моделдеу барысында сол жак төменгі қалып жолында жылжымалы жолақ пайда болады. Ол моделдеу процесінің қай этапта екенін анықтайды.

Моделдеу нәтижесі анализ терезесінде көрсетіледі. Аналаз терезесіне өту үшін Analysis Window (Анализ терезі) кнопкасын басу керек.

Analysis Window (Анализ терезесі) зерттеуде және алынған мәлімет анализін алуда негізгі құрал болып табылады.  «SystemView» зерттелініп жатқан жүйені жан жақты талдауға мүмкіндік беретін түрлі функцияларға ие. Анализ терезесі 2-суретте көрсетілген.

 

2 Сурет - «SystemView» анализдер терезесі

Анализ терезесінің ерекшеліктерінің бірі кез келген графиктің қарапаймы өзгеру мүмкіндігі. Қандай да бір облысты қарастыру үшін қажетті облысты тышқанмен ерекшелеп алу жеткілікті. Суретті бастапқы күйіне келтіру үшін саймандар панеліндегі Reset Scale батырмасын басып немесе тышқанның оң жағын шертіп контексті менюді шақыртып, Rescale операциясын таңдау. Бұл жағдайда графикалық сурет бастапқы күйіне қайтып келеді.

Координаттарды бейнелеу режимін басқару LogY и LogX кнопкалары арқылы жүзеге асады. Осы жағдайда графиктің координат остері логарифмдік масштабта көрінеді.

Терезелердің орналасуын Tile Vertical (Тігінен орналастыру), Tile Horizontal (Көлденең орналастыру) и Tile cascade (Каскад ты оналастыру) кнопкалары арқылы өзгертуге болады.

«SystemView» қуатты қондырылған калькуляторға ие. Калькуляторды шақыру анализ терезесінің оң жақ төменгі жағында орналасқан Sink Calculator кнопкасы арқылы жүзеге асады.

«SystemView» телекоммунмкациялық системалардың моделдеу пакеттері туралы ақпартты [1] –ден аламыз.

  

Жалпы мәлімет

 

1     Студенттер сәйкес зертханалық жұмысты орындау тапсырмасын алдыңғы сабақта алады.

2     Студенттер зертханалық жұмыста берілген сұрақтарға өз бетінше дайындалады.

3     Алғашқы сабакта студенттер қауіпсіздік техникасынан инструктажды өтеді.

4     Тәжірибелік бөлімді орындамас бұрын студенттер сұрақарға жауап беріп, жұмысқа жіберілуі үшін есеп береді.

5     Алдыңғы жұмысты себепсіз орындамаған студент келесі жұмысты орындауға жіберілмейді.

6     Зертханалық жұмыс есебі индивидуалды болуы тиіс және әр студент жеке қорғауы тиіс.

7     Есепе келесілер болуы тиіс:

а) Титулды парақ.

б) Жұмыс атауы мен нөмірі.

в) Жұмыстың мақсаты.

г) Жұмыс тапсырмасы.

д) Зерттеу схемалары.

е) Сигналдардың экранды суреттері мен олардың спектрі.

ж) Алынған нәтижелердің анализі.

з) Жұмыс қорытындысы.

 

1 Зертханалық жұмыс. Амплитудалық модуляцияны зерттеу

 

Жұмыс мақсаты: амплитудалық модуляцияны зерттеу.

 

1.1 Алдын ала дайындық

 

ДБП-мен амплитудалық модуляцияның әдістерін зерттеу.

Ақпарат жіберу жүйесін жасау барысында, көп жағдайда, жіберілуі тиіс бастапқы сигнал спектрі байланыс арнасын эффективті түрде жіберетін жиіліктерде түйіспеген.  Сонымен қатар, жиі бір байланыс арнасында бірнеше сигнал жіберу қажет болады. Бұл мәселені арналардың жиілікті бөлінуін пайдалану арқылы шешуге болады.

Әрі қарай көп жағдайда сигналдың таржолақты болуы талап етіледі. Бұл спектрдің эффективті үлкендігі оның орталық жиілігінен аз.

 

.

Аталған себептер бастапқы сигналды трансформациялау қажеттілігін туындатады, яғни бастапқы сигналды қалпына келтіру мүмкін болуы тиіс. Көрсетілген проблеманы шешу модуляцияны пайдалану арқылы шешіледі. Оның мәні келесідей: ауытқу пайда болады, осы ауытқудың белгілі бір параметрі уақыт бойынша бастапқы сигналға пропорционалды түрде өзгереді.  Бастапқы сигналды модулирлеуші деп, ал параметрлері уақыт бойынша өзгеріп отыратын ауытқуларды модулирленген сигнал деп атайды. Кері процесс – модулирленген сигналдың модулирленген ауытқудан ерекшеленуі. Бұл демодуляция деп аталады. Жалпы көріністің гармоникалық сигналын жазайық:

 

.

 

         Берілген сигналдың үш параметрі бар: А амплитудасы, ω0    жиілігі, φ0   

бастапқы фаза. Олардың әрқайсысын модулирлеуші сигналмен байланыстыруға болады. Осыдан модуляцияның үш түрін аламыз: амплитудалық, жиіліктік және фазалық.

         Аты айтып тұрғандай, амплитудалық модуляция модулирлеуші сигналға сәйкес тасушы ауытқу амплитудасы өзгереді:

                                     

.

 

 

1.2 Жұмыс тапсырмасы

 

1.2.1 ДБП-мен амплитудалық модуляцияның схемасын зерттеу.

АМ-сигнал – бұл модулирлеуші сигналдың гармониялық тасушы ауытқуға көбейтідісі. Амплитудалық модуляцияда A(t) спектрі ±ω0,  тасушы жиілікті облысқа жылжиды, сосын деңгей бойынша екі есе өсіп, не кеміп отырады. Мұны SА(ω) спектрінің функциясы арқылы графикте көрсетейік

(1.1 суретті қара):

 

1.1 Сурет - Айнала қоршалған спектрлер (үзік сызық) және АМ- сигнал(толық сызық)

АМ-сигналының спектрінің құрамында тасушы жиілік, сонымен қатар жоғарғы және төменгі бүйірлі жолақтар бар.

Графиктен көріп отырғанымыздай, АМ-сигналының кеңдігі модулирлеуші сигналдың максималды жиілігінен екі есе үлкен: Dw = 2Wmax.

Тасушы жиіліктегі АМ-сигналының спектральді функциясының мәнін есептейік:

.

Нәтиженің бірінші бөліндісі – модулирлеуші сигналдың тең екіге бөлінген тұрақты құрамдасы. Ал екінші бөлінді екінші спектрдің ұшы ретінде, яғни  ω0  жиілігінің маңындағы кері жилиікі аймақта шоғырланған. Көптеген практикалық жағдайларда тасушы жиілік айнала қоршаудың спектрінің эффективті шекаралық жиілігінен асады, сондықтан бұл спектрдің әсері аз, елеусіз.

Бұл мысалды 1.2 суреттен көруге болады.

1.2 Сурет - Аса жоғары емес тасушы жиілікте АМ-сигналының спектрі (толық сызық) симметриялы болмауы мүмкін

 

1.2.2  ДБП-мен амплитудалық модуляцияның схемасын зерттеу.

–екі бүйірлі жолақты амплитудалық модулятордың схемасын жинау (1.1суретті қара), параметрлерді орнату, шығыс модуляция сигналының  және оның спектрінің экрандық суретін түсіру.

  

1.1 Кесте – Бастапқы мәлімет

Вариант

Жиілік

 fсигн, кГц

Жиілік

 fмод, кГц

модуляция коэффициенті

1

20

200

0.2

2

30

250

0,4

3

50

500

0,4

4

80

800

0,5

5

100

1000

0,5

 

1.3 Сурет

 

 

1.4 Сурет

 

- екі бүйірлі жлақты амплитудалық демодулятор схемасын жинау  (1.3 суретті қара), ФНЧ парамерлерін есептеу, параметрлерді орнату, шығыс демодулятор сигналының экрандағы суретін түсіру.

 

1.2.3 Баланстық амплитудалық модуляцияның схемасын зерттеу.

–балансты амплитудалық модулятордың схемасын жинау (сурет 1.5), параметрлерді орнату (1.1 кестені қара), шығыс модуляция сигналының  және оның спектрінің экрандық суретін түсіру.

-баланстық амплитудалық демодулятор схемасын жинау  (1.6 суретті қара), ФНЧ парамерлерін есептеу, параметрлерді орнату, шығыс демодулятор сигналының экрандағы суретін түсіру.

-            

 

1.5 Сурет

1.6 Сурет

 

1.2.4     Синхронды детекторлау схемасын зерттеу.

–синхронды детекторлы амплитудалық демодулятордың схемасын жинау (1.7 сурет қара), параметрлерді орнату (1.1 кестені қара), шығыс демодуляция сигналының  және оның спектрінің экрандық суретін түсіру.

 

 

1.7 Сурет

 

-синхронды детекторлаудын жиілігін 10%- өзгертіп, алынған нәтижені түсіндіру.

 

1.2.5     ОБП- мен амплитудалық модуляцияның схемасын зерттеу.

АМ-сигналының бүйірлі екі жолағы бір бірінің көшірмесі, яғни олар бірдей ақпаратты тасиды. Сондықтан да жолақтардың біреуін өшіруге болады. Алынған модуляция біржолақты деп аталады (ағылшын термині – single side band, SSB).

Бүйірлі жолақтың қайсысы қалатынына байланысты, жоғарғы немесе төменгі бүйірлі жолақты колданатын біржолақты модуляция туралы айтылады. Біржолақты сигналдардың құрылуын бірнеше мысалмен графикпен түсіндірген дұрыс (1.8 суретті қара).

Шын мәнісінде, біржолақты модуляция кезінде ауытқу тасушы жиілік аймағындағы сигнал спектрінің жылжуы болады. Ам- ге қарағанда, спектрдің әр жартысы өз бағытымен жылжиды: оң облыс; к  ω0   жиілік, ал кері жиілікті облыс к  -ω0.

Біржолақты сигналдың кеңдігі модільация сигналының кеңдігіне тең. Осылайша, біржолақты спектр сигналы қарапайым АМ- нан екі есе тар.

Алдыңғы жағдайларға қарағанда, модулирленген және модулирлеуші сигналдар арсындағы байланысты түсіндіру оңайырық болады. Ол үшін  аналитикалық сигнал түсінігі мен Гильберт өзгертуін қолданамыз.

 

 

а – модулирлеуші сигнал спектрі;

б – жоғарғы бүйірлі жолағы бар біржолақты сигнал спектрі;

в – төменгі бүйірлі жолақты.

 

1.8 Сурет– Біржолақты модуляция

 

Алдымен біз бірінші модулденген сигналдан аналогты сигнал аламыз. Бұл сигналды ехр(jω0t)көбейткенде бір жақты бүйірлі жолақты ω0 оң жаққа қарай тап осы көбейткенде оның бір жақты спектірінен жылжу пайда болады

(жиілік бойынша жоғарыға). Сөтйтіп, аналитикалық сигналдан затты сигналға өту үшін заттық бөлшек алу керек. Төменгі бүйірлі жолақты сигналдың пайда болуы аналогты сипатталады, бірақ аналитакалық сигналды

ехр(-jω0t) –ға көбейту керек.

         Сонымен, біржолақты сигналды бірдей жиілікті ауытқу таситын екі АМ-сигналының қосындысы ретінде көрсетуге болады, бірақ фазасы бойынша бр бірінен 90 градусқа иілген. Бұл АМ-сигналдарының амплитудалық функциялары модулирлеуші сигнал және оның квадрат қосындысы болып табылады. Бұл екі АМ-сигналдарының орналасуына және есептелуіне байланысты төменгі немесе жоғарғы бүйірлі жолағы бар біржолақты сигнал пайда болады.

 

1.2.6 ОБП-мен амплитудалық модуляция схемасын зерттеу.

Амплитудалық модулятордың немесе ОБП-мен демодулятордың схемасын жинау (1.9 суретті қара ), параметрлерді орнату (1.1 кестені қара), шығыс модуляция сигналының экрандыө бейнесін түсіру.

Синхронды детектерлеудің жиілігін 10%-ке өзгертіп, алынған нәтижені түсіндіру.

Модулятор мен демодулятор арасындағы байланыс арнасына гауссық шуыл көзін енгізу.

 

1.9 Сурет

 

 

1.3        Қорытынды

 

1.3.1 Жүйелік уақытты өзгертіңіз және жүйені орындауға жіберіңіз.

1.3.2      Әр жағдайдағы схема жұмысының дұрысығын тексеріңіз.

 

1.4    Бақылау сұрақтары

 

1.4.1 АМ-нің тағайындалуы.

1.4.2 Модуляцияның анықтамасы.

1.4.3 Модуляция байланыс жүйелерінде қандай мақсатпен қолданылады.

1.4.4 Модуляция, манипуляция, дискреттік модуляцияның ұқсастықтары мен айрымашылықтары қандай.

1.4.5 Амплитудалық демодулятордың тағайындалуы. 

 

2 Зертханалық жұмыс. Кванттау мен дискретизациялау

 

Жұмыс мақсаты: сигналдарды кванттау әдістерін зерттеу. ADC моделдеу.

 

2.1 Алғашқы тапсырма. Сигналдарды кванттау әдістерін зерттеу. ADC моделдеу

 

Кез келген жүйеге ақпарат сигнал ретінде түседі. Физикалық процесс параметрлері датчиктер арқылы электрлік сиганлдарға айналады. Әдетте олар үздіксіз өзгеріп отыратын ток немесе кернеу, бірақ радиолокациядағыдай импульсивті сигналдардың түсуі мүмкін. Баспалы мәтін әріптермен, сандармен және өзге белгілермен бейнеленеді.

         Келіп түсетін ақпаратты үздіксіз түрде де, дискретті сигналдар түрінде де сақтап, өңдеп, жіберуге болады. Ақпараттық техниканың даму этапында дискретті сигналдарға көңіл бөлеміз, сондықтан да сигналдар дискреттікке ауысып отырады.        Осы мақсатта үзіліссіз сигнал уақыт және деңгей бойынша кванттау операциясына ұшырайды.

         Дискретизацияның  астарында үзіліссіз уақыт функциясын дискреттік уақыт функциясына ауыстыру жатыр.

         Кванттаудың астарында дискретті шкалаға ие кейбір үлкендіктің өзгерісі жатыр. Ол кез келген мезетік мәнді квантау деңгейлері деп аталатын көптеген шешілген мәндермен алмастырады.

         Дискретизация операциясын өткізгеннен кейінгі u(t) (2.1,а суретті қара) сиганлының түрінің өзгеруі 2.1, б, а суретінде көрсетілген, ал дискретизация және кванттау операцияларын бірге өкізу нәтижесі 2.1, в сурете көрсетілген.

         2.1 суреттегі кванттау деңгейлерінің саны 8-ге тең. Әдетте олардың саны едәуір артық болады.

Деңгейлері түрлі импульстардың көп мөлшерін алыс емес қашықтыққа жіберу өте аз қолданылады. Егер деңгейлердің номерациясын жүргізсек, жіберу сандық жіберуге айналады. Әдетте дискретті сигнал екілік кодпен сипатталған сандар тізбегімен өзгереді. Сигналдың әр дискреттік мәні бұл жағдайда екі деңгейдің сигналдарының тізбегімен ұсынылады. Нақты бір аймақтағы импульстің бар немесе жоқ болуы сәйкесті екілік сан разрядындағы нөлмен немесе бірмен интерпритацияланады.

         u(t) (2.1,а суретті қара) сигналының ұсынылуының сандық формасы 2.1, г суретінде көрсетілген. Сегіз деңгейге уш екілік разряд жеткілікті. Үлкен разряд импульстері оң жақ соңында орналасқан.

         Сандық техикадағы ақпараттың жіберілуі мен өңделуінде қате нәтиже алу жағдайын төмендету мүмкіндігі бар. Оның пайда болу себебі мынада: біріншіден, дискретті сигналдарды пайдалану кезінде қате табуды және жөндеуді жүзеге асыратын кодтау әдістері қолданылады, екіншіден, аналогты сигналдарға тән жіберу және өңдеу барысында оларды бұрмалаудың шоғырлану эффектісінен құтқаруға болады. Өйткені квантталған сигналды бұрмалаудың шоғыры квант ортасына жеткен кезде  қалпына келтіру оңайға соғады. Аталған әдістерді практикалық қолдану екіге тең, деңгейлердің минималды санында эффективті болады.

 

2.1 Сурет

 

Жиілікті критерий бойынша дискретизация. Шектеулі спектрлі сигналының моделін қолданатын біркелкі дикретизация жағдайында шектеу қадамын таңдау ережесі В. А. Котельников академигімен құрылып, дәлелденген және оның атымен* аталған.

Шетелдік әдебиеттерде бұл теореманы Найквист немесе есеп теоремасы деп атайды.

Котельников теоремасы. Теорема есеп арқылы шектелген спектрлі детерминирленген функцияның толық қалпына келуінің принципиалды мүмкіндігін айқындайды және есеп беру арасындағы уақыттық интервал мәнін көрсетеді. Ол келесіде құрылады: Фурье өзгертуіне ұшырайтын және 0-ден Fc = wc/(2p) дейінгі жиілікті жолақпен шектелген үздіксіз спектрі бар u(t) функциясы өзінің уақыт интервалымен есептелген мезеттік мағынасының дискреттік қатарымен анықталады.

 

.

 

Теореманың физикалық негізі функция формасының және спектрдің енінің арасындағы байланысты қарастырғанда айқындала түседі. Тек функция спектрі шекарасыз болған жағдайда ғана оның мағыналары уақыттың жақын мезеттерінде қз бетінше қалай болса солай өзгере алады (олардың арасындағы коррелляциондық байланыс жоқ).

 

2.2 Сурет

 

Спектрдің жоғарғы жиілікті бөлігінің шекаралық ω1 жиілігіне дейін уақытша лақтырыс функциясын жоюмен пара пар (2.2,а суретті қара). ω2 (2.2,б суретті қара)  және  ω3 (2.2,в суретті қара) шекаралық жиілікте тегістелген уақыт функциясфна ие боламыз. Бұл функциялардың мағыналары  Δt  интервалының шекарасында  u(t1) және u(t1+Δt) уақыт аралығындғы интервалда айтарлықтай өзгере алмайтындықтан Δt интервалы арқылы алынған функция мәндермен шектелуге болады.

 

2.2  Жұмыс тапсырмасы

 

Бұл бөлімде біз фиксирленген бит санына кіруші сигналды кванттау үшін SystemView функционалды значоктар кітапханасындағы кванттаушыны қолданамыз. Алдыңғы жағдайлардағы моделдеуде кіруші сигналдар жүзуші нүктелермен нақты болды, сондықтан да мақсаттардың көпшілігі үшін кванттаудың жоқ екендігін жорамалдап айта аламыз. 

 

2.2.1 Сигналды кванттау.

 2.3 суретінде көрсетілген схеманы жинаңыз.

Жүйеде келесі пареметрлерді орнатыңыз.

 Жүйелік уақыт

 

Дискретизация жиілігі, Гц

200

Есеп беру саны

256

Ара тәріздес сигналдың шығу көзі

 

 

Amp = 1,875 v

 

Freq = 5 Hz

 

Offset = -1 v

 

Phase = 0 deg

 

Max Rate = 1e+3 Hz

Кванттаушы

 

 

Bits = 4

 

Max Input = ±1 v

 

Signed Integer Output

 

Max Rate = 1e+3 Hz

          Күшейткіш

Gain = -125e-3

 

Gain Units = Linear

 

Max Rate = 1e+3 Hz

 

Жүйе 1,875 В амплитудалық қысымды ара тәріздес сигналдың генераторының квантталған шығушы сигналын алады және оны бүтін квантталған сигнал ретінде алады.

SystemView-ғы шығушы сигналдардың барлық шығу көздері жүзуші нүктемен дәлдікте қондырылған (әрине, файлдан жойылатын ақпарат көздерін қоспағанда).

 

 

2.3 Сурет

 

 

2.4 Сурет - Кванттаушының диалогты терезесі және енгізу/шығарудың сәйкес сипаттамасы

 

а) Төрт биттік кванттаушы значоктың параметрлерін көріңіз және 2.2 суретте көрсетілген енгізу/шығару сипаттамалары бар екеніне көз жеткізіңіз;

Назар аударыңыз, енгізу кванттаушысы сегізбиттік болып келеді, сондықтан да толықтырудың екіншіретті амплитудасы -23 до 23    шекарасында орналасқан, мысалы: -8 до +7.  

б) Жүйені қосыңыз және анализ терезесінде таңдау мәндері жоғарыда аталған шығу кванттаушысындағыдай екендігіне көз жеткізіңіз. (жаңа ғана өткен моделдеу процесінің өңделген мәліметін көру үшін «Загрузить обновленные данные блока»  атты көк кнопканы басуды ұмытпаңыз).

в) Есептелуі 3, 4, 5 модульдері арқылы жүзеге асатын кванттау қателігін анықтаңыз. Алынған нәтижені түсіндіріңіз.

г) Кванттаушы параметрлерін   дәл алғашқыдай +-1 кернеу ауытқуы бар 2.3) с суретте көрсетілген үшбитті кванттауды қамтамасыз ететіндей модификациялау керек. Жүйені қосыңыз және нәтиже сіз күткендей, 2.3 суретте көрсетілген таблицадағы мәліметтермен сай келетінінекөз жеткізіңіз.

д) Жүйені ара тәріздес сигналдың амплитудасы 2В-қа тең болатындай модификациялаңыз. Жүйені қосып, ADC «қысуы» эффектісіне назар аударыңыз. Бұл ADC-ке түсетін кіру кернеуі өте жоғары болғанда пайда болатын сызықтық еместік проблемасы болғандықтан орын алады.

е)Назар аударыңыз, кванттаушы параметрлерінің диалогты терезесінде нәтиже жүзуші нүкте немесе бүтін сан ретінде шығатындай күйге келтіруге болады. Мұны 2.2 суретте көрсетілген радио кнопка арқылы жасауға болады.

ж) Тікбұрышты импульстардың генераторының модулін синусоидальді сигналдардың генераторына өзгертіңіз, ГСН-ның  1,75, 1,875 и 2,0 В. шығушы кернеу мәнділігінде жүйені қайта қосыңыз. Алынған нәтижені түсіндіріңіз.

 

 

2.5 Сурет - 3 биттік кванттаушы, енгізу/шығарудың сипаттамасы

 

 

2.2.2 Дискретизация және спектрлерді салу (aliasing).

Бұл бөлімде элайзинг құбылысымен танысамыз. Лекциядан сигналдың жиілікті құрамдасы  fs/2-дан көп болса, онда элайзинг пайда болатынын еске түсіріңіз.

Элайзинг сигнал бұрмаланғанда пайда болады. Мысалы, егер ЦОС жүйесі үшін 6000 Гц тоны кіруші сигнал болса және 10000 Гц таңдау жүргізілсе, сигнал 4000 Гц тонында интерпритацияланады.

Жүйенің сызықтығын жиілік ерекшеліктері бойынша тестілеудің қарапайым тәсілдерінің бірі - шығуға аза тон немесе синусоидальді сигнал беру .

 

2.6 Сурет - 10000 Гц кванттық жиіліктегі  9000 Гц-тен  1000 Гц жиілігіндегі синусоидальді сигналдың элайзингі

Сигналдың қандай екенін көру үшін, суретті қарастырайық (fs=10000 Гц. үшін).

Жоғарыдағы суреттен f s /2 = 5000Гц  и 9000 аралығында бүркемеленеді. Диаграммада көрініп отырғандай, біз сигналды қалпына келтіргенде 1000 Гц синусоидальді толқын аламыз.

 

2.3            Қарапайым элайзинг

 

2.5. суретінде көрсетілген схеманы жинаңыз.

 

 

2.7 Сурет

 

Жүйедегі келесі параметрлерді орнатыңыз.

Жүйелік уақыт

 

Дискретизация жиілігі, Гц

10000

Есеп беру саны

32

Синусоидальді сигнал саны

 

 

Amp = 1 v

 

Freq = 1e+3 Hz

 

Offset = -1 v

 

Phase = 0 deg

 

Output 0 = Sine  t1

 

Max Rate = 1e+3 Hz

 

Екі генератордың синусоидальді толқындарының барлық параметрлерінің ұқсас екеніне көз жеткізіңіз.

а) Моделдеу процесін іске қосыңыз, содан соң   анализ терезесінде екі генератордың да шығушы сигналдарын тексеріңіз, олар ұқсас болуы тиіс. Екі блокың түрлі аттарына назар аударыңыз. Қосқанда және өшіргенде     10000 Гц таңдау болғанда синусоидальді сигналда периодта 10 таңдау болады.

б) Жоғарғы генератордың жиілігін 2000 Гц өзгертіңіз. Жүйені қосып, шығу сигналы сіз болжағандай сәйкес болатынына көз жеткізіңіз.

в) Енді жоғарғы генератордың жиілігін 4500 Гц өзгертіңіз. Анализ терезесінде      шығу сигналы болжанғандай екеніне көз жеткізіңіз. Сигналдың квантталуы Найквист критерийлеріне сәйкес жүзеге асады, сондықтан синусоидальді сигнал туралы бар ақпаратсақталады.

г) Бұл жолы жоғарғы генератордың жиілігін өзгертеміз  fs/2 = 5000 Гц-тен 9000 Гц дейін. Бақылаңыз, шығушы сигнал таңдау 10 000 Гц жасалғанда элайзингке ұшырайды.

д) Жоғарғы генератордың жиілігін 11 000 Гц көбейтіңіз. Назар аударыңыз, шығуда біз 1000 Гц. жиілікті синусоидальді сигналды көреміз.

 

2.4           Дискретизацияланған сигналдарды қалпына келтіру

 

Схеманы жинаңыз:

 

 

2.8 Сурет

 

Жүйедегі келесі параметрлерді қондырыңыз.

System Time:

0 - 1,022e+1 sec,

dT=2,0e-2 sec,

Sample Rate=5,0e+1 Hz,

Samples=512,

Loops=1

 

 

0 Source Gauss Noise

Std Dev = 1 v,

Mean = 0 v,

Max Rate = 50 Hz

 

1 Operator Linear Sys Butterworth Lowpass IIR,

6 Poles,

Fc = 1 Hz,

Quant Bits =None,

Init Cndtn = Transient

DSP Mode Disabled

MaxRate = 50 Hz

 

 

 

 

2 Operator Sampler

Non-Interp Right

Rate = 5 Hz

Aperture = 0 sec

Aperture Jitter = 0 sec

Max Rate = 5 Hz

 

 

3 Sink Analysis

Input from t8

Output Port 0

Max Input Rate = 50 Hz

 

4 Sink Analysis

Input from t10

Output Port 0

Max Input Rate = 50 Hz

 

5 Operator Hold Zero

Gain = 1

Out Rate = 50 Hz

Max Rate = 50 Hz

 

6 Operator Linear Sys Comm Sin(t)/t FIR

Symbol Rate = 5 Hz

Decimate By 1

Quant Bits = None

Taps = 41

Init Cndtn = Transient

DSP Mode Disabled

Max Rate = 50 Hz

 

 

 

 

 

 

7 Sink Analysis

Input from t9

Output Port 0

Max Input Rate = 50 Hz

 

8 Operator Smpl Delay

Delay = 20 samples = 400e-3 sec

Attribute = Passive

Initial Condition = 0 v

Fill Last Register

Output 0 = Delay t3

Output 1 = Delay - dT

Max Rate (Port 0) = 50 Hz

 

 

 

9 Operator Gain

Gain = 10

Gain Units = Linear

Max Rate = 50 Hz

 

10 Operator Smpl Delay

Delay = 20 samples, = 400e-3 sec

Attribute = Passive

Initial Condition = 0 v

Fill Last Register

Output 0 = Delay t4

Output 1 = Delay - dT

Max Rate (Port 0) = 50 Hz

 

 

 

11 Sink Analysis

Input from t1

Output Port 0

Max Input Rate = 50 Hz

 

Бұл жаттығу өткізу жолағы 1 Гц кездейсоқ ауытқулардың шығу көздерін иллюстрациялайды. Бұл сигналдан 5 Гц жиілікті таңдау жүргізілген, содан соң ол қайта қалпына келтірілген, ол үшін келесі функция қолданылған: sinc (sin x/x). Оқулықтағы басқаруда келесідей көрсетілген:

 

, мұндағы               (2.2)

 

 X(f) - дискретизацияланбаған сигналдың оригиналының спектрі. Әрі қарай көрсетілгендей , x(t) сигналын қалпына келтірудің ең оңтайлысы келесідей анықталады:

 

.                          (2.3)

 

Модельдегі К есептеу саны үшін біз келесілерді ескереміз:

 

.                            (2.4)

 

а) Суреттелген операцияларды тексеру үшін моделдеуді орындаңыз. Анализ терезесінде  алынған сигналдың спектріне қараңыз және 2.2. формуласындағы спектрдің қайталануына назар аударыңыз.

б) Кіруші сигналға қараңыз, дискреттелген және қалпына келтірілген сигнал, бастапқы және қалпына келтірілген сигнал эквивалентті ме?

 

 

2.9 Сурет– Қиылған толқынның sinc формасы (81 сигнал)

 

в) Назар аударыңыз, дискреттелген сигналды қалпына келтіру үшін 2.3 суретте көрсетілгендей идеалды sinc функциясы қажет, яғни сигналдардың шексіз саны (taps). 2.1 суретте көрсетілгендей сигналдардың соңғы саны қиылған толқынның sinc формасы болып табылады.

г) sinc сигналы туралы нақтырақ мәлімет алу үшін sinc фильтрінің таңдау саны (taps) көбейтілуі тиіс. 6 Функционалды модульдің параметрлерін орнатыңыз:

 

Operator:  Linear Sys - Comm Sin(t)/t FIR

Taps = 501

Quant Bits = None

DSP Mode Disabled

Symbol Rate = 5 Hz

Init Cndtn = Transient

Max Rate = 50 Hz

Decimate By 1

 

 

 

 

 

 

2.10 Сурет - Қиылған сигналдың sinc формасы (501 таңдау )

 

Қалпына келтіру нәтижелерін алдыңғыларымен салыстырыңыз.

 

2.5           Дуобинарлы жаттығу

 

Жүйені жинаңыз:

 

2.11 Сурет

File name: Duobinary_ru.svu.

Title: Duobinary.svu.

System Time:0 - 5,11e+0 sec, dT=1,0e-2 sec, Sample Rate=1,00e+2 Hz, Samples=512, Loops=1.

Token Attribute Type Parameters.

0 Source PN Seq Amp = 500e-3 v, Offset = 500e-3 v, Rate = 10 Hz, Levels = 2, Phase = 0 deg, Max Rate = 100 Hz.

1 Operator XOR Threshold = 500e-3, True = 0, False = 1, Max Rate = 10

Hz.

2 Operator Delay Non-Interpolating, Delay = 100e-3 sec, = 1,0 smp, Output 0 = Delay , Output 1 = Delay - dT t1 , Max Rate (Port 1) = 10 Hz.

3 Adder.

4 Operator Delay Non-Interpolating, Delay = 100e-3 sec, = 1,0 smp, Output 0 = Delay t3 , Output 1 = Delay - dT , Max Rate (Port 0) = 10 Hz.

5 Sink Real Time Input from t12 Output Port 0, Max Input Rate = 100 Hz.

6 Function Poly -1+(2x), Max Rate = 10 Hz.

7 Operator Sampler Non-Interp Right, Rate = 10 Hz, Aperture = 0 sec, Aperture Jitter = 0 sec, Max Rate = 10 Hz.

8 Sink Analysis Input from t17 Output Port 0, Max Input Rate = 10 Hz.

9 Sink Analysis Input from t1 Output Port 0, Max Input Rate = 10 Hz.

10 Sink Analysis Input from t3 Output Port 0, Max Input Rate = 10 Hz.

11 Operator Hold Zero, Gain = 1, Out Rate = 100 Hz, Max Rate = 100 Hz.

12 Operator Linear Sys Comm Sin(t)/t FIR, Symbol Rate = 10 Hz, Decimate By 1, Quant Bits = None, Taps = 81, Init Cndtn = 0, DSP Mode Disabled, Max Rate = 100 Hz.

13 Operator Sampler Non-Interp Right, Rate = 10 Hz, Aperture = 0 sec, Aperture Jitter = 0 sec, Max Rate = 10 Hz.

14 Function Rectify Zero Point = 0 v, Max Rate = 10 Hz.

15 Sink Analysis Input from t16 Output Port 0, Max Input Rate = 10 Hz.

16 Function Limiter Max Input = ±0 v, Max Output = ±1 v, Max Rate = 10 Hz.

17 Operator Smpl Delay Delay = 4 samples, = 400e-3 sec, Attribute = Passive, Initial Condition = 0 v, Fill Last Register, Output 0 = Delay t8 , Output 1 = Delay - dT , Max Rate (Port 0) = 10 Hz.

18   ink Real Time Input from t0 Output Port 0, Max Input Rate = 100 Hz.

 

2.6 Қорытынды

 

2.6.1 Жаттығуы бар схеманы қосу.

2.6.2 Есептің шешімін қабылдау критерийлерін тексеру үшін символдар декодерімен жұмыс істеңіз.

 

 

2.7            Бақылау сұрақтары

 

2.7.1 Дискретизация жиілігі неге тең?

2.7.2 Котельников теоремасын айып беріңіз.

Уақыт бойынша үзіліссіз хабарламалардың дескритизациясы қандай принципке негізделген?

2.7.3 Ол алғаш қандай құрылғыларда қолданыла бастаған?

2.7.4 Дискретизация және кванттаудың айырмашылығы неде?

 

3 Зертханалық жұмыс. Бөгеулерге қарсы тұратын кодтау

 

 Жұмыс мақсаты: бөгеулерге қарсы кодтауды зерттеу.

 

3.1 Алдын ала дайындық

 

         Бөгеулерге қарсы кодтауды зерттеу.

Бөгеулерге қарсы кодтаудың теориясы мен практикасының қарқынды дамуы есептеу системаларының, телеөңдеу құралдарының регионалды автоматизациялау жүйелерінің, ғылыми зерттеулерді автоматизациялау жүйелерінің пайда болуына байланысты. Ақпарат жіберудің, өңдеудің, сақтаудың сенімділігіне қойылатын жоғарғы талаптар қателерді тауып, өңдейтін ақпарат кодтауын қажет етеді.

Бұл жағдайда кодтау символдардың тізбегін қабылдаған сигнал арнадағы ауытқу немесе бөгеу әсерінен символдары нақты берілген сигналға жақын болатындай етіп жүзеге асуы керек (Жақындық деңгейі орналасу реті бір бірінен ерекшеленетін разрядтар санымен анықталады).

Бұл артықшылықты кодтауда енгізу көмегімен жүзеге асады, ол қабылдаушы жақта қатені тауып, өңдеуге мүмкіндік беретін символдардың орналасуына мүмкіндік береді.

Осындай қасиетке ие кодтар бөгеуге қарсы тұрғыш деп аталады. Олар қателерді жөндеуге және оларды табуға арналады.

 

3.2 Жұмыс тапсырмасы

 

3.2.1 Әділдіккке тексеру кодының кодері және декодерін  зерттеу.

Бұл системалық (к+1,к) – код, онда кодтау және декодтау әділдікке тексеру секілді жүзеге асады. Бұл код үшін кодтау ара қашықтығы d0=2 болып табылады. Бұл жағдайда код үнемі бірінші қатені тауып отырады. Рұқсат етілген кодтың комбинациясы ақпараттық символдардың кез келген санында бір ғана тексерушіге ие. Кодтық комбинацияда тексеруші символдың орналасуы маңызды емес. Әдетте оларды ақпараттықтан кейін соңында орналастырады. Символдың мағынасы келесі шарттан таңдап алынады: рұқсат етілген кодтық комбинациядағы бірліктер саны жұп болуы тиіс, яғни кодтық комбинацияның барлық символдарының суммасының модулі нөлге тең болуы керек.

-     Әділдікке тексеру кодерінің схемасын жинау (3.1 суретті қара), параметрлерді орнату, шығушы сигналдың экранды суретін түсіру;

-     Кодтың кодтау және декодтау меодикасын түсіндіру, сонымен қатар қателерді табу принципін анықтау.

-     Кодтың кодері және декодерін әділдіккке тексеру схемасын жинау (сурет 3.2), шығушы сигналдың экрандық бейнесін түсіру.

-     Бұрмалаудың шығу көзінің схемасын енгізу (3.3 суретті қара). Бірінші, екінші және тағы да басқа да символдардың бұрмалануын ескере отырып, схеманың жұмыстарын зерттеу.

-      Әділдікке тексеретін кодтың кодері мен декодерін құрастырыңыз.

 

 

 

3.1 Сурет

 

3.2 Сурет

 

 

3.3 Сурет - Бұрмалау көзі

 

 

3.4 Сурет - Әділдікке тексеретін кодер-декодердің олық схемасы

 

3.2.2 Хэммингтің кодері мен декодерінің схемасын зерттеу  (7,4)

Хэммингің коды (Hamming codes) – блокты кодтардың қарапайым санаты, ол келесідей құрылымға ие:

 

(n,k)=(2m-1, 2m-1-m),

 

мұндағы m=2,3, … . Бұл кодтар үшін минималды қашықтық 3-ке тең, сондықтан да олар блоктағы екі немесе аз сандық қателердің барлық модельдерін жөндей алады. Хэмминг коды шектелген деп аталатын блоктық кодтардың шектеулі санатына жатады.

-    Кодердің схемасын жинау (3.5 суретті қара), параметрлерді  System Summary парағымен және Connection List байланыстыру парағымен сәйкес қондыру, шығу сигналының экрандық бейнесін түсіру.

-    Кодердің құрылу принциптерін түсіндіріңіз, тексеру теңдеулерін жазып алып, оларды 3.5 суретіне қарап салыстырыңыз.

-    Кодер схемасын метажүйеге өзгертіп, оны HammingEncoder.mta (3.6 суретті қара) атымен сақтаңыз.

-     Хэмминг кодының метасистемасының шығуын байланыс арнасының моделіне қосыңыз (3.7 суретті қара).

-     Бөгеулердің шығу көздерінің қосылу уақытын өзгерте отырып, олардың жіберу сапасына әсерін тексеріңіз.

-     Хэмминг коды декодерінің схемасын жинаңыз (3.8 суретті қара).

-     Кодер мен декодердің бірлесіп жұмыс істеуінің дұрыстығын тексеріңіз.

 

 

3.5 Сурет

 

3.6 Сурет

 

 

3.7 Сурет

 

3.8 Сурет

 

3.3 Қорытынды

 

3.2.3 мысалындағы схемаларды қолдана отырып, Хэммингің қателерді жөндейтін (8,4) кодері мен декодерінің схемасын құрыңыз.

 

Ескерту

 

Байланыс схемалары мен элементер параметрлері қосымшаларда берілген:

- OddEvenEncDec Summary.

- OddEvenEncDec ConnectionList.

- HammingDecSummary.

- HammingDecConnectionList.

 

 

3.4 Бақылау сұрақтары

 

3.4.1 Ақпараттардың шығу көзін кодтағанда кодтардың қандай типтері пайда болады?

3.4.2 Тек қана соларды ғана таба алатын кодтағы қателіктер қалай жөнделеді?

3.4.3 Қателерді жөндеудің негізгі принципері неден тұрады?

3.4.4 Кодтық ара қашықтыққа анықтама беріңіз.

3.4.5 Қандай жағдайда код қателерді тауып, оларды жөндей алады?

3.4.6 Бөгеулерге қарсы тұра алатын кодтаудың принциптерін түсіндіру. 

 

 

4 Зертханалық жұмыс. Bluetooth жүйесін моделдеу

 

 Жұмыс мақсаты: Bluetooth сымсыз ақпарат алмасу жүйесінің қысқа ара қашықтыққа арналған радиожиілікті бөлігін зерттеу.

 

4.1 Алдын ала дайындық

 

Bluetooth ақпарат алмасу жүйесін зерттеу.

Bluetooth қысқа ара қашықтықтағы радиожелілерді құруға бағытталған аз қуатты технология[1]. Бұл технология алғаш рет сымсыз наушник сияқты электронды приборларға кабельдік байланыс орнатуды жою үшін ойлап табылған.

4.1 Кесте - Bluetooth жүйесінің спецификациясы

Спецификация

 

Мән

Жиілік жолы

2.45 GHz полоса ISM

Қосылушы каналдардың саны FH

23 или 79 в зависимости от страны

Секірістің жылдамдығы FH

1600 скачков/с

Арналардың таратылуы FH

1 МГЦ

Дуплекстеу әдісі

TDD

Дуплекс форматы

625 сек (1/1600 сек) вкл. и выкл

Модуляция форматы

GFSK

GFSK BT

0.5

Мәімет жіберудің модуляциондық жылдамдығы

1 MBps

Индекс модуляции

От 0.28 до 0.35

 

Bluetooth жүйесі шағын персоналды желілерді құру мүмкіндігін қамамасыз ету керек (PAN - Personal Area Network). Bluetooth спецификациясы бұл зертханалық жұмыста зерттелетін екі радиобайланыс жүйесін және протокол стектерін анықтайды. 4.1 суретте ISO ашық жүйелердің әсері моделі мен  Bluetooth моделі салыстырылған.

4.1 Сурет - ISO ашық жүйелердің әсері моделі мен  Bluetooth моделінің салыстырмасы

 

Bluetooth жүйесінің функцияларын қысқаша түрде линк контроллерлеріне дейін қарастырайық (Link Controller).

BlueRF деп аталатын радиобөлік модуляция сияқты радио-интерфейс үшін жауап береді. Линк контроллеры жоғары деңгейлі командаларға жауап қайтарады және пакеттен пакетке ақпарат, мәлімет жалғасуын қамтамасыз ететін пакеттің бірнеше жалғасымын линк деңгейінің операциясынан тасымалдайды.

Bluetooth локалды желілер тәріздес, басқа да технологиялармен бәсекелестікте болуы қажет. Себебі, ол да лицензиядан босатылған ISM спектрі 2.4 GHz пайдаланады. Сондықтан бұл әдісті кеңейтілген спекрдің жиілікті секіргіші деп аталады (FHSS - frequency hopping spread spectrum), Bluetooth құрылғысына қолданылады, олар өзара байланысу үшін қажет.  Жиілікті секіргіш әдісі берілген мәлімет сигналында қысқа уақыт ішінде немесе уақыттық интервалында(timeslot)  қорытындылап, бір жақты жиілікте және басқа тасушы жиіліктің интервалы 4.2 суретте көрсетілген. Секіріп ету  (Перескок-hopping), бит деңгейінмен орындалуыда мүмкін. Бұл деп отырғанымыз әрбір ақпараттық бит әртүрлі тасушы жиілікте берілуі мүмкін.  Мәліметтің дұрыс алынуы үшін қабылдаушы секірістің передатчигінің нақты орналасуын білуі тиіс (hopping); сондықтан Bluetooth секірісті пакет деңгейінде орындайды. Осылайша, передатчик пен приемник арасындағы синхронизация жиілік секірісі бар байланыстың критикалық орны болып табылады. .

 

 

4.2 Сурет - Жиіліктің секірісі арқылы спектрдің кеңейтілу тәсілі

 

Bluetooth радиоканалы секірістік арна болып табылады және секіріс уақытының аралықтары 625µsec [3] болып келеді. Bluetooth жүйесі шағын персоналды желілерді құру мүмкіндігін қамамасыз ету керек (PAN - Personal Area Network). Bluetooth спецификациясы бұл зертханалық жұмыста зерттелетін екі радиобайланыс жүйесін және протокол стектерін анықтайды.

Bluetooth сымсыз ақпарат алмасу жүйесінің қысқа ара қашықтыққа арналған радиожиілікті бөлігін зерттеу.

Bluetooth гаусстық манипуляция модуляторын қолданады (GFSK - Gaussian Frequency Shift Keying), ол жиіліктің оң әсерлі ақауларын генерациялайды, егер екілік 1 берілетін болса, ал жиіліктің кері ақаулары екілік 0 берілгенде пайда болады. Ақырында, жұмыс істеуші диапозон жіберу қуатына байланысты dBm до 20 dBm шамамен 10 м до 100 м болып табылады. Bluetooth радиобөлігі нөлді жиілік структуралы негізде құрылуы да мүмкін (IF - Intermediate Frequency)  4.3 и 4.4 суреттерінде қарапайым гетеродинді жуйенің қабылдау, жіберу жолдары көрсетілген. Прердатчиктің кіру және шығу жолы жиіліктің негізгі жолағына қослыған.

4.4 Сурет - Бөлек бит модуляциялы радиоприемниктің қабылдау жолы

 

4.2 Орындалу тәртібі

 

Ескерту. Bluetooth жүйесінің жұмыс жиілігінің диапозоны  2.4GHz  жолағында орналасса да, жүйені моделдеуді жиілікің негізгі жолағында орындаған дұрыс. Біздің мысалда 2.4GHz жиілігінде берілетін сигнал модуляциясы қолданылмайды.

4.2.1 Жүйені 4.5 суретіне сәйкес құрыңыз, байланыстыру парағы (Connection List) және жүйе параметрлерінің тізімі арқылы (System Summary).

 

4.5 Сурет - Bluetooth жүйесінің моделдеу схемасы

 

Команда генерациясы жиіліктің секірісі.1, 2, 3 және 4 модульдері FH жиілік командаларын генерациялайды. Модуль 2  0-ден 79·106   диапозонындағы кездейсоқ сандардың бірретік жинақтың генераторы болып табылады (79 частот  и разнос - 1 МГц).

Жиілікті мәліметтердің генерациясы. 1 MBps (модуль 6) мәліметтер көзінің сигналы гаусстық ФНЧ-ге түседі (модуль 7), ЛУ (BT) құру үшін арналған, 0.5–ке тең. Әрі қарай сигнал 8 в 140000 есе модулмен күшейеді.. Бұл 0.28 жиілікті модуляцияның қажетті индексін алуға мүмкіндік береді.

GFSK модуляторы. Жиілік секірісінің басқарушы сигналы мәліметтер сигналына қосылады және композитивті сигнал генератор базасында модуляторды басқарады. ГУН 10.7 МГц. номиналды жиілікте орнатылған.  Сигнал демодуляциясы кезінде барлық секірістер осы аралық жиілікке келіп тіреледі.

 TDD басқару. TDD басқару модулятор шығуының нөлденуімен қол жеткізіледі. Тікбұрышты форма сигналының периоды (модуль10) 1.25 мс сәйкес анықталады. Ол 625 мкс қосылады және 625 мкс.өшіріледі.

Жиілік секірістерінің демодуляциясы. Жиілік секірістерінің командасы  ГУН (модуль14) басқаруда қолданылады. ГУН шығуы алнған СПЧ сигналымен араласады.

Өңдеу кезінде. Сиганлды қалпына келтіру операциясы, нәтиже беруші сигнал 10.7 МГц жиілікте орналасқан. Төрт шықпасы бар БИХ-фильтр (модуль16) Fc,-ден төмен өткізу жолағымен 9.7e+6 Гц тең, сонымен қатар 11.7e+6 Гц тең Fc,-тен жоғары, стандартты фильтр ретінде қолданылады.

ФАЖТ демодуляциясы. Фазалы АЖТ (модуль11) 10.7 МГц сигналын демодулдеу үшін қолданылады. Модуль ФАЖТ ішкі ТЖС-ге ие, тұйықталған тізбек суммарлы жиілігін жоюға арналған фазалық детектордан кейін. Кесіп өту жиілігі 4 МГц-те қолданылады. Модуляцияның күшейтілуі  2e6 қондырылады.

 

4.2.2 Моделдеуді орындаңыз.

Сигнал қабылдағыш терезелерден кіруші және шығушы моделдеу сигналдарын қараңыз (15 және 13 модулдерді, сәйкесінше).

4.2.3 Моделдеудің уақыттық сипаттамасын орнатыңыз:

Start Time, μsec.................................................................. 0;

Stop Time, μsec.................................................................. 81.915;

No. of Samples................................................................... 16384;

Sample Rate, MHz............................................................... 200.

Bluetooth жүйесі уақыттық бөлгіш дуплексті жүйе (TDD - Time Division Duplex). Әр слоттың ұзақтығы 62 μsec. Сондықтан да моделдеу уақыты Bluetooth тайм слотының біреуінің ұзақтығынантөмен. ТDD басқару модулінің уақыты передатчикке арналған схеманың жоғарғы жағында уақыттық интервалды шектеп отырады. 120 μsec-ке тең болатын тоқтау уақытын орнату жолымен TDD басқарудың нәтижесін көру үшін моделдеу уақытын көбейтуге болады. Моделдеу процесін іске қосыңыз және тайм-слот біткеннен кейін шығушы сигналдың өзгерісін көріңіз. Одан кейін 81.91 μsec  болатын тоқтау мерзімін белгілеңіз.

 

4.6 Сурет - Жүйелік уақыт орнату терезесі

4.2.4 Динамикалық жүйелік пробникті модуль 6-ға (PN-көзінің соңынан жүреді) орналастырыңыз. Бұл жобалау кезінде шығушы сигналды қарап отыруға мүмкіндік береді.

F5 кнопкасын басу арқылы моделдеуді іске қосыңыз. "Time" (уақыт) кнопкасын "Frequency" (Жиілік) кнопкасына ауыстырыңыз. Бұл пробникті спектроанализатор режиміне көшіреді. Назар аударыңыз максималды жиілікті диапозон 100 MHz-ке тең бола алады. Бұл моделдеу кезіндегі дискретизация жылдамдығымен қалай байланысқан?

Динамикалық жүйелік пробниктің B кіруін 12 модуліне қосыңыз. Пробниктің жұмыс істеу режимін екіарналы режимге ауыстырыңыз, себебі екі арнаны бір мезетте көре аласыз. Осыдан кейін В пробнигінің кіретін жерін  16, 11, 19 и 20 модулдеріне қосыңыз. Бұл сигналдардың параметрлерін салыстырыңыз.

Пробниктің терезесін моделдеу процесі біткеннен кейін жауып қойыңыз.

 

4.2.5 Жоба модификациясы.

Берілген пунктте аддитивті ақ гаусстық шуылдың әсері зерттеледі. (АБГШ или AWGN - additive white Gaussian noise). Ол үшін схемаға АБГШ және сумматор модулін  4.7 суретте көрсетілгендей етіп қосу керек

 

                                   

 

4.7 Сурет - Бөгеуіл көздерін орнату

 

АБГШ көзінің параметрлерін келесідей орнатыңыз:

Std Deviation (v)..................................................................... 0,1;

Mean....................................................................................... 0.

 

Динамикалық жүйелік пробникті АБГШ көзіне қосыңыз, бұл  АБГШ формасына бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Пробникті спектр анализаторы режиміне ауыстырыңыз да,  АБГШ қасиеттері туралы қорытынды жасаңыз.

АБГШ көздерінің параметрлерін келесідей өзгертіңізе:

Std Deviation (v)..................................................................... 0,5.

Қабылдағыштың шығу сигналындағы өзгерісті бақылаңыз.

 

4.2.6 PN-жүйеліліктің өзгеруінің әсерін зерттеу.

4 және 14модулдерін бөліңіз. 1, 2, 3 және 4 модулдерін оларға қатысы байланыстармен бірге дублирлеңіз. Қайта алынған генераторды 14 жиілікті модуляторға жалғаңыз. 1 и 24 модулдерінің шығуына Sink-Real Time  қосқыштарын қосыңыз. Fractional модулдерінің шығуына қосқыштарды қосыңыз.Жоғарыда аталған элементтері бар фрагменттер  4.8 суретінде келтірілген.

 

 

4.8 Сурет

 

Схеманың келесі уақыттық параметрлерін орнатыңыз:

No. of Samples........................................................................ 524288.

Немесе

Stop Time (sec)............................................................... 2,621435e-3.

 

Моделдеу процесін іске қосыңыз. 22 и 23 (Sink-Real time) модулдерінің сигнал графикерін бірікіріңіз. Алынған нәтижелерді түсіндіріңіз.

4.9 Сурет - Түрлі көздері бар PN-жүйелілікті моделдеудің үлгісі

 

4.3 Қорытынды

 

4.3.1 Алынған нәтижеге анализ жасаңыз.

 

4.4  Бақылау сұрақтары

 

4.4.1 Bluetooth спецификациясының мәні неде?

4.4.2 Bluetooth жүйесінің қызметтері.

4.4.3 Секіруші жиіліктің әдісі.

4.4.4 уақыттық бөлінудің дуплексті жүйесін түсіндіріңіз (TDD - Time Division Duplex).

4.4.5 Гаусстық аддитивті ақ шуылдың әсері (АБГШ или AWGN - additive white Gaussian noise).

 

5 Зертханалық жұмыс. Арналардың жиіліктік және уақыттық бөлінуінін зерттеу

 

Жұмыс мақсаты: арналардың жиіліктік және уақыттық бөлінуінін зерттеу.

 

5.1 Алдын ала дайындық

 

Арналардың жиілікті және уақыттық құрылғылардың құрылу әдістерін зертеу.

Арналық сигналдардың бөлінуінің бір әдісі келесіден тұрады. Тасымалдаушы ретінде әртүрлі жиілікті гармониялық тасушы ауытқуларды аламыз.Нәтижесінде әр біріншіреттік сигнал арналық сигналға айналғанда өзінің жиілік жолағында орналасады. Мысал ретінде 5.1 суретінде  Л/В бірдей спектрі бар өзгерту көрсетілген. Көршілес арналардың тасушы жиіліктерінің арасындағы инервал арналық сигналдардың жолақтары жабылып қалмайтындай етіп орналастырылуы тиіс.

5.2 суретінде көпарналы жіберу жүйесінің структуралық схемасы көрсетілген. Біріншіретті сигнал s1 (О, s2(t), ..., sN(t)  Ц, М2..... MN\ құрылғыларымен өзгеріске ұшырап отырады.Біріншіретті сигналдарға қарағанда арналық сигналдар спектр бойынша бөлінген (4.2 суретті қара). Группалық сигнал v(f) арналық сигналдарының қосындысы болып табылады.

 

5.1 Сурет–Арналық біріншілік сигналдың түрленуі

5.2 Сурет– Көпарналы жүйенің арнада жиілікті бөлінумен таралуы

 

Қабылдау ұштарында арналық сигналдар топтан Ф1,   Ф2,.....  , ФN, бөлгіш фильтрлері арқылы ерекшеленеді. s1(t),s2(t),..., sN(t) біріншіреттік сигналдардың v1 (U),v2(t),...,vN(t)  арналық сигналдардан қалпына келуі Д1, Д2 ,..... ,ДN демодуляторлары арқылы жүзеге асады..

Арналық сигналдары үзіліссіз жиілікті жолақта орналасатын байланыс жүйелері арналардың жиілікті бөліну жіберуінің жүйесі деп атайды (ЧРК).

 

5.2 Жұмыс тапсырмасы

 

5.2.1 Жиілікті бөлінумен ақпарат жіберу жүйесін жинаңыз (5.2 суретті қара).

5.3 Сурет

 

5.2.2  Жүйені орындалуға қосыңыз және әр арнадағы қабылданатын және жіберілетін сигналдардың сәйкестігін салыстырыңыз.

5.2.3  Жіберілуші сигналдың нөлге тең арналарындағы жоғарға немесе төменгі деңгейін  (модули 0 и 8) және олардағы паразиттік сигнал деңгейлерін анықтаңыз.

Алынған нәтижені таблицаға енгізіңіз.

5.2.4  Арнатуғызушы элементтерді өзара салыстырыңыз және екі қосымша арнаның параметрлерін есептеңіз.

Есептелген арналардың көршілес арналарға әсерін тексеріңіз. Алынған нәижені түсіндіріңіз.

Біріншіреттік арнаның s,(t) тасымалдаушысы ретінде жіңішке импульстардың кезектілігі алынды делік, сонымен қатар осы кезектіліктің амплитуда бойынша модуляцияланған. Нәтижесінде алынған АИМ-сигнал – брінші арнаның каналдық сигналы v^(t) 5.3, а. суретте көрсетілген. Үшінші және басқа да каналдардың каналдық импульстері  (5.3,в суретті қара) бір біріне қатысты уақыт аралығында жылжытылуы тиіс.

Каналды АИМ-сигналдарын алу практикалық түрде өте оңай. АИМ-модуляторының рөлі электронды кілттер болып табылады (ЭК) (5.4 суретті қара). Кілттер импульсті тасымалдағыштармен басқарылады. АИМ-модуляторларының жұмысы келесіден тұрады: тасымалдағыштардың импульсы кілттерді кезекпен ашады, олрдың шығуында біріншіретті сигналдар пайда болады.

 

5.4 Сурет  – Уақытша принцип бойынша құрастырылған каналдық сигналдар (а-в) және топтастырылған (г)

 

ЭК кілттеріне берілетін импульстардың кезектілігі бірі біріне қатысты уақыт бойынша жылжытылған болуын қадағалау керек (5.6 суретті қара). Бұл тапсырманы арналардың импульс генераторымен басқарылатын импульсін бөлуші арналар атқарады (5.5 суретті қара). Осылайша, әр арнаның импульсі уақыттың нақты бір мезетінде ғана тізбектеліп жіберіледі.Қабылдаудағы арналардың бөлінуін ЭК арқылы да жүзеге асыруға болады. Басқаша айтқанда әр арнаның кілті тізбек бойында осы арнаның  импульсі өткен кезде ашылуы керек, сонымен қатар басқа арналардың импульсі келгенде жабық болуы тиіс. 17,(0, v2it), .... vN(t) арналық импульстары УО арқылы  сигнал v( t) тобына бірігеді.

 

Жіберу жүйесінің сипатамасы (5.5 суретті қара), мұнда арналық сигналдар узіліссіз уақыт мезетінде жіберілетін болса, уақытша бөліну арналарының жіберу жүйесі.

 

5.3.1 Уақытша бөлгіштік көпарналы жүйенің схемасын жинаңыз (5.2 суретті қара).

 

5.5 Сурет– Көпарналы жүйенің арнада жиілікті бөлінумен таралуы

 

 

5.6 Сурет

 

5.3.2  Жүйені орындалуға қосыңыз және алынған нәтижені анализдеңіз.

Қабылданған сигналдарды толық қалпына келтіру үшін олардың фильтрациясын жасаған дұрыс. Қжетті фильтрлердің түрін таңдаңыз және олардың параметрлерін есептеңіз.

Comm типті фильтрлермен жүйені орындау типі 5.7 суретте көрсетілген.

 

5.7 Сурет

 

20 отсчетқа қолданылатын фильтр-тежегішті қолдану мысалы 5.4 суретте келтірілген.

 

 

5.8 Сурет

5.3.3     5.9 суретінде арналардың қабылдау бөлгішінің схемасы берілген (модуль 6).

 

 

5.9 Сурет

 

Ескерту. Арналардың қабылдау бөлгіші әдетте терезеде жиналады және содан соң метажүйеге айналады. Кіру модулі 8 және шығу модулдері 15, 17, 19 және 21 метажүйеге авоматты түрде енеді.

 

5.4 Қорытынды

 

5.4.1 Алынған нәтиже бойынша анализ жасаңыз.

 

5.5 Бақылау сұрақтары

 

5.5.1 FDMA (Frequency Division Multiple Access) жиілігінде арналардың бөліну тәсілдерін атаңыз?

5.5.2 TDMA (Time Division Multiple Access,) уақытша бөлінгіштікің көпмөлшерлі қол жекізу тәсілдерін атаңыз?

5.5.3 Жиілікті диапозондардың ұялы желі а) FDMA үшін;  б) TDMA үшін бөлінуі;

5.5.4 Көпарналы байланыс жүйесінің функционалды схемасын түсіндіріңіз?

5.5.5 Көпарналы байланыс жүйесінің функционалды схемасын түсіндіріңіз?

 

6 Зертханалық жұмыс. Арналарды код бойынша үлестірілуін зерттеу

 

 Жұмыстың мақсаты: каналдарды код бойынша бөлінуін зерттеу

 

6.1  Алдын ала дайындық

 

Каналдардың код бойынша бөлінуінің принциптерін оқып тану.

Сигналдардың бөлінуін анықтау үшін жиілік, уақыт және фаза ғана қолданылмайды. Көп жағдайда сигнал формасы анық бола алады. Формасы бойынша ерекшеленетін сигналдар бір уақытта беріле береді және жабылу  жиілік спектріне ие болады. Сонымен қатар мұндай сигналдар бөліне алады, егер олардың ортогональды шарты орындалса. Импульсті тасушы ретінде таңдап алып, мысал ретінде олардың деңгейлі қатарын құрады алады.

Егер с1,с2, коэффиценттерінде информация болса, онда топтық синалдарды s(t)=c11+c2t+...+cNtN-1  түрінде жазамыз.

Қатар мүшелері сызықтық тәуелсіз, сәйкесінше, cKtK-1   арналық сигналдарының ешқайсысы басқа сигналдардың сызықтық суммасымен құрыла алмайды. Мұны түсіну оңай,  t  көпмүше барлық коэффициенттер нөлге тең болғанда ғана өзі де нөлге тіең болады.

Соңғы жылдары сигналдардың формасы бойынша бойнша бөлінуінің сандық әдістері қолданылады.

ШПС базасы оның спектрінің бастапқы сигнал спектріне қарағанда кеңейтілуін сипаттайды. Жиілік спектрінің кеңейтілуі шығушы сигналдың (например, двухчастотной ЧМ) Т қайталану периоды бар псевдокездейсоқ сәйкестілікке көбейтіндісіне алынады.

ШПС сигналының параметрлері белгелі болғандықтан ШПС қабылдау приемник арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Нәтижесінде сигнал шуыл қатынасы қабылдағыштың шығу жерінде кіруге қарағанда В есежақсарады.

Шетелдік оқулықтарда аталған принципті мағыналау мақсатында  Code Division Multiply Access (CDMA) арналардың кодтық бөліну түсінігі қолданылады.

 

6.2 Жұмыс тапсырмасы

 

6.2.1 Кездейсоқ тізбектей орналасу уақытының сипаттамасын анықтау. Бұл үшін Уолш функциясы бар қарапайым генератор схемасын жинау. (6.1 суретті қара).

 

 

6.1 Сурет  

 

Қосымша материялдарды қолдана отырып, кездейсоқ тізбектей орналасу принциптерін түсіндіру.Уолш функциясы үшін [8´8]кестені толтырыңыз.

[1] және қосымша материялды қолдана отырып,ПСП қасиеттері туралы қорытынды жасау.

 

6.2.2 Автокорреляциялық және өзара корреляциондық функцияларды үшін кездейсоқ тізбектей орналасу реті 8 және 64 үшін анықтаңыз. ПСП жол нөмірлерін (0ден 63ке дейін) оқытушы береді. 6.2 суретте берілген схеманы жинаңыз.

 

Кесте 6.1

Тәртібі
Тактілер

0

1

2

3

4

5

6

7

1

0

1

0

1

0

1

0

1

2

 

 

 

 

 

 

 

 

3

 

 

 

 

 

 

 

 

4

 

 

 

 

 

 

 

 

5

 

 

 

 

 

 

 

 

6

 

 

 

 

 

 

 

 

7

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.2 Сурет

 

Схеманы орындауға қосыңыз және анализ терезесіне көшіңіз.

Автокорреляциондық және өзара корреляционды функциялар үшін шығыс сигналдары 3 және 5 модулерін құру (6.2 суретті қара).Бұл үшін терезеге SystemView калькуляторын шақырыңыз және  Corr Conv енгізуіне көшіңіз (6.3 суретті қара). SystemView калькулятор диалогты терезесінен кейін AutoCorrelate опциясын таңдау w0 Вых терезелерін үшін. Сигнал 1  және w4 Вых. Сигнал 2 одан кейін - опция Cross Correlate  осы терезелері үшін. Operators/Overlay Plot опция көмегімен жиналған графиктерді анализді салытыру керек. Алынған графиктерді салыстырып және кодалық бөліну каналдарының ПСП мүмкіндігі үшін қорытынды жасаңыз.

 

6.3 Сурет

 

6.2.3  Кодалық бөлгіш каналдар схемасын жинаңыз (6.4 суретті қара).

Модулятор  көбейткіш құрылғысында орындалады (модуль 3). Оның бірінші кіріске  шығу көзінен сигнал беріледі(модуль 0). Екінші кіріске көбейткіш 3 Уолш функция генераторынан кездейсоқ тізбектей орналасуы (ПСП)  түседі (модуль 4).  Кең жолақты спектр сигналы  мен шығыс модуляторы 3 Сумматорға 7 беріледі және ары қарай байланыс каналына

Қабылдағыш жаққа сигнал байланыс каналынан бірінші кіріске демодулятор түседі(модуль 9), ал екінші кірісіне ПСП түсіп шығысына Уолш функция генераторы болады(модуль 11). Нақты қалпына қайта келген демодуляторланған сигнал интегратор лақтыруымен орындалады(модуль 12).  Интеграторда 12  қосымша құрылғылары болады, мұнда интеграцияланған сигнал цифрлық формаға айналады. Салыстыру үшін схемаға ннтегратор лақтыру қосылған (модуль 17),бұл үзіліссіз интеграцияланған режимде жұмыс істеуге арналған.

6.4 Сурет  

1,5 және 6 модульдері схеманы жинау кезінде іске қосылмайды олар кейін қолданылады

Схеманы іске қосып орындалуымен шыққан уақыттық диаграмманы зерттеу.

 

6.5 Сурет

 

6.2.4 Схеманы екінші арнаның передатчик элементтерімен толықтырыңыз  (1, 5 және 6 модулдер). Схеманы қайта іске қосу жіберіңіз. Ал енді байланыс арнасында екі түрлі кең жолақты сигнал пайдфа болады. Байланыс арнасындағы уақыттық диаграманны саыстырыңыз, шығысындағы демодулятормен және шығыстағы интеграторды. Олардың орындаушы функцияларына қорытынды жасаңыз.

6.2.5 Схеманы екінші арнадағы қабылдағыш элементтерімен толықтырыңыз (6.5 суретті қара).

Шығыс жүйесі мен арна арасында байланыс бар екендігіне кһз жеткізіңіз. Жүйені іске қосып, уақыттық диаграмманың шығыс сигналын қараңыз

Енді амплитудалық сигналды шығыста 0 модульмен және амплитудалық сигналды шығысынада 1 модуль нөлге тең етіп тұрғызыңыз. Жүйені қайта іске қосып, шығыс сигналдарының  уақыттық диаграммасын қосу.

 

6.2.6 Басқа арналарға беріліс қуатын тексеріңіз. Бұл үшін амплитуданың шығу көзінің мәндерін өзгерте отырып   0 ден 10 Вольт, ступендік 2 Вольт арқылы.

 

6.3                                 Қорытынды

 

Беріліс сигналдарының шығыстағы әсер ету мәніне қорытынды жасаңыз.

6.4 Бақылау сұрақтары

 

6.4.1 Арналарды кодтық үлестіру қатынасын қолдану.

6.4.2 CDMA жүйесінде ортогональды кодтарды неге қолданамыз.

6.4.3 Спектр кеңейтулі модуляция қандай мүмкіндік береді және  CDMA әдістері.

6.4.4 Коррелятордың қолданылуы.

6.4.5 Каналдардың кодтық үлестірулі ұялы байланыс жүйесінің жұмыс істеу принципін түсіндіріңіз.

 

 

Әдебиеттер тізімі:

1           Скляр Б. Цифровая связь. Теоретические основы и практическое применение: 2-е изд. /Пер. с англ.- М.: Издательский дом «Вильямс», 2003. - 1104 с.

2           Разевиг В.Д., Лаврентьев Г.В., Златин И.Л. SystemView - средство системного проектирования радиоэлектронных устройств / Под ред. В. Д. Разевига. - Горячая линия-Телеком, 2002. - 352 с.

3           Сергиенко А.Б. Цифровая обработка сигналов.- СПб.: Питер, 2002. - 608 с.

4 Загидуллин Р.Ш, Карутин С.Н, Стешенко В.Б. SystemView-системотехническое моделирование устройств обработки сигналов.-М.:Горячая линия.-2005г.-294с.

 

Мазмұны 

Жалпы мағұлұмат

6

1 Зертханалық жұмыс

6

1.1 Алдын ала дайындық

6

1.2 Жұмыс тапсырмасы

7

1.3 Қорытынды

12

1.4 Бақылау сұрақтары

12

2  Зертханалық жұмыс

13

2.1 Алдын ала айындық  

13

2.2 Жұмыс тапсырмасы

15

2.3 Қарапайым элайзинг

19

2.4 Дискретизацияланган сигналдарды қалпына келтіру

20

2.5 Дуобинарлы жаттығу

24

2.6 Қорытынды

25

2.7 Бақылау сұрақтары

26

3 Зертханалық жұмыс

26

3.1 Алдын ала дайындық

26

3.2 Жұмыс тапсырмасы

26

3.3 Қорытынды

31

3.4 Бақылау сұрақтары

31

4 Зертханалық жұмыс

32

4.1 Алдын ала дайындық

32

4.2 Орындалу тәртібі

35

4.3 Қорытынды

40

4.4 Бақылау сұрақтары

40

5 Зертханалық жұмыс

40

5.1 Алдын ала дайындық

40

5.2 Жұмыс тапсырмасы

41

5.3 Қорытынды

46

5.4 Бақылау сұрақтары

46

6 Зертханалық жұмыс

47

6.1 Алдын ала дайындық

47

6.2 Жұмыс тапсырмасы

47

6.3 Қорытынды

51

6.4 Бақылау сұрақтары

52

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

53

 

  

Негізгі жоспар 2011ж., поз.143