Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Алматы энергетика және байланыс институты

 Инженерлік кибернетика кафедрасы

 

  

Өлшеулердің техникалық құралдары

5В0702 – Автоматтандыру және басқару мамандығы бойынша оқитын барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы

 

Алматы 2009

ҚҰРАСТЫРУШЫ: С.Г. Хан, А.К. Аталыкова. Өлшеулердің техникалық құралдары. 5В0702 – «Автоматтандыру және басқару» мамандығының барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы. Алматы: АЭжБИ, 2009 – 44с. 

         Дәрістер жинағы бағдарлама негізінде өлшеулердің техникалық құралдары бойынша теориялық материалды оқығанда студенттерге көмек ретінде құрастырылған және сегіз тақырыптан тұрады. Пәнді тереңдетіп оқу үшін әрбір тақырыптан кейін қосымша әдебиетке сілтеме келтірілген.       Дәрістік материалдың электрондық нұсқасы «Инженерлік кибернетика» кафедрасының компьютерлік сыныптарында орнатылған.

         Дәрістер жинағы  5В0702 – Автоматтандыру және басқару мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған.

    

                                           Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................4

1 дәріс. Кіріспе. Техникалық өлшеулер  және температураларды

өлшеу туралы жалпы мәліметтер...........................................................................5

№2 дәріс. Термоэлектрлік түрлендіргіштер (ТЭТ)..............................................9

№3 дәріс. ТЭТ сигналдарды өлшеу құралдары  ................................................13

№4 дәріс. КТТ сигналдарды өлшеу құралдары .. .............................................17

№5 дәріс. Қысымды өлшеу құралдары. .............................................................21

№6 дәріс. Шығын мен мөлшерді өлшеу құралдары .........................................24

№7 дәріс. Концентрация мен деңгейді өлшеу құралдары ................................29

№8 дәріс. Сұйықтар мен газдардың физико-химиялық қасиеттерін

өлшеу құралдары...................................................................................................32

А Қосымшасы........................................................................................................37
Б Қосымшасы.........................................................................................................40
В Қосымшасы........................................................................................................42
Г Қосымшасы.........................................................................................................42
Әдебиеттер тізімі.... ..............................................................................................43
                                                

                                          Кіріспе

Технологиялық процестердің автоматты басқару жүйесінің (ТП АБЖ) базалық негізі  ақпараттық өлшеу жүйелері (АӨЖ) болып есептеледі, өйткені олар арқылы процесс параметрлерінің тәртібі, шикізаттық сапалық көрсеткішін, аралықтағы және қорытынды заттары жөніндегі өлшеулердің ақпараттық нәтижесін білуге болады. АӨЖ тиімділігі технологиялық процестерді автоматты басқару жүйесінің тиімділігіне байланысты болады. Ақпараттық өлшеу жүйенің ұтымдылығы арқасында автоматты басқару жүйесінің алгоритмі мен құрылымын ықшамдауға, оның бағасын азайтуға, өнімнің сапасы мен сенімділігін арттыруға ықпалын жасайды.

Ақпараттық өлшеу жүйесінің ғылыми негізі болып технологиялық процестердің параметрлерінің физикалық және метрологиялық принциптерін өлшеу, ал техникалық базасы өлшеу құралдары (ӨҚ) мен сәйкес параметрлерін түрлендіру болып есептеледі. Осындай сұрақтарды «Метрология, стандарттау және сертификаттау», «Технологиялық өлшемдер мен аспаптар» және «Өлшеулердің техникалық құралдары» пәндерінде қарастырады.

«Өлшеулердің техникалық құралдары» пәнінің дәрістердің материалдарын меңгеру үшін техникалық оқу орындарының көлеміндегі математикадан, физика, химия, электроника, метрология, автоматты басқару теориясынан алған білім қажет.

Қазіргі ӨҚ конструкциялары, олардың жұмыс істеу принциптерінің эволюциясына қарағанда жылдам және үздіксіз жаңартылады, соған байланысты дәрістер жинағында қолданған материалды беру әдістемесі бойынша ӨҚ жұмыс істеу принциптері мен олардың принципиалды сұлбалары қарастырылған. Сонымен қатар студенттер, ӨҚ конструкцияларын, олардың монтаж және пайдалану ережелерін зертханалық жұмыстарды орындау кезінде және келешекте оқылатын автоматтандыру құралдарды жобалаумен, монтажбен және пайдаланумен  байланысты пәндерде оқып біледі.

«Өлшеулердің техникалық құралдары» пәннің жұмыс бағдарламасы теориялық және практикалық  материалдың үлкен көлемін алып отыр. Бірақ аудиторлық сағаттар шектелген болғандықтан, қажетті ақпаратты толық мөлшерде беруге мүмкіндік жоқ, сондықтан материалдың үлкен бөлігін студенттер өзіндік жұмыста (ӨЖ) оқиды. ӨЖ қарастырылатын өлшеулердің техникалық құралдардың сұлбалары дәрістер конспектісіндегі қосымшаларда келтірілген.

Ұсынылып отырған дәрістер жинағы пәннің жұмыс бағдарламасына сәйкес құрастырылған және сегіз тақырыптан тұрады. Айтарлықтай, ұсынылған құрал қысқаша ғана дәрістердің жинағы болады және барлық керекті мәлімдеулерді қамтымайды. Мәтіндегі негізгі анықтамалар курсивпен ерекшелінген. Материалды жан жақты және табысты оқып білу үшін басқа қайнарларды қолданған жөн.

 

№1 дәріс. Техникалық өлшеулер  және температураларды өлшеу туралы жалпы мәліметтер

 

Дәрістің мазмұны:

- техникалық өлшеулер туралы жалпы мәліметтер. Қазіргі әлемдегі өлшеуіш техниканың орны. Технологиялық өндірістерде техникалық өлшеулердің ролі. Өлшенетін параметрлердің түрлері. Температураларды өлшеу туралы жалпы мәліметтер. Температуралық шкалалар.

 

Дәрістің мақсаты:

- негізгі анықтамалар мен техникалық өлшеулердің ұғымдарын және техникалық өлшеу құралдарды, температуралық шкалаларды зерттеп білу.

 

Өлшеулерді өзі жүзеге асырып немесе өлшеулердің орындалуын тек байқап, адам туу кезінен өмір бойы әртүрлі өлшеулермен кездеседі. Ұғым «өлшеу» бәріне белгілі. Мектептегі кіші сыныптарының оқушылары қарапайым өлшеулерді орындайды. Сонымен қатар, қазіргі замандағы негізгі ғылыми зерттеулер талап ететін ең күрделі өлшеулердің өткізілуі, орнатылу мен орындалуы ғылыми ұйымдардағы жоғарғы квалификациясы бар мамандармен жүзеге асырылады.

Өлшеулер, қүрделілігі және жұмысты атқару принциптері  бойынша әртүрлі болатын арнайы өлшеулердің техникалық құралдар көмегімен орындалады.

Өлшеулерді өткізуге қолданатын және нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар  техникалық құралдарды  өлшеу құралдары (ӨҚ) деп атайды. ӨҚ негізгі түрлері өлшемдер, өлшеу құрылғылар болып табылады (аспаптар және түрлендіргіштер). Жұмысшы ӨҚ деп барлық халық шаруашылық салаларында күнделікті практикалық өлшеулерге арналған барлық өлшемдерді, аспаптарды және түрлендіргіштерді айтады. Олар техникалық және жоғары дәлдікпен (зертханалық) өлшеу құралдарға бөлінеді. Өлшеулерді орындауға, өлшеулерді өткізуге арналған әдістерді және олардың нәтижелеріне түсініктеме беретін техникалық ӨҚ жиынтығын  өлшеу техника ұғымымен анықтайды.

ХХІ ғасыр ғылымның және өнеркәсіптік өндірістің жылдамдатылған дамуымен сипатталады. Олар әртүрлі өлшеулерді және өлшеу құрылғыларды кең қолданусыз тіпті іске асырылмайды. Қазіргі әлемде өлшеуіш техниканың орнын келесі мәліметтер сипаттайды. Қоғамдық өндірісте өлшеуіш техникаға заттық шығындар барлық шығындардың 10-15% құрайды, ал сондай сияқты мұнайды өңдейтін мұнайхимиялық, радиоэлектрондық, ұшқышты жасау және басқа өнеркәсіптің салаларында бұл шығындар 25% жетеді. Қазіргі уақытта адамның қызмет ететін бір де бір облыс өлшеулерсіз бола алмайды. Технологиялық процестің мінез-құлығына байланысты өнеркәсіптің әртүрлі салаларында барлық өндірістерді екі топқа бөлуге болады: үздіксіз және дискреттік өндірістер. Өнеркәсіптің салаларының  бірінші тобына келесі өндірістер жатады: мұнайды өндеу, газды өндеу, мұнайхимиялық, химиялық, металлургиялық, жылуэнергетикалық және басқалар, екінші тобына – машина жасау, аспапты жасау, радиоэлектрондық, тамақтық және басқалар.

Технологиялық процестері үздіксіз болатын өндірістерде температура, қысым, шығын, деңгей және зат мөлшері сияқты параметрлерің өлшеу, барлық өлшеулердің жалпы санынан 86% көбірек құрайды. Өлшеулердің қалған 14% заттың физика - химиялық қасиеттерін және электрлік шамаларын өлшеулері құрайды.

Техникалық ӨҚ жүзеге асатын өлшеулер көмегімен автоматты бақылау, автоматты реттеу жүйелерінің және ТП АБЖ  жұмысы атқарылады. Әртүрлі деңгейлі және күрделікті автоматтандыру жүйелер үшін өлшеулердің бірінші маңыздылығы осыменен анықталады, сондықтан өлшеуіш техниканың негіздері және автоматтандырудың қазіргі құралдар туралы терең білім алу студенттерге өте қажет.

 

1.1  Температураны өлшеу Жалпы мәліметтер

  Температура дененің қызу деңгейін сипаттайтын физикалық шама. Барлық технологиялық процестер және заттың әртүрлі қасиеттері температурадан тәуелді.

Температураны өлшеу тек қана жанама жолымен, мүмкін  температурадан тәуелді дененің тікелей өлшенетін физикалық қасиеттері арқылы. Бұл қасиеттер термометрикалық деп аталады. Оларға ұзындық, көлем, тығыздық, термоЭҚК (термоЭДС), электрлік кедергі және тағы басқалары жатады. Термометрикалық қасиеттерімен сипатталатын заттарды термометрикалық деп атайды.

Температураны өлшейтін құралдарды термометрлер дейді. Термометрді құру үшін температуралық шкалалар болу керек.

Температуралық шкала деп өлшенетін термометрикалық қасиеттердің мәндерімен температураның нақты функционалды сандық байланысын айтады. Бірінші температуралық шкалалар (1.1 кесте) температура және термометрикалық қасиет арасындағы сызықты байланыста ұйғарып негізделген, оның орнына сұйық көлемінің кеңейтіулуі қолданған.

Осы принцип бойынша құрылған шкалалар үшін градус өлшеу бірлігі деп саналмайды, оның орнына жеке ара  шкаланың масштабы алынады. Бірақ, әртүрлі термометрикалық заттары бар (мысалыға, сынап, спирт және басқалар) бірдей термометрикалық қасиетін және градустык шкаласын  қолданатын термометрлердің көрсетулері тек қана реперлік нүктелерде (мұздың еру температурасы және судың қайнау температурасы) бірдей болады, ал басқа нүктелерде көрсетулер бірдей емес. Сондықтан мұндай шкалаларды шартты деп атайды.  

   

1.1 Кесте Шартты температуралық шкалалар

Шартты температуралық шкалалар

Фаренгейта(оF) шкаласы

Цельсия

(оC) шкаласы

Реомюра (оR) шкаласы

Мұздың еру температурасы

32

0

0

Судың қайнау температурасы

212

100

80

1о =

1/180

1/100

1/80

 

Бұл шкалалардағы температураның негізгі интервалы бірдей N = 180, 100 және 80 бөлімдерге сәйкес бөлінеді.

Термометрикалық қасиеттерден тәуелсіз болатын температуралық шкаланың құрылу мәселесі 1848 жылы Кельвинмен шешілді, ал ол ұсынған шкала термодинамикалық деп аталды.

Температураның термодинамикалық шкаласы термодинамиканың екінші заңын пайдалануда негізделген: қайтымды Карно циклымен жұмыс істейтін  жылулық машинаның пайдалы әрекет коэффициенті тек қана жылытқыш және мұздатқыштың температураларымен  анықталады және жұмысшы зат қасиеттерінен тәуелсіз болады. Пайда болған температуралар шкаласы жұмысшы (термометрикалық) заттың қасиеттерінен тәуелсіз және абсолютті шкала деп аталады. Абсолютті температура анықталған мәнді болу үшін  судың қайнау және мұздың еру температура арасындағы  тең болатын айырымы алынады. Айырымының мұндай мәнді болғаны, температураның термодинамикалық шкаланың Цельсияның жүз градустық температуралық шкаладан сандық өрнегін сақтау мақсатымен анықталған. Сондықтан, Кельвиннің бір градусы (1К) Цельсияның бір градусына (1) сәйкес, өйткені шкаланың екеуі де бірдей реперлік нүктелерде негізделген. Мұндай температуралық шкаласын жүзеге асыру үшін газ термометрі  құрылған.

Оның жұмысы идеалды газдардың заңдарында негізделген, өйткені газ термометрі идеалды газға жуық – термометрлі затпен толтырылады. Барлық газдар үшін қысым нөлге ұмтылғанда, температура 0100  интервалында, көлемдік ұлғаю температуралық коэффициенті 1/273,15 тең болғаны эксперименталды болып табылған. Сонымен, абсолюттік температураның нөлдік мәні (-273,15) сәйкес. Бұл шкала бойынша мұздың еру температурасы 273,15 К болады.  Менделеев және Кельвин бір уақытта, бірақ бір - бірінен тәуелсіз, қателігі 0,0001 К үлкен болмайтын бір реперлі нүкте – судың үштік нүктесі СҮН (судың қатты, сүйық жіне газ фазаларда фаза тепе теңдік нүктесі) бойынша температураның термодинамикалық шкаласын тұрғызуын ұсынды. Бұл нүктенің температурасы СҮН= 273,16 К болып алынды, яғни мұздың еру температурасынан 0,01 К жоғары. Екінші реперлі нүкте эксперименталды жүзеге аспайтын, бірақ белгілі қатаң қалпында болатын абсолютті нөл болды.

 

1967 жылы салмақ пен өлшемдер бойынша XIII Генералды конференция термодинамикалық температураның бірлік анықтамасын дәлелдеді: «Кельвин – бұл судың үштік нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігі»:    1К = 1/273,16  СҮН. Термодинамикалық температура Цельсияның градустарында өрнектелуі мүмкін: t=T-273,15 K.

11 негізгі және 27 қосымша реперлі нүктелерде негізделген, температуралар диапазонын 13,956 - ден 3660 К-ға дейін (-259,194  3387) қамтитын XIII салмақ пен өлшемдер бойынша Генералды конференциядағы қабылданған «Халықаралық практикалық температуралық шкала 1968» ХПТШ-68 қазіргі уақытта әрекет етуде.

 

1.2 Температураны өлшеу құралдарының классификациясы

Техника мен ғылымның әртүрлі облыстарында көптеген температураны өлшеу құралдары мен принциптері қолданады. Мүнайды өндейтін және жылуэнергетикалық өнеркәсіптерінде кең колданатын температураны өлшеу құралдарын, қолдану термометрлік қасиетіне байланысты классификациясы  1.2 кестеде көрсетілген.

 

            1.2 КестеТемператураны өлшеудің техникалық құралдар

Термометрлік

қасиеті

Өлшеу құралдың аты

Өлшеу диапазоны, оС

Тұрақты көлем болғанда жұмысшы заттың қысым өзгеруі

Манометрлік термометр:

- газдік

- сұйықтық

- конденсациондық

 

-150  600

-150  600

-50  350

Термоэлектрлік эффект (термоЭҚК)

Термоэлектрлік түрлендіргіш

-200  2200

Электрлік кедергінің өзгеруі

Кедергінің термотүрлендіргіші:

- темір

- шала өткізгіш

 

 

-260  1100

-240  300

Жылулық сәулелену

Сәулелену пирометрлері

 

1400  6000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          Манометрлік термометрлер мен сәулелену пирометрлер СӨЖ ішінде оқылады қосымшасы, А.1, А.5, А.6 суреттер).

          Тақырып бойынша қосымша мағлұматты [1-6] алуға болады.

 

№2 дәріс.  Термоэлектрлік түрлендіргіштер (ТЭТ)

 

Дәрістің мазмұны:

- термоэлектрлік эффект, ТЭТ негізгі теңдеуі, ұзартқыш сымдар, ТЭТ бос соңдардың температурасын түзету.

 

Дәрістің мақсаты:

- термоЭҚК алу теориясын оқып білу, ТЭТ негізгі теңдеуі, қасиеттері мен ТЭТ стандартты өлшемдеулері.

 

Температураны термоэлектрлік термометрлермен, термоэлектрлік түрлендіргіштермен (ТЭТ) өлшеу 1821 жылы Зеебекпен ашылған термометрлік эффектті қолдануда негізделген.

Термоэлектрлік түрлендіргіш – екі немесе бірнеше өзара байланысқан, әртекті өткізгіштерден тұратын тізбек (2.1 сурет).

                                        А, В – термоэлектродтар; 1, 2 –дәнекерлер.

Зеебектің эффектісі: егер екі өзара байланысқан әртекті өткізгіштерді алып және дәнекерлерді t ≠ to температурамен қыздырса, онда түйық тізбекте электрлік тоқ өтеді.

Егер t > to , онда тоқтын бағыты - 2.1 суреттегідей болады (1 дәнекерде В-дан А-ға).

Ондай тізбекті ажыратқан кезде оның соңында термоЭҚК пайда болады.

        2.1 Сурет - ТЭТ

 

Зеебектің эффектісі кері қасиетпен сипатталады (Пельтье эффектісі): егер мұндай тізбекке сырттан электрлік тоқ берілсе, онда тоқтың бағытына байланысты бір дәнекер қыздырылады да, ал басқасы салқындайды.

Егер термоэлектродта кіші температурасы бар дәнекерден тоқ басқа термоэлектродқа жүретін болса, бұл электрод «+» оң таңбалы, ал басқа электрод – теріс таңбалы болып саналады.

Мысалы, to < t , онда 2 дәнекердегі тоқ А-дан В-ға өтеді, яғни А – термо оң таңбалы,     В – термо теріс таңбалы  термоэлектродтар. T температурасы (1 дәнекер), ал объекттің сыртындағы дәнекер – бос дәнекер (соңы) (2 дәнекер) деп аталады.

Келесі белгілерді енгізейік: еАВ(t) – t =t болғанда 1 дәнекердегі А және В термоэлектродтар арасындағы термоЭҚК; еАВ(tо) - болғанда 2 дәнекердегі А және В термоэлектродтар арасындағы термоЭҚК; ЕАВ(t, tо) –  жұмысшы дәнекердің температурасы t және бос дәнекердің температурасы болғанда А және В термоэлектродтардан тұратын контурдың термоЭҚК.

еАВ(t) = - еВА(t);    еАВ(tо) = - еВА(tо) деп алайық. Онда тұйық тізбегі үшін  (2.1 сурет)   ЕАВ(t, tо) = еАВ(t) + еВА(tо)   немесе

                      ЕАВ(t, tо) = еАВ(t) - еАВ(tо) .                                                (2.1)

 

(2.1) теңдеуі –  ТЭТ негізгі теңдеуі деп аталады.

Егер 1 және 2 дәнеркерлерде бірдей температура болса (t = tо), онда әрбір дәнекерде контактілі термоЭҚК бір - біріне тең және бір - біріне бағытталған, яғни бұл контурдың термоЭҚК ЕАВ(tо, tо) 0 тең.

ЕАВ(tо, tо) = еАВ(tо) - еАВ(tо) = 0. Егер tо = const, онда   еАВ(tо) = С = const, яғни   

 

                    .             (2.2)   

Егер f(t) тәуелділік белгілі болса, онда контурдағы термоЭҚК өлшеп, өлшеу объектте t анықтауға болады.  f(t) тәуелділік керекті дәлдікпен анық түрде қазірше анықталуы мүмкін емес, ол эксперимент арқылы табылады және температураға тәуелді термо ЭҚК графигін тұрғызу  ТЭТ өлшемдеуі деп аталады. Өлшемдеу процесінде бос соңдардың температурасы tо = const, көбінесе tо = 0 оС.

ТЭТ контурда пайда болатын термоЭҚК тек электродтардың химиялық құрамына және дәнекерлердің температурасына тәуелді, термоэлектродтардың геометриялық өлшемдеріне және дәнекерлер өлшемдеріне тәуелсіз.

 

2.1 ТЭТ бос соңдардың температурасын түзету

to ≠ 0 болғанда және t температураны анықтау кезінде ТЭТ-ке сәйкес келетін термопараның өлшемдеу кестесін қолдану үшін ТЭТ бос соңдардың температурасына түзету енгізіледі.

Егер бос соңдардың температурасы  нөл емес және  тең болса, онда жұмысшы соңдардың температурасы t болғанда, өлшеуші аспаптың көрсетуі пайда болатын термоЭҚК сәйкес болады (2.2 бойынша).

                   ЕАВ = еАВ(t) - еАВ() .                                                       (2.3) 

Өлшемдеу кесте to = 0 шартқа сәйкес келеді

                   ЕАВ(t, tо) = еАВ(t) - еАВ(tо)  .                                                        (2.4)

(2.4) теңдеуден  (2.3), алып тастаса, онда

 

                   ЕАВ(t, tо) = ЕАВ + ЕАВ()                                                (2.5)

мұндағы ЕАВ() – бос соңдардың температурасына түзету.

 

2.2 Термопараның бос соңдар температурасын компенсациялау (ТК) құрылғысы

Егер бос соңдардың температурасы 0оС тең емес болса, онда олардың температурасын автоматты компенсациялау үшін ТК қолданады.

ТК құрылғысы көпірлі сұлба ретінде ұйымдастырылады (2.2 сурет).

R1, R2, R3 – манганин ре-зисторлар; Rммыс резисторы

ӨАөлшеуші аспап.

to = 0 болғанда көпір тепе - тең қалпында, яғни диагональ кернеуі Ucd = 0.

Көпірдің тепе - теңдік шарты:

R1∙ R3 = R2∙ Rм,  яғни

Rм = (R1∙ R3)/ R2.

to > 0 =  болғанда,           

Rм  ұлғаяды және сол кезде  

түзету мәнге қажетті термоЭҚК

компенсациялайтын, Ucd       пайда болады (2.5), Ucd = ЕАВ(, tо).

           2.2 Сурет - ТК құрылғысы

 

 

Онда ӨА кірісінде  ЕАВ(t, tо) = ЕАВ(t, ) + Ucd.

to = (0 –50) оС өзгеру аралығында ТК құрылғының қателігі ±3 оС тең.

 

2.3 Ұзартқан термоэлектродтық сымдар

ТЭТ бос соңдарына және оларға қосылатын екіншілік өлшеуші аспапқа, өлшенетін объекттің температура әсерін алып тастау үшін оларды айнымалы температура аймағынан шығару керек. Мақсатқа лайықты, ТЭТ термоэлектродтарды арнайы ұзарту сымдар көмегімен ұзарту (2.3 сурет).

 

 

 

 

 2.3 Сурет –F және D ұзарту сымдармен ТЭТ  ӨА-қа жалғау сұлбасы               

Бұл тізбекте нығайтылушы термоЭҚК Е = еАВ(t) + еВD(t1) + еDC(to) + еCF(to) + еFA(t1). Егер барлық дәнекерлердің температурасы tболса, онда 0= еАВ(t1) + еВD(t1) + еDC(t1) + еCF(t1) + еFA(t1). Бұл теңдеуді алдыңғы теңдеуден алып тастайық  Е – 0 = [еАВ(t) - еАВ(t1)] + [еDF(to) - еDF(t1)] = ЕАВ(t, t1) + [еFD(t1) - еFD(to)] =  ЕАВ(t, t1) + ЕFD(t1, to).

         Егер F және D сымдарды таңдалу кезінде екеуінің термоэлектрлік сипаттамасы, А және В термоэлектродтардан құрылған ТЭТ сипаттамасымен бірдей болса, онда

                     ЕFD(t1, to) = ЕАВ(t1, to).                                                              (2.6)

Яғни  Е = ЕАВ(t, t1) + ЕАВ(t1, to) = ЕАВ(t, tо).

Сайып келгенде, ТЭТ тізбегіне (2.6) сәйкес термоэлектродтық  сымдарды  қосу тізбекте ешбір қосымша термоЭҚК туғызбайды, сондықтан өлшеудің нәтижесін қате жасамайды.

 

2.3 ТЭТ термоэлектродтардың жадығаттарына қойылатын талаптар

Кез келген екі өткізгіш термоЭҚК тұғызғанымен, ТЭТ құрастыру үшін шектелген ғана термоэлектродтар саны пайдаланылады.

       Термоэлектродтардың жадығаттарына қойылатын талаптар:

а) термоЭҚК температурадан тәуелділігі бір мәнді және сызықты түріне жуық болуы;

б) жоғары температураларды өлшеу мақсатпен қызуға төзімдік және механикалық беріктік;

в) химиялық инерттілігі;

г) жұмысшы дәнекерді қайта өлшемдеусіз қалпына келтіруге және оның бату тереңдігін өзгертуге мүмкіндік беретін өткізгіштің ұзындығы бойынша  жадығаттың термоэлектрлі біртектілігі;

д) жадығаттың термоэлектрлік қасиеттері бойынша бір - бірін ауыстыру  мақсатпен даярлаудың технологиялықтылығы;

е) арзандық;

ж) стандартты өлшемдеуді құруға беретін термоэлектрлік қасиеттердің тұрақтылығы мен қайта өндіру.

Ешбір бар болған жадығат барлық талаптарға толық  қанағаттандырмайды, сондықтан температураның әртүрлі шектері үшін әртүрлі  жадығаттан жасалған термоэлектродтар колданады.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қабылданған және 2.1 кестеде көрсетілген 5 стандартты ТЭТ өлшеу пайдалынылады.

 

            2.1 Кесте Стандартты ТЭТ өлшемдеулері

Стандартты өлшемдеулер

Диапазон,  оС

ҚателікоС

хромель—копель (ХК)

-50600

±(2,25,8)

хромель—алюмель (ХА)

-501000

±(4,09,7)

платинородий—платина (ПП)

01300

±(1,23,6)

платинородий—платинородий (ПР)

3001600

±(3,25,2)

вольфрамрений—вольфрамрений (ВР)

02200

±(5,49,7)

 

Тақырып бойынша қосымша мағлұматты [1-6,9] алуға болады.

 

3 дәрісТЭТ сигналдарды өлшеу құралдары

 

Дәрістің мазмұны :

- ТЭТ сигналдарды милливольтметрлер, потенциометрлер және нормалаушы түрлендіргіштер көмегімен өлшеу.

 

Дәрістің мақсаты :

- ТЭТ-пен жинақта жұмыс жасайтын екіншілік аспаптардың жұмыс істеу принципін және сүлбелерін оқып білу.

 

ТЭТ-пен жинақта жұмыс жасайтын екіншілік аспаптар бұл:

а) магнитоэлектрлік жүйенің милливольтметрлері;

б) потенциометрлер;

в) нормалаушы түрлендіргіштер.

 

3.1 ТермоЭҚК милливольтметрмен өлшеу

Милливольтметрдің ТЭТ-ке қосылу сұлбасы және милливольтметрмен термоЭҚК өлшеу 3.1 суретте көрсетілген.

 

 


3.1 Сурет – ТермоЭҚК милливольтметрмен (mv) өлшеу сұлбасы

Rу – теңестіру орауышының кедергісі;

Rp – рамканың кедергісі;

Rд – қосымша орауышының кедергісі;

Rм = Rp + Rд – mv ішкі кедергісі;

Rвн = (RAB + RFD + Rc + Ry) –   аспаптың  а, b қыспақтарына  mv қарай тізбектің сыртқы  кедергісі.

  

Егер ТЭТ өлшемдеуі, шкаладағы көрсетілген өлшемдеуге сәйкес келсе, онда миллимольтметрдің градустік шкаласын қолдануға болады. Ол үшін сыртқы сызықтың кедергісін Rу кедергі көмегімен Rвн кедергісіне жуықтап әкелу керек.

Өнеркәсіпте градус шкаланың дәлдік дәрежесі  0,5; 1,0; 1,5; 2,0 болатын стационарлы милливольтметрлер шығарылады.

Магнитоэлектрлік жүйедегі милливольтметрдің сұлбасы А қосымшадағы, А.2 суретте келтірілген және СӨЖ-та қарастырылады.

3.2 Потенциометрлер

3.2.1 Өлшеудің компенсациондық әдісі

Потенциометрдің жұмыс істеу принципі өлшеудің компенсациондық әдісінде негізделген – қосымша көздің тоғымен пайда болатын белгілі кернеудің кемуі арқылы белгісіз кернеуді теңестіруде (компенсациялау).

 I компенсациондык контурда ЕБ қосымша көз және реохорд Rab (компенсациондық резистор) бар.

II өлшеу контурда ТЭТ, оның EAB(t, to) термо ЭҚК өлшенеді, нуль-индикатордың (НИ) міндетін атқаратын жоғары сезімділікті галь-ванометр және  а нүктеден реохорд қозғалушының с қозғалмалы түйіспеге дейін реохордтың бөлігі Rac.

EAB(t , to) және ЕБ  бір - біріне бағытталып қосылған, сондықтан екі көзден келетін тоқ Rac бөлігінде бір бағытта жұреді:  IБ – жұмысшы тоқ, Iт –

II контур үшін қозғалушының кейбір с қалпындағы тоқ.

 

3.2 Сурет – Өлшеудің компенсациондық әдісінің сұлбасы

 

                             Кирхгоф заңы бойынша II контур үшін

                                              

        мұндағы  Rвн, Rни – ТЭТ және нөл-индикатордың ішкі кедергілерімен қоса сыртқы сымдардың кедергілері.

Өлшенетін ЭҚК көзі орналасқан контурда, тоқ Iт = 0 және Rac бөлігінде кернеудің кемуі, өлшенетін ЭҚК өлшемі болып саналады

                                                   .                                                 (3.1)

IБ∙Rac компенсациялайтын кернеуді екі әдіспен өзгертуге болады:

а) IБ = const, Rac = var;

б) Rac = const, IБ = var ұстап тұру.

Потенциометрдің сұлбасы бірінші әдіспен кең тараған (жұмысшы тоқ тұрақты күшпен).

 

    3.2.2 Тұрақты күші бар жұмысшы тоқтың потенциометрлік сұлбасы

3.3 суретте келтірілген потенциометрдің сұлбасының   3.2 сұлбадан айырмашылығы - қосымша III контурдың қосылуда, ол IБ  жұмысшы тоқтың  тұрақтылығын бақылау үшін керек.

 

Ізделіп отырған                    

 .

         Енэ = 1.0186 В

 R= 509,3 Ом

 I = 2 мА 

3.3 Сурет –Тұрақты күші бар жұмысшы тоқтың потенциометрлік сұлбасы

Реохордтың ораушысы бірқалыпты болса   осы арадан     және  , онда

                                      .                              (3.2)

Сайып келгенде, EAB(t, to) термоЭҚК өлшеу реохорд бөлігінің   ұзындығын кернеу бірлігінде өлшеуге әкеледі. Мұндай потенциометрлерде дәлдік дәрежесі  0,0005 дейін болады.

 

3.2.3 Айнымалы күші бар жұмысшы тоқтың потенциометрлік сұлбасы

 

 3.4 суретте көрсетілген потенциометрдің сұлбасында, RБ көмегімен IБ өзгерте отырып, тұрақты және

белгілі Rab кедергіде IБRab кедергінің кемуімен EAB(t,to) компенсацияланады.

 

IБ миллиамперметр өлшемі бойынша саналғанша және НИ нөлді көрсетпейінше RБ қозғалушы қозғалып тұрады.

Сонымен, EAB(t,to) миллиампер-метрдің дәлдігіне тәуелді,

сондықтан бұл потенциометр дәлдік бойынша алдыңғы потенциометрден төмен.

 

 

3.4 Сурет - Айнымалы күші бар жұмысшы тоқтың потенциометрлік сұлбасы

 

3.2.4 ТермоЭҚК нормалаушы түрлендіргіштері

ТермоЭҚК нормалаушы түрлендіргіштер (НТ) ТЭТ сигналды 0—5 мА тұрақты тоқтың унификацияланған сигналға түрлендіруге арналған. Айнымалы күші бар жұмысшы тоқтың сұлбасы бойынша термоЭҚК компенсациондық өлшеу әдісте НТ жұмысы негізделген.

 

 

 3.5 Сурет – ТермоЭҚК нормалаушы түрлендіргіштің сұлбасы

Сұлбадағы белгілер:

I өлшеудің контуры: КК – корректирлеуші көпір (R1, R2, R– манганин резисторлары, Rм – мыс); У1 – НИ функцияларын атқаратын тоқ пен шығысы бар күшейткіш, (МК – магнит күшейткіші; ӨКөткізгіштік  күшейткіші);

 II – компенсацияның контуры: Rос и У2 – II контурдағы Iос жұмысшы тоқ болатын, күшейткіштің шығыстық тоқ бойынша терең кері байланыспен  (КБ) қамтылған кері байланыстың күшейткіші.

Компенсациялайтын кернеу Uос = Iос∙Rос. Өлшенетін EAB(t,to) Uос-пен салыстырылады Баланс емес ΔU = EAB(t,to) – Uос У1-ге беріледі, мұнда тұрақты тоқтың сигналы ΔU МК-те айнымалы тоқтың сигналына түрлендіріледі, содан кейін ӨК-те күшейтіледі де, қайтадан тұрақты тоқтың сигналына  түрлендіріледі.

У1 – Iвых тоқты тудырады, ал ол Rвн сыртқы тізбекке  одан кейін бөлгіш арқылы КБ-тың У2   күшейткішке барады.

Кіріс сигналдың диапазонына байланысты ТЭТ-пен жұмысты атқаратын НТ-дің дәлдік дәрежесі 0,6—1,5 болады.

Тақырып бойынша қосымша мағлұматты [3-5,9-12] алуға болады.

 

№4 дәріс.  КТТ сигналдарын өлшеу құралдары

 

Дәрістің мазмұны:

- кедергі термотүрлендіргіштері (КТТ), теңестірілген және теңестірілмеген көпірлер, логометрлер.

 

Дәрістің мақсаты:

-          теңестірілген және теңестірілмеген көпірлер, логометрлер сұлбаларын және жұмыс істеу принципін оқып білу.

 

4.1 Кедергі термотүрлендіргіштері (КТТ)

КТТ көмегімен температураны өлшеу металдар мен жартылай өткізгіштердің температурасының өзгеруіне байланысты өзінің электр кедергісін өзгерту қасиетіне негізделген: егер градуирлік сипаттама белгілі болса (түрлендіру функциясы)  R = f(t), онда, R өлшеп, ол салынған ортаның температурасын анықтауға болады.

КТТ -260+1100 оС шектеріндегі температураны сенімді өлшейді.

Металл КТТ: стандартталған КТТ жасау үшін платина (КТП) және мыс (КТМ).

Платина – КТТ үшін ең күшті материал болып табылады: α = 3,94∙10-3 оС-1; ρ = 0,1∙10-6 Ом∙м; өлшеу ауқымы Δtо = -260+1100 оС. Pt жасалған КТТ ең дәл сым диаметрі 0,050,5 мм біріншілік түрлендіргіштер болып табылады. Олар жұмысшы, үлгілі, эталонды термометрлер ретінде қолданылады.

Мыс таза түрде оңай алынады, арзан металл, Rt = f(t) тәуелділігі температураның кең ауқымында сызықты, α = 4,26∙10-3 оС-1; өлшеу ауқымы Δtо   = -50+200 оС. tо >200оС болғанда мыс активті түрде тотығады, сондықтан қолданылмайды.

Никель және темір:  өлшеу ауқымы Δtо = -50+250 оС; жоғары α, бірақ бұл КТТ кең қолданылмайды, себебі градуирлік сипаттамасы сызықсыз, ал ең бастысы – тұрақсыз және қайталанылмайды, сондықтан никелден және темірден жасалған КТТ стандартталмаған.

Жартылай өткізгішті КТТ: өлшеу ауқымы Δtо= -100+300оС. Қолданылатын жартылай өткізгіштер:  магний, кобальт, марганец, титан, мыс оксидтері, германий кристалдары.

Жартылай өткізгішті КТТ температураны өлшеу үшін сирек қолданылады. Олар өздеріне тән релелік эффектке белгілі бір температураға жеткенде кедергінің секірмелі өзгере бастауына байланысты температуралық сигналдау жүйелерінде кең қолданылады. Сол сияқты жартылай өткізгішті КТТ әртүрлі автоматты газталдауыш аспаптарында сезімтал элементтер ретінде қолданылады. Жартылай өткізгіштерден жасалатын сезімтал элементтер цилиндр, шайба, кіші өлшемдердегі моншақтар түрінде жасалынады.

 

4.2 КТТ мен кешенді жұмыс жасайтын өлшеу құралдары

 

КТТ мен кешенді жұмыс жасайтын өлшеу құралдары:

а) көпірлер (теңестірілген және теңестірілмеген);

б) логометрлер

в) нормаландыратын түрлендіргіштер.

 

4.2.1 Теңестірілген көпірлер

Теңестірілген көпірлерде (6.1 сурет) нөлдік өлшеу әдісі қолданылады Зертханалық жағдайларда қолданылатын автоматты емес теңестірілген көпірлер көмегімен 0,5–тен 107 Ом дейін кедергіні өлшейді, КТТ градуировкасын жүзеге асырады және температура өлшейді.

 

 НИ – нөл-индикатор (гальванометр);

R1, R2 тұрақты резисторлар;

R3 – реттелетін резистор;

Rt өлшенетін кедергі;

RЛ сымдар кедергісі (жалғау сымдары);

ab – қоректендіру диагоналі;

cd – өлшеу диагоналі.

 

 4.1 Сурет Теңестірілген көпір сұлбасы 

Көпір теңестірілген кезде, IНИ =0 және  R2∙(Rt + 2∙RЛ= R1R3 , 

бұдан                          ,                                                       (4.1)

мұндағы R1/R2 = const; 

R3 – var; 

RЛ – const болуы керек, бірақ RЛ қоршаған орта температурасының өзгерісіне байланысты өзгереді, сондықтан Rt бүлінеді, қоршаған орта температурасымен қателік пайда болады.

Бұл кемшілік КТТ үшсымды сұлбасын көпірге қосқан кезде жоғалады (4.1 сурет). Сонда көпір теңдігінің шарты  R1∙(R3 + RЛ) = R2∙(Rt + RЛ).  Бұдан

                              .                                                    (4.2)

Егер көпірді симметриялық етсек (R1 = R2), онда   Rt = R3, яғни Rt құрамында RЛ  болмайды,  сөйтіп Rt қоршаған орта температурасына тәуелсіз.

Теңестірілген көпірлер кемшілігі: реттелетін R3 иығында түйіспенің өткізгіштік кедергісінің болуы.

Артықшылығы: минимал мәні НИ сезімталдығымен анықталатын қоректендіру кернеуінен тәуелсіздігі.

 

4.2.2 Теңестірілмеген көпірлер (ТМК)

ТМК өзінің өлшеу диагоналінен өтетін токтың теңестірілуін талап етпейді. Осы токтың мәні көпірге қосылған өлшенетін кедергінің өлшемі болып табылады. ТМК температураны өлшеу үшін өте сирек қолданылады. Олар сезімтал элементі ретінде электр тоғымен қыздырылатын металл немесе одан да жиірек жартылай өткізгішті резисторлар қолданылатын газталдауыштарда кең қолданылады.

 

 

R1, R2, R3 тұрақты резисторлар;

RБ қоректендіру диагоналіндегі реостат;

Rt өлшенетін кедергі;

RК бақылаушы кедергі;

IД өлшеу диагоналі бойынан өтетін ток;

П ауыстырып қосқыш;

   

4.2 Сурет Теңестірілмеген көпір сұлбасы 

 

4.2.3 Логометрлер

Төменде қарастырылып отырған логометрлер (грек тілінен «логос» - қарым-қатынас) деп аталатын магнитэлектрлік жүйенің аспаптары іс жүзінде КТТ-мен қатар температураны өлшеуге және жазуға технологиялық бақылауда кең қолданылады. КТТ-мен кешенде магнитэлектрлік жүйе логометрінің сұлбасы 4.3 суретте келтірілген.

Логометрлердің өлшеу механизмі тұрақты магнит пен өзекше полюстерінің арасындағы ауа саңылауына орналастырылған екі рамкалардан тұрады. Құрылымы бойынша саңылау бірқалыпсыз болып құрастырылған, х-х осі бойынша ол максимал болып табылады және полюстік ұштама соңына қарай азая бастайды.

 

 

 

 

1,2 – мыс оқшауланған сымдардан рамка (r1, r2);

3 – аспап көрсеткіші;

1,2,3 ортақ оське орналастырылған;

4 – жұмсақ болаттан цилиндр өзекше;

R1,R2 қосымша манганин резисторлары;

Rt – термометр кедергісі.

 

 4.3 Сурет Магнитэлектрлік жүйе логометрінің сұлбасы

 

Магниттік моменттері М1 = с∙I1В1 М2 = с∙I2В2 , мұндағы с = const  - коэффициент, рамканың құрылымына тәуелді; В1, В2 – магнит индукциясы.

М1 моментін теңестіру М2 моментіне қатысты жүзеге асырылады.

.

Яғни, жылжымалы жүйенің бұрылу бұрышы  (немесе логометр көрсеткіштері) екі ток қатынасы арқылы анықталады.

,

логометр Rt, өлшейді, яғни температураны.

Қоршаған орта температурасының әсерін әлсірету үшін r1, r2 рамкаларының кедергісіне қарағанда кедергісі көп артық R1,R2 манганиннен жасалған резисторлар тізбектей жалғанады. Бірақ бұл логометр сезімталдығын әлсіретеді, себебі r1, r2 арқылы өтетін ток азаяды. Аспаптың сезімталдығын арттыруға және температуралық коэффициентін азайту үшін өлшеу диагоналіне логометр рамкасы қосылатын симметриялық теңестірілмеген  көпір сұлбасы қолданылады (А қосымшасы, А.3 сурет). Дәл осы сұлбаға қосудың үшсымды сұлбасы бойынша КТТ қосылуы мүмкін.

         КТТ қатар жұмыс істейтін нормаландыратын түрлендіргіш сұлбасы А қосымшасында келтірілген (А.4 сурет).

 

Тақырыпқа байланысты қосымша мағлұматты [1-7,9-12] қарауға болады. 

 

5 дәріс Қысымды өлшеу құралдары

 

Дәрістің мазмұны:

- қысымды өлшеу туралы негізгі деректер, қысымды ӨҚ жіктелуі, қысымды деформацияланған ӨҚ, қысымды пьезоэлектрлік өлшеуіш түрлендіргіштер. 

 

Дәрістің мақсаты:

- қысымның түрлері мен бірліктерін оқып білу, қысымның ӨҚ жіктелуі, қысымның деформацияланған ӨҚ сезімтал элементтері, секторлы беріліс механизмі бар өлшеуіш түрлендіргіш, қысымды пьезоэлектрлік өлшеуіш түрлендіргіштер.

 

Қысым – дегеніміз бетке перпендикуляр әсер ететін күштің сол беттің ауданына қатынасы. Қысым – заттың термодинамикалық күйін анықтайтын негізгі шамалардың бірі. Қысымды өлшеу есептерімен кейбір технологиялық параметрлерді өлшеу кезінде соқтығысады, мысалы, газ, бу, сұйық деңгейін және т.б. шығындау.

Келесідей қысым түрлері бар: атмосфералық, абсолютті, артық, вакуум (тітеркену). Абсолютті қысымды атмосфералық қысымның әсерін елемеуге мүмкін емес болған жағдайда білу керек, мысалы, жұмысшы денелер күйі жөніндегі сұрақтарды зерттеуде, әртүрлі сұйықтардың қайнау температурасын анықтау кезінде және басқа да осы сияқты жағдайларда.

Технологиялық үрдістерді бақылау кезінде және ғылыми зерттеулерді жүргізгенде көп жағдайда артық және вакуумметриялық қысым, қысымдар айырымымен жұмыс істеуге тура келеді.

Атмосфералық қысым -  жер атмосферасының ауа салмағымен пайда болатын қысым. Абсолютті қысым – абсолют нөлден саналып алынған қысым. Қысымның абсолют нөл санағы болып ішінен толығымен ауасы алынып тасталған ыдыстағы қысым алынады.

Артық қысым  – атмосфералықтан жоғары абсолютті қысым мен атмосфералық қысым арасындағы айырым.

Вакуум – Атмосфералықтан кіші абсолютті қысым мен атмосфералық қысым арасындағы айырым. ӨҚ жүйесінде қысым бірлігі ретінде  1 Паскаль (Па) қабылданады – бірқалыпты болып 1 м ауданға тараған бетке нормаль орналасқан 1 Ньютон (Н) күшімен пайда болатын қысым.

 

        5.1 Қысымды өлшеу құралдарының жіктелуі  

Қысымды ӨҚ былай жіктеледі:

а) өлшенетін қысым түріне қарай: артық қысым манометрі;  абсолютті қысым манометрі; барометрлер; вакуумметрлер;  мановакуум-метрлер ( артық қысым мен вакуумды өлшеу үшін );  напоромерлер (  40 кПа дейін кіші артық қысымды өлшеу үшін );  тягомерлер ( 40 кПа дейінгі газдар тітіркенуін өлшеуге )  ;  тягонапоромерлер (-20+20 кПа ауқымындағы кіші қысымдар мен газ тітеркенуін өлшеу үшін) ; дифманометрлер ( қысым айырымын өлшеу үшін ) ;

б)  жұмыс істеу принципі бойынша:  сұйықтық;  поршендік;  деформацияланған; иондалған;  жылулық;  электр.

Қысымды ӨҚ бұлай жіктеу толық емес болып табылады.

Төменде технологиялық өлшеулерде техникалық ретінде кең қолданылатын қысымды ӨҚ қарастырамыз.

 

5.1 Қысымды өлшеудің деформациялық құралдары

Қысымды деформацияланған ӨҚ жұмыс істеу принциптері сезімтал элементтің (СЭ) немесе оның көмегімен алынатын күштің серіппелі деформациясын қолдануға негізделген.

 

5.1.1 Сезімтал элементтер  

       Берілген типтегі ӨҚ өлшенетін қысым бірлігі серіппелі СЭ деформациясы

немесе оның көмегімен алынатын күш болып табылады.

СЭ үш негізгі түрін анықтайды:  түтікшелі серіппелер, сильфондар, жарғақ. СЭ құрылымы Б қосымшасында көрсетілген.

 5.1.1.1 Түтікшелі серіппе –  манометрлік серіппе (Бурдон серіппесі) – бұл бір шеті еркін қозғала алатын, ал екінші шеті қатты бекітілген серіппелі қисықсызықты металл түтігі.

Көлденең қималы бір орамды түтікшелі серіппе ең көп таралған болып табылады (Б қосымшасы, Б.1, а сурет). Түтікшенің бұрылу бұрышын көбейту іс жүзінде түтікшелі серіппенің орам санын арттыру арқылы жүзеге асырылады. Бүл көп орамды винттік түтікшелі серіппеден айқын көрінеді (Б қосымшасы, Б.1, б сурет). Жоғары Р 1000кПа өлшеу үшін қисық сызықты және түзу сызықты түтікшелі серіппе қолданылады (Б қосымшасы, Б.1, в,г сурет). Бос шетінің орын ауыстыруы тік қиманың өзгерісінің нәтижесінде емес, бүгілетін момент өзгерісіне байланысты жүзеге асырылады.

5.1.1.2 Сильфондар – қысым немесе күш әсерінен біршама орын ауыстыра алатын тік гофрлары бар жұқа қабырғалы цилиндрлік қап (Б қосымшасы, Б.1, д сурет).

Сильфонға әсер етуші күштің онымен жүзеге асырылған деформацияға қатынасы тұрақты болып қалады да, сильфон қатаңдығы деп аталады. Сильфон қатаңдығын арттыру үшін олардың ішіне серіппені жиі орналастырады.

5.1.1.3           Жарғақтар серіппелі және икемді болады.

Серіппелі жарғақ қысым әсерінен майысатын икемді дөңгелек жазық немесе гофрленген тілік Б қосымшасындағы Б.1 суретінде  жазық (е) және гофрленген (ж) серіппелі жарғақтардың сұлбалық суреттері көрсетілген. Сипаттамасы көп сызықсыз болғандықтан, гофрленген жарғақ жазық жарғақтарға қарағанда үлкен майысулар кезінде қолданыла алады. Гофр тереңдігі статикалық сипаттаманың сызықтығына зор әсер етеді: неғұрлым тереңдігі үлкен болған сайын соғұрлым сипаттамасы сызықты.

Икемд іжарғақтар кіші қысымдар мен қысым айырымын өлшеуге арналған. Резинделген матадан, тефлон және т.б. жасалған жазық және гофрленген дисктер болып табылады. Сызықсыздығын азайту үшін қатты центрлі жарғақтар қолданылады: екі шетінен жарғаққа бекітілген екі металл дисктер қосымшасы, Б.1, м,н сурет).

Барлық СЭ үшін көп рет қолдану тыйым салынады, себебі өлшеу қателіктеріне әкеліп соқтыратын қалдықтық деформация жиналып қалынады. Өлшеу шегі статикалық сипаттамасының пропорционалдық шегіне сәйкес келетін қысымның жартысымен шектеледі (жұмысшы СЭ үшін). 

 

5.1.2 Бір орамды түтікшелі серіппесі бар ӨА

 

Өлшеуіш аспап (ӨА) артық қысымды және агрессивті емес сұйық және газды орталардың тітіркенуін өлшеуге арналған. 5.1 суретте бір орамды түтікшелі серіппесі және секторлы беріліс механизмі бар ӨА сұлбасы келтірілген.

 

 

 

 

1 – ұстағыш;

2 – плата;

3 – шкала;

4 – бағана;

5 – түтікшелі серіппе;

6 – спираль серіппе;

7 – тісті доңғалақ;

8 – тісті сектор;

9 – ұштама;

10 – тартым.

 

 

   

5.1 Сурет Секторлы беріліс механизмді ӨА

Бір орамды түтікшелі серіппелі вакуумметрлер манометрлерге ұқсайды,

бірақ бағана сағат тілімен де, сағат тіліне қарсы да қозғала алады.

 

5.1.3 Сильфонды сезімтал элементі бар ӨА

Қысым айырымы мен сұйық және газды орталар шығындарын өлшеу үшін сильфонды дифманометрлер кең қолданылады (Б Қосымшасы, Б.2 сурет).   

 

5.2 Қысымды пьезоэлектрлік өлшеуші түрлендіргіш

Өлшенетін қысым СЭ  (мембрана) деформациясы ретінде түрленеді. ЧЭ деформациясы өлшеуіш ақпарат сигналына пьезооэлектрлік элемент көмегімен түрленеді. Пьезоэлектрлік түрлендіргіш элементінің жұмыс істеу принципі кристалдарда байқалатын пьезоэффектке негізделген: кварц, турмалин, барий және басқалары. Қысымды пьезоэлектрлік түрлендіргіш сұлбасы 5.2 суретте көрсетілген.

1-     мембрана,

2-     кварцевая пластина,

3-     электронный усилитель (Rвх=Ом)

 
 

  

5.2 Сурет - Қысымды пьезоэлектрлік өлшеуші түрлендіргіш

       

 «Жарғақ – кварц пластиналары» жүйесінің тербеліс жиілігі ондаған килогерцке тең, сондықтан осы типтегі өлшеуші түрлендіргіштер жоғары динамикалық сипаттамаларға ие, ал бұл өз кезегінде үрдістері тез өтетін жүйелерде кең қолдануға себеп болып табылады.

Б қосымшасында, Б.3 суретте  СӨЖ оқылатын қысымның дифференциалды трансформаторлық өлшеу түрлендіргіштің сұлбасы келтірілген.

Тақырыпқа байланысты қосымша мағлұматты  [2, 4-6,9-11] қарауға болады. 

 

№ 6 дәріс. Заттардың мөлшері мен шығынын өлшеу

 

Дәрістің мазмұны:

- заттардың мөлшері мен шығыны, оларды өлшеу бірліктері, көлемдік санағыштар, айнымалы қысым айырымының расходомерлері, электромагнитті және жылулық расходомерлер.

 

Дәрістің мақсаты:

- заттар мөлшері мен сұйық, газ және бу шығынын техникалық ӨҚ сұлбасы мен жұмыс істеу принципін зерттеу.

 

Зат мөлшері оның массасы немесе көлемі арқылы анықталады және сәйкесінше масса бірлігінде (кг, т) немесе көлем бірлігінде  (, л) өлшенеді. Белгілі бір уақыт аралығында зат мөлшерін өлшеу құралдары санағыштар деп аталады.

Технологиялық үрдістердің маңызды параметрлерінің бірі құбырмен өтетін заттар шығыны болып табылады. Заттар шығыны – арнаның берілген қимасы бойынан бірлік уақыт ішінде өтетін зат мөлшері. Түрлері:

а) көлемдік шығын  Q, /с, /ч , л/мин өлшенеді;

б) массалық шығын  G,  кг/с, кг/ч , т/ ч өлшенеді;

в) орташа шығын:   Q=V/(τ2-τ1 ) , мұндағы V - санағышпен τ уақыт аралығында өлшенетін зат көлемі;

г) шынайы немесе лездік шығын:  Q= dV/dτ  немесе  G1= dm/dτ    - зат мөлшерінің уақыт бойынша туындысы.

Шығындарды өлшейтін құралдар  расходомерлер деп аталады.

 

6.1 Көлемдік санағыш

Көлемдік санағыштардың жұмыс істеу принципі көлемі белгілі өлшеу камералар көмегімен тура өлшеуге және санағыштан өткен порция санын санауға негізделген.

Көлемдік санағыштар босатылатын және ығыстырылатын болып бөлінеді. Босатылатын көлемдік камералардың ішіндегі ортасы еркін шығатын қатты камералардан тұрады. Олар газ мөлшерін өлшеуге жарамсыз. Көлемдік санағыштардың осы түріне барабандық және аударылмалы санағыштар жатады. Ығыстырылатын көлемдік санағыштарда камераны келесі порциялар үшін босату мақсатында өлшенген фазаны ығыстыратын жылжымалы қабырғалары бар өлшеуіш камералары болады. Көлемдік санағыштың бұл түріне жататындар: бірпоршеньді; көппоршеньді; сақиналы; ротационды;  құрғақ газды; ылғал газды; дискті. 

 

        6.1.1 Сопақ тісті доңғалақ  көлемдік санағыштар

Сопақ тісті доңғалақ пен  көлемдік санағыштар әртүрлі сұйықтарды соның ішінде мүнай және мұнай өнімдерін өлшеу үшін қолданады (6.1 сурет).

 

1 – корпус;

2,3 – сопақ тісті доңғалақ  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

6.1 Сурет - Сопақ тісті доңғалақ пен  көлемдік санағыштар

 

Артықшылықтары: өлшеу дәлдігі жоғары, өлшеу мәнінен (0,5 1,0) %, елеусіз қысым шығындары, көрсеткіштер тұтқырлықтан тәуелсіз. Кемшіліктері: өлшенетін ортаның механикалық қоспалардан жақсылап тазарту қажет. Өлшеу шектері: 0,01250 /ч. D=12250 мм.

 

6.2 Айнымалы қысым айырымының расходомерлері

Сұйық, газ және бу шығынын өлшеу принциптерінің ең көп тараған түрі тарылатын құрылымда айнымалы қысым айырымын өлшеу принципі болып табылады. Қарастырылып отырған принципке сәйкес құбырға тарылатын құрылғы (ТҚ) орнатылады. А – А қимасын өткенде (6.2, а сурет) ағын қысылады да, инерцияға байланысты қысу жалғасады, ТҚ шығысында белгілі бір қашықтықта ең жоғары мәнге ие болады. Ағынның азаюы ағын жылдамдығының W  тарылуға дейінгі жылдамдыққа қарағанда артуына әкеп соғады (11.2,в сурет). Ағынның кинетикалық энергиясы артады. Энергияның сақталу заңына сәйкес кинетикалық энергияның артуы потенциялдық энергияның кемуі есесінде жүзеге асады. Ал бұл өз кезегінде ағын қысымы Р ТҚ шығысында азаюына себеп болады. Тарылатын құрылымда дифманометрмен өлшенетін  қысым айырымы пайда болады Р = Р1 – Р2 (6.2,б сурет).

 

а)          А

 

6.2 Сурет ТҚ айнымалы қысым айырымының принципі

 

Стандартты ТҚ түрлері (11.3 суретті қара): стандартты диафрагма

(а), стандартты сопло (б), Вентури құбыры (в), Вентури соплосы (г).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.3 СуретТарылатын стандартты құрылғылар

6.3 Электромагнитті расходомерлер

Электромагнитті расходомерлердің жұмыс істеу принциптері (6.4 сурет) электромагнитті индукция заңына негізделген (Фарадей заңы), оған сәйкес магнитті күштік сызықтарымен қиылысатын өкізгіштерде өткізгіштің қозғалыс жылдамдығына пропорционал ЭҚК пайда болады. Егер өткізгіш рөлінде магнит полюстері ортасында электр тогын өткізетін сұйықты қолдансақ және сұйықта пайда болған ЭҚК өлшесек, ағын жылдамдығын немесе сұйық шығынын анықтауға болады.

 

6.4 Сурет -  Электромагнитті расходометр сұлбасы

 

6.4 суреттегі белгілеулер: 1 – металл магнит емес түтік; 2,3 – электродтар; 4 – өлшеуіш аспап. Түтіктің ішкі беті электроқшауланған материалмен қапталған  (эмаль, шыныпластик, резина).

Электромагнитті расходомерлер 1010 См/м төмен емес электр өткізгіштігі бар сұйықтар үшін қолданыла алады.

Тұрақты магнит өрісі бар электромагнитті расходомерлердің маңызды кемшілігі бар электродтарда гальваникалық ЭҚК және поляризация ЭҚК пайда болады. Бұл кемшілікті жою үшін айнымалы магнит өрісі бар электромагнитті расходомерлер қолданылады. Бірақ кемшіліктердің көп болғанына қарамай пайдалы сигналды бүлдіретін эффекттер, мысалы трансформаторлық бөгеуіл және оларды жою қиындығына қарамастан өнеркәсіпте айнымалы магнит өрісі бар электромагнитті расходомерлер қолданыс табуда.

 

6.4 Жылулық расходомерлер сұлбасы В қосымшасында В.1 суретте көрсетілген.

 

Тақырыпқа байланысты қосымша мағлұматты [1-4, 7,8] қарауға болады.

 

 

№ 7 дәріс.  Дәрежені және концентрацияны өлшеу

 

         Дәрістің мазмұны: деңгей және концентрацияны өлшеу жайлы жалпы мәліметтер, деңгей және концентрацияны өлшеудің техникалық ӨА.

Дәрістің мақсаты: сұлбаны оқып білу және электрлік, акустикалық іс-әрекеттің қасиетін өлшеу дәрежесі, магниттік және оптикалық газоанализатор.

 

Дәрежемен технологиялық аппаратқа жұмыс арасында жылдамдықпен сұйықпен немесе шашыратқыш денемен толуды айтады. Дәреже оның ұзындығында өлшенеді (мм, см, м). Дәрежені өлшеу құралы дегеніміз дәрежемен деп аталады. Өлшеу диапазоны бойынша оның кең жолақты және таржолақты деп ажыратуға болады.

Кеңжолақты диапазон дәрежесі (0,5-20 м) қолданылады. Таржолақты дәреженің диапазоны (0-100 мм), ( 0-450 мм) негізінен автоматикалық реттеуші жүйеде (АРЖ) қолданылады.

Қазіргі таңда дәрежені  (іс-әрекеттің принципі бойынша) визуалды; қалтқы; гидростатикалық; электрлік; акустикалық; радиоизотоптық деп бөлуге болады.

 

7.1 Электрлік ӨА дәрежесі

Түріне байланысты сезгіш элементтен ажыратылатыны: сыйымдылығының дәреже өлшенуі; кондуктометрлік әуендік дәреже.

         Сыйымдылықтың дәреже өлшеуіштері

         Сыйымдылығының дәреже өлшенуі оның электрлік сезгіш сыйымдылығына  (СС) өлшеуде түрлендіретін дәреже сұйықтығына байланысты болады. Конструктивті  (СС) өз алдына коаксиалды цилиндрлі электродта орналасқан. Олардың конструкциясы оның физико-химиялық қасиеттің сұйықтығына:

·        Электро өткізгіштік емес сұйықтықта (диэлектрлік), электро өткізгіш өз алдына кем дегенде 10 См/м дәрежеде қолданылады,  сұлбасы 7.1, а суретте көрсетілген;

·        Дәрежені өлшеу үшін электроөткізгіш сұйықтықтық (шекті электроөткізгіштік > 10 См/м) дәреже өлшенуі басқа СС (см. сурет 7.1, б).

7.1: 1,2 суретте көрсетілген  – коаксиалды электродтарда орналасқан (цилиндрлік конденсаторлар); 3 – изолятор.

 

 


7.1 Сурет-  Сыйымдылығының дәреже өлшенуі

Сыйымдылығының дәреже өлшену иапазоны: (0¸0,4м) и  (0¸20м); жұмыстық қысымы 2,5¸10 МПа; нақты классы 0,5; 1,0; 2,5.

 

7.1.2    Деңгейдің кондуктометрлік сигнализаторы

     Электро өткізгіш сұйықтық пен шашыратқыштың өткізгішінің сигналының дәрежесі >10 См/м (7.2 сурет).

 


 

1-электрод;

2-реле.

 
  

           

7.2.          Сурет - Сигнализатордың жоғарғы шекті дәрежесінің сұлбасы

 

        7.1.3 Деңгейді олшейтін акустикалық ӨҚ

Акустикалық бір тектес әртүрлі принциптерде құрылады. Локацияның принципі жан-жақты таратылған: өлшеу дәрежесі уақыт бойынша УЗ – тербелу ара қашықтығы  2 немесе соңғысы.

Дәреже өлшеуіштер локация оның 2 аймағына газ арқылы пайдаланылғанды акустискалық деп атап, ал тектес локацияның жұмыстық аралықта аймағын ультраәуендік деп атауға болады.

Акустикалық дәреженің қолданысы – оның физико-химиялық жұмыс ортасының қасиетіне байланысты болмайды. Жетістігі –температураға және Р байланысты. Шашыратқыш ортада жұмыс істеу принципіне сәйкес. Өлшемі  2¸200мм.

         Өлшеу диапазоны : (0¸2,5 м), (0¸30м). Нақты класы; 1,0; 1.5 .

 

7.2 Концентрацияны өлшеу

Жалған бинарлық қоспаның концентрациясын анықтау үшін көпқұрамды қоспа бинарлық деп қарастырылып физико-химиялық қасиеттерін өлшейді.

         Бинарлық және жалған бинарлық қоспалар мен сұйықтардың құрамын талдау үшін әртүрлі физико-химиялық талдауыштар қолданылады.

Автоматты газталдауыштар жану процесін бақылау және қажетті ауаның артықтығын анықтау үшін  ТЭС-да органикалық жанармайды өртеген кезде қолданылады. Газталдауыш аспаптар технологиялық объекттердің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жүйелерде қолданылады. Мысалы, турбогенераторларды суыту жүйесінде Н2 сутегінің концентрациясын өлшейтін газталдауыштар, АЭС-да радиоактивті жылутасушы аппараттарда газ үрлегіш және т.б.

 Қоршаған ортаны қорғауға қатты көңіл аударуға байланысты ауада, кәсіпорындарда және атмосферада өндіріс кәсіпорындар мен электрлік станциялар шығаратын газдық қалдықтардың зиянды қоспаларын бақылауға арналған газталдауышты өндіру мен қолдану бірден кеңейіп кетті.

 

7.2.1 Магнитті газталдауыштар.

Олардың жұмыс істеу негізінде талданып жатқан қоспаның магнитті өріспен қарым-қатынасы кезінде байқалатын құбылыстар жатыр.

Магнитті өріске тартылатын газдарды парамагнитті, ал кеті итерілетіндерді диамагнитті деп атайды. Парамагнитті газдардың магнитті сезгіштігі оң шама, ал диамагнитті газдардікі теріс шама болады. Магнитті сезгіштік аддитивті қасиетке ие. Парамагнитті қасиетке оттегі, азот тотыгы ие және де олардың магнитті сезгіштігі абсолютті мәнінде басқа газдар мен булардың магнитті сезгіштігінен 100 есе артық. Осыған байланысты көпқұрамды қоспада оттегі концентрациясын анықтау негізделген.

Термомагнитті газталдауыштың ең көп таралған сұлбасы 7.3 суретте көрсетілген.

7.3 суреттегі белгілер: 1 – дайындалу блогы; 2 – тұрақты магнит; 3 – сақиналы камера; 4 – жұқа қабатты шыны түтік; 5 - терморезисторлар;   6 – теңгермелі емес көпір; 7 - потенциометр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 12.3 Сурет -  Термомагнитті газталдауыш сұлбасы

 

Өлшеу диапазоны 0 –1% до 0 – 100%.  Дәлдік сыныбы 2,5 – 5.

 

7.2.2 Оптикалық газталдауыштар

Оптикалық газталдауыштарда анықталып жатқан компоненттің концентрациясы газдық қоспаның оптикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты анықталады, оның қатарына сыну көрсеткіштері, спектральді жұтылу мен сәулелену, спектральді тығыздық және т.б. жатады.

         Оптикалық газталдауыштарды үш топқа бөлуге болады: инфрақызыл және ультракүлгін – жұтылу; спектрфотометрикалық; фотокалори-метрикалық. Оптикалық газталдауыштар үлкен рұқсат ету қасиетіне ие, осыған байланысты оны ауаны, кәсіпорындарда және атмосфераны бақылау кезінде өндіріс газдарындагы токсикалық және жарылыс қаупі жоғары қоспаларды талдаған кезде қолданылады.

         Әрбір газ белгілі жұтылу спектрімен сипатталады:: өзінің құрамында екі не одан көп әртүрлі атомдары (СО, СО2, СН4, NН3) бар газдардың жұтылу спектрі инфрақызыл бөлігінде. Бір атомды газдар спектрдің ультракүлгін бөлігімен сипатталады.

Мұндай талдауыштардың өлшеу диапазоны 0-1-ден 0-100 пайызға дейін.

Дәлдік сыныбы 2,5-10 (өлшеу диапазонына тәуелді).

Кәсіпорындарда шығарылатын оптико-акустикалық газталдауыштардың типтері спектрдің инфрақызыл бөлігінде: ГИП 10МБ-1 – СО, ГИП 10МБ-2 – СО; ГОА–4 – СО; СО2; С2Н2; СН4 др.; спектрдің ультракүлгін бөлігінде: УФА 1 – Сl2.

Инфрақызыл газоанализатордың сұлбасы Г қосымшасында Г.1 суретінде көрсетілген және СӨЖ- да қарастырылады.

 

Тақырып бойынша қосымша мағлұматты [1-6] қарауға болады.

 

         № 8 дәріс. Газдар мен сұйықтардың  физика-химиялық қасиеттерін          өлшеу

 

Дәрістің мазмұны:

- тығыздықты өлшеу және тұтқырлық туралы жалпы мағлұмат, тығыздығы және тұтқырлықтың ӨҚ.

 

Дәрістің мақсаты:

-жұмыс істеу принциптерін үйрену, таразылы және гидростатикалық плотномер және вискозометрдің сұлбалары.

 

Автоматты бақылауы химия-технологиялық үрдістерде жүзеге асырылатын  физика-химиялық қасиетіне кіретіндердің қатарына тығыздық және тұтқырлық жатады.

                                     

          8.1 Сұйықтықтар мен газдар тығыздығының ӨҚ

Сұйықтықтар мен газдардың тығыздығын өлшеу химия технологиялық үрдістерді басқару мен шикізат, жағармай, реагенттердің мөлшерін санау операцияларын орындау мақатында жүзеге асырылады. Заттың тығыздығы заттың массасының m оның алатын көлеміне v.        Тығыздықтың ӨҚ плотномерлер немесе денсиметрлер (денситометрлар) деп аталады – латынның densus – тығыз, қою деген сөзінен алынған.

         Плотномерлер: таразылы, қалытқылы, гидроаэростатикалық,         гидрогазды динамикалық, радиоизотопты, акустикалық, вибрациалық және   т.б.

 

8.1.1 Таразылы тығыз өлшем

         Таразылы немесе пикнометрикалық тығыз өлшемнің сұлбасы 8.1 суретте көрсетілген. Сұлбада белгіленгендер: 1 - сильфондар; 2 – жылжымайтын патрубкалар; 3 - V-бейнелі құбыр; 4 –ауыртпалық ; 5 – рычаг; 6 – түрлендіргіш; 7 –салмақ қайтарғыш.

 

        

         8.1 СуретТаразылы тығыз өлшем сұлбасы

Өлшеу диапазоны 0,5 ¸ 2,5 г/смДәлдік класы 1 ¸1,5.   Maксималды жұмыс істеу  температурасы t°раб=100°С.

 

8.1.2 Гидростатикалық тығыз өлшем

         Гидростатикалық тығызөлшемнің (8.2 сурет)  жұмыс принципі P = *g* h осы ортадағы сұйықтық пен P газ тығыздығын анализдейтін бөрене қысымының тәуелділігіне негізделген.

  

                                                                                                      

 

8.2 Сурет - Гидростатикалық тығыз өлшемнің сұлбасы

 

Суретте білдіретіндер 13.2: 1 – тірек плата; 2,3,4, - сильфондар; 5 – камера; 6 –түрлендіргіш; 7 – өлшеуіш рычаг; 8 – рычаг.

Өлшеу диапазоны 0 ¸ 0,5 г/см;     Дәлдік класы 1. Сұйықтың  мaксималды температурасы  200°C.

                     

8.2 Сұйықтардың тұтқырлы ӨҚ

         Тұтқырлық-мұнайлы май өндірістерімен байланысты консистентті жағуларды, полимерлерді, еріткіштерді химия- технологиялық үрдістерде өнімнің сапасын анықтайды.

Тұтқырлық (ішкі үйкеліс) – ағатын заттардың қасиеттері ( сұйықтардың және газдардың) олардың бір бөлігінің келесіге ығысуына кедергі келтіреді. Тұтқырлық ӨҚ  вискозиметрлер деп аталынады. Қазіргі таңда автоматты вискозиметрлер құрастырылған: капиллярлы; ротационды; вибрациалы; құламалы денелі вискозиметрлер және басқалар.

 

8.2.1 Капиллярлы вискозиметрлер.

Механикалық визкозиметрдің жұмыс істеу принципі (8.3 сурет) Пуазел заңын сипаттайтын капилляр арқылы сұйықтың ағуының заңдылықтарына сүйенген.

 

                                                                                              (8.1)

мұнда Q – сұйықтың көлемді шығыны;

- ішкі диаметр және капилляр ұзындығы

P1, P2 – ағын бойынша капиллярдың бастапқы және соңғы қысымы;      

h - динамикалық тұтқырлық

Q = const болғанда

                                                    P1- P2= k*h                                                  (8.2)

мұнда қабылданған шығын үшін тұрақты коэффициент.

          

 

 

8.3 Сурет Капиллярлы вискозиметрдің сұлбасы

         Суретте белгіленгендер 8.3: 1– сорғы; 2 - синхронды қозғалтқыш;  3 – иіртүтік;  4 – капилляр;  5 – дифманометр;  6 – термостат.

        

Бұдан динамикалық тұтқырлықты өлшеу сұйықтың тұрақты көлемді шығыны үшін капиллярдағы қысымның төмендеуін өлшеу жеткілікті. Өлшеу диапазоны  (0¸2)* 10 Па* с до (0¸1000)* 10  Па* с .

Дәлдік класы  1,5;  2,5.

  

8.2.2 Ротационды вискозиметрлер

Механикалық вискозиметрдің жұмыс істеу принципі (8.4 сурет) олардың келісілген ығысуында өлшеуіш ортаға салынған ротордың осінде (цилиндр, диск),  пайда болған айналысын өлшеуге негізделген. Көрсетілген айналыс:

M = k*w*h                                                        (8.3)

 

       Мұнда k – ротор конструкциясына тәуелді тұрақты коэффициент;                     

        w -ротордың айналудағы бұрыштық жылдамдығы (мүмкін  const);


        h
- тұтқырлық.

13.4 Сурет- Ротационды вискозиметрдің сұлбасы

Суретте білдіретіндер 8.4: 1 – синхронды двигатель; 2,3 – дисклер; 4 – вал; 5 – шкив; 6 – майысқақ жіп; 7 – пружина; 8 – шкала; 9 – түрлендіргіш.

 

Кең өлшеу диопозоны 0,01-1000 Па *с. Дәлдік класы 1-2,5.

 

Тақырып бойынша қосымша мағлұматты [2-7] алуға болады.

 

А Қосымшасы


                Температураны өлшеудің техникалық құралдары

        

         А.1 СуретМанометрлік термометрдің сұлбасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

А.2 Сурет Магнитоэлектрлік жүйедегі милливольтметрдің сұлбасы

 

 

 

 

 

А.3 Сурет Тепе - тең емес симметриялық көпірдің сұлбасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

А.4 СуретКТТ - пен жұмысты атқаратын  нормалаушы түрлендіргіштің сұлбасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


А.5 Сурет Спектрлік қатынас пирометрінің сұлбасы

 

ТяО > ТяН
 

 

ТяО = ТяН


 

ТяО < ТяН

 

А.6 СуретОптикалық пирометрдің сұлбасы

            

 Б Қосымшасы

                Қысымды өлшеудің техникалық құралдары

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Б.1 Сурет Қысымды деформациялық ӨҚ сезгіш элементтері  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

           Б.2 СуретСильфондық дифманометрдің сұлбасы

 

 

 

 

 

 

Б.3 Сурет Дифференциал-трансформаторлық қысым түрлендіргіштің сұлбасы    

 

В Қосымшасы

                          Шығынды өлшеудің техникалық құралдары

 

 

 

 

         В.1 Сурет – Жылулық шығын өлшеуіштің сұлбасы

 

Г Қосымшасы

                Концентрацияны өлшеудің техникалық құралдары

 

 

 

 

Г.1 Сурет Инфрақызыл газталдаушының сұлбасы

                  

       Әдебиеттер тізімі

 

1. Классен К.Б. Основы измерений. Электронные методы и приборы в измерительной технике. - М.: Постмаркет, 2000.

2. Тартаковский Д.Ф., Ястребов А.С. Метрология, стандартизация и технические средства измерений. – М.: Высшая школа, 2001.

3. Харт Х. Введение в измерительную технику/ перевод с нем. – М.: Мир, 1999.- 392 с.

4.      Преображенский В.П. Технологические измерения и приборы. – М.: Энергия, 1978. - 704 с.

5.      Иванова Г.М., Кузнецова Н.Д., Чистяков В.С. Теплотехнические измерения и приборы. – М.: Энергоиздат, 1984. - 232 с.

6.      Мурин Г.А. Теплотехнические измерения. - М: Энергия, 1979, - 424 с.

7.      Чистяков С.Ф., Радун Д.В. Теплотехнические измерения и приборы. – М.: Высшая школа, 1972. - 397 с.

8.  Гафанович М.Д. Измерение расхода газа в промышленности. – М.: Энергия, 1975.

 9.  Промышленные приборы и средства автоматизации: Справочник/ под общ.ред. В.В.Черенкова. – Л.: Машиностроение, Ленингр.отд-ние, 1987.

10.  Джаманкулова Н.О. Метрология и измерения. -ч.1,2.- Методиче-ские указания к лабораторным работам. – Алматы: АИЭС, 1999. - 37 с. 

11. Бекалай Н.К., Джаманкулова Н.О. теплотехнические измерения и контроль. Методические указания к выполнению лабораторных работ (для студентов всех форм обучения теплотехнических спеиальностей). – Алматы: АИЭС, 2005.

12.  Хан С.Г. Метрология и измерения. Выбор структуры и расчет метрологических характеристик канала измерения температуры. Методические указания к курсовой работе. – Алматы: АИЭС, 1999.