Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕСИТЕТІ

Инженерлік кибернетика кафедрасы

 

 

 

АҚПАРАТТЫҚ-БАСҚАРУШЫ ЖҮЙЕЛЕР

5В070200 –  Автоматтандру және басқару мамандығының

барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы

 

 

 

Алматы 2011

  ҚҰРАСТЫРУШЫ: Джумагалиев Б.С. Ақпараттық-басқарушы жүйелер.5В070200 – Автоматтандыру және басқару мамандығының барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы – Алматы: АЭжБУ,         2011 – 66 б.

 

 

           Ақпараттық-басқарушы жүйелері он бес тақырыптың қосындысы теориялық материалдарды оқығанда студенттерге көмек ретінде дәрістер жинағы жұмыс бағдарламасы негізінде құрылған. Пәнді тереңірек оқып білу үшін дәрістер жинағының артында қосымша әдебиеттер тізімі келтірілген.

           Дәрістер жинағы 5В070200 – Автоматтандыру және басқару мамандығының студенттері үшін арналған.

           Без - 19, кесте-2, әдеб. – 4 атау.  

 

 

           Пікір беруші: техн.ғыл.канд., проф. Хисаров Б.Д.

 

 

 

          «Алматы энергетика және байланыс университеті» коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2011 ж. баспа жоспары бойынша басылады. 

 

© «Алматы энергетика және байланыс университеті» КЕАҚ, 2011 ж.

 

1 дәріс.    Негізгі ұғымдар мен анықтамалар

 

Дәріс мақсаты: негізгі анықтамалар мен терминдерді, түсініктерді анықтау.

Дәріс мазмұны: ақпараттық-басқарушы жүйелердің деңгейі, функциялары және ақпараттық құралдардың құрылымы бойынша классификациялануы.

 

1.1       Негізгі ұғымдар мен анықтамалар

 

«Ақпаратты өңдеу жүйелері. Терминдер мен анықтамалар» МЕСТ 15971-90 бойынша негізгі түсініктер, анықтамалар және терминдер қалыптасады.

  Ақпарат деп – тап осы контексте белгілі бір мағынаға ие фактілер, концепциялар, нысан және оқиғалар мен ойлар жайлы мәліметтер жиынын айтамыз. Ақпаратты білетін адамға ол мәліметтер жай мәлімет емес, кең мағыналы ақпарат болып табылады.

  Ақпарат түсінігі анықтамасында процестің сұлбалық көрінісінен алшақтауға болады. Сол кезде ақпарат түсінігі ретінде сақтауға болатын кез келген мәліметті түсінуге болады. Ақпараттық хабарлама көзінен қабылдағыш және байланыс каналымен байланысты болып отырады.

  Терминологиялық қатарда ақпарат түсінігі Мәлімет және Білім деген түсініктермен бір қатарда тұр.

  Мәлімет – ол ақпарат, адамның қатысуы мүмкін болған кезде автоматтандырылған құралдарды өңдеуге жарамды болған түріндегі көрінісі.

  Білім – ол ақпарат нәтижесінде логикалық талдау кезінде анықталған қорытынды.

  Ақпараттың маңызды сипаттамалары ретінде оның құрылымын және формасын айтуға болады.

  Ақпараттың құрылымы оның құрамындағы маңызды элементтерінің арасындағы байланысты анықтайды.

  Басты формалары ретінде символдық, мәтіндік, графикалық және дыбыстық формаларды айтуға болады. Ал экономикалық ақпараттарға қойылатын басты шарттар ретінде дәлдік, анықтық, шапшаңдық, толықтық болып табылады.

  Егер бір сәттік мәтінде 300 белгі болса, онда 3 Кбайт ақпаратты білдіреді. Ал 1 Мбайтқа 300 бетке дейінгі мәтінді сақтауға болады.

  Графикалық ақпаратты монитор экранындағы М*N мөлшерлі түрлі түсті нүктелі массив сияқты ұсынады.

  Әр нүктенің ұсынылатын реңктерінің қиыстыру түрінде байланысты негізгі үш түрі бар. Олар: қызыл, жасыл, көк.

  Түс тапсыруы нақтыға жуық болуы үшін, оған кем дегенде әр түстің 256-ға жуық реңкі болуы қажет. Монитор экранын 800*600 нүктелі массив түрінде ұсынуы жанында экранның 480000 нүкте болады. Әр түстің 8-биттік кодтауын қолдана отырып, келесіні аламыз: 8*3*480000=1*107=1.12 Мбайт.

  Ал екілік түрде дыбыстық хабарды кодтауға болады. «Ақпараттық жүйе» түсінігі компьютерлер және байланыс құралдары негізінде жаңа ақпараттық технологияларды қолдануынан пайда болады.

  Ақпараттық жүйе кез-келген мамандық иесін басқару функциясының орындалуына арналған нысан туралы хабар іздеуін, жинауын, тапсыруын ұсынады. Басқа сөзбен айтқанда, ақпараттық жүйе деп құжатталған хабар, ақпарат және ақпараттық технологиялар жиынтығын айтамыз.

  Кез келген жүйелер сияқты ақпараттық жүйелердің де өзіне тән бөліну және бүтіндік қасиеттері бар.

  Бөліну деп жүйені әр түрлі дербес бөлімдермен ұсыну немесе ішкі жүйелерді айтамыз. Ішкі жүйелерді өзара бөлу ақпараттық жүйенің анализ жасауын, өңдеуін, енгізуін жеңілдетіледі. Ал бүтіндік қасиеті бүкіл жүйеде ішкі жүйелердің үйлесімді жұмыс жасауын көрсетеді. Автоматтандыру деңгейіне байланысты олар қолдық, автоматтандырылған және автоматты жүйелер деп бөлінеді.

  Қолдық ақпаратты жүйелер адам өңдеген барлық операциялардың орындалуын сипаттайды. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерде басқару функциясы немесе мәліметтерді өңдеуінің бір бөлігі автоматты түрде орындалады, ал бір бөлігі адам қатысуымен жүзеге асады. Автоматты ақпараттық жүйелерде барлық басқару функциялары және мәліметтерді өңдеу адамның қатысуынсыз тек техникалық құралдар арқылы орындалады.

  Ақпараттық жүйе құрамына ақпараттық процестердің орындалу тәсілдерін анықтайтын ақпараттық орта және ақпараттық технологиялар жатады.

  Ақпараттық орта деп арнайы бейнемен жүйеге келтірілген және ұйымшылдардың тап осылардың және білімдердің жиынтығын айтады.

  Ақпараттық технологиялар бағдарламалық-техникалық құралдардың, өңдеуді сақтауды, жинауды қамтамасыз етеді және хабар таратуын, елестетуін процестердің еңбек сіңіргіштігін төмендету нәтижесінде ақпараттық қорлардың қолдану әдістер жиынтығын айтады.

  «Ақпараттық технология» термині ақпаратпен операция жасау барысында есептеу техникасын қолдану арқылы кеңінен қолданыла бастады.

  Ақпараттық технологиялар экономика және басқару салаларында ақпараттық құралдар және бағдарламалық қамтамасыз етуге негізделеді. Ақпараттық жүйелер тіреу технологиялар қатарына жатады. Олар адам қызмет ететін орталардың барлығында қолданыла алады. Бағдарламалық қамтамасыз ету компьютерде ақпаратты өңдеу процесін және пайдаланушының кәсіпшілік мақсаттарының шешімін ұйымдастырады.

  Ақпараттық технологиялардың қолдану облыстары болып адамдардың қызмет сүйеулері жүйесі және тұтыну электроникасы мен әртүрлі қызметтер, мысалы, байланыс, алданыш қызметтері болып табылады.

  Ақпараттық жүйелердің бірнеше ұрпақ айырып танады.

  Ақпараттық жүйелердің бірінші ұрпағы (1960-1970 ж.) орталықтандырылған Электронды Есептеуіш Машиналар барысында «бір кәсіпорын – бір өңдеу орталығы» принципінде тұрғызылған, ал стандартты орта қосымшалардың орындалулары ретінде IBB – MVX фирмасының операциялық жүйесі қызмет етті.

  Ақпараттық жүйелердің екінші ұрпағы (1970–1980 ж.) децентрализациясымен сипатталады, орталықтандырылған Электронды Есептеуіш Машиналар DEC VAX типті кішігірім компьютерлермен қосылған және олар офистер мен бөлек ұйымдарда қолданылады.

  Ақпараттық жүйелердің үшінші ұрпағы (1980–1990 ж.) бірыңғай жүйеге біріктірілген жекеленген ақпараттық есептеуіш жүйелердің көрінуімен немесе пайда болуымен сипатталады.

  Ақпараттық жүйелердің төртінші ұрпағы (1990 бастап қазіргі уақытқа дейін) Иерархия құрылымымен сипатталады, онда орталық өңдеу және бірыңғай жүйелердің қорларымен басқару таратылған ақпараттық хабар өңдеуімен сыйысады.

 

1.2       Ақпараттық жүйелердің классификациясы

 

Ақпараттық жүйелер бағытына байланысты ақпараттық басқарушы, ақпаратты іздеуші, шешім қабылдауға көмекші, мәліметтерді өңдеу және ақпаратты анықтамалық жүйелер деп бөлуге болады.

  Ақпараттық басқарушы жүйелер кәсіпорындарды, ұйымдарды, салаларды басқаруға қажет ақпаратты жинап өңдеуге арналған.

  Шешім қабылдауға көмекші жүйелер әр түрлі саладағы адамдардың шешім қабылдауына керекті мәліметтерді жинап, оған анализ жасауға арналған.

  Ақпаратты іздеуші жүйелер бір-бірінен үлкен қашықтықта орналасқан әр түрлі мәліметтер қорынан, есептеуіш жүйелерден ақпаратты іздейді. Осы қасиет ақпаратты іздеуші жүйелердің басты мақсаты болып табылады.

  Ақпараттық анықтамалық жүйелерге қолданушыларды анықтамалық ақпаратпен қамтамасыз етіп, интерактивті режимде жұмыс істейтін автоматтандырылған жүйелер жатады.

 

1.3       Ақпараттық құралдардың құрылымына байланысты ақпараттық жүйелерді классификациялау

 

Ақпараттық жүйелердің мұндай классификациясы оларды бір процессорлы, көп процессорлы және көп машиналы жүйелерге бөледі (шоғырланған жүйелер, есептегіш жүйелер, рұқсатпен алысталған жүйелер).

  Бір процессорлы ақпараттық жүйелер компьютердің бір процессорлық қорынан жасалады.

  Көп процессорлы ақпараттық жүйелер бірнеше процессордың қорын қолданады.

  Көп машиналы ақпараттық жүйелер өз алдына есептеуіш кешенді білдіреді.

  Шоғырланған есептеуіш жүйелерде, бүкіл кешендік қондырғылар оның ішінде қолданушылар терминалы бір жерде орналасқан. Сол себептен бөлек компьютерлер жүйесі арасындағы байланыс, мәліметтерді жіберу жүйесін қажет етпейді.

  Рұқсатпен алысталған (телеөңдеумен) жүйелер мәліметтерді байланыс каналдары арқылы жіберу әдісімен қолданушылар терминалы мен есептеуіш құралдар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.

  Есептегіш жүйелер деп қолданушыларға есептегіш қор мен осы қорларды ұжымдық түрде қолдануға дистанциялық рұқсат алуды қамтамасыз ететін бір-бірімен байланысты, жергілікті негізделген жүйелердің мәліметтерін, өңдеу құралдары мен байланыс жүйелерін және де мәліметтердің жіберілуін өңдеуді айтады.

  Егер қарастырылып отырған ақпараттық жүйелердің функциялау режимін қарастырсақ, онда есептеуіш жүйенің бір программалық және мультипрограммалық режимдерін атап көрсетуге болады. Қолданушыларға қызмет ету мінездемесі бойынша пакеттік режимді, сонымен қатар жеке және қоғамдық қолдану режимдерін атауға болады.

  Пакеттік сараптама – бұл деректерді сараптау немесе тапсырмаларды орындау, бұл кезде қолданушы сараптауға ол біткенше қатыса алмайды. Ол бір программалық және мульти программалық режимде жүргізіле алады.

  Жеке қолдану режимінде жүйенің барлық ресурстары бір қолданушыға беріледі, ал қоғамдық қолдану кезінде есептеуші жүйе ресурстарына көптеген тәуелсіз қолданушылар қол жеткізе алады. Сұраныс-жауап режимінде қоғамдық қолдануда жүйе әр қолданушыға үзіліссіз қызмет көрсетеді деп есептеледі.

 

1.4       Ақпараттық жүйе мінездемесінің сапасы мен құрамы

 

Ақпараттық үрдістің элементарлы операциялары келесідей:

-  ақпаратты жинау, түрлендіру, компьютерге енгізу;

-  ақпаратты жіберу;

-  ақпаратты сақтау және талдау;

-  қолданушыға ақпаратты беру.

Ақпараттық үрдістің сапасын талдау кезінде назар аударатын мінездеменің негізгі екі тобын көрсетуге болады: уақытша мінездемелер және ақпараттық үрдістің шығысындағы мінездеменің ақпараттық қасиеті.

Ақпараттық үрдістің уақытша қасиеттеріне келесілер жатады:

-  ақпараттық үрдісті орындаудың уақыт дисперсиясы және орташа уақыты (ақпараттық жүйенің қолданушы сұранысына реакциясының орташа уақыты);

-  ақпараттық үрдіс берілген ықтималдықпен аяқталатын, уақыттық интервалдың ұзақтығы;

Ақпараттық жүйелердің сапасы мынамен сипатталады:

-  деректердің сенімділігі – деректерде көрінбейтін қателердің болмау қасиеті;

-  деректердің тұтастығы – деректердің өз ақпараттық мазмұнын сақтау қасиеті және т.б.

 

2 дәріс.  Ақпараттық-басқарушы жүйелер

 

Дәріс мақсаты: ақпараттық басқарушы жүйелердің функционалды мәндерінің мысалдары мен оларды анықтау.

 

Дәріс мазмұны: ақпараттық басқарушы жүйені анықтау, АБЖ-нің функционалды белгілері бойынша мысалдары.

 

2.1 Шешім қабылдауды қолдау жүйесі (Decision Support System)

 

Шешім қабылдауды қолдау жүйесі (DSS) – менеджердің немесе жетекшінің шешім қабылдауына көмек негізінде өңделген интерактивті компьютерлік жүйе.  DSS шешім қабылдаушының мәселелерді, әсіресе нашар формалданған мәселелерді шешуіне көмектесетін мәліметтер мен модельдерді қамтиды.  

Шешім қабылдауды қолдайтын жүйе 3 біріншілік компоненттерді талап етеді: басқару модельдері, мәліметтерді жинау және қолмен өңдеу үшін оларды басқару, пайдаланушының DSS-ке қол жеткізуін жеңілдету үшін диалогты басқару. Пайдаланушы DSS-пен пайдаланушы интерфейсі арқылы өзара әрекеттеседі, ал DSS пайдаланушыға сол интерфейс арқылы нәтижелерді шығарып береді. Мәліметтерді басқару мен басқару моделі электрондық кестедегі ең қарапайым салыстырмалы типтік модельден математикалық бағдарламалауға негізделген жоспарлаудың күрделі комплекстік моделіне дейін түрленеді.

 

2.2  Орындаушы ақпараттық жүйелер ( Executive Support System)

 

Орындаушы ақпараттық жүйелер (ESS) 80-жылдарда пайда болды. Орындаушы ақпараттық жүйенің кілттік тұжырымдамасы келесіден тұрады: бұл жүйе нарық конъюнктураларына сәйкес салыстырмалы түрде ағымдағы ақпараттың интерактивті жиынтығын жеткізіп береді, менеджерлер мен аға жетекшілердің дәнекердің көмегінсіз жеңіл қол жеткізуін қалыптастырады. ESS ұйым күйіне сәйкес салыстырмалы түрде орындаушылардың ағымдағы ақпаратқа оңай интерактивті қол жеткізуін қамтамасыз ете тұра, озық графика, байланыс және мәліметтерді сақтаудың әдістерін пайдаланады.

Бастапқы кезде ESS-тің көпшілігі фирмадағы ең жоғарғы жетекшілерге ғана арналып құрылған болатын, дегенмен қазір көптеген компанияларда басқарудың барлық деңгейлерін қамту үшін пайдаланушылардың қатары көбейді. ESS ұйым жетекшілері үшін пайда берерлік қалыпқа келтірілген және сүзгіден өткізілген ақпараттарды қолданады. Бұдан басқа ESS-тің көптеген қолайлы түрлері бәсекеге қабілеттілік, бағалаулар және болжаулар туралы ақпарат түріндегі сапалы мәліметтерді қамтиды.

 

2.3 Мәліметтерді қайта өңдеу (Data Mining)

 

Ертеректе мәліметтерді қоймалау идеясы, яғни операциялық жүйелерден компания мәліметтерін таңдау және оларды бөлек мәліметтер қорында сақтау идеясы пайдаланушылардың оларға қол жеткізуді иеленуі мен операциялық жүйенің қауіпсіздігі негізінде мәліметтерді талдайтындай негізде ұсынылды. Қазір мәліметтерді талдау мәліметтер қорында жүргізіледі, алдыңғы бөлімде айтылып кеткен шешім қабылдауды қолдау жүйелері ұйымның мәліметтер қорынан мәліметтердің тек өздеріне қажеттісін ғана жиі шығарып алады.

«Мәліметтерді өнімдеу»  (Data Mining) ұйымның мәліметтер қорында қорланған мәліметтердің күрделі көлемінен ақпараттың кішкене өзіндік туындыларын олжалау немесе іздеу үшін қажетті технологиялар қатарын қолданады. Шешім қабылдауды қолдау жүйесінің көмекші құралы ретінде қарастырылатын мәліметтерді өнімдеу процесі қордағы мәліметтердің,  әсіресе үлкен көлемін иеленген ұйымдар үшін пайдалы болып табылады. «Мәліметтерді өнімдеу» түсінігі жаңадан пайда болған жоқ, бұл атау тек 90-жылдардың соңында ғана белгілі бола бастады. Екі онжылдықтың мерзімінде ұйымдардың басым көпшілігі математика мен статистика әдістері мен жасанды интеллектіні қолдана отырып, мәліметтердің күрделі массив түріндегі моделін құруды жасап көру үшін басқару мамандары деп жиі аталатын ішкі және сыртқы аналитиктерді қолданды. Күрделі масштабты мәліметтер қорының және онша қымбат емес қуатты процессорлардың дамуына байланысты соңғы жылдары «мәліметтерді өнімдеу» деп аталатын түсінікке деген қызығушылық өзгерді.

 

2.4  Жасанды интеллект (Artificial Intelligence)

 

Жасанды интеллект идеясы (АІ), яғни компьютерлердің ойлау жүйесін меңгеруге 30-жылға таман уақыт кетті, бірақ коммерциялық тартымды АІ-қосымшаларын құру үшін жеткілікті түрде қуатты болып саналатын компьютерлер тек жақында ғана пайда болды. АІ-зерттеулері бір-бірімен байланысы бар 5 бөлек аймақта дамыды: табиғи тілдер, роботтық техника, сезу жүйелері (есту және көру жүйелері), экспертті жүйелер мен нейронды желілер.

Табиғи тілдермен жұмыс жасау үшін адами күнделікті инструкцияларды компьютердің түсініп орындай алатын тіліне аударатын жүйелерді құру қажет. Роботтық техника жоғары деңгейде өнеркәсіпке жатады. Сезім жүйелерін зерттеу – физикалық жүріс-тұрысына әсер ететін көру және есту қабілеттерімен ерекшеленетін машиналарды жасап шығаруға бағытталады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл зерттеу көре алатын, ести алатын және сол көргені мен естігеніне әрекетпен жауап беретін роботтарды жасап шығаруға бағытталған.

АІ-дің соңғы екі тармағы басқаруды қолдау үшін біршама жарамды болып табылады. Эксперттік жүйелер – адам экспертінің шешім қабылдау логикасын қолданатын жүйелер. АІ-дің ең жаңа саласы – адамның жүйке жүйесінің жұмысына ұқсас етіп құрылған нейронды желілер болып табылады, бірақ шындық тұрғыдан адаптивті меңгерудің дәнекері арқылы мәліметтердің үлкен көлемінен модельді анықтау үшін статикалық анализді қолданады.

 

2.5  Экспертті жүйелер (Expert Systems)

 

Компьютерлік жүйе эксперт логикасын қалай қолданады? Эксперттік жүйені проекциялау үшін білім инженері (арнайы дайындығы бар жүйелік аналитик) деп  аталатын маман меңгерілетін аймақта эксперттердің бірнеше немесе бір ғана көлемімен өте тығыз жұмыс істейді. Білім инженерлері эксперттің шешім қабылдауына қолданатын барлық әдістерін тәжірибе жүзінда біліп көреді. Білім инженерімен алынған білім кейіннен компьютерлік жүйеге білім қоры деп аталатын блокта арнайы форматта жүктеледі                    (2.1 суретті қара). Бұл білім қоры шешім қабылдауға қолданылатын ережелер мен нәтижелерден, яғни, шешімге қажетті параметрлер мен фактілерден тұрады.

Эксперттік жүйенің басқа да негізгі көрінісі – нәтиже жасаушы және пайдаланушы интерфейсі.  Нәтиже жасаушы дегеніміз – автоматты түрде пайымдау сызығын жүргізетін, шешімге тартылған нәтижелердің ережелері мен параметрлермен қамтамасыз етілген логикалық каркас. Бұл ораймен, нәтиже құрушы көптеген әртүрлі эксперттік жүйелер үшін әртүрлі білім қорында қолданылады. Пайдаланушы интерфейсі – тәжірибесі жоқ жабдық жоспарлаушысы секілді тәжірибе жағынан артта қалып қойған пайдаланушымен қолданылатын блок. Идеалды интерфейс – пайдаланушымен жақсы қарым-қатынас жасайтын,  өте тату интерфейс. Басқа блоктар жүйенің шешім бағытындағы қозғалысының дәлелін түсіндіретін жүйешені, білім инженерінің білім базасына нәтижелер ережелері мен параметрлерді тіркеуіне көмектесетін білім жинақтаушы жүйешені, сонымен қатар шешімнің қабылданғанына қарамастан компьютерді пайдалануға қажетті жұмысшы аймақты құрайды.

2.1 сурет - Эксперттік жүйе архитектурасы

 

2.6 Нейронды желілер (Neural Networks)

 

Эксперттік жүйелердің компьютерлік программаға адамдар қабілетін енгізуді тәжірибе арқылы жасап көруі кезінде нейронды желілер мәліметтердің үлкен көлемінен маңызы бар модельді құруға ұмтылды. Нейронды желілер адамдарға тіптен түсініксіз модельдерді анықтап береді дәне оларды жаңа ақпарат алуға бейімдейді.

Нейронды желілердің кілттік сипаттамасы - олар оқылады. Нейронды желілердің программасына біріншіден оқиғалардың біршама мөлшерімен байланысты көптеген айнымалылардан немесе нәтижелері белгілі бітімдерден тұратын мәліметтер жиынтығы беріледі. Программа мәліметтерді анализдейді, барлық жөндеуді жүргізеді, әрқайсысы жеке нәтижелерімен берілген айнымалылар жиынтығына бастапқы модель түрінде таңдау жүргізеді. Бұл бастапқы модель әртүрлі оқиғалар нәтижелерін алдын-ала анықтау үшін қолданылады, ал анықталған нәтижелер белгілі нәтижелермен салыстырылады.

Жаңа оқиғалардың біршама мөлшері қол жеткізілгеннен кейін бұл мәліметтер нейронды желілерге енгізіледі де, модель тағы да бір рет жөндеуден өтеді. Нейронды желі осы қосымша мәліметтердің салыстырмалы түрде себеп-салдарлы үлгілерінің негізінде оқытылады, осы кезде болжам қабілеттілігі артады.

 

2.7  Виртуалды шындық (Virtual Reality)

 

Виртуалды шындық (VR) – пайдаланушы-адамға шын болып табылатын қоршаған ортаны құру үшін машиналарды қолдануды тұжырымдайды.

Ойын-сауыққа арналмаған қондырғыларда VR-ді пайдалану екі категорияға бөлінеді: оқу және проекциялау.  АҚШ армиясы виртуалды шындықты танкілердің экипаждарын шынықтыру үшін қолданады. Солтүстік Каролина университетінің ғылыми-зерттеу жұмысында виртуалды шындық медициналық мақсатта, мысалы, пациент денесінің ішіндегі ісіктің көлемді моделін келтіру үшін қолданылады.

Виртуалды шындықтың даму дәрежесі орташа деңгейде болып табылады, ол Ηolodeck Enterprise-қа жуықтағанша дамытыла береді, бұған ұзақ уақыт қажет. Дегенмен, көптеген сатушылар VR-ді, программалық және техникалық жабдықтауды дамытуда,  осыдан VR-дің көпсанды бағалы қосымшалары пайда болуда.

 

2.8 Топ жұмысын қолдау жүйесі (Group Support Systems)

 

Топ жұмысын қолдау жүйесі (GSS) – жекелікті емес, топты қолдау үшін өңделген DSS-тің маңызды нұсқасы болып табылады. Топтың шешім қабылдауын қолдайтын жүйе немесе электронды кездесу жүйесі деп алатын GSS жүйесі бөлек әрекет ететін жекенің шешімдерінен үздік шешім табу үшін топ мүмкіндіктерінің иеліктерін қолдануға ұмтылады. Топтық бағдарламалық қамтаманың бұл арнайы типі кездесулерді қолдау үшін арналған.

 

2.9 Географиялық ақпараттық жүйелер (Geographical Information System)

 

Географиялық ақпараттық жүйелер (GIS) – шешім қабылдауды қолдаудың кеңістіктік жүйесі, яғни геодемографиялық, компьютерлік карталық-графика және автоматтандырылған шаблондар, бұлар кеңістікте байланыстарды өңдеуге негізделген қосымшалар тобы деп аталады. GIS дисплейінің қоршаған ортаға әсер ететін бай мүмкіндіктері бар, бұл шешім қабылдайтын адамдар үшін өте пайдалы.

 

3       дәріс.  Ақпараттық жүйелер. Анықтамалар. Фактограф жүйелері

 

Дәріс  мақсаты: ақпараттық жүйеге анықтама. Ақпараттық жүйенің есептері мен функциялары. Ақпараттық жүйенің тақырыптық аймағы. Пәндiк облыстың, мағына-байланыс моделінің, концептуалды үлгі құралдарының анықтамасы. Мәлiметтердiң үлгiлерi. Мәлiметтi жадыда көрсетуi. Фактограф ИЖ-дарының iске асыруының программалық құралдары. Фактограф ИЖ-дарының программалары жұмыстық құралдарға жатады.

 

Дәріс  мазмұны: ақпараттық жүйеге анықтама. Ақпараттық жүйенің есептері мен функциялары. Ақпараттық жүйенің құрамы мен құрылымы, негізгі элементтері, функционалдау реті. Ақпараттық жүйенің классификациясы, құжаттық және фактографиялық жүйелер. Ақпараттық жүйенің тақырыптық аймағы. Пәндiк облыстың, мағына-байланыс моделінің, концептуалды үлгі құралдарының анықтамасы. Мәлiметтердiң үлгiлерi. Мәлiметтi жадыда көрсетуi.

 

3.1       Анықтамалар

 

1 анықтама. Ақпараттық жүйе – ұйымдағы ақпаратты тарату және сақтау, түрлендіру, өңдеу, жинауды қамтамасыз ететін ақпараттық, кадрлық, материалдық ресурстар, процестер болып келетін өзара байланысқан элементтердің жиынтығы.

Ұйымдарда ақпараттық жүйенің түрлі типтері орын алады. Олар жергілікті және орталық компьютерлік желінің базасында жұмыс істейтін дәстүрліден күрделіге дейін болады.

2 анықтама . Ақпараттық технологиялар – ақпаратты тарату, сақтау, түрлендіру, өңдеу, жинау процестерін іске асыратын тәсілдердің, процедуралардың, құралдардың жиынтығы.

3 анықтама. Басқарудың ақпараттық жүйесі – басқарылатын нысан бойынша жұмысшыларға оңтайлы шешім қабылдауды қамтамасыз ететін түрлі ақпараттық жүйелердің жиынтығы.

3а анықтама. Ақпараттық жүйе басқару функциясын іске асыру үшін түрлі рангтегі жұмысшыларды қамтамасыз ететін, нысан туралы ақпаратты қайта өңдеу, тарату және жинау бойынша коммуникациялық жүйе болып табылады.

Басқарудың ақпараттық жүйені анықтаудың принципиалды моменті – ол  болып шешім қабылдауды оның көмегімен қамтамасыз ету болып табылады.

Басқарудың ақпараттық жүйелері жүйелік әдістемесін қолдану арқылы шешім қабылдау технологиясын оқу негізінде құрылды. Концептуалды база ретінде Г.Саймонның шешімін қабылдау моделін қолдануға болады.

Г.Саймонның моделі бойынша шешім қабылдау процесі 3 кезеңнен тұрады: ақпараттық, жобалық, таңдау. Ақпараттық кезеңінде орта зерттеледі, шешім қабылдауды қажет ететін шарттар мен оқиғалар анықталады. Жобалық кезеңде альтернативаның мүмкін бағыттары бағаланады, өңделеді. Таңдау кезеңінде іске асыру мониторингін ұйымдастыра отырып, анықталған альтернативаны таңдайды әрі негіздейді.

Егер менеджер жиналған ақпаратқа немесе оның өңделуінің нәтижесіне қанағаттанбаса, процестің жеке кезеңдері қайталануы мүмкін. Ақпараттық кезеңде біріншілік мәліметтер өңделеді және зерттеледі; ал олар өз кезегінде мәліметтер қорынан ізделініп, сосын сәйкесінше өңдеуден кейін тағы да зерттеледі. Сондықтан менеджерлерге міндетті түрде қажетті ақпаратты іздеген кезде жоспарланбаған оқиғалық сұраныстарды құра білу керек. Программалық қамтамасыздандыруда мәліметтер қорын басқару жүйесінің сәйкесінше қуатты құралдары бар, сонымен қатар нәтижелерді сараптау және математикалық өңдеу, үлгілеу үшін қажетті қолданбалы программалардың пакеті бар. Жобалық кезеңінде шешім қабылдауды қажетсінетін оқиғаны құрылымдау мүмкіндігі анықталады.

  Құрылымдалатын (программаланатын) шешімдер үшін шешімдер процесін алгоритмдеуге мүмкіндік беретін алдын-ала детальдау қажет.

Процестің ықтимал сипаттамасы кезінде шешім ықтимал мүмкін болатын шығыстар арқылы анықталады.

Құрылымданбайтын (программаланбайтын) шешімдер шешім қабылдау процедурасының көпшілік бөлігін алдын-ала сипаттау мүмкін болмаған жағдайда пайда болады. Көпшілік нақты оқиғалар кездейсоқ оқиғаларға және анықталмаған факторларға тәуелді. Кейбір процедуралар алдын-ала анықталып қойылуы мүмкін, бұл автоматтандырылған нақты ұсынысты алу үшін де жеткіліксіз. Бұл жағдайда басқарудың ақпараттық технологиялары диалогты жұмыс режимін қамтамасыз етуі тиіс, яғни шешім қабылдауды қолдаудың интерактивті жүйесі мен менеджердің оқиғаға байланысты қолданатын экспертті жүйелері. Ақпараттық жүйені таңдау кезеңінде дұрыс бағытты таңдау жеңілдетіледі және шешімнің орындалуын бақылау үшін кері байланысты қамтамасыз етеді. Бұл кезде бірінші кезеңде керекті ақпарат жиналды, соның негізінде альтернативті варианттардың қатары өңделді деп айтылады.

Кері байланыс алынған нәтижелерді түзету жасау үшін қолданылады, себебі ең ұтымды шешімнің уақыт пен ресурстың шектелуіне байланысты бірінші қадамда таңдалынуы мүмкін емес. Топтық режимде шешім қабылдау үшін компьютерлік қолдау қолданылады.

4 анықтама. Шешім қабылдауды қолдау жүйесі – құрылғыларды, программалық қамтамасыздандыруды, мәліметтерді, модельдер базасын және менеджерлердің еңбегін жартылай құрылымданатын және құрылымданбайтын шешімдерді қабылдаудың барлық кезеңін қолдау мақсатында көрсетілген технология тобы негізінде аналитикалық үлгілеу процесінде менеджерлердің, пайдаланушының қолданатын ерекше интерактивті басқарудың ақпараттық жүйелері.

5 анықтама. Модель – жүйенің, оның қатынастарының, шешім қабылдауға арналған нақты негізгі элементтерінің қысқартылған абстракциялары.

 

3.2  Басқарудың түрлі деңгейіндегі ақпараттың міндеттері

 

Ақпараттық міндеттер басқарудың нақты деңгейіне стратегиялық, тактикалық, жедел, жоғары, орташа, жедел персоналдың функцияларына сәйкес тәуелді. Құрылымданатын шешімдер әдетте оперативті деңгейде қабылданады, тактикалықта – жартылай құрылымданатын, стратегиялықта – құрылымданбайтын.  Басқарудың деңгейі жоғары болған сайын құрылымданбайтын шешімі көп болады; сол үшін ақпаратты формалдаудың тәсілдері мен құралдары барлық деңгей үшін бірдей емес.

Стратегиялық деңгейде қорытынды регламенттелмеген есеп берулер, болжамдар және жалпы стратегияны орындауға арналған сыртқы ақпараттар қажет. Жедел деңгейде ағымдағы операцияны қарап отыру үшін базисті және ағымдағы көрсеткіштерді салыстырып отыру үшін ішкі есеп берулер қажет.

 

Осылай, ақпараттық жүйелер деңгейінің барлық міндетіне жауап беріп, оларға кез-келген қажетті ақпаратты көрсетіп отыру керек.

 

3.3       Басқару функциясының түрлілігіне байланысты міндеттер

 

Менеджмент құрамына басқару функцияларын қосатын: жоспарлау, жұмысшыларды басқару, бақылау тәрізді функцияларды басқару процесі ретінде сипатталады. Ақпараттық жүйелер менеджерлерді басқару функциясын орындау үшін қажетті мәліметтермен қамтамасыз етіп отырады.

Ақпараттық жүйені жоспарлау үшін жоспарлаудың мәліметтері мен үлгілерін әкеліп тұрады, сонымен қатар ішкі жағдай және сыртқы орта тұр. Жоспарлау функциясын қолдау үшін телекоммуникация, қолданбалы программа пакетінің арнайы мәселесі – бағытталған түрлері және СУБД-мен электрондық кестелері бар офистік жүйелердің универсалды модульдері анализінің әдісін қамтамасыз ету керек, корреляционды және тренд негізінде жобалау мен сараптауді, оптималдау құралдарымен қамтамасыз етуі керек.

Ұйымның басқарулары үшiн электрондық поштадан басқа документ айналымының қолдауы және менеджмент үшiн әр түрлi пакеттер де, сонымен бiрге ұжымдық қарым-қатынастың мультимедиа құралдары да болады.

 

         3.4  Пәндiк облыстың пiшiндеуi туралы ортақ мәлiметтер

 

Базалық мәндердің БМ жобалау процесінің ядросы концептуалды болып келеді. Концептуалды жобалаудың ыңғайлылығы. Жүзеге асырылғаны түрлi CASE-те жүйелердің бiр-бiрiнен айырмашылығы болады. Концептуалды үлгілеудің процестері DESIGN\IDEF және ERWin-нiң орталарында жиiрек жүзеге асырылады. Нақты дүниенiң бөлігі, осы зерттеудің қызығу үсынысы, пәндiк облысы деп аталады. Пәндiк облыс алдын-ала сипатталуы керек. Жасанды формализацияланған тiл құралдарын жиiрек қолданады. Пәндiк облыстың формализацияланған сипаттамасы оның концептуалды үлгiсi деп аталады. Пәндiк Облыстық Үлгілеу әртүрлi мақсаттармен орындалады (реинжиниринг, болжау, базылық мәндер БМ және программалық жабдықтауда ПЖ).Әр түрлi топтардың БМ жобалаудың ыңғайылығы олардын маңызды айырмашылығында. БМ структуралау ерекше қызығушылық мүддесiн көрсетеді.

         Пәндiк Облыстың зерттеуi процестердiң тiкелей бақылауынан, жүйе айналатын құжаттар сонымен бiрге бұл процестердiң қатысушыларының түсініктеме алуын зерттеу қалыптасады. Инфологиялық үлгiнiң сипаттамасы  мамандандырылған тiлде орындалады, бұл тiлді білу қажет. Концептуалды үлгiнiң құрастыруы қолдан орындала алады немесе жобалаудың автоматты құралдарының қолдануымен. Концептуалды үлгілерінің түрлендірген алгоритмдерін БМ үлгісіне кіргізу, сонымен қатар, өсиеттердің солай айырмашылығы жобалаудың автоматтандыру құрылғылануында.

 

3.5  Концептуалды үлгiнiң негiзгi компоненттерi

 

Үлгiлердің негiзгi компоненттері болып мыналар саналады:

-  БҚ нысанілерінiң және олардың арасындағы байланыстардың сипаттамасы;

-  пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктерінің сипаттамасы;

-  қазiргi (құжаттар, документ айналымы, АИС болған жағдайда - оның сипаттамасы) ИЖ-ның сипаттамасы;

-  көрсеткiштердiң алгоритмдік тәуелдiлiктерiнiң сипаттамасы;

-  бүтiндiк шектерiнiң сипаттамасы;

-  АИС үшiн жасалатын жүйенiң функционалдық құрылымының сипаттамасы;

-  қазiргi ИЖ-ге қойылатын талап пен шектеулер;

-  лингвистикалық қатынастар.

БҚ нысанілерінің және олардың арасындағы байланыстардың сипаттамасы ERDiagramm түрінде көрсетіледі.

Бұл үлгiлер "нысан-қасиет-байланыс" терминдердегi пәндiк аймақтардың график түрiнде сипаттамалары болады және концептуалды үлгiлер басының  ДҚБЖ-ға нақты байланысы жоқ болған артықшылықтардың бiрқатары өзгеше элементi болып саналады. Нысандардың сыныбы қасиеттерінің бiрдей жиынға ие болуы нысандардың жиынтығы деп аталады. Нысандар нақты және абстрактiлi бола алады. ER - үлгi нысантердiң кластарын деңгейде орналатырады. Нысандардың әрбір сыныбына сирек кездесетін атты тағайындайды. Нысандар сыныбының аты грамматикалық айналым ретінде зат есiм болып табылады. Кластар атынан тысқары кодтық белгi қолдана алады. Әрбiр мәннiң түсіндірмесін беру керек. Нысанның данасының сирек кездесетiн аты (ОИ) идентификатормен деп атаймыз.

3.1сурет- Концептуалды үлгінің компоненттері

4 дәріс.  Ақпараттық жобалау мәселелері - бағдарлаушы жүйелер

 

         Дәріс  мақсаты: жобалаудың әдiстемесі.

         Дәріс мазмұны: концептуалды үлгі, IDEF0  әдістемесі, мәліметтер ағынының диаграммасы.

 

    4.1 Жобалау әдістемесі

          

         Кез келген күрделі жүйені  жобалау қажет.  Ол біздің физиологиямызбен байланысты: біз бір мезгілде 7 тапсырманы орындай алмаймыз.

АЖ(ИС)-ні жобалау үшін  жобалау стандарттарының кезеңдерін білу қажет, жүйе модулдерін анықтау керек және МҚ(БД) жобалау қажет.

Кез келген күрделі жүйені жобалаудағы негіз – оның концептуалды моделі болып табылады.

         Анықтама.  Концептуалды моделді АЖ-ні моделдейтін нақты әлемнің абстракцияланған бөліктің нәтижесі ретінде айқындауға болады. «нақты әлем бөлігі» мағынасы ретінде  «заттай аймақ» термині қолданылады.

         Абстракцияланған заттай аймақты қолданатын әдістемелер АЖ қолданысын білдіреді.  Солардың бірі – OLTP-жүйелері (Online Transaction Processing) нақты уақыт масштабындағы ақпараттарды сақтау үшін  - OLAP (OnLine Analitical processing) бизнесті басқару процесінде қолданады.

         АЖ-нің екі типі ажыратылады. 1.Операциондық – OLTP,                             2.Аналитикалық – OLAP  мәліметтер қоры. OLTP – нақты уақыт масштабындағы мәліметтерді сақтайды, яғни оқиғаларды лезде бекітеді (қоймадан тауардың тиеуін).

     OLAP  МҚ өзгерістер тарихын сақтайды, ал OLTP  нақты периодтағы база мәліметтерін сақтайды.

   OLTP базасының жағдайын келесі айда куб ретінде кескіндеуге болады.  Егер кросстаблицалық талдау жүргізсек, мысалы, бір позициядағы мәндер өзгерістерінің графигін тұрғызсақ, онда  оның өткізу тенденцияларын білуге болады.   Яғни болашақтағы өнім өндіруден түскен табысты  немесе оны жабдықтауды қысқарту туралы шешім қабылдауға болады.  Тауарлардың қайсысы көп табыс әкелетінін, тауар өндіруде максималды табыс табу мақсатында жарнамаларға кететін шығындарды оңтайландыру үшін әр түрлі тауарлардың  өткізу қисығын  салыстыруға болады.

     Бұл тапсырмаларды OLAP базасындағы мәліметтер негізінде  (Decision Support System, DSS)  шешім қабылдау, қолдау жүйелерінің көмегімен шешіледі.  АЖ-нің бұл типі өткізудің болжамдау типтерінің стратегиялық сұрақтарын шешуге бағытталған. Сол себепті OLAP жүйелері ешқашан нақты уақыт мәліметтерін алдын-ала алмайды.

         Шешім қабылдауды қолдау жүйелеріне, мысалы Excel-ді жатқызуға болады. АЖ өндеу құралдарына көбіне-көп біршама компоненттер немесе кластар жатқызылады. Borland Delphi-де  Decision Cube компоненттері бар.

Шешімді қабылдауды қолдау жүйелерінің масштабтарын мекемелер OLAP  серверлік құралдарында орайды: Oracle Express Server, MS SQl  Server 2000  Analysis  Services, Hyperion  Essbase  және т.б.

         Келесіде біз   OLTP база мәліметтерін қарастырамыз (OLTP  жүйелері)

         OLTP  база мәліметтерін қысқаша сипаттауға болады – ол құрылымдық ақпараттардың үлкен көлемдері болып табылады.

Анықтаманың қысқалығына қарамастан, екі аспектіні атауға болады:

 -мәліметтер уақтының бірдейлігі;

-ақпараттардың көп ауқымдылығы.

         Екінші аспект МҚ қолдану аймақтарын анықтайды, соған қатысты дамыған бизнес-құрылымдар немесе айналымы бар бизнес автоматизациясы  және тауардың тар номенклатурасы тиімсіз.

         Жүйелерді моделдеу үшін  IDEFO әдістемесі (Integrated  Definition   Function  Modeling)  және DFD (Data  Flow Diagrams)  қолданылады.

         Жобалау әдістемесі  моделденетін ақпараттық жүйе нысанісінің күрделілік деңгейіне тәуелді. Егер ол күрделі нысан болса, онда АЖ жобалау кезінде IDEFO-ны  қолданған жөн.  Қазіргі уақытта бұл әдістеме АҚШ-тың федералды стандарты ретінде іске асырылады.

 

4.2  IDEFO   әдістемесі

 

         Бұл моделденетін нысанінің функционалды тұрғысынан  ақпараттарды өндеу және қозғалыс процестерін сипаттайды.

         IDEFO  бұл SADT(Structured Analysis and Design Tecnique) ішкі жиыны. Бұл әдістеме алғашқыда жалпыға бірдей жүйелерді жобалау ретінде сипатталды.  IDEFO  әдістемесінің мәні өнімді өндіру мысалы ретінде қарауға болады.

         Өндіріс  үшін ингредиенттерді пайдаланады, нұсқауларды, құрал-жабдықтар, инструменттер қолданылады.

         АЖ моделдейтін  IDEFO  термині өндірісінде  4.1 суретінде көрсетілгендей, блок және доға қарастырылған.

         Блокта өндірістің АЖ моделдейтін негізгі функциясы кескінделген, ал доғада – өндірістің қатысушысы және нәтижесі болып табылатын  көптеген нысанілер: ақпарат немесе қызмет. Доғаның блокпен байланысын интерфейстің түрі анықтайды.             

4.1 сурет - IDEFO  моделінің базалық элементтері

    Модель түсіндірмесінің ережелері:

-  функционалды блок кіру нысанынан шығу нысанына ауысады;

-  басқару қалай және қашан болатынын анықтайды;

-  атқарушы оны орындайды.

         Доғалар жүйе функцияларының қалай бір-бірімен байланысты екенін, мәліметтермен қалай алмасатынын және қалай бір-бірін басқаратынын анықтайды.  Бір функцияның шығулары кіру нысаны болуы мүмкін, басқарушы немесе атқарушы болуы мүмкін. Доғалар салалана және біріге алады. Тарамдау көптiк (бiр нысанның ұқсас көшiрмелерi) немесе ыдырауды бiлдiредi. Қосу нысандардың бiрiктiруін немесе араласып кетуiн бiлдiредi.

         IDEFO  әрбір блогы – диаграммалар келесі деңгейдегі диаграммадағы интерфейстік доғалармен біріккен  әр түрлі блоктармен сипатталуы мүмкін. Бұл блоктар бастапқы функцияның төменгi функциясын ұсынады.

 Әрбір ішкі модульдер декомпозирленген түрге ұқсас. Деңгейлердiң саны шектеулі емес, бiрақ диаграммада 3 пен 6 блоктар аралығында қолдануды ұсынады. 

         IDEF0 үлгісін құру барысында жобаның анализ кезеңі болып табылады, АЖ  өңдеу үшін келесі себептермен алдын алу қажет:

  - танысу барысында «дәл солай» үлгісін құру қажет, бизнес-процесті бекітетін және ақпаратты ағынмен қолданылуы,

  - «дәл солай»  функционалды  үлгісі  бизнес-процеске көп ақпарат жіберілгенін көруге мүмкіндік береді – тексерілетін нысанның тар орны,

  - «дәл солай» үлгісі арқылы «қалай болады» үлгісі құрылады, өнеркәсіпке жетілдірілген  құрылымын  ұсынады,

   - «дәл солай» үлгісін құру барысында мынадай бизнес-ережелер шығады:

- үлгi жасалатын нысанның  жұмыс жасауын  реттейтiн жағдайлар;

-  IDEFO үлгісінің  – бұл тапсырыс берушімен бірге оның функционалды үлгісін өңдеудің жақсы тәсілі.

IDEFO үлгісі деректер ағымдарын материалды,басқарушы және информациялық, болып бөлмегендіктен, өндірушілерді  ДЕРЕКТЕР АҒЫМДАРЫНЫҢ диаграммасын қолдануын қажет етеді. Оны IDEFO –үлгісімен кезеңін құрастырғаннан кейін немесе соның орнына жасауға болады.

Нысандарды зерттеу үлгіленуі кезеңінен кейін осы үлгінің АЖ түрінде орындалуы басталады. Елестеу парабарлық сұрағы пайда болады, яғни АЖ-да басқару ағымдарын қалай ұсыну және қалай бақылау туралы. Бірақ АЖ-да берілген ағымдар деректерді сақтауыш ретінде орындайды,яғни,файлдар.

 

4.3  Деректер ағымдарының диаграммалары

 

DFD – диаграммаларын құру кезінде келесі элементтер қолданылады:

-  Деректер ағымдары – өндеуді талап ететін бір ақпарат.

-  Процесс – белгілі бір алгоритмде болатын деректер ағымын кіруден шығуға өзгерту.

-         Сыртқы маңызы – деректердің шығуы және қабылдағышы, ол заттық

облысқа сыртқы болып келеді.

-  Деректер сақтағышы (data storage).

Сыртқы маңызы – бұл нысан, үлгіленген нысанға жатпайды және онымен деректер ағымдары алмасады. Концептуалды сұлбада оны зат есіммен атайды.

Жалпы түрде маңызы – нысан немесе концепция, бұл белгілі заттық облыста жеке түрде болады.

Процесті етістік ретінде суреттейтін бір ағым өнделуімен байланысты істі көрсетеді.

DFD – әдістемесін қолдана отырып, тұрғылықты орынды жалға келісім-шартының беру нәтижесін орындайтын риэлтерлік конторының концептуалды үлгісін құрайық. Сонымен қатар контор клиенттерінің ортасын бір қалыпты деп алайық.

4.2 суретте сыртқы маңыз тікбұрышпен көрсетілген, деректер ағымы сызықшаларымен, процестер – шеңбермен, ол деректер сақтаушы – паралельді сызықтан.

Келісім–шарт нәтижесінің концептуалды үлгісінде көрсетілгендей, сыртқы маңыз – бұл потенциалды жалға беруші және иесі. Бір атаулы сақтауыш концептуалды моделінің элементі болатын: жалға беруші және иесі, онда сыртқы маңыз анықтамасының дұрыстығына күмәндануға болады. Бірақ потенциалды жалға беруші мен иесі тек келісім-шарт нәтижесінен  кейін бола алады, бұл кезде анықтамамен келіспеушілік бұл жерде болмайды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл әртүрлі маңыз.

4.2 сурет - Риэлтерлі контор жұмысының концептуалды үлгісі.

 

«Жалға беру келісім-шартын дайындау» процесінің диаграммасы – бұл жалға беру келісім-шартының алғашқы  жоба түрін дайындайды, ал менеджер келісім-шарт нәтижесінде орындайды. Бұл фирманың тиімділігін арттырады.

 

 

5       дәріс. Деректер базасын жобалау

 

Дәріс мақсаты: жобалау методологиясы.

Дәріс  мазмұны: үлгілер анықтамасы және ДҚ-ны жобалау, деректердің иерархиялық және жүйелі үлгі құрылымы, жүйелердің үйрену ерекшеліктері.

 

5.1  Үлгілер анықтамасы және ДҚ-ны жобалау

 

Берілген кезеңде АЖ жобалау:

-  Анализ барысында концептуалды үлгідегі ағымдарды тағайындау қосымша үлгімен анықталады. Ол жүйенің функциясын орындалуына мүмкіндік береді.

-  ДҚ концептуалдық сұлбасын жобалайды. Бұл сұлба соңғы орындалған ДҚ және ақпараттың платформаға тәуелді болмайды.

АЖ өңдеу кезінде ортаны таңдау үлкен роль алады.

Объектілі – хабарланған методология қолданбалы жүйенің өңдеуін  қарастыруға мүмкін болады. Дайын кластардан конструкцияларының процесі жобаланған үлгісін концептуалды үлгідегі ағымдар тағайындалуының негізінде анықтауға болады. ДҚ жобалануы.

«Аноманиялық өшу» және «Аналогиялық қосылу» жағдайлары пайда болады.

Деректердің бөліну қажеттілігі.

Деректер үлгісі файлдар жиынтығынан тұруы тиіс.

Деректердің бөлінуі келесі үлгілермен қамтамасыз етеді: иерархиялық, желілі, нақтылы. Олар деректерді деректер кестесімен байланыстырады.

 

5.2 Иерархиялық және желілік модельдер мәліметтерінің құрылымдары

 

Иерархиялық модельде мәліметтер негізгі және бағынышты болып орналасқан. Оның ерекшелігі – иерархиялық құрылымы бар пәндік аймақтарды сипаттаудың қарапайымдылығында. Бірақ ақпаратты тек жоғарыдан төменге іздеуге ғана мүмкіндік бар. Неге? Компьютердегі иерархиялық модельдердің логикалық құрылымының физикалық ұғымы – әрқайсысы тек келесіге аударылатын әртүрлі типті жазбалардың жиынтығы болып табылады.

5.1 сурет - Иерархиялық модельдегі мәліметтердің байланысы

 

 

5.3  Жүйелерді оқудың ерекшеліктері

 

Жүйелерді оқу кезінде жүйенің шекарасын орнату қажет, әсіресе бұл басқа жүйелермен өзара әрекеттесетін ашық жүйелер үшін өте маңызды. Тек осы жерде шешім қабылдайтын жақтың әсерінен тыс қалатын жүйелер анықталады.

Өлі жүйелер өзіндік белгіге ие болады немесе үлкен жүйе шегінде басқа жүйешелермен өзара әрекеттесуіне енетін функциялармен бөлектенеді. Сондықтан жүйешелердің өзара және толық жүйемен байланыстары жүйелерді құруда және қайта ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады. Жүйенің барлық элементтері, сонымен қатар жүйешелер мен жүйелер сапа жағынан немесе мөлшер жағынан бағаланатын қасиеттерімен (белгілерімен, сипаттамаларымен) ерекшеленеді.

Мақсатты жүйелерде түрлендіру процесі белгілі бір нақты мақсатқа қол жеткізу үшін біріктірілген үйлесімді элементтерден тұратын тапсырмалардың немесе программалардың, компоненттердің жұмылдырылуымен ұйымдастырылады. Көбінесе компоненттердің шекаралары ұйымдасқан құрылымның шекарасымен сәйкес келмейді, бұл жүйелік сәйкестіктің маңызды кезеңі болып табылады.

Жүйеде орын алатын әрекеттер мен шешімдер шешім қабылдайтын және жүйені қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағыттайтын жетекшілердің және басқа да тұлғалардың ерекше құқы болып табылады.

Құрылым түсінігі жүйе элементтерін байланыстыратын қатынастардың реттілігімен байланысты. Күрделі жүйелерде иерархия, яғни элементтердің, бөліктердің және жүйешелердің деңгейлерінің орналасуы кездеседі. Жүйе компоненттері арасындағы өзара байланыстарының реттілігі мен типіне едәуір деңгейде жүйелердің функциялары мен олардың орындалу тиімділігі тәуелді болып келеді.

Жүйелерді сипаттау үшін күйлер және ағындар түсінігі қолданылады. Жүйе күйі уақыттың нақты мезетіндегі жүйенің белгілерінің мәнімен сипатталады. Ағындар жүйе белгілерінің мәндерінің өзгерісінің жылдамдығын анықтайды. Жүйенің жүріс-тұрысы дегеніміз – бұл жүйенің уақытқа байланысты күйлерінің өзгерісі.       

Осылайша, жүйелік қарастыруды қолданғанда, ақпараттық жүйеге нысанды басқаратын ұйымдастырулық мақсатқа бағытталған жүйенің мақсаты мен тапсырмасын қамтамасыз ететін ішкі жүйе ретінде тікелей қатысы бар төрт мәселеге ерекше көңіл бөлуді керек етеді (әкімшілік органмен, кәсіпорынмен, фирмамен және т.б.).

1.            Жүйенің толықтай шекараларын және оның қоршауының шекарасын анықтау.

2.            Жүйенің мақсаттарын орнату.

3.            Программаның құрылымын анықтау (тапсырмалар мен іс-шаралардың жиынтығын) және «программалар-элементтер» матрицасын тұрғызу.

4.            Жүйені басқаруды сипаттау.

Ақпараттық жүйе үлкен жүйе элементі болып саналады және ақпараттық қорлардың басқару есебін қамтамасыз етеді, сондықтан барлық жүйенің тиімді жұмыс жасауы үшін оның құрылымы және құрамының мәні зор.

Барлық ақпараттық жүйелерге (АЖ) компоненттердің ылғи бір жиындары кіреді.

-         функционалдық компоненттер,

-         деректерді өңдеу жүйелерінің компоненттері,

-         ұйымдастыру компоненттері.

Функционалдық компоненттер ретінде басқару функциясы жүйесі қабылданады, ол ұйымның алдына қойылған мақсаттарға жету үшін қажет, кеңістікте және уақыт бойынша өзара байланысқан басқару операцияларының кешені. Кез-келген күрделі басқару функциясы кішіректеу тапсырмалар қатарына бөлінеді және нақты орындаушыға дейін жеткізіледі.

Басқару функционалдық ішкі жүйелердің функционалдық тапсырмаларын құруын таңдау әдетте басқарудың негізгі  фазаларын: жоспарлау, бақылауды және талдауды, реттеуді есепке алумен жүзеге асырылады.

Ұйымдастыру жүйелерін талдауда қолданылатын екінші негізгі термин функция ұғымы болып табылады. Ол келесілерге сәйкес келеді: жүйенің жансыз және жанды компоненттерінің мүмкін және нақты функциялары қандай, қандай мақсат көзделеді, мақсаттар иерархиясы қандай, жүйенің ортақ мақсатына алып келетін, жоғарыретті мақсаттардың құраушылары қандай, кімнің мақсаты және қаншалықты толық  қанағаттандырылады, жеке тұлғалар арасында қандай даулар болуы және олар қалай шешілуі мүмкін.

Нақты бар жүйелерде құрылым мен функциялар  айқын бөліне алмайды. Сондықтан оларды бір уақытта қарастыру керек. Осының өзінде құрылым функцияны талдау құралы қызметін атқарады, ал жүйенің нақты жұмыс жасау процесі – құрылымның динамикасын өзгерту құралымен анықталады. Ұйымдастыру жүйесін басқарудың есептері үнемі пайда болатын шешім қабылдау қажеттілігімен байланысты және өзіне келесі құраушыларды қамтиды: қызметтің жоспарлануы, оның нәтижелерін болжау, іс-әрекет альтернативаларын өндіру және ең жақсы шешімді таңдау үшін олардың басымдылықтарын орнату, құралдар мен қорларға деген қажеттіліктерді анықтау, жүйенің орнықтылығын қамтамасыз ету мақсатымен дауларды өлшеу. Ұйымдастыру жүйелері олардың менеджерінің мақсатына сәйкес, жаңа функционалдық қажеттіліктердің пайда болуына байланысты және сыртқы ортадан түсетін қозуларға әсер ете отырып өзгереді. Сонымен бірге болатын қозуларға сезімталдығы азырақ жаңа құрылымдардың пайда болуы мүмкін. Құрылымның жаңартылуы уақытша болуы мүмкін, алға қойылған үлкен және кіші мақсаттарды іске асыратын әртүрлі функциялардың орындалуына көмектесетін жаңа және бұрыннан бар ақпараттар ағындарының қозғалысын жеңілдетуге бағытталған, өзгерген жағдайға «тактикалық» әсер ретінде болады. Барлық ұйымдастыру жүйелерінде қоршаған орта мен ақпарат алмасу болатындықтан, оларды ашық жүйелерге жатқызған жөн, сонымен бірге ретроспективті талдау мен перспективті синтездің мүмкін және керекті шекараларын енгіземіз.

Қазіргі әлеуметтік және экономикалық жағдайларда тиімді басқару ұйымның құрылымдық, функционалдық және ақпараттық үлгілерін қолданғанда ғана мүмкін болмақ.

Жүйенің құрылымдық үлгісі басқару жүйесінің құрастырылуының бірінші кезеңінде жиналады. Осымен қатар сыртқы әсерлер көрсетілуі, элементтер арақатынастарының  құрылымы және олардың ерекшеліктері (тән параметрлер, стратегиялар, шектеулер, шарттар) зерттеледі. Сыртқы әсерлер зардабын талдауда функционалдау ортасының сипаттамаларына және басқа жүйелер мен нысандар (жоғарыдағы ұйыммен, қоғамдық құрылымдармен және т.б.) арақатынастарына ерекше көңіл бөлінеді, координация арақатынасының екі түрін белгілейді: тігінен субординациялық бағынушылық иерархиялық және көлбеу  тұлға аралық, топаралық қатынастарға сәйкес келетін құрылымы бар.

Жүйенің функционалдық үлгісі функционалдау мақсаттарының  алдын-ала сипатталуы және шешімдері құрылымның сәйкес элементтерінің құзырында болатын, тапсырмалар бойынша бірінші кезеңде табылған құрылымдық үлгіге сәйкес құрастырылады. Функционалдық үлгі жүйе элементтері мен олардың топтарының лауазымдық нұсқауларын құрастыруда анықтаушы болып табылады.

Басқару жүйесінің ақпараттық үлгісі, жоғарыда қарастырылғандар сияқты, функционалдық басқару сұлбасына сәйкес локалды тапсырмаларды белгілеуге және ақпараттық желілердің құрылымын, тапсырманы орындау кезінде оларға деген сұранысты анықтауға мүмкіндік беретін орграф ретінде болады. Басқару жүйесінің ақпараттық үлгісі құрылымдық сұлбаның әр түрлі элементтерінің нақты мәліметіне рұқсат ету дәрежесін, сәйкесінше қызметшілердің дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл үлгілер өзара байланысты болғандықтан, жүйе туралы жалпылама толық түсінікті, ұйымдастыру жүйесінің жалпылама үлгісінің түрі ретінде, олардың жиынтығын қолданып алуға болады.

Ұйымдастыру жүйелерінің жүйелік зерттеулерінің қорытынды кезеңі жаңа ақпараттық технологиялардың басқару жүйесіндегі қолданылуын және бұған керекті техникалық және программалық қамтамасыз етуін бағалау, бар аспапты құралдардың бейімделуінің қажеттілігін анықтау және мәселелі-бағытталған қолданбалы программалардың бумаларын шығару болып табылады. 

 

6       дәріс.  CALS-технологиялар. CALS-технология есептері

 

Дәріс мақсаты: CALS-технологияларының негіздерімен және есептерімен танысу.

Дәріс мазмұны: CALS-технологиясының негіздері, өнімнің тіршілік циклдарының кезеңдері және өндірістік автоматтандырылған жүйелер, PLM.

 

6.1 CALS-технологиясының негіздері

 

CALS-технологиялары өндірістік автоматтандырылған жүйелерді біртұтас көп функционалды жүйеге интегралдау құралы ретінде қызмет көрсетуге арналған. Жобалау және басқарудың автоматтандырылған жүйелерін интеграциялау мақсаты күрделі техниканы құрастыру және қолдану тиімділігін арттыру болып табылады. Тиімділіктің артуы немен өрнектеледі?

Біріншіден, жобалау және басқару шешімдерін қабылдау кезінде бар ақпаратты толықтай есепке алу арқасында бұйымның сапасы артады. Егер ШҚТ (шешім қабылдаушы тұлға) және сәйкес АСУП программаларының жедел рұқсаты тек АСУП мәліметтер қорына ғана емес, басқа да автоматтандырылған жүйелердің мәліметтер қорына (САПР, АСТПП және АСУТП) болса, кәсіпорынды басқаруды автоматтандырылған жүйе қабылдаған шешімдердің дәлдігі жоғарылайды, демек, жұмыс жоспарларын, сұраныс мазмұнын, орындаушыларды таратуды, қаржыларды бөлуді оптимизациялауы мүмкін.

Екіншіден, өнімді дайындауға және жобалауға кететін уақыт және заттық шығындар қысқарады. CALS-технологиясын қолдану, жобалау жұмыстарының көлемін айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік береді, себебі компоненттер мен құрылғылардың, құрылғының көптеген құрама бөлшектерінің, машина мен жүйелердің  бұрынғы жасалған сәтті өңдеулерінің сипаттамалары CALS-технологиясының кез-келген қолданушысына қолжетімді, жүйелік серверлердің мәліметтер қорында сақталады.

Үшіншіден, интеграцияланған логистикалық қолдаудың функциясын іске асырудың арқасында, пайдалануға деген шығындар айтарлықтай төмендейді. Жөндеуге жарамдылық мәселесін шешу айтарлықтай жеңілдейді, себебі әр түрлі орта мен жүйе түрлеріне өнімнің интеграциясы (кірігулері), эксплуатацияның (пайдаланудың) құбылмалы шарттарына (жағдайларына) бейімделуі (адаптациясы) болады. Мәліметтер интеграциясының бұл артықшылықтары қазіргі заманғы CALS-технологияларының қолданылуымен жеткізіледі. Өнеркәсіптік автоматтандырылған жүйелер автономды түрде жұмыс істеуі мүмкін, және қазіргі уақытта әдетте осылай болып тұрады.

Өнеркәсіптік автоматтандырылған жүйелердің өзара әрекеттесуінің тиісті деңгейіне жету үшін кәсіпорындарды біріктіру шеңберінде (әдетте, бұл өте маңызды), сондай-ақ бөлек кәсіпорындардың шеңберіндегі біртұтас ақпараттық  кеңістікті құру керек. Біртұтас ақпараттық кеңістік өмірлік циклінің әр түрлі кезеңдеріндегі белгілі бір өнімдер туралы ақпарат мазмұнының, сондай-ақ формасының даралануы арқасында қамтамасыз етіледі.

Форманың даралануы программааралық айырбасудағы және құжаттаудағы ақпаратты ұсыну тілдерінің және стандартты форматтардың (қалыптардың) қолданылуымен орындалады. Нақты өнімнің өмірлік циклінің барлық кезеңдерінде, сол өнім туралы мәліметтердің бірмәнді дұрыс түсіндірмесі ретінде түсінуге болатын мазмұнның даралануы CALS қолданбалы хаттамаларында бекiтiлетiн қосымшалардың онтологиясын (метасипаттарын) құруымен қамтамасыз етiледi. Белгілі бір пәндiк аймақтардағы атрибуттар және қатынастардың, тiзiмдер және маңыздар атауларының даралануы CALS-кеңiстiгіндегі өнімнің бiртұтас электрондық сипаттамасы үшiн негiз болып табылады.

 

6.2 Өнімнің өмірлік циклінің кезеңдері және өнеркәсiптiк автоматтандырылған жүйелер

 

Өнімнің өмірлік циклі (ӨӨЦ) бірнеше кезеңдерден тұрады. Бұл кезеңдерге жаңа өнім туралы идеяның тууынан бастап, оның қолданылу мерзімі аяқталған кездегі тазартуына дейінгі кезеңдер жатады. Атап айтқанда, оған маркетингтік зерттеулер, жобалау, өндiрiстiң технологиялық дайындауы (ӨТД), өз кезегінде өндіріс, сатылғаннан кейiнгі өнiмнiң қызмет етуі және пайдалануы, тазартулары деген кезеңдер жатады. Өмірлік циклінің барлық кезеңдерінде өзінің мақсаттық орнатулары болады. Сонымен бірге өмірлік циклінің қатысушылары өздерінің қойылған мақсаттарына қалайда жоғарғы тиімділікпен жетуге ұмтылады. Тиімділіктің ұғымы жобалау мен өндiрiс мерзiмдерiн қысқартуын және өнiмнiң өзiндiк құнының төмендеуiн ғана емес, сондай-ақ өнімнің болашақтағы пайдалануына кететін шығындардың төмендеуінің және игеруінiң ыңғайлығын қамтамасыз етуді қамтиды. Пайдаланудың ыңғайлығын талап етуінің ерекше маңыздылығы, әдетте күрделі техника үшін, мысалы, әуе және автомобиль шығару салалары үшін орын алады.

6.1 суретінде өнімнің өмірлік циклінің сол немесе басқа кезеңдеріне үйір болған АЖ-нің негізгі түрлері көрсетілген.

6.1сурет - Өндірістік өнімнің өмірлік циклінің кезеңдері және қолданылатын автоматтандырылған жүйелер.

 

Жобалаудың автоматизациясы САПР (АЖЖ)-автоматтандырылған жобалау жүйесімен жүзеге асады. Машина жасау өнеркәсiптік салаларының автоматты жобалау жүйелерінде (АЖЖ) функционалдық, конструкторлық және техникалық жобалау жүйелерінің бөлінуі қабылданған. Олардың ішінен алғашқылары инженерлік талдау және есептеу жүйелері немесе САЕ (Computer Aided Engineering) жүйелері деп аталады. Ал конструкторлық жобалау жүйелері CAD - (Computer Aided Design) жүйелері деп аталады. Технологиялық үдерiстердiң жобалауы CAM (Computer Aided Manufacturing) жүйесiндегi құрама бөлiм ретінде болатын өндiрiстiң технологиялық дайындауының  автоматтандырылған жүйелерiнде (ӨТДАЖ) орындалады.

CAE/CAD/CAM жүйелер жұмысының үйлестiруінің, жобалық мәлiметтердiң және жобалауды басқаруының, әр түрлі мақсаттағы АЖЖ компоненттерiнiң бiрлескен жұмыс жасауының мәселелерiн шешу үшін  жобалық мәлiметтерді басқару жүйелері деп аталатын PDM (Product Data Management) жүйелері құрылады. PDM жүйелері не нақты АЖЖ модулдер құрамына кiредi, не оның дербес мәнi болады және олар әртүрлi АЖЖ-мен бiрлесiп жұмыс iстей алады.

Өмірлік циклінің кезеңдерiнiң көпшiлiгiнде, бастапқы материалдар және компоненттердiң кәсiпорын-жабдықтаушыларын анықтауынан бастап өнiмдердi сатуымен аяқтағанда жабдықтаулар тiзбегін басқару жүйесiнiң – Supply Chain Management (SCM) қызметтерi қажет болады. Жабдықтаулар тізбегін басқару деп ең төменгi шығындары бар заттық ағынның алға басуын түсінуге болады. Өндiрiсті жоспарлау кезінде SCM жүйесi өнiмнiң орнын анықтау стратегиясын басқарады. Автоматтандырылған жүйелердiң программа-ақпараттық құралдарын шығаруымен айналысатын көпшілік компаниялардың күштерi соңғы кезде электрондық кәсiпкерлiк жүйелерiн (E-commerce) жасауына бағытталған. E-commerce жүйесімен шешілетін мәселелер тауарлар мен қызметтердi Интернет витриналарының сайттарында ұйымдастыруға ғана апармайды. Олар жобалау, жасау, тапсырыс берiлген өнімдердің  жабдықтаулары бойынша сол немесе басқа іс-шараларды мен операцияларды орындауында және әр түрлi қызметтерін ұсынуында мамандандырылатын ұйымдардың көпшілігінің мүмкiндiктерi туралы мәлiметтерді және тапсырыс берушiлердiң сұрауын  бiртұтас ақпараттық кеңiстiкте бiріктiредi. Интернет технологияларын қолданып, көптеген кәсiпорын-серіктестіктердің жұмысының үйлестiруi CPC (Collaborative Product Commerce) интеграцияланған ақпараттық кеңiстiгiндегі мәлiметтермен басқару жүйелерi деп аталатын E-commerce жүйелеріне тапсырылады. Өнеркәсiптегi басқарудың, кез келген күрделi жүйелердегі сияқты, иерархиялық құрылымы болады. Басқарудың жалпы құрылымында 7.2 суретінде көрсетілгендей, бірнеше иерархиялық деңгейлерді ерекшелеуге болады. Әр түрлі деңгейдегі басқарудың автоматизациясы басқарудың автоматтандырылған жүйесімен (БАЖ) жүзеге асады.

Өнімді өндіру кезеңінің ақпараттық қолдауы кәсiпорынды басқарудың автоматтандырылған жүйелерi (КБАЖ) және технологиялық үдерiстердi басқарудың автоматтандырылған жүйелерiмен (ТҮБАЖ) iске асады.

КБАЖ-ға ERP (Enterprise Resource Planning) жоспарлау және кәсіпорынды басқару жүйелері, MRP-2 (Manufacturing Requirement Planning) өндірісті жоспарлау және материалдарға талаптар қою жүйелері және жоғарыда айтылған SCM жүйелері жатады.  MRP-2 жүйелері негiзiнен, тiкелей өндiрiспен байланысқан бизнес-функцияларға бағытталған. Кейбір жағдайларда, SCM және MRP-2 жүйелері ERP-ға ішкі жүйелер ретінде кіреді, соңғы уақытта оларды дербес жүйелер ретінде қарастырады.

КБАЖ және ТҮБАЖ арасында аралық кезеңді MES (Manufacturing Execution Systems) өндірістік орындаушы жүйесі орын алады. Бұл жобалауды, өндірісті және маркетингті басқарудың жедел есептерін шешуге арналған жүйе болып табылады.

ТҮБАЖ құрамына диспетчер функцияларын (жабдықтың күйi туралы мәліметтерді және технологиялық үдерiстерді жинау және өңдеу) атқаратын және кiрiстiрiлген жабдыққа арналған программалық қамтамасыздықты өңдейтін SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition)  жүйесi кiредi. Технологиялық құрылғыны тікелей прогаммалық басқару үшін сандық басқару құрылғысы (СБҚ) бар технологиялық құрылғыға енгізілген реттеушілер (өндірістік деп аталатын мамандандырылған компьютерлер) базасындағы CNC (Computer Numerical Control) жүйелерін қолданады. CNC жүйелерін сонымен қатар, енгізілген компьютерлік жүйелер деп атайды.

6.2 сурет- Басқарудың жалпы құрылымы

 

Қызмет етуші персоналдың оқыту функцияларын ITEM (Interactive Electronic Technical Manuals) интерактивті электрондық техникалық басшылықтар атқарады. Олардың көмегімен диагностикалық операциялар, істен шыққан компоненттерді іздеу, қосымша қордағы құрамды бөліктерге тапсырыс беру және жүйелерді пайдалану кезеңіндегі басқа да кейбір операциялар орындалады. Өнімнің өмірлік циклінің барлық кезеңдер бойы біртұтас ақпараттық кеңістігіндегі мәліметтермен басқару PLM (Product Lifecycle Management) жүйесіне тапсырылады. PLM деп өмірлік циклінің барлық кезеңдер бойы өнім туралы ақпаратты басқару процесін айтады.

 

6.3 PLM

 

PLM (Product Lifecycle Management) ретінде, біріншіден, өнімнің өмірлік циклінің (ӨӨЦ) әр түрлі кезеңіндегі өнім туралы ақпаратты басқару әдістемелігін, екіншіден, өмірлік циклінің барлық немесе көпшілік кезеңіндегі өнімді қолдауының негiзгi есептердің шешiмін қамтамасыз ететiн программалық құралдардың интеграцияланған жиынтығын түсінуге болады.

PLM түсінігіне келесі технологиялар кіреді:

- өнімді жобалау;

- қосымшаларды интеграциялау;

- құжаттарды, құжат айналымдарын басқару;

- конфигурацияны басқару;

- логикалық қолдау және т.б.

Машина жасау саласы үшін PLM құрамына CAD, CAM, CAE, PDM жүйелерінің программалары мен жүйелік интеграцияның құралдары енгізіледі. «Толық» PLM қолданудың едәуір кең аймағында тарату кезінде сәйкес өнімдермен, мысалы, ECAD немесе архитектуралы-құрылысты жобалаудың программаларымен толықтырылады.

         

   7 дәріс.  CALS-тың негізгі жағдайлары мен принциптері

 

         Дәріс мақсаты: CALS-тың негізгі жағдайлары мен принциптерімен танысу.

  Дәріс мазмұны: CALS-тың негізгі жағдайлары мен принциптері, тарихи анықтамасы, өндірістің автоматтандыру жүйелері, жобаларды басқару, конфигурацияны басқару.

 

   7.1 Негізгі жағдайлары

 

Объективті және субъективті себептердің көптеген ішкі жүйелері АРЖ және АБЖ автономды жүйе ретінде құрылған, басқа АЖ қарым-қатынаста болмаған. Осыған орай әр АЖ бұйымды жобалаудың әр кезеңінің нақты шеңберінің тапсырмасын сенімді шешеді немесе ЖЦИ кезеңдерінің бизнес -процедурасын шешім қабылдауға көмектеседі. Бірақ АЖ арасындағы тапсырма әр өндірушілермен және олардың ішкі жүйелерін қарастырмаған. Берілгендердің тілдері және көрсету форматтары әр бағдарламаларда келісілмеген, мысалы, конструкторлық жобалаудың берілгендері техникалық процестерді жобалау бағдарламасының талаптарына сәйкес келеді.

         Мұндай жағдайда, техника саласындағы және өндіріс технологияларындағы прогресс АЖ интеграциясымен мәліметтік басқару, жобалау, өндіріс және өнімді эксплуатациялау мәселесіне келіп тіреледі. Бұл мәселелердің жауабы компьютерлік басқару әдістерін және өмірлік циклдың бүкіл кезеңдерінің бұйымды өндірудің ақпараттық қолдауларын құру болды. Бұл әдіс CALS деп аталады. CALS-тың негізгі мақсаттарына, алдымен, принципиалды жүйелерді техникалық программаны құру болып табылады. Бірақ CALS өнімнің тиімлігін арттыруда және дәстүрлік өнімдердің көпшілігін өндіруге рұқсат етеді.

         Алғашқы CALS әдістердің жиынтығы және логистикалық тапсырмаларды шешуші құрал ретінде құралған. CALS қысқарған сөзінің мағынасы: Computer Aided Logistics Systems. Келесі сферада CALS-тың қолданылуы кеңейді және өнімді өндіруде ақпараттық қолданудың бүкіл жағын басып алды. Сәйкесінше, CALS жаңадан мағына алды және Continuous Asquistion and Lifecycle Support деп қарастырыла бастады. CALS-тың орыс тілді эквиваленті ретінде ИПИ – өнімнің ақпараттық қолдауы болып қабылданды.

         Қазіргі түсінік бойынша CALS деген не?

         Бірнеше қолданылатын талқылаулары бар.

         CALS сөзінің кең мағынасы – бұл өнім өндірісінің ақпараттық бірыңғай аумағын құру әдісі және бүкіл автоматтандыру құрылғыларын қамтамасыз ету құралы болып табылады. CALS мағынасының әдістері және  құралдары әр АЖ-ның және оның ішкі жүйесінің құралдарының өзара байланысуы болып табылады. Ал іс жүзінде АЖ өндірушілері соңғы кездері қолданып жүрген CALS-тың термині PLM (Product Lifecycle Management) болады.

         CALS сөзінің қысқаша мағынасы – бұл АЖ-ның көптеген интеграциялық лингвистикалық, ақпараттық, бағдарламалық, математикалық, методикалық, техникалық қамтамасыз ету технологиясы.

         CALS-тың лингвистикалық қамтамасыз етуіне өнім өндірудің және үрдістің берілген форматы және тілі кіреді. Олар АЖ –ның ішкіжүйесінің ЖЦИ кезеңінде ақпарат алмасуын қадағалайды.

         Ақпараттық қамтамасыз ету ол мәліметтер қорын құрайды. Мұның ішінде өнім өндірушісінің мәліметтері бар. Олар өнімнің жоба үрдісінің жүйесінде, өндірісінде, пайдалануында және жойылуында қолданылады. Ақпараттық қамтамасыз етуге қалааралық және ұлттық CALS стандарттары және ерекшелеу сериялары кіреді.

         CALS-тың бағдарламалық қамтамасыз етуі бағдарламалық комплекспен ұсынылады. Ол ЖЦИ кезеңдерінің бірыңғай ақпараттық қолдануына арналған.

         CALS-тың математикалық қамтамасыз етуі CALS технологияларда өзара байланысқан  әр түрлі жүйелердің үлгілерін қолдануды және құру алгоритмі мен әдісін құрайды. Бұл әдістердің ішінде, біріншіден, күрделі жүйелерді үлгілеу әдісін айтуға болады. Бұл әдіс – үрдістерді жобалау және ресурстарды орналастыру болып табылады.

         Әдістемелік CALS қамтамасыз етуі мұндай үрдістердің әдістерін орындау: параллельді үлгілеу және өндіру, күрделі нысандарды құрылғылау, олардың функционалды және ақпараттық үлгіленуі болып табылады.

         CALS-тың технологиялық қамтамасыз етуі ақпарат алу құрылғысы, сақтау, өңдеу, мәліметтерді өнімнің ақпараттық жүйесінде елестету.

         CALS-тың өндірістік қамтамасыз етілуі әр түрлі құжаттармен - келісім-шарт және кеңес беруден құралады.

         CALS-тың тапсырмасы мен мақсатын іске асыру үшін келесі принциптерді сақтау қажет:

-  ЖЦИ кезеңдерінің ақпараттық қолдау беруі;

-  АЖ және оның ішкі жүйелері арасындағы үрдістерді ақпараттық айырбастар;

-  ЖЦИ қатысушыларының кез-келген уақытта кез-келген жерде ақпаратқа қол жеткізуі, бұл дегеніміз заманауи телекоммуникациялық технологияларды қолдану болып табылады;

-  АЖ және оның ішкі жүйелерінің құрылғыларын стандарттау және жекелеу.

 

    7.2 Өнім өндірудің автоматтандыру жүйелері

     

 Ақпараттық технологиялар және АБЖ құжаттары әр түрлі профильді филиалдарда және өндіріс арасында жақсы орын алуда. Мұндай жүйелердің өзіндік мағынасы болады және интегралданған АЖ-да маңызды роль атқарады.

Құжаттарды техникалық басқару жүйелері жобалау және өндіріс саласына қатысы бар мәліметтердің техникалық басқару жүйелерін TDM            (Technical Data Management) жүйелері деп атайды. TDM жүйелерінің кеңсе ACD-нан айырмашылығы - құжаттарда көп мөлшерде сызбалардың болуы.

Құжаттарды басқару жүйесі – құжаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге арналған.

  Ірі АСД-ларда off-line және on-line режимдерімен құжаттарды сақтау мүмкіншіліктерін айыру жолдары қарастырылады. Бірінші кезекте, қолданушы кілтті сөздердің сұраныстар тізімін тазартады да  электронды пошталарына жібереді (E-mail), СДО ремвантты құжаттардың тізімін шығарады, қолданушы тізімдер ішінен керек құжатты таңдайды да E-mail-дан сұранылып отырған құжатты алу арқылы, екінші реттік қандай да бір сұранысты жібереді. Ал, екінші жағдайда нақты уақыттағы желі шақырып  қолданушы оны көреді және өзгертеді.

  Өндіріс жұмысындағы заманауи корпоративті жүйелер көп таралған болып келеді де өзінде клиент-сервер архитектурасын құрайды. Бүкіл жазбалық құжаттардың, электронда пошталардың, тақырыптардың, SQL және Web-серверлердің серверлік беттерінде берілгендері жоқ серверлер табылады. Клиенттік беттерде қолданушының, администраторлардың, өңдеушілердің, мәліметтер қорларының, ақпараттық – іздеу жүйелерінің құжат формаларының және с.с орындары ерекшеленіп тұрады. Көбінесе үшзвенолық таратылған жүйелер қолданылады. Кең танымал СДО және АСД жүйелеріне Lotus Notes, Docs Open, ДЕЛО – 96  және басқалары жатады. TDM 20...30 бір мезгілде жұмыс істейтін қолданушылар жүйесіне Search немесе T-Flex DOCs реттері қызмет жасайды. Қолданушылардың көп түрлілігіне – PDM Optegra немесе iMAN-да қолданылатын құжат алмасу жүйелері жатады.

 

7.3   PDM – жоба мәліметтерін басқару

 

Жобаның автоматтандырылған жүйелері айтарлықтай қиын және ғылыми автоматтандырылған жүйелер қатарына жатады. Ірі және орта кәсіпорындарда САПР, АСУП интеграцияларына және құжаталмасу жүйелеріне тенденцияның бары анық. Өте қиын интегралдық жүйелердің құрамына арнайы  ПО-жүйелік орта САПР немесе АС, қазіргі таңда берілгендер жобасын басқару жүйелері және PDM жүйелері кіреді. Жалпы сипаттамадағы жүйелер берілгендерді басқару жүйелерімен  байланысты.

Замануи берілгендер жобасын басқару жүйелері – PDM деп аталады. Олар жобаны ақпараттық қамтамасыз ету үшін арналған және төмендегі негізгі функцияларды орындайды:

-  берілгендер жобасын сақтау және оларға қол жеткізу, архивтегі құжаттарды реттеу, оларды іздеу, өңдеу, масштабтау, ерекшелігін құру;

-  іздеу, берілгендерді құру және елестету;

-  жобалауды басқару, жобаны өңдеу және қамтамасыз ету;

-  ақпаратты қорғау;

-  берілгендерді интеграциялау (типтік форматтарды қолдау, берілгендерді конверттеу).

PDM жүйесінің негізгі компоненті – берілгендер банкі ( БнД). Ол базаны басқару жүйелерінен және берілгені жоқ басқару жүйелерден тұрады (БД). Бағдарламааралық интерфейс ақпаратты алмасу көмегі арқылы жүзеге асырылады. PDM жүйесі арқылы ұйымдастырылған иерархиялық сұраныстарға қызмет көрсетуге болады.

PDM-ның  керекті функцияларына бұйымның конфигурациясын басқару және басқаруды жобалау жатады.

Мысал ретінде 7.1 суретте бұйымның кішігірім ағаш тәріздес бөлшегі көрсетілген.

7.1сурет- Бұйымның ағаш бөлшегі

 

Олардың әрқайсысы өздерінің жұмыс версияларымен жұмыс істеуі шарт және бір мезгілде бір нысанды әр түрлі өңдеушілер арқылы өзгертуге болмайды.

Ол үшін қолданушының сұранысы орындалады және көптеген жоба версиялары өңделеді. Біріншіден, қолданушылар класқа бөлінеді (жүйе администрациясы, жоба бөлшектерін және жобаларды басқару, орындаушы-жобалаушылар тобы). Және әр класқа белгілі шектеулер қойылады, ал екіншіден, берілгендер типі бойынша анықталады. Синхрондау рандеву немесе семафор механизмдерінің көмегімен орындалады. Жұмыс орнының параллельді жұмыс істеп отырған қолданушылар арасындағы бөлінісі 7.2  суретте көрсетілген.

 

7.2 сурет - Берілгендер базасының зонасы өңдеушілерінің ақпараттық жүйесі

 

PDM-нің келесі маңызды функцияларының бірі-құжаттарды және құжатайналымын басқару болып табылады. Жобалық құжаттама түрлі жоспарлылық пен үлкен көлемдермен бейнеленеді. Жобалау кезінде сызбаларды, конструкторлық ерекшелеулерді немесе ВОМ, анықтамалық жазбахаттарын, қолданылатын бұйымдардың ведомостарын, әр түрлі есептемелерді қолданады. Одан басқа, интегралданған автоматтандырылған жобалау мен басқару жүйелерінде құжатайналымға маркетингпен, жабдықтаумен, жоспарлаумен, әкімшілік етумен және т.с.с. байланысты көптеген құжаттар саны кіреді.

 

8 дәріс.  СALS-технологияларының есептері

 

Дәріс  мақсаты: СALS-технологияларының есептері

Дәріс  мазмұны: сапаны басқару. Интегралданған логистикалық қолдау. Логистикалық қолдаудың талдауы. Техникалық қызмет көрсету мен жөндеудің жүйелері, материалды-техникалық қамтамасыз ету.

 

8.1 Сапаны басқару

 

Өндірістік кәсіпорындарда сапалықпен басқару жүйесі CALS-технологияларында, ISO 9000 және TQM Total Quality Management стандарттарында негізделген.

Жалпы түрде сапалықпен басқару 8.1 суретінде көрсетілген бірнеше процедуралар қатарын орындауға негізделген

 

8.1 сурет - Сапалықпен басқару процедуралары

 

АҚШ-тың федералды сапалық институты TQM-ң анықтамасын беретін келесі жұмыс принциптерін құрастырды:

- кәсіпорын жетекшілерінің жағынан үрдістерді оптимизациялау бойынша іс-шаралармен жеке жетекшілік ету мен қолдаудың айқын көрсетілуі;

- кәсіпорын жұмысының қысқа және ұзақ мерзімді бағыттарының стратегиялық жоспарлауы және стратегиялық жоспарлаумен сапалыққа күресу бойынша әрекеттерді біріктіруі; 

- клиенттердің қажеттіліктерінде әрбір жұмысшының концентрациясын қамтамасыз ету;

- шешім қабылдауға арналған жұмысшының толық мүмкіндіктермен қамтамасыз етілуі және командалық жұмыстың бағалануы;

- ең бастапқы кездегі және бүкіл операциялар кезіндегі сапалықты бағалауының жүзеге асуын қамтамасыз ететін жүйелерді құрастыру.

 

8.2 Интегралданған логикалық қолдау

 

CALS-технологияларының қатарына өнімнің интегралданған логистикалық қолдау (ИЛҚ) технологиясын жатқызады. ИЛҚ ретінде өнімді жасау мен пайдалану кезіндегі логистикалық есептерді комплекстік шешуге келетін әдісті түсінеді және ең бастысы сол өнімдерді қолайлы пайдалануын қамтамасыз ету болып табылады.

ИЛЖ түсінігіне әдетте келесі есептер тобының шешімдерін кіргізеді:

- логистикалық қолдаудың талдауы;

- техникалық қызмет көрсету және жөндеумен (ҚКжЖ) басқару;

- материалды-техникалық жабдықтаумен (МТЖ) басқару;

- құжаттармен және құжатайналымын басқару;

- қарамағындағы қызметшілерді оқыту;

 Осы есептер тобының қатарына мыналар кіреді:

-өндіріске жоспарланатын өнімдердің қолдануының алғышартын (перспективасын) болжау және жүйенің инфрақұрылымын анықтау;

- қолдану кезіндегі өнімдердің қызмет ету жүйесінің инфрақұрылымын анықтау, соның ішінде МТО әрекеттерін, өнім күйінің диагностикасын, жөндеуін жоспарлау; 

- өнімнің істен шықпай жұмыс істеуінің ұзақтығын және беріктігін есептеу;

- өнім өндіруге және қолдануына кететін шығындарды есептеу;

- қордағы бөліктердің керекті көлемін және құрамын анықтау;

- қызмет етушілерді оқыту;

- жөндеуге және электронды қолданушыға арналған құжаттарды жасау;

- өнімдердің тасымалдануы, қоймада сақтау және жинау сияқты дәстүрлі логистикалық шаралар;

ISO 9000 сериялы стандартына сәйкес өнім сапасын басқаруды қамтамасыз ету ИЛҚ-мен тығыз байланысты екенін ескеру қажет.

Осы уақытқа дейін ИЛҚ процесі АҚШ-тың қорғаныс министрлігінің MIL-STD-1388 Ұлыбританияның стандартымен қарастырылған. Ал қазіргі кезде ИЛҚ-ның негізгі стандарты ретінде Ұлыбританияның халықаралық стандарты болып табалатын DEF STAN 00-60 стандарты танылған.

         8.2 сурет - ИЛҚ жүйесіндегі негізгі процедуралар мен ағындар

 

8.3 Логикалық қолдаудың талдауы

 

Логистикалық қолдаудың анализі (ЛҚА) – орындалуынан интегралданған логистикалық қолдау (ИЛҚ) басталатын маңызды есептердің тобы. ЛҚА ретінде өнімнің өмірлік циклінің өндірістен кейінгі шығындарды қысқарту мақсатындағы қолдау мен оны  қолданудың  жүйелер нұсқаларының және сол өнімнің барлық жақтағы талдауының формалданған технологиясын түсінеді.

Құрудың алғашқы кезеңіндегі (техникалық ұсыныс, эскиздік жоба) негізгі көңілді құрастырылатын өнімнің құрамына және қолдаудың жүйесіне аудару керек.

ЛҚА үрдісіндегі алынатын және қолданылатын барлық ақпарат ЛҚА-ның арнайы мәліметтер қорында сақталуы қажет. ЛҚА МҚ ИЛҚ-ның электронды қолданушылық құжаттар, оқулық материалдар және т.б. сияқты басқа да элементтерін құрастыру үшін қолданылады.

Қолдану және «қолдану жарамдылығы» туралы нақтылы сипаттамалары жайындағы ақпарат жобалаушыға берілуі қажет, осы кезде оның бастапқы талдауының нәтижелерін өзгертудің және толықтырудың мүмкіндігі мен кері байланысы пайда болады.

Сондықтан ЛҚА МҚ физикалық  тұрғыда екі бөліктен тұруы қажет:

1) орындаушының меншігіндегі қойылмайтын бөлік;  

2) тапсырыс берушіге берілетін қойылатын бөлік;

Қойылатын бөлік тапсырыс берушімен өнімнің қызмет етуінің функцияларын қамтамасыз етуі қажет, ал қойылмайтын бөлігі орындаушымен өнімнің қолдауы мен жүрісінің логистикалық функцияларын қамтамасыз етуі қажет. Өнімді беру кезінде орындаушы тапсырыс берушіге берілген өнімнің қажетті барлық ақпаратпен толтырылған ЛҚА МҚ-ның қойылатын бөлігін ұсынуы қажет.

 

8.4 Техникалық қызмет ету және жөндеудің жүйелері

 

Интегралданған логистикалық қолдау жүйелеріндегі техникалық қызмет ету және жөндеу (ТҚЕжЖ) үрдістерінің жоспарлауы ұсынады:

- ТҚЕжЖ-ның концепциясын құрастыру;

- қызмет ету және жөндеудің бөлігіндегі өнімге қойылатын талаптардың талдауы;

- ТҚЕжЖ-ның жоспарын жедел өзгерту және құрастыру.

ТҚЕжЖ-ның концепциясы осы жұмыстардың стратегиясын және олардың жүйелік ұйымдастыруын алдын ала анықтайды.

ТҚЕжЖ-ның жүйесі – өнімнің сапалығын қайта қалпына келтіруі мен қолдауына қажетті орындаушылар мен арнайы техникалық құжаттардың, техникалық құралдардың өзара байланысқан жиынтығы.

 Өнімнің ТҚ-ның келесі түрлерін қарастырады:

- қолдану кезіндегі ТҚ;

- сақтау кезіндегі ТҚ;

- орын ауыстыру кезіндегі ТҚ;

- белгі бойынша пайдаланудың күтімі кезіндегі ТҚ.

Жоғарыда аталып кеткен түсініктермен бірге DEF STAN 00-60 стандартында ТҚЕжЖ деңгейінің түсінігі енгізілген.

 

9 дәріс.  CALS стандарттары. Еxpress тілі

 

Дәріс  мақсаты: CALS стандартына шолу. Express тілінің анықтамалары мен негізгі түсініктемелері.

 

Дәріс  мазмұны: CALS стандарттарына шолу, ISO/IEC 15288 стандарты. Express тіліндегі модельдердің құрылымы. Express тіліндегі мәліметтердің типтері. Express тілі: Супертиптер мен типшелер, шектеулер, процедуралар мен функциялар. STEP-те ақпараттық алмасуларды ұйымдастыру. Express-X. Express тілінің кеңейтілуі. Express-тегі компненттер мен интеграцияланатын ресурстар. STEP-тің қосымша хаттамалары. Express тіліндегі модельдердің мысалдары. CALS технологияларын бағдарламалық қамтамасыз ету.

 

9.1    CALS стандарттарына шолу

 

CALS стандарт жүйелерінің орталық басты орнын, STEP атауын алған, және де 10303 нөмірімен, халықаралық стандарттау орталығының қамқорлығымен шығарылған стандарт алады.

Express тіліне арналған ISO стандартының ең алғаш нұсқасы 1990 ж. шыққан.

ISO 13584 Parts Library, ISO 14959 Parametries, ISO 15531 Manufacturing Management data, ISO 8879 Standard Generealized Markup Language серияларымен CALS технологиясы дамыған.

CALS технологиясымен жасалатын өнімдерді техникалық құжаттамаларды безендіруге SGML тіл белгіленуі ұсынылған. ISO 8879 стандарттар тобымен ұсынылған және де автоматты жүйелерде текстік ақпараттарды көрсетуге арналған.

MIL-STL-1840 стандарты CALS технологиясында мәліметтерді көрсетуге және ауыстыруға арналған.

Құжаттардың құрамын жекелеу және 1986 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымына сатушылық мақсатында жаңа ереже енгізді.  Бұл бүкілхалықтық стандарт бойынша  көрініске және электронды мәліметтерді алмастырады. Олар сегменттермен бірігеді. Оның мағынасы стандартта нақты көрсетілген, бірақ ол серіктестер арасында бекітіледі.

 Радиоэлектронды аппараттарды жоспарлаудың маңызы, олар көріністі табады және мәліметтер форматын алмастырады. Функционалды    және логикалық электронды құрылғылардың негізгі тәсілі VHDL тілін қолданумен ерекшеленеді  (very high speed integrated circuits hardware design language). Осы стандарт бүкіләлемдік 1987 жылы IEEE 1076 статусын алған. Бұл жоспарды құрастырған кезде СБИС топологиясын сипаттап және шығару платасы қолданылған EDIF кеңінен қолданылады (Electronic Design Interchange Format)  және Cif (Caltech Intermediate Format).1999 жылы VHDL тілінде моделдеудің дамуы араластырушы үлгілеуге арналған IEEE 1076.1 стандартын енгізуге себеп болды.

        CALS технологиясында тек мәліметті сипаттау мен ақпараттар алмасуы емес, сонымен қатар қосымшаларды үлгілеудің сұрақтары да қарастырылады. Бастапқы қадамдағы үлгілеудің күрделі әлсізструктуралық қосымшасын UML тіліндегі үлгілеу базасын қолданады.Ол функционалды үлгілеу жүйесі IDEFO, ақпараттық моделдеу IDEFIX. Негізгі IDEFO және  IDEFIX тәсілі АҚШ-та ұсынылды. Оған сәйкес FIPS 183 және  FIPS 184 енгізілді.

        CALS стандарттарына, сонымен қатар бұйымдық интегралдық стандарттарды және стандарттар тобын жатқызады. Олар интегралдық электронды техникалық басқаруға негізделген.

Осы топқа MIL-D-87269 спецификасы – Interactive Electronic Technical Manual Database кіреді: ол интерактивті техникалық электронды басқарудағы сұраныс пен ұсыныс жүйесін құруға арналған мәліметтер базасы.

                     

9.2    ISO/IEC 15288 стандарты

 

Өмірлік цикл жүйесі ISO/IES 15288 стандарты бойынша сипатталады, өмірлік цикл ПО - ISO/IEC 12287 бойынша, ол процестерді зерттеу ISO/IEC 15504  стандарты бойынша қолданылады. ISO/IEС стандарттың аты инженерлік жүйесі. Өмірлік цикл жүйесінің процесі. Стандарт адам жасаған кез келген жүйенің өмірлік циклінің жалпы құрамының процесін сипаттайды.                                                         Негізгі  зейін жүйе сапасының үздіксіз бағасына негізделген, ақпараттың циркуляциялық реттелгенін, барлық кезеңдегі эксплутациялық жүйенің шығындарын қысқарту процесіне негізделген.

Әр процесс өзінің қорытындысы бойынша сипатталады. Олар әр түрлі жағдай бойынша жүзеге асады. Барлық 5 топты қосатын 26 процесс көрсетілген.

Процестің стандарттық бейімдену сипаты нақты жобада қолданылады. Стандартта әртүрлі 123  жауап анықталған және 208 түрлі қызметі жетістікке жету мақсатына бағытталған.

 

9.3 Express тіліндегі модельдердің құрылымы

 

STEP-технологияларының базасы болып саналатын Express тілі ISO 10303 стандарты және 11-томмен сипатталды.

STEP стандарттарының жиегіндегі Express тілінде кейбір қосымшалардың сипатын Express модель деп атайды (model). Модельде нысандардың қасиеттері мен өзара байланыстары, қосымшаға кіретін нысандар мен түсініктер жиыны декларацияланады.

        Модель Express схемалары (schema) немесе жай схемалар деп аталатын бір немесе бірнеше бөліктерден және алмасу файлынан тұрады. Схема дегеніміз – мәліметтердің анықталу облысы болып табылатын сипаттама бөлігі. Бұған мәліметтердің қажетті типтері енгізіледі. Мәліметтер типтерінің қасиеттерін сипаттау кезінде процедуралық сипаттау ортасы – процедуралар, функциялар, ережелер, константалар қолданылады. Алмасу файлы мәліметтер типтерінің нақты экземплярларын құрайды.

 

 9.4 Express тіліндегі мәліметтер типтері

 

Схема денесінде мәліметтер типтері (Data Type) декларацияланады. Мәліметтер типі дегеніміз – бұл нысандар жиыны (экземплярлар жиынтығы) немесе кейбір шама мәндерінің жиыны. Express тілінде мәліметтердің келесі типтері қолданылады: мазмұн(Entity), қарапайым (Simple Type), агрегатты (Aggregation Data Type), анықталатын(Defined Data Type), сандық емес(Enumeration Data Type) және ерекшеленетін (Select Data Type) типтер.

 

9.5   Express тілі: Супертиптер мен типшелер

 

Нысандардың алғашқы балама түріндегі құрылымдарын келтіру үшін қажетті агрегаттау қатынастары (бүтін-бөлік секілді) немесе жалпылау қатынастары (іске асырудың нұсқа-функциясы) Express тілінде мәліметтер типтерінің арасындағы қатынастар түрінде өрнектеледі. Ол үшін жалпы тип ретінде супертип (supertype) түсінігі, ал бағынышты типтер ретінде типшелер (subtypes) түсінігі енгізілді. 1-суретте жоғарғы мазмұн супертипке жатады, ал төменгі 3 тікбұрыштар типшелерді бейнелейді, тікбұрыштардың байланыс сызықтары қалың сызық түрінде болу керек.

 

  9.6 Express тілі: шектеулер

 

         Маңыз экземплярларына қойылатын шектеулер ережелер көмегімен өрнектеледі (rules). Ережелер жалпы және локальды болып келеді.

Маңыздар қатарына жалпы болып келетін ереже сипаттамалары rule қызметтік сөзінен басталып, кейін ереже идентификаторымен жалғасып, одан кейін маңыздағы ережелерді таратушы сілтеме-нұсқау – for сөзі қолданып, кейін жеке өзіндік шектеулермен аяқталады.

  Локальды ережелер кілттік атрибуттарды (uniqueness rules) сипаттай алады немесе кейбір маңыздың (domain rules) атрибуттарына қойылатын шектеулерді өрнектейді.

 

9.7  Express тілі: процедуралар мен функциялар

 

  Express тіліндегі процедуралар мен функциялар үлгінің процедуралық бөлігін сипаттауға арналған. Алгоритмдік тілдердегі сияқты мында да формальды және фактілі параметрлердің концепциясы қолданылады. Процедураның сипатталуы procedure қызметтік сөзінен басталып, онымен процедура идентификаторы мен жақшалардағы формальды параметрлер сипаттамасы жалғасады.

 

9.8        STEP-тегі ақпараттық алмасуларды ұйымдастыру

 

Алмасу файлдары (STEP-файлы) бір автоматтандырылған жүйеден басқа жүйеге мәліметтерді беруге қолданылады.

MCAD-та ең көп таралған форматтар - IGES форматтары (ANSI стандарттары),  DFX (Autodesk компаниясында жасалынған стандарт), STEP форматы (ISO 10303.21 стандарты) болды.

STEP-те атрибуттардың нақты мәндерімен алмасу үшін алмасу файлы енгізілді (ISO 10303-21протоколы).

 

9.9 Express-X

 

Семантикалық түрде эквивалентті қолданбалы нысанілер мен элементтер әртүрлі модельдерде қалыптаса алады. Бір-біріне тәуелсіз түрде жұмыс істейтін осы модельдердің авторлары олардың сипатталуы үшін әртүрлі орталарды қолдана алады(мысалға, әртүрлі идентификаторларды). Егер бір-біріне тәуелсіз түрде құрылған модельдерді бірге қолдану және оларды кейбір ортақ модельге жалғау керек болса, онда сәйкестіктері бар параметрлерді сипаттау қажет. Бұндай сипаттаулар үшін Express-X тілі өңделді, бұл тіл ISO 10303-14 стандартымен STEP-ті лингвистикалық қамтамасыз етуге арналып шығарылды.

 

  9.10 Express тілінің кеңейтілуі

 

         Express тілінің мүмкіндіктерінің кеңейтілуі оның әртүрін енгізу жолымен қол жеткізіледі. Осылайша, Express-C тіліне транзакциялар мен оқиғаларды сипаттау мүмкіндіктері қосылады.

  Екі Express-модельдері арасындағы сәйкестікті сипаттау кезінде Express-X пен Express-M тілдері қолданылады.

 

10 дәріс.  STEP стандартының құрылымы. CALS стандартының өзгелері

 

Дәріс  мақсаты: стандарттардың құрылымымен танысу.

Дәріс мазмұны: STEP стандартының құрылымы, Mondate стандарты, Parts Library стандарты,  Stan Der 00-60 стандарты, AECMA S 20 00 M стандарты, AECMAS1000 D стандарты, CAPP стандарты және CAM жүйесі өндірістік өнімінің сапалығын басқаруға арналған.

 

 10.1 STEP стандартының құрылымы

 

STEP стандартын құрған кезде оның мақсаты бірбейнелі сипаттамасын қамтамасыздандыру және әртүрлі дәрежедегі өмірлік циклдік бұйымның түсіндірме мәліметін автоматизациялық жүйеде қолдануға болады. ISO-ны қолданып STEP стандарты құрылған кезде әртүрлі негізгі компаниялар кірістірілді және әртүрлі өнеркәсіптегі мамандар кірістірілді. STEP-тің негізін Express тілі құрайды. Бұл тіл компьютерлер ортасында мәліметті көрсетуге және мәлімет алмастыруға тиімді. Жалпы ол өндірістік өнімнің циклін сипаттайды. Оның қолданылуы өте кең.

STEP-те келесідей негізгі түсініктер қолданылады:

AAM – Application activity model. Бұл қосымшаны орындаудың IDEFO функционалды моделі.

ARM – Application Requirements Model. Бұл модель қолданушының көз қарасы бойынша көрсетілген. Бұнда мәліметтер құралдар есебінде алынуы мүмкін.

AIM – Application Interpreted model; Бұл ARM модель, ол STEP-ке аударылған және ол STEP түсінігінде унифицирленген қатарда қолданылады.

AP – Application Protocol; бұл   STEP стандарты, нақты қосымшаның  ерекшелігін бейнелейді.

SDAI – Standart Data Access Interface; қасында  қолданбалы  жүйені бөлетін  мәліметтер қорына  арналған  бағдарламалық интерфейс (соның ішінде  CAD/CAM  жүйелерімен бірге)  және  Express тілінде көрсетілген. SDAI  мәліметтер қорымен жұмыс істеуге  мүмкіндік беретін  унифицирленген жинағы бар, мекемелер үшін STEP ортасында қосымшалар арасын ауыстыратын  басты мәліметтер  қоры  арқылы  қосуға  қолданылады.

STEP – бұл  стандарттардың  жиынтығы  және  бірнеше том қатарынан тұрады.Томдардың  өзіндік  нөмерлері  бар N және  “N бөлігі ” деген мағынаны білдіреді немесе   ISO 10303-N. Қазіргі  уақытта  жүзден  астам томдар  жасалынды, кейбіреулері жоба ретінде, ал келесілері  ISO стандартымен  бекітілген. 1 том (ISO 10303-1) – енгізетін  стандарт, барлық томдар  жиынтығының  аннотация  рөлін орындайды. Бұл стандартта  терминдердің тізімі  енгізіледі, басқа  стандартта  қолданылатын, мысалы  өнім (product), қосымша (application), жобалық мәліметтер (product data), модель (model), AAM, AIM, ARM модельдері, қолданбалы протокол (AP), интегралданған ресурс (integrated  resource), функционалдық  құрал (unit of functionality-UoF);

11-14 томы –  жазылу тәсілі (Description methods);

21-29 томыорындау тәсілі (Implementation methods);

31-35 томымодельдердің негізгі тестілеулері (Conformance testing methodology and framework);

41-50 томыинтегралданған негізгі  ресурстар (Integrated generic resources);

101-108 томыинтегралданған қолданбалы ресурстар (Integrated application resources);

201-236 томықолданбалы  хаттамалар (Application protocols);

301-332 томы – абстрактілі тестік жинақтар (Abstract test suites);

501-520 томықолданбалы компоненттер (Application interpreted constructs).

 

10.2      Mandate стандарты

     

Mandate стандарты  CALS стандарт  тобына  жатады және мәліметтерді көруге, мекемені функционалдауға  арналған, басқарылатын  аумаққа бөлінген  өндірістік  жүйелермен, өндірістегі мәліметпен алмасатын мекеме үшін  сыртқы мәліметтермен алмастырылады.

      ISO 15531-21 білдіретін, стандарт бөлігі  өндірілетін өнімнің  жалпы көрінісін және  негізгі принциптерінің негізгі  мәліметтерін көрсетеді.

      ISO 15531-31 тoмы  стандарт бөлігі  өндірілетін ресурстың  жалпы көрінісін және  негізгі принциптерінің негізгі  мәліметтерін көрсетеді.

      ISO 15531-41 тoмы  өндірістік мәліметтің ағындарымен басқаруының көрінісі мен негізгі принциптерінен тұрады.

 

10.3      Parts Library стандарты

 

Parts Library стандарты (P-LIB) өндірістік бұйымның стандартты компонент мәліметтерінің  көрінісі мен негізгі принциптерінен тұрады. 

Бұл стандарттарда  көп  қолданылатын  бұйымдар - болттар, подшипниктер, электронды компоненттер және т.б.  Бұларды автоматтандырылған жобалар үшін  әр түрлі жүйелерде  қолданылады. P-LIB интерфейстің және модификация кітапханалық сипаттамасының қолдану ережелерінен тұрады. Стандарт мақсаты – кітапхана бөліктерін жөндеу механизмімен қосымшаны қамсыздандыру болып табылады.

P-LIB стандарты бірнеше бөліктен тұрады.

1 бөлім стандарт сериясының көрініс және негізгі принциптерінен тұрады.

10 бөлім  концептуалдық модель үшін , 24 бөлім кітапхананың логикалық моделін құруға арналған. Ал 26 бөлімінде кітапхананы жеткізушілерді анықтайды, 31 бөлімінде бағдарламалық  интерфейс сипатталады. Хаттамаларды ауыстыру номері  101 бөлімнен басталады, бұл бөлім геометриялық параметрленген ақпараттан тұрады. Ал 102  бөлімі хаттамаларды ауыстыратын келісілген STEP мәліметінен тұрады.

 

  10.4 DEF STAN 00-60 стандарты

 

DEF STAN 00-60 стандарты интегралданған логикалық қолдауға арналған, Ұлыбританияда құрастырылған және іс жүзінде халықаралық стандарт болды. Ол 12 бөлімнен тұрады, логикалық қолдауды анализ бойынша басқаруды, электрондық құжаттандыру, МТО и ТОжР процедураларын сипаттайды.

Ақпараттық үлгінің  және олардың сөздік түріне қатысының негізі мен атрибуттары  стандартпен орнатылған. Әрбір  құралдар мәліметінің нөмірлері болады. Кестелер құралдар мәліметінің бағанасынан құралады. Мысалы, құрылым түрі (физикалық немесе функционалдық), мекеме коды, бұйым нөмірі, бастарту түрі және т.б.

 

10.5 AECMA S2000M стандарты

 

AECMA S2000M стандарты материалды техникалық  қамтамасыздандыру сұрағына арналған, техникалық қызмет көрсету және авиациялық өндірісті жөндеу.  Бұл өзінің жұмысы бойынша DEF STAN 00-60 стандартына жақын болып келеді. Келесі бөлімдерді кодификация, тапсырыстарды басқару, есептеулер, жөндеу қосады. Бұл стандартта МТО ақпараттар моделдері сипатталған.

 

10.6  AECMA S1000D стандарты

 

AECMA S1000D ерекшелігі нормативті құжаттардың техникалық көрсеткіші, авиациялық өндірісте қабылданған (AECMA – European Association of Aerospace Constructors).

 

10.7 CAPP және CAM  жүйелері үшін стандарттары

 

Қолданбалы протокол AP224 – STEP стандарттары, CAPP және CAM  жүйелеріндегі технологиялық үрдістерді жоспарлау үшін арналған.

Қолданбалы протокол  АР238 ЧПУ станоктарына бағдарламасын сипаттауға кезектелген операция  материалды өшіруге мүмкіндік береді.

ISO 6983-1:1982 стандарты  “Мәліметтер форматы басқару жүйесі реттелуімен, түзу сызықты ауысуымен және контур бойынша ауысумен сипатталады“.

    ЧПУ-дің заманауи жүйелерінің көпшілігінің программалануы ISO 6983 (DIN 66025) стандартына негізделген, бірақ бұл стандарт ескірді және ЧПУ-технологиясының дамуын тежеді.

Геометриялық ақпаратты ЧПУ-ы бар станоктарында өңдеуге беру үшін ISO 14649 «Data model for Computerized Numerical Controllers” стандарты мәліметтердің моделіне арналып ұсынылды.

 

10.8       Өнеркәсіптік өнім сапасын басқару стандарттары

 

Сапаны басқару келесі қызмет түрлерін қамтиды:

-  өндірістік процестер туралы және өнім тұтынушыларынан келген ақпараттарды жинау және талдау;

-  мақсаттарды өндеу мен оларды түзету және шешім қабылдау;

-  ресурстарды тарату және қайта тарату.

ISO 9000 сериясының халықаралық стандарттары өнім сапасын басқару

үшін жасалды, оларды өнеркәсіптік өнім мен өндіріске қойылатын экологиялық талаптарды бейнелейтін ISO 14000 сериясының стандарттары толықтырды. Дегенмен, бұл стандарттар STEP стандарттарымен онша байланысты емес, солай бола тұрса да олардың мақсаттары – өнеркәсіптік өндірісті жетілдіру, олардың тиімділігін арттыру – бір-бірімен сәйкес келеді.

ISO келесідей сыртқы стандарттарды ұсынады:

-  ISO 9001 – қызмет ету, өндіру және жобалау кезінде қол жеткізілетін сапа моделі;

-  ISO 9002 – ISO 9001 стандартына қарағанда қысқартылған модель(жобалау процестерінсіз);

-  ISO 9003 – өнімді ақырғы тестілеу кезіндегі сапа моделі. Бұл стандарт өзімен бірге екіншілік стандарттарды да қамтиды;

-  ISO 9000 – негізгі түсініктер мен ISO 9001стандартын іске асыру кезінде қолданылатын жетекшілік;

-  ISO 9004 – сапаны басқару жүйесінің элементтері;

Демеуші стандарттар сапа жүйесін дамыту мен оның қондырғыларына арналған:

-  ISO 10011 – аудит, сапа жүйесі аудитінің критерийлері;

-  ISO 10012 – сапаны метрологиялық растау;

-  ISO 10013 – сапаны басқару бойынша жетекшілікті дамытуға жасалынатын нұсқау.

Бұл стандарттардың бір бөлігі РФ-ның мемлекеттік стандарттарымен бекітілді. Бұлар:

-  ГОСТ Р ИСО 9001-96 «Сапа жүйесі. Жобалауда, өңдеуде, өндірісте, монтаждауда және қызмет көрсетуде сапаны қамтамасыз ету үлгісі».

-  ГОСТ Р ИСО 9002-96 «Сапа жүйесі. Өндірісте, монтаждауда және қызмет көрсетуде сапаны қамтамасыз ету үлгісі».

-  ГОСТ Р ИСО 9003-96 «Сапа жүйесі. Соңғы бақылауда және сынақтан өткізулерде сапаны қамтамасыз ету үлгісі».

Қазіргі кезде ISO сериясының стандарты  жаңа  ISO 9000:2000 Quality management systems (Сапаны басқау жүйелері) атауымен ауыстырылды. Олардың құрамына келесі құжаттар кіреді:

-  ISO 9000:2000 Fundamentals and vocabulary (Негіздер және терминология);

-  ISO 9001:2000 Requirements (Сапа жүйелеріне қойылатын талаптар);

-  ISO 9002:2000 Guidelines for performance improvement (Дамыту бойынша жетекшілік).

Жаңа түрінің ескіге қарағандағы негізгі артықшылығы стандарттарды іс жүзінде қолдануды жеңілдетеді және олардың жоғары үйлесімділігін қамтамасыз етеді.

 

11  дәріс. STEP-тегі интеграцияланған ресурстар, компоненттер және қолданбалы хаттамалар

 

Дәріс мақсаты: интеграцияланған ресурстар мен хаттамалар

Дәріс мазмұны: STEP-тегі интеграцияланған ресурстар мен қоспалар, STEP-тегі қолданбалы хаттамалар, CALS-тың бағдарламалық қамтамасыз етудің жалпы есептері

 

11.1  STEP-тегі интеграцияланған ресурстар мен компоненттер

 

Қолданбалы хаттамаларда бір қосымшаға қарағанда көбірек кездесетін ақпараттық модельдердің типтік үзінділері кеңінен қолданылады. Бұл үзінділер интеграцияланған жалпы және қолданбалы ресурстар деп аталады.

  STEP стандарттарының төртінші тобы (41-50 нөмірлері бар томының) – «Интеграцияланған жалпы ресурстар» қосымшаларға арналған модельдердің жалпы бөліктерін сипаттайды.

  101-ден 199-ға дейінгі нөмірлері бар томдар интеграцияланған қолданбалы ресурстар деп аталатын (Integrated application resources) арнайы орталарға арналған құжаттар үшін шығарылды.

  501-ден басталатын нөмірлері бар стандарттар тобы қолданбалы хаттамалар мен интеграцияланған ресурстар қатарында жиі қолданылатын кейбір нақты типтік нысандар мен құрылымдардың  геометриялық элементтері мен модельдері туралы мәліметтерді сипаттауға арналған. Мысалы, геометриялық нысандарды Безье немесе В-сплайн формалары түрінде сипаттау көптеген қолданбалы хаттамаларда қолданыла алады. Сондықтан осы секілді жалпы сипаттаулар қолданбалы компоненттер тобына аударылды. 

 

11.2  STEP қолданбалы хаттамалары

 

STEP стандарттарына енгізілген қолданбалы хаттамалары қосымшалардың ерекшеліктерін бір мағыналы түсіну үшін ақпаратты модельдердің әр түрлі қолданушылары арқылы қолданылады.

STEP-тегі қолданбалы хаттамалар деп нақты бір қосымшаның ақпаратты моделін атайды, ол қосымшада бар көптеген толық маңыздың үлкен дәрежесін суреттейді. Атрибуттарды қоса алғанда және де EXPRESS тілінің тәсілдерімен көрсетілген. Болжап айтқанда, бұл үлгінің құрамында сәйкесінше қосымшаның кез келген нақты есебінің мәліметтерінің сипаттамасы бар, яғни практикалық ақпараттық моделінің қолданбалы есебінің жекеменшік қолданбалы протоколы болады. Басқа сөзбен айтқанда, қолданбалы протокол қосымшаның онтологиясын көрсетеді. Онтологияның түсінігі бойынша ол концепциялардың, нысандардың, қарым-қатынастардың, тежеулердің жиынтығы, нақты пәндік саланың мағынасын көрсетеді.

201-ден басталатын нөмірі бар томдар ISO 1033 стандартындағы қолданбалы протоколдан тұрады. Қолданбалы хаттамаларды қысқаша АР деп белгілейді және жанында нөмірі көрсетіледі, (мысалғаАР203, АР214). STEP-тің қолданбалы жүйемен байланысын оның істеліп жатқан мәліметінің бейнесі АР-мен байланысқан болуы керек.

Төменде қолданбалы протоколдың нақты уақытқа байланысты қысқа сипаттама берілген. Олардың саны жетілдіру кезінде жаңа хаттамалар арасында көбеюі мүмкін.

AP-201. EXPLICIT DRAUHTING: нақты сызба. Хаттамаларды қолданған кезде оның мынандай:  сызба кұрылымы, аннотация, геометриялық бөлшектің формасы, топтастыру сияқты түсініктерді пайдалануы. Оның ерекшелігі, нақтылығы, беттің саны, орындаушы мекеме, қалыңдығы, түрі және т.б. маңызының құрамына кіреді.

AP-202. ASSIOCATIVE DRAUHTING: ассоциативтік сызба. Протокол, конструкторлық құжаттаманың бейнесіне байланысты. Протоколда мәліметтер мәнерлілігін, айтарлықтай шамада АР-201 мәліметтер протоколымен қиылысады және UOF бойынша келесідей бейнелермен топтастырылған:

-құжаттама құрылымы (иерархиялық, тақырыптамалық, қолды нақтылайтын);

-бұйыммен байланысы (версия дайындаушы);

-аннотацияның бейнелеу бұйымы (2D және 3D CAD-модель);

-үлгінің байланысы оның визуалдауымен (масштаб);

-аннотацияның формасы (аннотацияның орналасқан жері, символы, толтырылған ұстанымы);

-құжаттарды хаттау (әріп, түс);

-өлшемдері (кіру рұқсаты);

-бөлшектерді мынадай басқа белгілерімен топтастыру.

АР-203. CONFIGURATION CONTROLLED DESIGN: конфигурацияның басқару жобасы. Бұл басты бір қолданбалы протокол. Онда бірыңғай геометриялық модель, атрибуттар және ерекшеліктер, жинағы, 3D сыртқы бірнеше кластарға бөлінген: басқару параметрлерінің версиялары және құжаттамаға өзгеріс кіргізілген және т.б.

AP-204. MEXANICAL DESIGN USING BOUNDARY REPRESENTATION:  конструктивтік механикалық бұйымның негізіндегі қатаң модель.

Протоколда мынадай негіздер енгізілген: бұйым аты, шифр, версия, жинақтау түйіні, модель (қарапайым немесе әмбебап BREP модель), түсі, ендік сызығының елесі және т.б.

AP-207. SHEET METAL DIE PLANNING AND DESIGN: штампты жобалау.

АР-209. COMPROSITE AND METALICC STRUCTURAL ANALYSYS AND RELATED DESIGN: композиттік анализ және металдық құрылысы; Геометрияның мәліметтер құрамалауы және зерттеуді басқару конфигурациясының мәліметтері (мысалға, соңғы элементтер әдісі бойынша). Статикалық және жиілік зерттеуін қолдайды. 3D сеткалық модель МКЭ-ны сұрыптау үшін, құрылым құрамасына анықтама енгізіледі.

AP-210. ELECTRONIC ASSEMBLY, INTERCONNECT AND PACKAGING DESIGN: қиыстыру және электрондық аппаратураның жобасының өзара байланысы, конфигурацияны басқару және басылатын платаның көрініс мәліметі және оның жобасын жинақтау және өндірістік сатысына жіберілген мәліметтер. Протоколда кейіптеу туралы мәліметтер мен дайындалатын материал, компоненттерді тарату және шегі бар, шығарып салу және бөлектеу беті, жобаға өзгеріс енгізу және тағы басқалары қолданылады.

AP-212. ELECTROTECHNICAL DESIGN AND INSTALLATION; жоспарлау және монтаждау электротехникасының өнімі. Протоколда электротехниканың жүйесін жобалау, монтаждау, жеткізу сатысында сипатталады.

AP-214. CORE DATA FOR AUTOMATIVE MECHANICAL DESIGN PROGRESS; автомобильдік бөлшектерді механикалық жобалаудың негізгі мәліметтері. Көрініске арналған құралдары бар мәліметтер құрылымы бойынша және геометриялық бұйым, жобалық көрсетілім, үлгілеу, өндірістік үрдіс (сандық басқару, материалдар) және де тағы басқалары қарастырылады.

AP-215. SHIP ARRANGEMENT: кеменің бөліктерінің орналасуы. Кеңістікте белгіленген бөлшектің декомпозициясы үшін (мысалға, жүкті қырқу, машиналық бөлім, каютаның, іріктеудің), сыртқы түрі және тағы басқа аспектілері ұсталынады.

AP-216. SHIP MOULDED FORM: кеме үлгісі. Ортақ сипаттамалары -өлшемдері, гидростатика, созылған ішкі беті, геометриялық қондырма бейнеленеді.

AP-218. SHIP STRUCTURES: кеме құрылғысы. Осы қосымшада кеменің ішкі құрылғысының сипаттамасы қарастырылады. 

  AP-221. Functional data and their schematic representation for process plant: функционалды модель және оның өндірістік үрдістер үшін сұлбалық көрсетілімі. Бұл протокол химиялық, мұнай өңдеу өндірісі, атом энергетика кәсіпорындарының иерархиялық құрылымын сипаттауға арналған. Мұнда өзіндегі жабдықтың құрамы, құбырлар жүйесі, ағындар сипаттамасы қарастырылады.

  AP-223. Exchange of design and manufacturing product information for casting parts; құймалы өндіріс үшін жобалы және технологиялық мәліметтермен алмасу. Бұл протоколда қосымшаның келесі аспектілері:  құйма құм түрінде, құйма үрдістерін үлгілеу, құймалы жабдықтар мен материалдар, балқу, құю, суыту, бақылау және тестілеу қарастырылған.

  AP-224. Mechanical product definition for process plans using machining features; станоктық өңдеуді жоспарлау үшін механикалық детальдардың сипаттамасы. Мұнда детальдардың (мысалы, тесіктердің, бұршақтардың, бұрғылардың) құрылысының ерекшеліктерін сипаттайтын, өңдеу сапасына талаптарын, материалдар қасиеттерін, геометриялық формасын сипаттауға арналған құралдар бар.

AP-225. Building elements using explicit shape representation: құрылыс элементтері және оның айқын формасының көрсетілімімен бірге алғанда қарастырылады.

  AP-227. Plant spatial configuration: кәсіпорындардың кеңістіктік конфигурациясы.

  AP-232. Technical data packaging core information and exchange; техникалық мәліметтердің көрсетілімі және алмасуы. Бұл протокол әртүрлі жобалаушы жүйенің мәліметтерін басқару жүйесінің өзара әрекеттеріне арналған. Сипаттаушы нысандар ретінде жобалаушы мәліметтер қызмет етеді, ол қолданбалы хаттамалар құралдары ретінде де, және STEP стандарттарына сәйкес емес ретінде де көрсетіледі. Бұлар сызбалар, ЧПУ бар жабдыққа арналған бағдарламалар, жобалаушы нысандардың модельдері, ерекшеліктері, және т.б. бизнес-құжаттамалары.

  AP-233. Systems engineering data representation – инженерлік мәліметтердің көрсетілу жүйесі. Бұл жерде мәліметтер (функционалдық бірліктер), жүйенің күйін бейнелейтін және оның параметрлері (мысалы, құны, өнімділік, сенімділік, технологиялылығы, бақылау жарамдылығы, т.с.с ) бір-бірімен өнімге деген талаптары, оның функционалды архитектурасы, мінез-құлығы, конфигурацияны басқаруы арқылы байланысқан түрінде айтылған. Бұнда мөлшерлемелік және де лингвистикалық айнымалылар өлшеу бірліктерімен бірге көрсетіледі.

  AP-235. Materials information for the design and verification of products – бұйымды жобалау және верификациялау үшін материалдар туралы мәліметтер.

  AP-236. Furniture product data and project data: қондырғы және оның жобасы туралы мәлімет.

  AP-237. Fluid dynamics – гидрогазодинамика.

  AP-238. Application interpreted model for computerized numerical controllers; протокол сандық бағдарламалық басқару сұрақтарына арналған.

  AP-239. Product life cycle support; - өнеркәсіптік бұйымдардың өмірлік айналымын ақпараттық қолдауға қатысы бар ұғымдар сипатталады.

  AP-240. Process plans for machined products – технологиялық үрдістерді жобалау.

 

11.3 CALS-технологиясының бағдарламалық қамтамасыздандыруы

 

CALS-технологиясының бағдарламалық қамтамасыздандыруы өнеркәсіптік автоматтандырылған жүйе үшін интегралдаушы ақпараттық ортаны құруды және қолдауды қамтамасыз ету функцияларын орындауы қажет. Біріншіден, бұл мәліметтерді басқару функциясы, ол бұйымдардың өмірлік айналым кезеңдерінде әр-түрлі автоматтандырылған жүйе және қосалқы жүйе арқылы бөлінеді. Бұл функциялар қазіргі уақытта PLM өмірлік айналымын басқару жүйесін немесе жобалау кезеңінде – PDM жобалау мәліметтерінің басқару жүйесін орындайды.

Екіншіден, бұл бөлінген желілік ортада мәліметтерді және бағдарламаларды, ақпараттарды қорғау функциясын қоса алғанда, басқару функциясы. Бұл функциялар мынадай бөлінген есептеулер технологиясында іске асады, RPC рәсімдерінің алысталған шақыруы, CORBA нысанды сұранымдардың делдалы негізіндегі архитектура, COM/DCOM нысанды моделі, SOAP технологиясы және т.б.

Үшіншіден, бұл бұйымдарды логистикалық қолдау бағдарламалық құралдары, күрделі техникаға қызмет көрсету және бұйымдарды жөндеу мен ережелері қызмет етуші персоналға оқып үйрету, сонымен қатар интерактивті электронды техникалық басшылығымен (ИЭТБ) ұсынылған, арнайы инструменталды құралдар көмегімен CALS-жүйесінде құрылған.

Төртіншіден,CALS-технологиясының бағдарламалық қамтамасыз етуіне Express тілін қолдана отырып, мәліметтерді үлгілеу мен ауыстырудың көп санды қолдау құралдарын енгізуге болады. Бұны STEP-құралдары (STEP Tools) деп бір атауға біріктіруге болады. STEP-құралдарына Express тілімен байланысқан редакторлар, компиляторлар, визуализаторлар, анализаторлар және т.б. кіреді.

  Бөлінген есептеулер технологиясы және оның бағдарламалық қамтамасыздандыруы CALS-қосымшасында қолданылады, бірақ ерекше бола алмайды. Сондықтан CALS БҚ-дың негізгі компоненттері PDM жүйелері (немесе олардың дамуы CPC пен PLM жүйелері түрінде) және интерактивті электронды техникалық басшылығы (IETM) болады.

  PDM жүйелері айрықша жобалауды ақпараттық қамтамасыздандыру үшін арналған – жобалау туралы ақпаратты реттеу, сәйкес құжаттарды, ерекшеліктерді және мәліметтерді көрсетудің басқа түрлерін қоса алғанда басқару, әртүрлі атрибуттарға байланысты мәліметтерге қолжеткізуін қамтамасыз ететін, жобаның иерархиялық құрылымына байланысты навигациясы. PDM жүйелерінің қатарында ақпараттық байланыстар тек ішкі САПР қолданылмайды, сонымен қатар өндірістік және маркетингтік құжаттамалармен бірге қолданылады. Аналогтық жүйелер, үлкен өлшемде ERP, SCM, CRM және т.б. жүйелерде ақпараттарды басқаруға бағдарланған, оларды EDM (Enterprise Data Management) жүйелері деп жиі атайды.

  Бағдарлама – ақпараттық құрылғылардың автоматтандырылған жүйелерін өндіруге соңғы кездері көптеген компаниялардың күш-жігері электронды бизнес (E-commerce) жүйесін құруға бағытталған.  Дамыған жүйелер негізінде E-commerce бүкіл өмірлік циклдегі бұйымды басқару, мысалы, CALS – технологиялары, PDM және CPC құрылғыларынан тұрады.

 

12  дәріс. Автоматты басқару жүйесі

 

Дәріс мақсаты: АБЖ құрылымы, АБЖ-ны жобалаудың заманауи қадамдары.

Дәріс мазмұны: кіріспе, өндіріс типтері және бұйымды орнықтандыру стратегиялары, реинжинеринг, референтті үлгі, бизнес-үрдістерді үлгілеу, үлгілі қадамдар, ITIL, кросс-платформалық қосымша.

 

Өндірістің дамуы өндіретін өнімнің әртүрлі өсуімен, технологиялық үрдістер және процедуралық басқарулармен жалғасады. Бұл процедуралар автоматты басқару жүйелерінде орындалады.

Автоматты басқару жүйесі: кәсіпорынды автоматты басқару жүйелеріне және үрдістерді автоматты басқару жүйелеріне бөлінеді.

ERP жүйелері модульдік құрылымнан тұрады, мұнда жүйе бөлігін логистикалар, өндірісті басқару, қаржымен, дербес және т.б. жоспарлайды. ERP технологиясын оқып-үйрену экономика саласының алғашқы білімін орнықтандырудан және өндірісті жобалаудан, мәліметтер қорын, үздік математикамен, интеллектуалды жүйемен байланысты.

АБЖ жүйелерін үздікті және үздіксіз өндірісте айырады. Бұл жүйелерде бақылау іске асады және реттегіш үрдісінің параметрлері технологиялық құрылғыларды сандық басқару үшін бағдарламалар орындалады.

 

12.1 Өндіріс типтері және бұйымды орнықтандыру  стратегиялары

 

Өндіріс типі бұйымды орнықтандыру стратегиясымен және өндіріс үрдістерімен анықталады.

Бұйымды орнықтандыру стратегиясы орнықты клиенттердің сұраныстарын қанағаттандырумен анықталады. Оларға келесі стратегиялар жатады:

-  қоймада өндіру ( MTS – Manufacture-To-Stock);

-  типтік компоненттерден тапсырысқа жиын ( АТО – Assemble-To-Order);

-  тапсырысқа өндіру. Бұл жағдайда қоймада өндіру материалдық қорының болуы;

-  тапсырысқа ETO ( Engineer – To – Order ) жасау, бірлік өндіруге сипатталған, өндірілген цикл бұйымды жасаудың конструкторлық кезеңінен басталады.

Үрдісті орнықтандыру стратегиялары:

-  қарқынды өндіріс;

-  әмбебеп өндіріс;

-  орнықты өндіріс.

Өндіріс түрлері күнтізбелі жоспарларды өткізу жүйесінің типімен және  өндірісті жедел басқарумен өзгешеленеді.

Жүйенің мынадай типтері бар:

-  тапсырыстардың көбеюі;

-  шикізаттың түсуі; және операциялар арасындағы өткел былай жоспарланады: бұйым шығысқа тек тапсырысқа керек кезде шығуы керек;

-  тапсырыстарды минимизациялау.

 

12.2   Реинжиниринг

 

Реинжиниринг (BRP – Business process reengineering) - өндірістің ақпараттық құрылымдарын түрлендіру үрдісі, функционалдық үрдістердің өзгеруі, өндірістің жүйелері мен ережелері.

Өндірісте реинжинириялық шараларды өткізуге кеңес беріледі. Реинжинирингтің негізгі кезеңдері:

  -  реинжинирингті өткізу стратегиялары және оны түсіндіру;

  -  өндірістің бизнес-үрдісін анықтау;

  -  реинжинирингке бизнес-үрдістерді таңдау;

  -  бизнес-үрдістерді талдау және құру.

Мекеме  реинженирингі өзіне бизнес-үрдісін қосады. Бизнес-үрдісін құрар алдында, мекеменің  қандай  көрсеткіштерімен бағаланатынын анықтап  және “To be” моделін құру керек.

Құрылған  үлгінің  негізінде  мекеменің құрылымының  синтезі  орындалады, құжатайналымының жүйесі анықталады, жұмысшылардың жұмыс істеу  әдістемесі құрылады. Бизнес-үрдісін үлгілеу  үшін  концептуалды  үлгінің  IDEF0, IDEF3, UML моделін, Петри желісі әдісін  қолданады.

 

12.3   Референтті модель

 

 Референтті  модельдер – бизнес  мекемесінің  эталонды схемасы, дүние жүзі бойынша әр түрлі компаниялардың тәжірибелерінің негізінде, қандай да бір дәл бизнес-үрдіске құрылады. Олар өздеріне  мекеме басқаруын тәжірибеде тексерілген тәсілдері мен процедураларды қосады. Референтті  модельдер  дайын болған функциялар мен үрдістер негізі  арқылы мекемелерге өздерінің үлгілерін  құруға  мүмкіндік береді. Референтті  модельдер  - аналогты жоба.

12.4 Бизнес-үрдісін үлгілеу

 

АСУП жобасы (ERP жүйесі) үш қадамнан тұрады:

-  мекеменің бизнесін үлгілеу оның дамуы үшін жоспар және корпоративті ақпаратты жүйесі;

-  пилотты тестілеу және  болашақ жүйенің  прототипін құру;

-  АСУП орау және өндірісті эксплуатациялық жүйеге  шығару.

         Бизнес-үрдісін  үлгілеу  формальды, түсінікті  және барлығына қызықтыратын жақтың мекемелерінің үрдісін  сипаттау және олардың өзара материалды, қаржылық және ақпаратты ағындар арқылы  байланысына әкеледі. Бизнес моделін құрарда кеңесшілердің түсінікті аппараты құрылады және мекемелердің басшылары АСУП-ның қалай істейтінін бір көзқараспен қарауға рұқсат береді.

         Үш деңгейлі үлгілеудің қажеттігі үш өзара байланысқан мекеме түрлерімен анықталады:

  А түрі - бизнес-үрдісін орындау, мекеменің негізгі есептерін іске асырады. А түрінің сипаттамасы физикалық модельмен аты ауыстырылады. Бизнес-үрдісін орындау тәсілінің бірі АСУП және сапа менеджментінің жүйесі.

  В түрі – логикалық үлгілеу болып табылады, А түрін жақсартуға арналған. Логикалық үлгілеу мекеменің бизнес-үрдісінің жобасы және анализіне байланысты. Логикалық үлгілеу мекеменің қазіргі кездегі және керекті бизнес-үрдісінің сипаттамасын көрсетеді. UML тілінде және IDEF1X ерекшелігі арқылы құру модельдері логикалық үлгілеудің тәсілдері болып табылады. Мекеме, ақпаратты көмекке сүйене отырып жасамаса, олар бизнес-үрдісінен нақты нәтиже ала алмайды. Сол себепті, таңдалған дамыту курсы бойынша АСУП мекеменің  физикалық моделін әрі қарай дамыту керек.

С түрі – концептуалды үлгілеу болып табылады, В түрін жақсартуға арналған (ERP, CALS, ИСО 9001:2000 т.с.с) әлемдік басқару стандарты бойынша бақылап отыру керек. IDEF0 функционалдық моделі бойынша жүзеге асады. UML және IDEF0 модельдерімен бірге мекеменің бизнес-үрдісін үлгілеуге басқа үлгілеудің  графикалық  тәсілдерінің қолдануын анықтайды. Бұл бағалылық тізбегінің диаграммалары  (VCD – Value Chain Diagram), үрдіс тізбегінің басқару оқиғасы (EPC – Event-driven Process Chain), ағындарды сипаттайтын диаграммалар (PFDD – Process Flow Description Diargams).

Логикалық модельден физикалық модельге  ауысу Rational Rose және ERwin  жүйесінің көмегімен орындалады. Логикалық үлгінің класы IDEF1X реляционды моделі арқылы түрленеді және мәліметтер базасының құрылымының сипаттамасымен құрылады.

Rational Rose үлгілеу тәсілі  Rational SDA  тізім генераторымен бірге логикалық модельден  мекеменің бизнес логикасының  алдыңғы сипатталған құжат шаблонын құрады.

Үшінші қадамда АСУП-ны енгізу нормативті үлгілеу арқылы орындалады. Нормативті үлгілеу мағынасында мекеме үрдісінің уақытша және құндық сипаттамасымен түсіндіріледі.

 

12.5 Процестік жақындау

 

Процестік жақындау мекемені басқару және өнімнің сапасын қамтамасыз ету, қызмет етуді бизнес-үрдісінің ортасына қояды және функционалды жақындаудың альтернативасы болып табылады. Процесті-қалыптасқан басқару үрдістердің өзара байланысын түсіндіреді және мекеме құрылымымен құрылады, өнім сапасымен және керекті класының бизнес-үрдісінің сапасымен сәйкесінше қамтамасыз етеді.

 

12.6 ITIL

 

ITL (UT инфрақұрылымының кітапханасы) – алдыңғы қатарлы, озық тәжірибеге негізделген және ұйымның ақпаратты инфрақұрылымын басқаруға үрдісті әдістемені қолданатын UT қызметін басқарудың әдістеме ғылымы.

OGC Ұлыбритания үкіметінің коммерция департаментімен өңделеді(The office of government Commerce), ITIL-ға Ұлыбритания үкіметінің сауда бөлімімен өңделген, басылымдар мен кітаптар қатарында көрсетілген, мемлекеттік және жеке меншік қоғамдық ұйымдардың тәжірибелерін жалпылау мен тәсілдері кіреді.  Алғашында (80 жылдардың аяғында) кітапхананың құрамында 60 шақты кітап болды.

Кітапханадағы сипатталған үрдістерді жүзеге асыру үшін нарықта бағдарламалық өнімдер бар. ITIL-дің ең танымал бөлігі – демеушілікті және UT сервистерді көрсетуді қамтамасыз ететін, ITSM – кітапханасының негізгі бөлігін құрайтын 10 базалық үрдістер.

Сервистер келесі жолдармен тасымалданады (Service Delivery):

-         сервистің деңгейін басқару (Service Level Management);

-         мүмкіншіліктерді басқару (Capacity Management);

-         үздіксіздікті басқару (Continuity Management);

-         шығындарды басқару (Cost Management);

-         мүмкіндікті басқару (доступность) (Availability Management);

Сервистерді демеу (Service Support):

-         инцидентті(жанжал, қақтығыс) басқару (Incident Management);

-         түйінді басқару (Problem Management);

-         конфигурацияны басқару (Configuration Management);

-         релиздерді басқару (Software Control and Distribution);

-         өзгерістерді басқару (Change Management).

        ITSM (IT Service Management) – IT қызметтерге демеушілікті және оларды көрсетудің үрдісті әдістемесін сипаттайтын ITIL кітапханасының ішкі жиыны. Дәстүрлі технологиялық әдістемеге қарағанда  ITSM олардың өздеріне емес,  ақпараттық технологияның көмегімен пайдаланушы қолданатын қызметтеріне, клиентке, оның қажеттіліктеріне зер салу керектігін айтады. Бұл кезде қызметтерді қолданудың үрдісті ұйымы және SLA қызмет деңгейі туралы келіссөзде айтылған қолайлылық параметрлерінің бар болуы IT бөлімшелеріне сапалы қызмет түрлерін жасауға, өлшеуге және олардың сапасын жақсартуға рұқсат береді.

 

12.7 Кроссплатформалық қосымшалар

 

Бүгінгі көпшілік аналитиктер, басшылар және корпоративті ақпараттық жүйелерді құрастырушылардың ойлары бойынша, IT жобалардың қолайлылығының ары қарай өсуінің бірден-бір маңызды кілті -  функционалды ерекшеліктері бойынша жүйелерді құрудан оларды өңдеудің үрдісті принципіне дейін ауысуы болып табылады.

 Бұл идеяны жүзеге асыру үшін кросс-платформалы қосымшаларды құру керек болды (BPF – Business Process Fusion Cross-Component Applications). Ол – берілген кәсіпорынға негізді құрайтын бизнес-үрдісті тез енгізуге арналған ашық сәулеті бар корпоративті ақпараттық қосымшаның жаңа класы.

BPF қосымшалар қызметкерлерді, білімдерді және іс қағаздарды, мұраға қалған жүйелерді, серіктестерді және тапсырыс берушілерді бір нышанға біріктіреді. Ол сенімді, иілгіш және қалыпқа келтіріледі. Бүгінгі кәсіпорынның корпоративті жүйесінің қажет болуына қарай жалпы бағдарламаның платформасына орнатылатын бөлек BPF қосымшалардан құрылады.

BPF қосымшалар кәсіпорын бизнесінің маңызды аспектілерін тез әрі арзан автоматтандыруға рұқсат береді.

 

13 дәріс. Кәсіпорынды басқару. ERP-жүйешелері.

 

Дәріс мақсаты:   жоспардың құрылымы. ERP-жүйешелері

Дәріс мазмұны: өндірістің жоспары, MRP/ERP-ге кіріспе, ERP жүйелеріндегі жоспарлау, BOM бұйымының ерекшелігі. CRM – тапсырыс берушілермен өзара қарым-қатынас жүйелері. SCM жүйелері, CRP-жүйелерінің көмегімен өндірістік қуаттарды жоспарлау, өндірістік орындаушы МЕS-жүйесі.

 

13.1 Өндірістің жоспары

 

Өндірістік қызмет бірнеше жоспар түрімен реттеледі. Ең күрделісі және ұзақ мерзімдісі стратегиялық жоспарлау болып табылады. Стратегиялық жоспарлаудың горизонты – бірнеше жыл.

Бизнес-жоспарлар әдетте келесі аспектілер бойынша мәселелерден тұрады: мерзімдер, өнімнің мөлшері, оның сапасы, шығындар мен кірістер.  Жоспарлау горизонты  1-2 жыл, жоспарлау интервалы – бір ай.

Сату мен операция жоспарының реті негізгі календарлық немесе 1 тоқсан жоспармен нақтыланады (MPS – Master production schedule), кейде негізгі өндірістік жоспар-графигі деп те аталады. Жоспарлау горизонтымен бірге әр ай бойынша тоқсаннан жылға дейін құрылады, онда шығарылатын бұйымның көлемі мен мерзімі көрсетіледі, қажетті өндірістік қуат та саналады.

Өндірісті жедел басқарудың жоспары (Production Activity Control) 1-4 аптаға дейінгі аралықта құрылады.  Олардың басқа түрлеріне материалдарға қажеттілік (MRP), ресурстық қамтамасыздандыру (DRP) және сатып алу жоспарлары жатады. 

Олар өзара иерархиялық деңгейлерге бөлінеді. Ресурспен қамтамасыз етуді жоспарлауда ресурстардың келесі түрлері қолданылады:

13.1 сурет - Жоспарлау құрылымы

 

13.2 MRP/ERP жоспарларына кіріспе

 

Enterprise Resource Planning (ERP) әдістемесі, яғни мекеме ресурстарын жоспарлау – мекемелердің материалдарға қажеттілігін жоспарлауды қамтамасыз ететін Material Requirement Planning (MRP) тұжырымдамасынан бастау алатын бірізді дамудың нәтижесі болып табылады.

MRP-нің артықшылығы жинақтаушылардың, жартылай фабрикаттардың немесе  шикізаттың қоймалық қорларының, сонымен қатар өндірістің тікелей басқа да салаларында кездесетін осыған ұқсас қорларының шығындарын азайтуда болып табылады. Осы тұжырымдаманың негізінде Bill Of Material(BOM) түсінігі жатыр, яғни мекеме үшін шикізатқа, жинақтаушыларға, жартылай фабрикаттарға және т.б. ішкі сұраныстың дайын өнімді шығару жоспарына (іске асыру бюджеті) тәуелділігін көрсететін өнімнің құжаты болып табылады. Осы кезде уақыт факторы өте маңызды рөл атқарады, сондықтан материалдардың уақтылы жеткізілмеуі дайын өнімді шығару жоспарының орындалмауына әкеп соқтыруы мүмкін.

MRP тұжырымдамасының мекемеде іске асырылуын жақтайтын ақпараттық жүйеге өндірістік үрдістердің уақыттық тәуелділігін есептеу үшін дайын өнімді шығару технологиясын(технологиялық тізбек), яғни технологиялық операциялардың тізбектілігі мен ұзақтығын  білу қажет. Дайын өнім шығару, BOM және технологиялық тізбектің жоспарлары негізінде MRP-жүйесінде сол немесе басқа да технологиялық операциялардың нақты орындалу мерзімдеріне тәуелділікте материалдық қажеттіліктерге есептеу жүргізіледі.

Бірақ MRP әдістемесінің едәуір кемшілігі бар. Материалдық қажеттілікті есептеуде өндірістік қуаттардың өтелімі мен жүктемесі, жұмысшы күшінің құны, тұтынылған энергия және т.б. ескерілмейді. Сондықтан MRP-ні логикалық түрде дамыту үшін қысқаша атауы MRPII болып келетін Manufacturing Resourse Planning тұжырымдамасы өңделген болатын (өндірістік ресурстардың жоспарлануы). MRPII жүйесінде мекеменің барлық өндірістік ресурстарын: шикізат, жинақтаушылар, материалдар, жабдықтар, адам ресурстары, тұтынылатын энергияның барлық түрлері және т.б. жоспарлауға болады.

   MRPII-ге мекеменің басқа да шығындарын есепке алу мен оларды басқару мүмкіндіктері де біртіндеп енгізілді. Осылайша кейде Enterprise-wide Resource Planning (ресурстарды мекеме көлемінде жоспарлау) деп те аталып жүрген ERP тұжырымдамасы пайда болды. ERP әдістемесінің негізінде жұмыскерді басқару туралы, өндіріс және тағы да басқалар туралы мәліметтер мен қаржылық ақпараттарды, сонымен бірге бизнесті жүргізу үрдісінде мекеменің жинаған барлық іскерлік ақпараттарын қамтитын мәліметтерді бірлік түрде сақтау (repository) принципі жатыр. Бұл дегеніміз мәліметтерді бір ақпараттық жүйеден екінші жүйеге тасымалдау қажеттілігін шектеп, жоспарлаудың, үлгілеудің және сараптаудың қосымша мүмкіндіктерін туғызады. Бұдан басқа, сәйкес өкілдікке ие болған барлық жұмысшылар дәл осы мекеме орнатқан ақпараттың кез-келген бөлігіне біруақытта қол жеткізе алады.

 

13.3 ERP жүйелеріндегі жоспарлау

 

ERP жүйелерінде тура жоспарлау, келісім жасау, жоспарларды жедел түрде түзету, сонымен қатар мекеменің өндірістік буындарының, мекемені жабдықтаушы буындар мен өткізу буындарының әрекеттері қарастырылады.

Жоспарлау жүйешесі келесі негізгі функцияларды атқарады:

-       Product Line Planning (PLP) – тауарлық-номенклатуралық топтарды қаржылық жоспарлау;

-       Distribution Resource Planning (DRP) – ресурстарды таратуды жоспарлау;

-       Materials Requirements Planning (MRP) – материалдарға қажеттілікті жоспарлау;

-       Capacity Requirements Planning (CRP) – қуат қажеттілігін жоспарлау.

Белгілі уақыт аралығын (интервалды) құрайтын жобалар күнтізбесі:

-  Әр айды және әр тоқсанды құрайтын сату, операция және ТНГ жобалары 1-2 жылда қарастырылады.

-  Кәсіпорынның басты күнтізбелік және негізгі кестелік жобалары (Master Production Schedule), тоқсанға немесе жылға апталық және айлық жобаларды құрайды.

-  Кәсіпорындағы жедел басқару жобалары 1-4 апта аралық біркүндік жобаны құрайды (Production Activity Control).

-  MRP өнімдеріне қажеттілік жобалары.

-  DRP ресурстарды қолдану жобасы.

-  CRP қуаттылық жобалары.

 

13.4 BOM бұйымдарының ерекшеліктері

 

Бұйым ретінде қолданылатын материалдар бөлшектер және құрама бірліктер көрсеткіштері  BOM деп аталатын өзіндік маңыз ретінде көрсетіледі. BOM – (Bill of  Materials). BOM ұғымы MRP концепциясы негізінде жатыр. Бұйымдар көрсеткіштерінің мысалдары 1 кестеде көрсетілген. Оның ерекшеліктеріне бұйымды құрайтын барлық құрамалар (компоненттер) көрсетілген. Сонымен қатар, қолданылатын құрамалардың басты бұйымдарының түрлері және қандай шамада керек екендігі кіреді. Осындай тізімдер 2 кестеде көрсетілген.

 

1кесте

Құрама

Құрама аты

Шығын нормасы

Өлшем бірлігі

 

2кесте

Бастапқы бұйым

Құрама аты

Шығын нормасы

Өлшем бірлігі

  

         13.5 CRM- қолданушылардың байланыс жүйесі

 

CRM жүйесі – бұл компания клиенттермен байланысты кіріске мәлімет беретін жүйе. Ал шығысқа компанияның тәртібіне ықпалды бүтіндей немесе тәртібінің бөлек элементтері туралы мәлімет береді. Басқаша айтқанда, CRM жүйесі – бұл клиенттердің мәліметтері туралы база орталығы. Және ол теру анықтамасы. Ол біріншіден клиенттен мәлімет жинауға, екіншіден оны өңдеуге, үшіншіден осы мәліметтер туралы анықтама жасауға немесе осы жиналған мәліметті реттеуге қолайлы.

 

   13.6 SCM жүйесі

 

SCM жүйесі ол мәліметтерді қолайлы түрде басқаруға және мәліметтердің өңдеушілерден және өнімнің сатылуына дейін қамтамасыз етілуін қадағалайды.

 

 

   13.7 CRP жүйесі арқылы өндірістің қуатын анықтау

 

CRP жүйесі бұл өндірістің қуатын анықтауға қажет. Ол негізінен өндірістік программаның жүзеге асуын тексереді. CRP жүйесінің жұмыс барысында әрбір ойластырылған кезеңнің өндірістегі қуатын анықтайды. Және де өндірістік процедураның тізбекті технологиялық жоспары орнатылады. Және қосалқы өндірістік программасы жүргізіледі, өндірістік енгізудің әрбір бөлігіндегі бірлікті есептейді. Егер өндірістік программаны шынымен жүргізсе, онда ол автоматты түрде рұқсат етіліп МRP жүйесінің негізі болады.

 

13.8  МЕS - өндірістік орындаушы жүйесі

 

МЕS-өндірістік орындаушы жүйесі АСУП және АСУТП арасында байланыс орын алады. Және қосалқы жүйе де қатарда болады. Олар келесі қызметті жүзеге асырады:

-         ресурсты бөлу, оның ішінде технологиялық процестің рамкасындағы орындаушыны бөлу болып табылады;

-         тапсырыс ағынын және жұмысты қадағалау;

-         операцияларды орындауға қатысы бар құжаттарды басқару;

-         сапаны жедел бақылау;

-         үрдістердің ағылуы туралы мәліметтер негізінде үрдістердің параметрлерін жедел түзету;

-         ERP мен SCADA және т.б. жүйелерінің байланысы.

 

14 дәріс. Кәсіпорындарды басқару. ERP жүйесі

 

    Дәріс мақсаты: ERP жүйесі.

    Дәріс мазмұны: ERP жүйесі, логикалық жүйелер, MRP II стандарты, MRP- MRP II класы жүйесінің негізі.

 

    Кәсіпорындарды басқаруды  Автоматты басқару жүйесінде (АБЖ) әр түрлі бірнеше топтар өзара бірігеді, олар сәйкесінше, ERP, MRP,MES, SCM және басқа аттарымен белгілі АБЖ көптүрліліктері. Әдетте, орнына қоюды басқаратын функция ERP функциялар қатарына кіреді, бірақ, анда-санда бұл функциялар өзіндік SCM және SRM жүйелерінде жүзеге асырылады. Кәсіпорындарды басқару функциялары ERP жүйесінде ашық көрсетілген, ол дегеніміз, АБЖ әдетте ERP жүйесімен байланысты.

  АБЖ-не қойылатын негізгі талаптар:

-  Іске жіберудің жеңілдігі.

-  Сипаттама құжаттарға бизнес шарттары бойынша бейімделу.

-  Функционалды кеңейтілу мүмкіндіктері (пайда үстеме ақысы), сонымен қатар, компанияның өз күші арқылы немесе басқа өңдеу жұмысшылары арқылы.

-  Жүйеге компоненттерді қосу мүмкіндіктері, шығарылып отырған қолданбалы есептердің кеңейтілуі, оларды басқа жүйелермен шектеу (АБЖ, АРЖ).

Заманауи ERP жүйесінің ерекше сипаттамалары:

-  Кәсіпорындарды басқаруға қол жеткізу үрдісіне болжам жасау. Жобалау – өзара байланысқан үрдістердің орнын басады.

-  Нарықтың жағдайларына және нақты тапсырыс берушілерге бейімделу. Ол үшін жүйеде құрал-жабдықтардың болуы шарт, оның ішінде кеңейтілу тілі немесе 4 GL болу керек.

-   АБЖ-ны техникалық қамтамасыз ету, түйіндері – әкімшіліктің, кәсіпорынның әкімшілік бөлімдерінде орналасқан компьютерлік жүйе. Қазіргі ERP жүйелерінде ішкі жүйелер орын алады. Төменде көптеген ERP жүйелерінде кездесетін негізгі ішкі жүйелер тізімі берілген.

     Жобалау ішкі жүйелері. Жобалар иерархиясы 14.1 суретте көрсетілген. Негізгі функциялары: өндірісті жобалау, қуаттағы және материалдардағы қажеттіліктерді есептеу. Цех аралық сипаттама құжаттар және бұйым қозғалысын тіркеу, орындалуды бақылау.

14.1 сурет - Өндірісті жобалаудың иерархиясы

 

  Қазіргі таңда дамып келе жатқан ERP жүйелерінің ішіндегі кең таралғандары: SAP R3, Baan II, Oracle Applications, J.D. Edwards, ал өзіміздің елде: Галактика, 1 С: Кәсіпорын, Флагман.

  ERP жүйесінде ЕДН берілген басқару жүйесі, ал аналогты жүйелерде PDM маңызды орын алады.

14.2   сурет - Мекеменің негізгі қаражаттық ағындарының схемасы

 

14.1 Логикалық жүйелер

 

Қазіргі өндірістік жүйелерде шешуге тура келетін басқару есептерінің күрделілігі логистика мен логикалық жүйелердің дамуына түрткі болды. Дәстүрлі түрде логистиканы шикізаттың жабдықтау көздерінен бастап өнім өндірісінің орнына дейін қозғалысының процедураларын, оның өндіріс желісінен тұтыну орнына дейінгі қозғалысы мен қоймалануын басқарумен байланыстырды.

Логикалық жүйелердің мысалдары ретінде MRP(жиі MRP-1 деп аталып жүрген) мен MRP-2 жүйелері алынады. MRP-1 жүйесінде бастапқы мәліметтер болып, тұтынушылардың тапсырысы туралы деректер, қорлардың көлемі, дайын өнім өндірісінің соңғы мерзімі мен көлемі, ал жүйе жұмысының нәтижесі ретінде компоненттер мен материалдардың қажетті мөлшері табылады (дәлірек айтқанда, олардың дайындалуы мен жасап шығарылуына деген тапсырыстар). MRP-2 жүйесі – MRP-1 функцияларын, өндірістік ресурстар мен қаражаттарды жоспарлау, өндірістік процестердің барлық кезеңдерін бақылауды шығындарды азайту мақсатымен біріктіретін логикалық жүйе.

  MRP-2 логикалық жүйесі – әртүрлі типтегі дискретті өндірістерге арналған жүйе.  Ол өз алдына бөлек жүйе немесе ERP жүйесінің құрамды бөлігі бола алады.

 

14.2       MRP II стандарты

 

MRP ретінде өндірістік мекеменің ресурстарын тиімді түрде жоспарлау әдістемесі түсіндіріледі, онымен қоса бизнес-жоспарлау, операциялар мен сатуды жоспарлау, өндірісті жоспарлау, өндірістің негізгі күнтізбелік жоспарын қалыптастыру, материалдар мен қуатқа деген қажеттіліктерді жоспарлау, өндірістік қуаттар мен материалдар үшін жоспар орындауды қолдауды қамтасыз ету әдістемелері де бар.

  MRP атауын сонымен бірге MRP әдістемесін жүзеге асыратын жүйелерге де қатыстырады. Өндірісті басқаруға жұмылдырылған, материалдық ағындар туралы ақпараттарды шығаратын және оларды өндірістік процесс кезінде ақпараттық ағындарға дейін шығарып салатын жүйелерді MRP-2 өндірісінің ресурстарын жоспарлау жүйелері деп атайды (немесе MRP II – Manufacturing Resource Planning). MRP-2-ге жол салған алдыңғы жүйе ретінде MRP-1 материалдарға қажеттіліктерді жоспарлау жүйесі болды (немесе MRP-1 – Material Requirement Planning).

  MRP/ERP стандарттары өндірістік қорларға бақылау бойынша Америкалық қоғам – APICS-пен (American Production and Inventory Control Society) қолдау тауып отыр. MRP/ERP дегеніміз – бұл мекеменің экономикалық қызметінің көрсеткіштерін жоғарылатуға бағытталған, іс жүзінде  жақсы тексерілген бақылаудың және басқарудың процедуралары мен үлгілерінің, жүйелі принциптерінің жиынтығы. Осылайша, 1989 жылы APICS арқылы жарыққа шыққан «MRP II Standard System» стандарты өндірістік-өтімдік жүйенің функцияларының 16 тобын құрайды:

-  Өндіріс пен сатуды жоспарлау (Sales and Operation Planning);

-  Сұранысты басқару (Demand Management).

-  Өндіріс жоспарын құру (Master Production Scheduling) – күнтізбелік жоспарларды есептеу кестелерді синтездеуге негізделген, жұмыс орталықтарында сұраныстарды жіберу мен қадағалау кезінде сұраныстардың ерекшеліктері мен ережелердің мысалдары орнатылады -  FIFO, SPT,  - Shortest Processing Time, STPT – Shortest Total Processing Time Remaining – сұранысты өңдеудің минималды уақыт қалдығы, EDD – Earliest Due Time – сұраныстың орындалуының минималды біту мерзімі және т.б.

-  Материалдық қажеттіліктерді жоспарлау (MRP – Material Requirement Planning).

-  Өнімдерді ерекшелігіне қарай бөлу, BOM-ды қалыптастыру (Bill of Materials).

-  Қорларды басқару (Inventory Transaction Subsystem) – қорлар сақталу орны мен көлемі арқылы сипатталады, олардың MRP-2-дегі сүйемелденуі мына операцияларды қамтиды: үлгісі бойынша қоймалардан босатып, сатуға жұмсау, жеткізушіге қайтару, өндірістен сұраныс бойынша алу, сатуға берілген сұраныс, сатып алушыдан қайтару, бағаларға өзгеріс енгізу және т.б.

-  Жоспарлы жеткізілулерді басқару (Scheduled Receipts Subsystem).

-  Өндірістік цех деңгейінде басқару (Shop Flow Control).

-  Өндірістік қуаттарды жоспарлау (CRP – Capacity Requirement Planning) – күнтізбелік жоспардың әрбір позициясына қажетті көлемі мен қолдану мерзімі көрсетілген ресурстар тізімі сәйкестендіріліп қойылады.

-  Жұмысшы ағындардың кіріс-шығыстарын бақылау (Input/Output Control).

-  Материалдық-техникалық жабдықтау (Purchasing) – жабдықтаудың типтік процесі келесі қадамдардан тұрады: қажеттіліктерді анықтау, потенциалды жеткізушілерді анықтау, олардан коммерциялық хабар алу, жеткізушіні таңдау, келісім-шартты қалыптастыру, сұраныстың орындалуын бақылау.

-  Таратуға жіберілетін ресурстарды жоспарлау (DRP – Distribution Resource Planning).

-  Өндірістік процестерді бақылау және жоспарлау (Tooling Planning and Control).

-  Қаражаттарды басқару (Financial Planning).

-  Өндірістік бағдарламаның орындалуы мен процесінің үлгіленуі(Simulation).

-  Мекеме қызметінің нәтижелерін бағалау (Performance Measurement).

 

15   дәріс. Технологиялық үрдістерді басқару

 

Дәріс мақсаты:  технологиялық үрдістерді басқару.

Дәріс мазмұны: технологиялық үрдістерді автоматты басқару, жедел диспетчерлік басқарудың автоматты жүйесі, ТҮАБЖ-нің (АСУТП) қосалқы жүйелерін, SCADA жүйесін интеграциялау, ҮАБЖ/ТҮАБЖ-сін интеграциялау.

 

         15.1 Технологиялық үрдістерді автоматты басқару

 

Өнеркәсіптік автоматтандыру жүйесі деп жиі аталатын, технологиялық үрдістерді автоматты басқару жүйесінің өз иерархиялық деңгейлерін бөліп шығаруға болады.

Станоктарды жүктеуге және технологиялық бағдарды орындауға шешім қабылдау үшін ТҮАБЖ-нің жоғарғы деңгейінде (диспетчерлік) жабдықтардың күйі және өндірістік үрдістердің ағылуы туралы мәліметтерді жинау және өңдеу іске асырылады. Бұл функциялар SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) деп аталатын диспетчерлік басқару және мәліметтерді жинау жүйесіне жүктелген. Диспетчерлік функциялардан басқа, SCADA жүйесі компьютерлік автоматтандырудағы өнеркәсіптік жүйесі үшін бағдарламалық қамтамасыздандырудың (БҚ) аспаптық жасау жүйесінің рөлін атқарады.

Жабдықтарды технологиялық басқару деңгейінде (контроллерлер деңгейінде) ТҮАБЖ-де жіберілуді, тестілеуді, станоктарды өшіруді, ақаулар туралы сигналдауды, бағдарламалы басқарылатын жабдықтың жұмыс атқарушы мүшелері үшін басқарушы әсерлерді өндіруді орындайды. Бұл үшін технологиялық жабдықтың құрамында бағдарламалаушы контроллерлер негізіндегі басқару жүйесі, яғни технологиялық жабдыққа енгізілген компьютерлер қолданылады. Сондықтан, өнеркәсіптік автоматтандыру жүйесін – енгізілген жүйе (Embedded Computing System) деп, ал осында қолданылатын компьютерлерді – өнеркәсіптік компьютерлер деп атайды.

ТҮАБЖ-нің техникалық қамтамасыз етуі дербес ЭЕМ мен өндірістің бақыланатын салаларында орналастырылған және бір-бірімен шиналар арқылы байланысқан микрокомпьютерлермен (бағдарламалаушы контроллерлермен) көрсетілген.

  Шиналардың иерархиясының жоғарғы деңгейінде SCADA жүйесінің компьютерлерінің байланыстары іске асырылады, мұнда ережеде көрсетілгендей, локальды есептеуіш желілердің технологиялары қолданылады, Ethernet желісі (15.1 суретте). Жоғары жылдамдықты перифериялық құрылғылары бар компьютерлердің байланыстары үшін Infiniband, Fiber Channel, USB, FireWire 1934 шианалары қолданылады, ал төменгі жылдамдықты құрылғылары бар байланыс RS-232, RS-422, RS-485 интерфейстерімен іске асырылады.

15.1 сурет - ТПАБЖ архитектурасы

 

  ТПАБЖ-ның ортаңғы деңгейінде (контроллерлер деңгейінде) компьютерлердің ЧПУ жүйелерімен байланысы үшін әдетте Fieldbus желісін қолданады – солай аталатын өрістік шиналар. Fieldbus-тың ерекшеліктері нақты уақыт режимі, тәртіптің детерминирленгендігі, өнеркәсіптік ортада жұмыс істеуі кезіндегі жоғары сенімділік болып табылады. Өрістік шиналарда үш деңгейдің: физикалық деңгейдің, каналдық деңгейдің, қолданбалы деңгейдің хаттамалары орын алады.  Өрістік шиналардың мысалдары болып Profibus, Interbus/S және CANbus тізбекті шиналары табылады. Нарықта мұндай шиналардың бірнеше ондаған типтері бар.

  ТПАБЖ-ның төменгі деңгейінде контроллерлер модульдерінің, датчиктердің, өлшеуіш және басқа да құралдардың бір функционалды түйін шегіндегі жалғаулары (мысалы, крейттегі слоттардың жалғануы) VMEbus, CompactPCI, немесе Infiband типті тізбекті шиналар түріндегі немесе CompactPCI Express түріндегі магистралды-модульді параллельді шиналардың көмегімен орындалады. ТПАБЖ-ның бағдарламалық қамтамасыз ету операциялық жүйемен, SCADA жүйесімен, драйверлермен және контроллерлердің қолданбалы бағдарламаларымен келтірілген. 

 

15.2 Оперативті диспетчерлі басқарудың автоматтандырылған жүйесі

 

Оперативті диспетчерлі басқарудың автоматтандырылған жүйесі (ОДБАЖ немесе SCADA) ТПАБЖ-ның әртүрлі жүйешелерінен, әртүрлі цехтары мен мекеме бөліктерінен келетін мәліметтерді архивтеу, келтіру, өңдеу және жинауды ұйымдастыруға арналған. Технологиялық мәліметтердің базасы орталық диспетчерлік пульт үшін, зауыттың басты мамандары үшін, мекеме жетекшілігі үшін жедел хабар беру көзі ретінде қызмет етеді.

  ОДБАЖ АСУТП-ның жүйешелерінің АСУП-мен интеграциясының есебін шешуге мүмкіндік беретін стандартты жүйеаралық интерфейстердің қолдауы бар ашық жүйені білдіреді. ОДБАЖ-дың барлық типтік компоненттерін келесі топтарға бөлуге болады:

-  негізгі және көмекші өндірістің ТПАБЖ-і;

-  зауытты және цехты басқарудың АРМ-ы;

-  зауытты басқарудың автоматтандырылған жұмысшы орындары;

-  энергия ресурстарын технологиялық және коммерциялық есепке алу жүйелерінің АРМ-ы;

-  мәліметтердің жедел-технологиялық сервері.

 

15.3 ТПАБЖ-ның жүйешесінің интеграциясы

 

Автоматтандырудың қазіргі заманғы интеграцияланған жүйелері мынадай қасиеттерге ие болулары керек: ашықтық, стандарттау, шешімдерді типтендіру, жүйелердің масштабталуы, сәйкестіктің кешенділігі мен тираждылығы.

  Әртүрлі шешімдер негізінде құрылған автоматтандыру жүйелері бірыңғай жүйелерге және кешендерге қосымша маңызды жетілдірулерсіз интеграциялануы қажет. Бұл жүйенің ашықтығына және олардың масштабталуына мүмкіндіктер туғызатын стандарттау мен жүйелік шешімдерді типтендіру көмегімен іске асырылады. Масштабталушылық қажетті функциялармен қамтамасыз ететін минималды орталары бар автоматтандыру жүйесін құруға және оны модернизациялауға мүмкіндік береді. Автоматтандырудың әрбір жүйесі маңызды экономикалық мәні бар тираждылық пен жаңғыртушылық қасиеттерге тән болу қажет. Кешенді сәйкестік әртүрлі деңгейдегі автоматтандыру құралдарын пайдалануды білдіреді.

 

15.4. SCADA жүйелері

 

SCADA жүйелерінің функциялары:

-  датчиктерден біріншілік ақпараттарды жинау;

-  мәліметтерді сақтау, өңдеу және елестету;

-  апаттық сигналдарды тіркеу, апаттық жағдайлар мен ақаулар туралы хабарламаларды беру;

-  есеп берулерді қалыптастыру;

-  қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз етуді автоматтандырылған түрде өндіру.

SCADA-жүйелер терминалды компоненттерден, диспетчерлік пункіттерден және байланыс каналдарынан тұрады. SCADA-жүйелер қолдаушы контроллерлердің типтерімен және олармен байланыс әдістерімен, операциялық ортасымен, трендтер санымен (бақыланатын процесс күйіндегі тенденциялар) және адами-машиналық интерфейс ерекшеліктерімен және т.б.  бөлінеді.

  Желілік инфрақұрылымның дамуының көмегімен АСУП мен АСУТП-ның бір-бірімен тығыз интеграциялануына бұдан да едәуір мүмкіндік туады. Технологиялық процестерге қажетті ақпараттарды қолдану рационалды түрде мекемені басқару мен өндірісті жоспарлауға мүмкіндік береді.

 

15.5   КАЖБ/ТПАЖБ-лардың интеграциясы

 

EAI (Enterprise Application Intergration) – осы атаумен қолданбалы жүйелердің бірігу технологиясы ретінде қалай түсінсе, осы технологияны жүзеге асыратын программалық орталарды да солай түсінеді. ЕАІ тұжырымы бизнес-процестердің, программалық-аппараттық орталардың және мәліметтердің интеграциясын қоса корпоративті жүйелердің интеграциясының барлық аспектілерін қамтиды. Интеграциядағы басты рөлді пайдаланылған мәліметтердің форматтарын стандартизациялау атқарады.

  Интеграцияның келесідей түрлерін бөледі: ақпараттық-бағдарланған, сервистік-бағдарланған және процестік-бағдарланған. Ақпараттық-бағдарланған интеграцияның технологиясы екі немесе одан да көп жүйелер арасындағы ақпаратты тарату қызметін атқаратын хабарлар брокерлерін, middleware  бағдарламалық қамтамасыз етуін, мәліметтер қорының репликациясының серверлерін, SQL және ODBC және басқа да технологиялар мен тілдерді құрайды.

Сервистік-бағдарланған интеграция ақпараттың және қосымшалардың функцияларын үйлесімді түрде қолдануға негізделген. Бұл қолданбалы сервистер көп мәрте қолданылуы мүмкін, бұл оларды әрбір уақытта жаңадан құру қажеттілігін жояды. Сервистік-бағдарланған интеграция мысалдары ретінде CORBA және DCOM типті таратылған нысандық стандарттарды, BEA WebLogic және IBM WebSphere типті қосымшалардың серверлерін, SOA және веб-сервистерге негізделген Enterprise Service Bus (ESB) типті корпоративті сервисті шинаны алуға болады. Процестік-бағдарланған интеграция – байланыстырушы мета-процесті құру жолымен қолданбалы процестерді біріктіреді. Интеграцияланатын жүйелер қаншалықты үлкен болса және олармен жүретін процестер қаншалықты аз мөлшерде автоматтандырылса, соншалықты жиі түрде процестік-бағдарланған интеграция қолданылады.

АСУП/АСУТП-ның интеграциясының негізін технологиялық мәліметтерді алуды, оларды мекемені басқару жүйесінің деңгейіне тасымалдауды және технологиялық деңгейге басқарушы әсерлерді беруді қамтамасыз ететін интеграциялық қабат шешімі мен өнімдер құрайды.

Интеграциямен жалпы жұмыс жасағанда АСУ-ды бірнеше кезеңге бөлуге болады:

1 кезең. Коммерциялық есепті шешкенде (басқармалы және салықтық компаниялармен қарым-қатынаста болу үшін) және технологиялық (цехаралық) энергоресурстық тіркеу, бұған тағы да электроэнергияның, жылудың, судың, газдың, будың тіркеулері кіреді.

2 кезең. Вертикальды интеграциялық жүйе ішіндегі өзіне келесі тізбектелген қадамдарды қосады.

- Интеграция оперативтік технологиялық мәліметтер базасының нақты уақыты (оперативтік технологиялық сервер АСУТП) ұжымының  мәліметтер базасының, мысалға Oracle.

-Интеграция автоматтандырылған жүйенің басқаруында бизнесс үрдістерінің мекемелері бар (мысалға SAP/R3, BAAN, Галактика және т.б). Құрастыру және интеграция мекемелерінің активті басқару жүйелері бар.

Интеграциялық АСУ базалық компоненттерін келесі өнімдер және өнімдер кластарына жатқызады. Ақпараттық тәсіл (өнеркәсіптік компьютерлер және контроллерлер), жоғарғы беріктік және тұрақтылыққа жауап беретін қажеттілік эксплуатациясы, ашықтығы, масштабталуы, ауыстырым байланыстарының модульдері.

Мысалы: ақпараттық платформалар: VME, COMPACT PCI.

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1.            Любашин А.Н. Интегралдық жүйелердің автоматтандырудағы салалық қолданылуы.-http://www.kaskadgroup.ru/integrirovannye-sistemy-a.php.

2.            Норенков И.П., Кузьмин П.К.  Ғылымтанудың ақпараттық қолдау бұйымы (СALS-технологиясы).-М.: шығарушы Н.Э. Бауман атындағы МГТУ, 2002.

3.            Колчин А.Ф., Овсянников М.В., Стрекалов А.Ф., Сумароков С.В. Өмірлік циклдарды басқару өнімі. –М., Анахарсис, 2002.

4.            Судов Е.В., Левин А.И., Петров А.В., Чубарова Е.В. Машинақұрылыс бұйымының интегралды логистикалық қолдау технологиясы. –М.: “Информбюро” , 2006.

Мазмұны

 

1  лекция.  Негізгі ұғымдар мен анықтамалар                                              3

         2 лекция. Ақпараттық-басқарушы жүйелер                                                 7

          3 лекция. Ақпараттық жүйелер. Анықтамалар. Фактограф жүйелері     11

  4 лекция. Ақпараттық жобалау мәселелері - бағдарлаушы жүйелер       16

  5 лекция. Деректер базасын жобалау                                                          20

6 лекция. CALS-технологиялар. CALS-технология есептері                   23

7 лекция.CALS-тың негізгі жағдайлары мен принциптері                       28

8 лекция.СALS-технологияларының есептері                                           33

9 лекция. CALS стандарттары. Еxpress тілі                                                36

10 лекция. STEP стандартының құрылымы.

                    CALS стандартынан   өзгелері                                                   39

11 лекция. STEP-тегі интеграцияланған ресурстар,

                    компоненттер және қолданбалы хаттамалар                            44

12 лекция. Автоматты басқару жүйесі                                                          49

13 лекция. Кәсіпорынды басқару. ERP-жүйешелері                                   53

14 лекция. Кәсіпорындарды басқару. ERP жүйесі                                       57

15 лекция. Технологиялық үрдістерді басқару                                            60

        Әдебиеттер тізімі                                                                                             65

  

2011ж. жалпы жоспары, реті 308