Коммерциялық емес акционерлік қоғам

Өнеркәсіп қондырғыларының электржетегі және автоматтандырылуы кафедрасы

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАДАҒЫ МИКРОПРОЦЕССОРЛЫҚ

АМАЛДАР  ЖӘНЕ ЖҮЙЕЛЕР  

5В071800 – Электр энергетикасы мамандығының барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы

 

 

 

 

Алматы 2012

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Алексеев С.Б., Алмуратова Н.К., Гали Х.О.  Электр энергетикадағы микропроцессорлық амалдар және жүйелер. 5В071800 – Электр энергетикасы мамандығының барлық оқу түрлерінің студенттеріне арналған дәрістер жинағы. – Алматы: АЭжБУ, 2012. – 34 б.

 

«Электр энергетикадағы микропроцессорлық амалдар және жүйелер» курсының дәрістер жинағының оқу бағдарламасына сәйкес және 5В071800 - Электр энергетикасы мамандығы бакалаврларына жасалынған. 

       

         Без. 29, әдеб.көрсеткіші. - 6 атау. 

 

Пікір беруші: техн.ғыл.канд., проф. Шидерова Р.М. 

 

«Алматы энергетика және байланыс университетінің» коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2011 ж. баспа  жоспары бойынша басылады.

 

 

         Ó «Алматы энергетика және байланыс университетінің» КЕАҚ, 2012 ж.

 

Кіріспе 

         Электр станцияларында өндірілетін электр энергиясы, жиілігі 50 Гц синусоидалы кернеу түрінде қабылдағыштарға беріледі және көптеген жағдайда осындай түрде тұтынылады. Сонымен бірге электр энергиясының едәуір бөлігі жоғары немесе реттелетін жиіліктегі айнымалы токқа, тұрақты токқа, арнайы түрдегі токтарға түрлендіріліп тұтынылады. Бұл қорек көзі мен қабылдағыштың арасына кернеумен токтың берілген параметрлерін қамтамасыз ететін, арнайы түрлендіруші құрылғыларды қоюды қажет етеді. Электр энергиясын түрлендірудің негізгі түрлері:

         а) түзету (айнымалы токты тұрақтыға түрлендіру);

         б) инвентірлеу (тұрақты токты айнымалыға түрлендіру);

в) жиілікті түрлендіру (бір жиіліктегі токты басқа бір жиіліктегі айнымалы токқа түрлендіру);

г) кернеуді түрлендіру (бір шамадағы айнымалы немесе тұрақты кернеуді басқа шамаға түрлендіру).

Шала өткізгіштік түрлендіргіштердің кез-келген түрі реттелуші электр жетегінде кеңінен қолданылады, онда жылдамдықты реттеудің ескі әдістерін ауыстыру тек қана электр энергиясын үнемдеуді қамтамасыз етіп қоймайды, және ол бүкіл жабдықтар жұмысының технологиялық көрсеткіштерін елеулі жақсартуға мүмкіндік береді. Бұл аймақта түрлендіргіш техниканы пайдаланғанда ертеде көрсетілген электр энергиясын түрлендірудің барлық әдістері қолданылады. Басқарылушы түзеткіштер – бұл тұрақты ток электр қозғалтқышының жылдамдығын якорь тізбегі және қоздырғыш тізбегі тізбегі бойынша реттеу. Инверторлар және жиілік түрлендіргіштер – асинхронды электр қозғалтқышының жылдамдығын жиіліктік реттеу. Әртүрлі типтік импульстік реттеушілер – тұрақты да, сондай-ақ айнымалы да электр қозғалтқыштарының жылдамдығын реттеу.

Қуатты жоғарғы вольттік түзеткіштер электр энергиясын тұрақты ток желісі бойынша берген кезде қолданылады. Төменгі кернеулік үлкен қуаттық түзеткіштер турбогенераторлардың және гидрогенераторлардың қоздыру жүйелерінде, гальваникада және техника оның басқа да салаларында қолданыс табады. Жоғарғы жиіліктік түрлендіргіштер металлургияда металлдарды шынықтырғанда және балқытқанда пайдаланылады.

Түзеткіштер де, сондай-ақ инверторлар да үздіксіз электрмен жабдықтау жүйелерінде кеңінен қолданылады.

Бұл пайдалы құрылғыларды техникада қолдану аймағы үздіксіз кеңеюде, демек бұл құрылғыларды пайдаланатын мамандарға түрлендіргіштерді дұрыс таңдай білуі, олардың жұмысын және техникалық мүмкіндіктерін, айналадағы электр жабдықтарына және қоректендіруші торапқа тигізетін әсерін білу қажет.

Күштік түрлендіргіштерді басқару жүйесінің құрамына кіретін негізгі құрылғы, микропроцессор болады.

 

1 Дәріс. Түзеткіштер

 

Дәрістің мазмұны:

-         түрлендіруші құрылғылардың шалаөткізгіштік элементтері;

-         түзеткіштердің сұлбалары және олардың негізгі сипаттамалары;

-         үш фазалы түзеткіштер.

 

Дәрістің мақсаты:

-         түзеткішті сипаттайтын негізгі параметрлерді оқып үйрену;

-         үш фазалы көпірлік сұлбаның жұмысын және реттемелік

сипаттамаларын оқып үйрену.

 

Күштік түрлендіргіш құрылғылардың негізгі элементтері электроникада делгілі диодтар, транзисторлар және тиристорлар бұл құрылғыларда кілттік режімде жұмыс істейді. Бұл режім оның басқарушы электродтарына тиісті сигналдар (кернеулер немесе токтар) берген кезде шала өткізгіштік аспаптарда токтың болуымен немесе болмауымен сипатталады.

Алғашқы тиристор пайда болған уақыттан бері оларды өндіру технологиясы және құрылысы әрқашан жетілдіріліп келеді, бұл кезде олардың жұмыстық параметрлері жақсартылады. Бекітілуші тиристорларды өндіру технологиясының ең үлкен жетістігі интегралдық басқарушы блогы бар (драйвер) тиристорлар жасау, бұл кезде тиристорды басқару үшін қажетті қуат, бірінші үлгімен салыстырғанда 5 есеге өсті. Нәтижесінде ажыратушы токтың жылдамдығын 5кА/мкс дейін өсіруге қол жеткізілді.

IGCT (Integrated Gate-Commutated THYRISTOR - IGCT) шығаратын жаңа аспаптар 500Гц-тен 2кГц дейінгі ауыстырып қосушы жиілікпен жұмыс істеуге қабілетті, бұл оларды шықпалық кернеуінің кеңдік-импульстік модуляциясы (КИМ) бар үлкен қуатты жиіліктік-реттеушілік электр жетегінде қолдануға мүмкіндік береді.

IGCT негізгі өндіруші-фирма АВВ. Тиристордың кернеу бойынша параметрлері: 4500В, 6000В, ток бойынша: 3000А, 4000А.

Күштік транзисторларды өндірудің дамуында кем болған жоқ, ол аспаптардың жаңа кластарының пайда болуына әкелді – оқшауландырылған затворлы биполярлық транзисторлар (Insulated Gate Bipolar Transistor - IGBT).

IGBT артықшылығы жұмыстық жиілігінің үлкен болуы (10-20кГц), басқару сұлбасының қарапайымдылығы және бекітілген тиристормен салыстырғандағы негізгі жинақтылығы. Транзисторды қосу мен ажырату затвор мен истоктың арасындағы оң кернеуді беру және берілмеуімен іске іске асырылады.

IGBT транзисторлары құрамы металл-оксид шалаөткізгіш (MOSFET –Metal – Oxid – Seminductor – Field – Effect – Transistor) болатын күштік транзисторлар технологиясының даму нәтижесінде пайда болды, ол электр өрісімен басқарылады және бір шалаөткізгіш құрамында екі транзисторды қабыстырады, олар биполярлық (күштік канал құраушы) және өрістік (басқарушы канал құраушы). Бір құрамда екі аспаптың қабысуы өрістік және биполярлық транзисторлардың құндылығын біріктіруге мүмкіндік берді: үлкен жүктемелік тогы бар үлкен кірмелі кедергі және ажыратылған кездегі аз кедергі. Бұл кезде жұмыстық кернеуі 4500В және тогы 1800А болатын осы кездегі транзисторлар үшін кернеудің тікелей түсуі 1,0-1,5В болады.

Түзеткіш деп айнымалы токтың электр энергиясын тұрақты токқа түрлендіру үшін арналған статикалық құрылғыны айтады.

Қоректендіруші желінің фазалар санына байланысты түзеткіштердің бүкіл сұлбасы бір фазалы деп бөлінеді, ал трансформаторлардың орамаларын және вентильдерді жалғау сұлбаларына байланысты – бейтарап нүктесі бар және көпірлік деп бөлінеді. Көп фазалы түзеткіштерді жеке класқа жатқызады (алты, он екі және көп фазалы).

Шықпалық кернеуді реттеу тәсілі бойынша барлық түзеткіштерді басқарылатын және басқарылмайтын деп аталады.

Басқарылатын түзеткіштердің құрамына бақарылатын вентильдер болады, осылардың көмегімен жүктемедегі шықпалық кернеуді реттеу іске асырылады. Басқару принципі тиристордың ашылу моментін (бұрыш α) оның табиғи коммутациялық нүктесіне (синусоиданың нөл арқылы өтетін моменті) қатысты кешігуіне негізделген.

Басқарылмайтын түзеткіштердің құрамында диодтар болады және реттеудің қажеттілігі жоқ болғанда қолданылады.

Күштік құрылғылардың ішінде ең көп таралғаны басқарылатын үш фазалы түзеткіштер (1.1 суретті қара) сұлбасы.

 

 

      

а-нөлдік сұлба; б-көпірлік сұлба.

1.1 сурет – Үш фазалы түзеткіштер сұлбалары

 

Бұл сұлбалар қолданылатын негізгі аймақтар орта және үлкен қуатты қондырғылар.

Түзету сұлбасына тәуелді болатындар:

а) түзетілген кернеу қисығының түрі (гармоникалық құрамы);

б) қоректендіруші желіден тұтынылатын, айнымалы ток қисығының түрі;

в) шықпалық (немесе жүктемелік) сипаттама Ud=f(Id);

г) түзетілген кернеудің реттеу бұрышына тәуелділігін Uα=f(α) көрсететін, реттегіш сипаттама;

д) түзеткіштің қуат коэффициенті χ;

е) пайдалы әсер коэффициенті η;

ж) түзетілген кернеудің (токтың) берілген гармоникалық құрамы амплитудасының түзетілген кернеудің орташа мәніне қатынасын көрсететін толқулық коэффициенті Km=Unm/Ud.

Түзету сұлбаларындағы параметрлерін есептеуді қажет ететін негізгі элементтер, вентильдік элементтер және трансформаторлар. Есептеу кезінде берілетіндер – түзетілген кернеу Ud, ток Id (немесе қуат Рd) және қоректендіруші желінің айнымалы кернеуінің әсерлік мәні U1.

Вентильдік элементтің типін таңдап алу үшін ол арқылы тура бағытта жүретін, әдетте түзетілген токтың орташа мәнімен Id көрсетілетін, токтың максимал Iв.м, орташа Iв.ор және әсерлік Iв мәндерін, сондай-ақ трансформатордың екінші реттік орамасындағы кернеудің әсерлік мәнімен U2 көрсетілетін, вентилдегі кернеудің максимал мәндерін (басқарылмайтын вентилдер үшін – кері Uкері,м, басқарылатын вентилдер үшін – кері Uкері,м  және тура Uкері,м) анықтау керек.

Әртүрлі сұлбаларды салыстырған кезде сұлбадағы вентилдердің тиімділігін бағалау вентилді кернеу бойынша kи және ток kі бойынша пайдалану коэффициенті арқылы жүргізіледі. Бұл коэффициенттер максимал және әсерлік мәндердің орташаға қатынасымен анықталады.

 

                      kи= Uкері,м/ Ud;    kі= Iв / Id.                                    (1.1)

 

Трансформаторлардың параметрлері негізінен оның толық есептік қуатымен және трансформациялық коэффициентімен анықталады. Есептік қуатты бірінші және екінші реттік орамалардағы толық қуаттардың қосындысының жартысы ретінде көрсетуге болады

 

                                .                                                   (1.2)

 

S1 және S2 қуаттар бірінші және екінші реттік орамалардағы токтардың (І1 және І2) әсер етуші мәндері арқылы анықталады.

 

                                ;          .                                            (1.3)

Түзету сұлбаларын салыстырған кезде трансформаторды пайдалану тиімділігін бағалауды трансформатордың есептік қуатының өсіруші коэффициентімен жүргізеді, ол келесі қатынаспен анықталады:

 

                                  ,                                                   (1.4)

мұнда  - түзеткіштің шықпалық номинал активті қуаты.

 

                               ,                                               (1.5)

мұнда Т – түзетілген кернеу толқуының қайталану периоды;

Uα және іα – түзетілген кернеу мен токтың лездік мәндері.

Идеалды тегістеліп түзетілген кернеу мен ток үшін активті жүктемедегі  және  мәндері сәйкес келеді, басқа барлық жағдайларда >.

Түзеткіштердің үш фазалы сұлбасы параметрлері бойынша бір фазалы сұлбадан артық болады және орта, үлкен қуатты қондырғыларда қолданылады. Үш фазалы түзеткіштер желіні бірқалыпты жүктейді, және көпірлік сұлба трансформаторды пайдалану коэффициентінің жоғарылығымен ерекшеленеді (1.1 суретті қара).

Көпірлік үш фазалы түзеткіштің жұмысын қарастырамыз.

Егер нөлдік нүктесі бар үш фазалы түзеткіш сұлбасында жүктеме тогы фазалық кернеудің әсерінен пайда болатын болса, онда көпірлік сұлбада желілік кернеудің әсерінен болады.

Жүктеме тогы жүру үшін, біреуі катодтық топтан басқасы анодтық топтағы екі тиристор өткізуші күйде болуы керек. Катодтар тобынан, оның анодтық кернеуі трансформатордың нөлдік нүктесіне қатысты оң полярлы болатын және басқа вентильдермен салыстырғанда ең үлкен шамада болатын тиристор ғана ашық күйде болады. Анодтық топтардағы вентильдердің ішінде, оның катодының кернеуі берілген уақытта ең үлкен болатын және теріс полярлықты вентиль ашық күйде болады. Диаграммаға сәйкес, тиристорлардың жұмыс істеу реті келесідей – 6.1; 1.2; 2.3; 3.4; 4.5; 5.6 және т.б. (1.2 суретті қара). Әрбір тиристордың өткізу аралығы 2π/3 тең, ал екі тиристордың бірігіп жұмыс істеу аралығы π/3. Қоректендіру периодында тиристорлардың алты рет ауыстырып қосылуы өтеді. 50 Гц желіден қоректендіріліген кезде түзетілген кернеудің толқу жиілігі 300 Гц болады.

Үш фазалы көпірлік сұлбада трансформатордың орамаларындағы токтың таңбалары ауысып отырады, сонымен қатар оның оң және теріс жарты периодтағы мәндері тең болады. Бұл трансформатордың магниттелуін болдырмайды, және ол берілген сұлбаның маңызды құндылығының бірі болады.

Түзетілген кернеудің орташа мәні α = 0 бұрышы үшін қайталану аралығы  π/3 тең болғанда келесі формуламен есептеледі:

 

 ,                         (1.6)

мұнда U2 – трансформатордың екінші реттікорамасындағы фазалық кернеудің әсерлік мәні. Α бұрышы 0 ден π/3 дейінгі аралықта өзгерген кезде, активті, сондай-ақ автивті-индуктивті жүктеме кезінде түзетілген ток iα үзіліссіз сипаттама болады. Сондықтан түзетілген кернеудің орташа мәні келесідей жолмен табылуы мүмкін.

.                                      (1.7)

α = π/3 бұрышы активті жүктеменің шекаралық-үзіліссіз  режиміне сәйкес келеді. α › π/3 бұрышы және активті жүктеме кезінде үзілістік токтар режимі басталады. Бұл кезде түзетілген кернеу мен токтың қисықтарында нөлдік үзілістер пайда болады.

Жұмыстың бұл режимі үшін орташа түзетілген кернеу.

 .                                             (1.8)

Активті-индуктивті жүктеме және басқару бұрышы α › π/3 болған кезде үлкен индуктивтілік салдарынан π/2 дейінгі аралықта үзіліссіз ток режимі сақталады және түзетілген кернеудің орташа мәні (1.7) формула бойынша анықталады.

Үш фазалы көпірлік сұлбасының реттемелік сипаттамалары 1.2 суретте көрсетілген.

1.2 сурет - Үш фазалы көпірлік түзеткіштің реттемелік сипаттамасы мен  кернеулердің және токтардың диаграммалары 1-активті жүктеме, 2-хd=∞

2 Дәріс. Түзеткіштердегі токтар коммутациясының үрдісі

 

Дәріс мазмұны:

-         бір фазадағы нөлдік сұлбадағы коммутация үрдісі;

-         түзеткіштердің шықпалық сипаттамалары;түзеткіштің қуат коэффициенті мен ПӘК.

 

Дәрістің мақсаты:

-         токтың коммутация үрдісін және түзеткіштің шықпалық сипаттамасын оқып үйрену;

-         түзеткіштің қоректендіруші желіге тигізетін әсерін оқып үйрену.

 

Осыған дейінгі қарастырылған идеалды түзеткіштердің бәрінде де токтың бір вентилден (диодтан, тиристордан) басқасына ауысуы (коммутация үрдісі) лезде өтті. Нақты сұлбада негізінен трансформатордың магниттік жүйесіндегі сейілу магнит ағынына болатын индуктивтіліктен тізбекте коммутация болуынан, коммутация үрдісі қандай да бір уақытқа ұзарады. Токтың бір вентилден басқасына өтуге кететін уақытты, коммутация бұрышы деп атайды.

Коммутация үрдісіне индуктивті кедергіден басқа орамаларындағы активті кедергілерде әсер етеді, бірақ оның әсері қалыпты режимде едәуір аз болады [3].

Коммутация үрдісінің болуы нақты сұлбаның жұмысына елеулі өзгерістер енгізеді: түзеткіш элементтеріндегі токтардың және кернеулердің қисықтарының түрі, түзетілген кернеу  мен тұтылатын токтың қисығындағы жоғары гомоникалар, сондай-ақ шықпалық және реттемелік сипаттамалардың түрде өзгереді.

Коммутация үрдісі әртүрлі түзеткіш сұлбалары үшін ұқсас болатындықтан, бұл үрдістерді ең қарапайым бір фазалы екі жарты периодты сұлба үшін қарастырамыз. 2.1 суретте бейтарап нүктесі бар екі жарты периодты түзеткіштің балама сұлбасы мен шықпалық кернеудің және токтың диаграммалары көрсетілген. Сейілу индуктивтілігі екінші реттілік орама индуктивтілігі мен келтіріліген бірінші реттік орама индуктивтілігінің қосындысына тең LS  балама индуктивтілікпен ескерілген.

 

а) балама сұлба; б) кернеулердің және токтардың диаграммалары.

2.1 сурет - Бейтарап нүктесі бар екі жарты периодты сұлбадағы коммутация үрдісі

 

Тиристор VS1 өткізгіштік күйде тұр делік. Α бұрышымен анықталатын келесі уақытты,  VS2 тиристорға ашушы импульс келеді де ол ашылады. Осы уақыттан бастап екі тиристорда VS1 және VS2 қосылады және трансформаторлардың екінші реттік орамалары қысқаша тұйықталған болып шығады. Екінші ретттік орамаладың ЭҚК әсерінен тұйықталған тізбекте ik  коммутациялаушы ток ik пайда болады. Бұл кезде тиристор VS1жабыла бастайды, ал VS2 ашылады.

Коммутация үрдісінде түзетілген кернеудің лездік мәні нөлге дейін азаятындықтан, түзеткіштердің шықпасындағы түзетілген кернеудің орташа мәніде азаяды. Түзетілген кернеудің орташа мәнін анықтайтын формула келесідей түрде болады

 

.                                                                       (2.1)

 

γ  бұрышы және ∆Ux  кернеуі коммутация үрдісінің теңдеуін шешу арқылы анықталады.

Түзеткіштің шықпалық сипаттамасы деп түзетілген кернеудің жүктеме тогының орташа мәніне тәуелділігін U=f(Iα) шықпалық сипаттама түзеткіштің ішкі кедергісімен анықталады, ол жүктеме өскенде түзетілген орташа кернеудің азайуы коммутация үрдісі кезінде пайда болатын сұлбаның активті кедергісіндегі кернеудің түсуінен ∆UR , вентильдерде ∆Uв және индуктивті кедергіде ∆Uх түсетін кернеулерден болады.

Осыған сәйкес түзеткіштің шықпалық сипаттамасын (ωLα =∞ болғанда) келесі теңдеу түрінде көрсетуге болады.

 .                                             (2.2)

(2.2) бойынша, түзеткіштің шықпалық кернеуі, іштегі кернеудің түсуінен жүктеме тогының Iα  өсуіне қарай азаяды. Түзеткіштің қуатына байланысты сұлбаның активті және реактивті элеементтерінің әсер етуі бұл үрдісте әртүрлі болады. Әдетте аз қуатты  түзеткіштерде трансформатор орамаларының активті кедергілерінің әсер етуі басым болса, ал қуатты түзеткіштеде трансформатордағы сейілудің индуктивті кедергісі басым болады.

Жүктеме тогының мәні номиналдан аспаған кезде, түзеткіштің ішкі кернеуінің түсуі Uα0 –кернеуінің 15-20 % құрайтынын атап өту қажет.

Бірақта асқын жүктеме  кезінде және қысқаша тұйықтауға жақын режимдерде, сұлбаның ішкі кедергілерінің әсер етуі елеулі бола бастайды. Бұдан басқа үш фазалы және көп фазалы сұлбаларда асқын жүктеме кезінде шықпалық сипаттамаға әсер ететін элетромагниттік үрдістердің сипаты өзгереді. Егер бір фазалы түзеткіш үшін сыртқы сипаттама жүктеме тогының өзгеретін бүкіл диапозонында бірақ теңдеумен баяндалатын болса, онда үш фазалы көпірлік түзеткіште жүктеме тогының өсуімен сұлбаның жұмыс режимдеріде және шықпалық сипаттаманы баяндаушы теңдеулерде өзгереді.

2.2 суретте бейтарап нүктесі бар бір фазалы сұлбаның бос жүріс пен қысқаша тұйықтау аралығындағы әртүрлі α бұрыштары үшін (вентиль мен активті кедергілердегі кернеудің түсуін ескерілгендегі) шықпалық сипаттамалар көрсетілген.

Түзеткіш жұмыс істегенде желіден синусоидалы емес ток тұтынады, оның бірінші гармоникасы қоректендіруші кернеу қисығынан φ1 бұрышқа қалады. Күштік трансформаторлардың және коммутациялық аппаратттардың парметрлері, түрлендіруші агрегат тұтынатын толық қуатпен анықталады. Егер түзетілген ток жағындағы қуат белгілі болса, онда түрлендіргіштің толық қуатын анықтау үшін түзеткіштің қуат коэффициентін және оның ПӘК білу керек.

 

                         

 

2.2 сурет - Бейтарап нүктесі бар бір фазалы екі жарты периодты сұлбаның шықпалық сиапттамалары

 

Түзеткіштің ПӘК анықтаған кезде, жүктеменің тұрақты ток тізбегінде  бөлінетін қуаттың ұғымы екі түрле мағана беруі мүмкін. Бір жағынан – ол түзетілген токтың тұрақты құрамының (орташа мәні) Iα және кернеудің  Uα көбейтіндісі немесе Pα =UαIα  ретінде анықталса, басқа жағынан жүктемеде бөлінетін толық қуат Pα түзетілген кернеу түрінің қайталану периодындағы жүктемедегі токтың iα және кернеудің Uα лездік мәндерінен алынатын орташа қуат ретінде анықталады (2.8). Бұл қуаттырдың мәндеріндегі айырмашылық түзетілген кернеу мен токта толқу болу салдарынан пайда болады. Сонымен, егер толқуды айналмалы құрамдар ∆Uα және ∆ iα  түрінде белгілесе, онда келесідей түрде жазуға болады

 .                                       (2.,3)

 

Жүктеме тогы идеалды тегістелген жағдай да, ∆Uα мен ∆ iα    нөлге тең болғанда,  және  қуаттардың мәндері бірдей болады.

Энергетикалық тұрғыдан алғанда ПӘК есептеуді  қуатына қатысты жүргізген ең дұрысы, дегенмен кейде тұрақты токтың кейбір мағнада пайдалы қуатын ретінде қарастырылатын  шамасы да қолданылады. Соңғы жағдайда жүктемедегі кернеудің толқуынан болатын қуаттың құрамын, қосымша шығынға жатқызады.

Активті қуаттың негізгі шығындары күштік түзеткіштің келесі бөліктерінде болады: трансформаторда ∆Рт , түзеткіштің вентильдерінде ∆Рв, тегістеуші және теңестіруші реакторларда ∆Рр.

 

.                                             (2.4)

 

Осы уақытта жасалатын орта және үлкен қуатты кремнилік вентильдердің ПӘК 0,95-ке дейін жетеді.

Айнымалы ток қондырғыларындағы қуат коэффициенті деп активті қуаттың толық қуатқа қатынасын айтады. Егер түрлендіргіш жүктемесінің активті қуаты мен оның ПӘК белгілі болса, қуат коэффициенті электр энергиясы түрлендіргіші тұтынатын толық қуатты анықтауға мүмкіндік береді. Түзеткіштің қуат коэффициентін анықтаған кезде желіден тұтынатын токтың синусоидалы болматынын ескеру керек. 2.3 сурет бір фазалы және үш фазалы көпірлік түзеткіш ωLα =∞ және коммутация бұрышы болмаған кезде тұтынатын қоректендіруші желінің кернеуі  Uж мен тогының iж диаграммалары көрсетілген.

 

а) бір фазалы екі жарты периодты түзеткіш; б) үш фазалы көпірлік түзеткіш.

2.3 сурет - Желіден тұтынатын токтың қисықтары

 

Синусоидалды емес токтан iж кернеуден Uж, φ1 бұрышқа қалатын бірінші гармоника iж1 бөліп алуы мүмкін. Осыған сәйкес түзеткіш тұтынатын активті қуат келесі формуламен анықталады

 

      (2.5)

 

мұнда Uж – түзеткіш қоректендіруші желідегі кернеудіңәсерлік мәні;

iж1 – желіден келетін токтың бірінші гармоникасының әсерлік мәні;

φ1 – токтың бірінші гармоникалық қоректендіруші желінің кернеуіне қатысты ығысу бұрышы.

Түзеткіш тұтынатын толық қуат жалпы анықтама негізінде келесі түрде жазылуы мүмкін

,                                  (2.6)

мұнда Iж –желіден келетін синусоидалды емес токтың әсерлік мәні;

Iжn – оның n –ші гармоникалық әсерлік мәні.

Түзеткіштің қуат коэффициенті χ –бұл активті қуаттың толық қуатқа қатынасы, және (2.5) пен (2.6) сәйкес ал келесі қатынаспен анықталуы мүмкін

 

 .                                       (2.7)

 

Токтың синусоидалды болмау ережесі, токтың бірінші (негізгі) гармоникасының әсерлік мәнінің барлық токтың әсерлік мәніне қатынасымен анықталатын бұрмалай коэффициентімен сипатталады. Бұл коэффициентті ескерсе (2.7) келесідей түрде жазылады

 

,                                               (2.8)

 

мұнда ν – бұрмалау коэффициенті.

Басқарылатн түзеткіштің желіден реактивті қуат тұтынуы α – бұрышына байланысты болады.

 

Дәріс 3.  Тұрақты және айнымалы кернеудің түрлендіргіштері

 

Дәріс мазмұны:

-         тұрақты кернеудің импульстік реттегіштері;

-         айнымалы кернеудің реттегіштері.

 

Дәріс мақсаты – тұрақты және айнымалы кернеуді импульстік реттеу сұлбасы мен принципін оқып үйрену.

Тұрақты кернеудің шала өткізгіштік реттегіштері, кернеу өзгермейтін (аккумлятор, реттелмейтін түзеткіш) тұрақты ток көзінен қоректенетін жүктемедегі кернеді берілген деңгейде тұрақтандыру немес үлкен орталықта реттеу қажет болғанда қолданылады.

Алда қарастыратын түрлендіргіштер тұрақты кернеуді түрлендіру және реттеу импульстік әдістерге негізделген. Сондықтан оларды импульстік түрлендіргіштер деп айтады (НТ).

Мұнда түрлендіргіштің құрамында күштік кілттік элемент (тиристор, транзистор) болады, осының көмегімен жүктеме реттелетін ұзақтықпен тұрақты кернеу көзіне қосылады және ажыратылады.

Мұндай түрлендіргіштердің кірмелік кернеуі ұзақтығы tu  және кідкруші tn  болатын тікбұрыш түріндегі импульстердің тізбектелуімен сипатталады, олардың амплитудасы қорек көзінің Е кернеуіне жақын болады.

Жүктемедегі кернеуді екі әдіспен реттеуге болады: кілттің ауыстырып қосу жиілігі тұрақты болған кезде өткізу аралығын өзгерту (кеңдік-импульстік) немесе кілттің өткізу аралығы тұрақты болған кезде аусытырып қосу жиілігін өзгертумен (жиіліктік- импульстік). Бұл кезде кілттің өткізуінің салыстырмалы уақыты реттеледі, ол жүктемедегі орташа кернеудің бір қалыпты өзгеруіне әкеледі.

Кеңдік-импульстік реттеу әдісі (КИР) олардың ілісіп жүру периоды өзгермеген кезде (T=const, f=1/T=const), шықпалық импульстардың ұзақтылығын (енін) өзгерту арқылы іске асырылады. Ендік импульстік реттеу кезіндегі түрлендіргіштің шықпалық кернеуінің шықпалық мәні қоректендіруші кернеумен келесі қатынаспен байланысты болады:

 

                                 .                                      (3.1)

 

Mұнда γ=tu/T  - реттеу коэффициенті.

3.1 сурет - КИР әдісін қолданған кездегі жүктемедгі шықпалық кернеу

 

 (3.1) сәйкес (КИР) бар ИТ шықпалық кернеуін реттеу диапозоны нөлден (tu=0,  γ=0Е- ге дейінгі (tu=Т,  γ=1) аралықта болады.

Жиіліктік-импульстік реттеу әдісін (ЖИР) қолданған кезде шықпалық кернеудің өзгеру ұзақтылығы өзгермегенде (tu=const) шықпалық импульстердің ілесу жиілігін өзгерту ( f=1/T=vart)  арқылы іске асырылады. Түрлендіргіштің реттегіштік мүмкіндігі келесі қатынаспен сипатталады.

 

                                          (3.2)

 

Е- ге тең болатын шықпалық кернеуге, мұнда импульстер ілесуінің шектік жиілігі 1/ tu тең, ал нөлдік шықпалық кернеуге нөлдік жиілік  f→0  сәйкес келеді.

КИР мен ЖИР бірге пайдалану (... реттеу) шықпалық импульстердің екі парметрлерін өзгертумен аяқталады: мен  f.

Шықпалық кернеудің сапасын арттыру үшін, яғни толқуды болдырмау үшін мұнда да, түзеткіштегідей түрлендіргіштің шықпасы мен жүктеменің арасына тегістеуші сүзгі қосу арқылы қол жеткізеді.

Тұрақты токтың реттелетін электр жетегінде реверстік НТ қолданылады, олар тек қана шықпалық кернеуді ғана іске асырып қоймайды, сондай-ақ олардың полярлықтарында   өзгертеді.

 

а) Сұлбасы; б) шықпалық кернеумен тоқтың түрі.

3.2 сурет - Реверстік НТ.

Әдетте реверстік НТ жүктемесі көпірдің диоганалына қосылатын көпірлі сұлба бойынша орындайды.

3.2 а суретте күштік транзисторлармен жасалған реверстік ИТ сұлбасы көрсетілген. Транзисторларға қарсы-параллель диодтар қосылған, олар транзисторлар жабық тұрғанда активті-индуктивті жүктеме тогы жүретін тізбек құруға арналған.

Қарастырылып отырған түрлендіргіштер транзисторларды басқаратын бірнеше әдістерге рұқсат етеді.

3.2 суретте көрсетілген басқару әдісі, крестеліп жатқан транзисторлардың кезектесіп ауыстырып қосылуымен сипатталады. Сұлбаның бір периодтағы жұмысы ішінде токты басында транзисторлардың бір жұбы, сонан соң басқа жұбы өткізеді. Түрлендіргіштің шықпалық кернеуі екі полярлық қисық сияқты болады. Бұл кернеудің орташа мәнін келесі қатынас бойынша табады:

                                     (3.3)

 

мұнда  tu1- VT1  және VT2 транзисторлардың өткізу аралығы (оң полярлы импульстің ұзақтығы).

Сонымен, шықпалық кернеудің орташа мәні γ=0,5 болғанда нөлге тең,  γ>0,5 болғанда оң,   γ<0,5 болғанда теріс болады.

Қарастырып отырған басқару әдісінің кемшілігі шығыс кернеу толқуының едәуір болуы, ол үлкен индуктивтілікті тегістеуші дроссель қолдануды талап етеді.

Транзисторларды басқару режиміне ауысқан кезде толқу азаяды, бұл кезде tu1 немесе  tu2 аралығында шығыс кернеудің нөлдік деңгейі (үзіліс) қалыптасады. Сұлбада бұл аталған аралықтың біріндегі жүктеме тогын қысқаша тұйықталған контурға ауыстырумен іске асырылады, оны жалпы вентильдік топтағы транзистор және диод жасайды, мысалы анодтық.

tu  аралығында оң полярлы реттелетін шықпалық кернеу пайда болған кезде VT1, VT2 транзисторлары ашық болады. tn үзіліс жасау үшін VT1 транзисторды жабады, ал VT2 транзисторды ашық қалдырады. Бұл кезде жүктеме тогы VT2 транзисторы және VD4 диоды бар тұйықталған контурға өтеді. Шықпалық кернеу қисығындағы кезектегі импульстің құралуы VT1 транзисторын ашумен іске асырылады.

Теріс полярлы реттеуші кернеу VT4 транзистор ашық тұрған кезде VT3 транзисторын ауыстырып қосу арқылы алынады. Үзіліс аралығында жүктеме тогы VT4 транзистор және VD2 диод арқылы өтеді.

Құрамында басқарылмайтын түзеткіш және импульстік реттегіші бар түрлендіргіштердің ПӘК мен шықпалық кернеуді реттейтін бүкіл аралықтағы қуат коэффициенті жоғары болады және кейбір жағдайда басқарылатын түзеткіштермен таласуға қабілетті. Бұл түрлендіргіштер негізінде металл кесу үшін арналған станоктардың электр жетегі жасалады.

Сонымен бірге кеңдік-импульстік түрлендіргіштерде кемшіліктерде бар:

- реттеуші элементтің импульстік жұмыс режимі шықпалық сүзгі орнатуды қажет етеді, ол тұйықталған жүйедегі реттеу үрдісінің инерттілігін тудырады;

- күштік тізбектегі токтың қосылу және ажыратылу жылдамдығының жоғары болуы радио кедергінің пайда болуына әкеледі.

Айнымалы кернеудің реттелетін түрлендіргіштерін құру шалаөткізгіштік коммутаторды пайдалануға негізделген, оның міндетін басқалардан жиі орындайтын айнымалы кернеумен қоректендіруші және жүктеме тізбегіндегі екі қарсы параллель қосылатын тиристорлар. Мұндай құрылғыларда фазалық, сатылық, фаза сатылық, төменгі жиіліктегі  кеңдік импульстік және басқада айнымалы кернеуді реттейтін әдістер қолданылады.

3.3 сурет - Айнымалы кернеудің бір фазалық сұлбасы және әртүрлі   

реттеу тәсілдері кезіндегі кернеу мен токтың диаграммалары

 

Фазалық реттеу әдісі жүктемедегі айнымалы кернеудің әсерлік мәнін қарсы-параллель қосылған тиристорлардың біреуінің желі жиілігінің жарты периоды ішіндегі ашық күйінің ұзақтығын өзгернту жолымен басқаруға негізделген (3.3 а суретті қара). Фазалық реттеу қалатын басқару бұрышымен α (3.3 б суретті қара), озатын басқару бұрышымен α немесе екеуімен де  (екі жақты фазалық реттеу) болуы мүмкін. Айнымалы кернеудің бір фазалы түрлендіргіші үшін 3.3 суретте көрсетілген кернеулер мен токтардың диаграммалары таза активті жүктемеге сәйкес келеді.

Жүктемедегі кернеудің әсерлік мәнінің α бұрышына тәуелділік сипатын (реттемелік сипаттама) қалатын басқару бұрышты α фазалық реттегіш үшін келесі қатынас бойынша табады

 

  .        (3.4)

немесе таза активті жүктеме кезінде салыстырмалы бірлікте

 

 

       (3.5)

 

 

мұнда U- кірмелік айнымалы кернеудің әсерлік мәні (кірмелік трансформатор болмаса U=U1)

мұнда U- кірмелік айнымалы кернеудің әсерлік мәні (кірмелік трансформатор болмаса U=U1 және U=U2 ) α=0 кезде шықпалық кернеуге тең.

Реттеудің әртүрлі тәсілдері үшін, реттемелік сипаттамалар 3.4 суретте көрсетілген.

1,2 қалатын және озатын басқару бұрышы кезінде α; 3-екіжақты фазалық реттеу кезінде.

3.4 сурет - Фазалық реттеу тәсілі кезіндегі  реттемелік сипаттамалар

 

 

3.5 сурет - Түрлендіргіштің қуат коэффициентінің жүктемедегі салыстырмалық кернеуге тәуелділігі

 

 

 

 

 

                                                           

Мұндай реттегіштің қуат коэффициенті жүктемедегі салыстырмалы кернеуге тең болады және онымен сызықты байланыста болады

 

                        (3.6)

 

Үш фазалы тиристорлық реттегіштер (3.6 суретті қара) айнымалы токтың электр жетегінде жүргізуші, реттеуші құрылғы ретінде кеңінен пайдаланылады. Олар асинхронды қозғалтқыштардың   бір қалыпты жүруін қамтамасыз ететін, түйіспесіз жүргізгіштер және жылдамдық реттегіштер ретінде қолданылады. Жылдамдықты көп реттеуді қажет етпейтін АҚ бар механизмдерде, бұл түрлендіргіштер жиілікті түрлендірушілермен салыстырғанда пайдалануға өте қолайлы, себебі сұлбалары қарапайым, сенімділігі жоғары және құны арзан болады.

 

3.6 сурет – АҚ статор және ротор тізбектеріндегі тиристорлық көрсеткіштер

 

4 Дәріс. Инверторлар мен жиілік түрлендіргіштері

 

         Дәріс мазмұны:

-         ток пен кернеудің автономды инверторлары;

-         автономды инверторлардың шықпалық кернеуін реттеу.

 

Дәріс мақсаты:

-         ток пен кернеудің автономды инверторларының жұмыс принципін оқу;

-         шықпалық кернеудің кеңдік-импульстік модуляция принципін оқу.

 

Автономды инверторлар – бұл тұрақты токты жиілігі тұрақты болатын немесе реттелетін айнымалы токқа түрлендіретін және автономды жүктемеге жұмыс істейтін құрылғы. Бұл кезде жиілік, кернеу және оның шықпадағы түрі автономды инвертордың жұмыс режімі бойынша анықталады.

Сұлбада жүретін электромагниттік процесстердің сипаты бойынша автономды инверторлар ток инверторы, кернеу инверторы және резонанстық инверторлар деп бөлінеді.

Түзеткіштер сияқты, инверторлар да қуаты, кернеуі, трансформатордың екінші реттік орамасының фазалар саны, шықпалық кернеуі реттеу әдістері, инверторлау сұлбасы және де басқа факторлар бойынша бөлінеді.

Автономды инвертордың жұмысы және оның техникалық, экономдық көрсеткіштері негізінен инверторлау сұлбасы бойынша анықталады. Инверторлау сұлбасына, шықпалық кернеу қисығының түрі, тұтынушы ток қисығының түрі, шықпалық (немесе жүктемелік) сипаттама, инвертордың ПӘК жүктеменің қуат коэффициентінің өзгеруінің рұқсат етілу аралығы, жүктеме тогының максимал (лездік) мәнінің, көптеген сұлба үшін инвертордың тұрақты жұмыс істеуі тәуелді болады.

Автономды ток инверторы (АТИ) – оның шықпалық токтың түрі тек қана инвертордың тиристорларының ауыстырып қосу ретімен анықталады, ал кернеудің түрі жүктеменің сипатына тәуелді болады. АТИ тұрақты ток көзінен қоректенеді. Егер АТИ басқарылатын түзеткіштен қоректенетін болса, онда түзеткішті реттелетін ток көзіне ауыстыру әдетте өте үлкен инбуктивтілігі тегістеуші реактор қосу жолымен, немесе ток бойынша үлкен теріс кері байланысы бар түзеткіш және түзетілген токтың толқуын тегістеу үшін индуктивтілігі жеткілікті болатын, тегістеуші реакторды пайдалану арқылы іске асырады.

4.1-суретте жабылатын тиристорлардан тұратын бір фазалы көпірлік АИТ сұлбасы және кернеуі мен тогының диаграммасы көрсетілген, олар жұпталған тиристорлардың VS1, VS2 және VS3, VS4 ауыстырып қосылу жолымен пайда болады. Мұндай сұлбаның жүктемесі сыйымдылықты болады, себебі индуктивті жүктеме кезінде токтың секіріп өзгеруінен, сұлбадағы элементтердің жұмысын бұзатын асқын кернеу пайда болар еді.

Индуктивті сипаттағы жүктемемен жұмыс істеуге арналған инверторлар сұлбасында, жүктеменің индуктивтілігінде жиналатын энергияның бөлігін алу үшін арнайы құрылғы қарастырылады.

 

4.1 сурет - Бір фазалы ток инверторының сұлбасы және кернеумен токтың диаграммасы

 

Үш фазалы АТИ-ң сұлбасы және жүктемедегі токтың диаграммалары 4.2-суретте көрсетілген.

Идеалды инвертор үшін шығыс токтары идеалды тегістелген, ал шықпада төрт бұрыш тәріздес ток пайда болады деп есептеуге болады. Бұл кезде әрбір тиристор ұзақтылығы 2π/3 интервалмен ток өткізеді. VS1-VS6 тиристорлар ауысып қосылып Іα  токты жүктеме фазалары бойынша таратады (ауысып қосылу тәртібі диаграммада көрсетілген). Жүктемедегі ток тік бұрышты саты тәріздес болады және токтың түрі жүктемеге және оның сипатына тәуелсіз болады, ал тек тиристорлардың ауысып қосылу ретімен анықталады.

                    4.1 сурет - Үш фазалы ток инверторның сұлбасы және жүктемедегі       

                                              токтардың диаграммалары 

 

АТИ-ң шықпалық кернеуі және оның түрі жүктемемен және оның сипатымен анықталады. Жүктемедегі кернеудің бірінші гармоникасының әсерлік мәнін, инвертор мен жүктеме тұтынатын қуаттардың теңдігінен анықтауға болады. Вентильдердегі шығындары және жүктемедегі жоғары гармоника шығындарын ескермей, келесідей түрде жазуға болады:

 

                            ,                                   (4.1)

 

мұнда  - жүктемедегі кернеу мен токтың бірінші гармоникалары арасындағы ығысу бұрышы. (3.9) ескеріп (3.10) аламыз

 

                            .                                           (4.2)

 

Сонымен, жүктемедегі кернеу қорек көзінің кернеуі тұрақты болған кезде () тұрақты болып қалмайды, ал шамамен жүктеменің қуат коэффициентіне кері пропорционал өзгереді.

Егер АТИ-ң жүктемесі айнымалы ток машинасы болса, онда оның білігіндегі моменттің өзгеруі оның шықпалық кернеуін едәуір өзгертеді. Сондықтан АТИ-і бар электр жетегі жүйелерінде, машинаны тиісті магнит ағынымен қамтамасыз ету мақсатында қозғалтқыштағы кернеуді тұрақтандыруға немесе оны берілген заңдылықпен реттеуге бағытталған әртүрлі кері байланыстар қолданылады.

Кернеудің автономды инверторы (КАИ) – бұл, оның шықпалық кернеуінің түрі тек қана инвертордың тиристорларының (транзисторларының) ауысып қосылу ретімен анықталатын, ал токтың түрі жүктеме тогына тәуелді болатын инвертор. КАИ реактивті жүктемемен жұмыс істеген кезде жүктеме мен тұрақты кернеу көзі арасында реактивті энергия ауысу мүмкіндігі қамтамасыз етілуі керек, сол үшін КАИ кірісіне параллель сыйымдылықты үлкен конденсатор қосылады, ал КАИ ауысып қосылу сұлбасына қарама-қарсы параллель жалғанған кері түзеткіш қосылады. Бұл жүктеме тогына кернеуге қатысты фаза бойынша ығысуға мүмкіндік береді. 4.3-суретте түгелдей басқарылатын тиристорлардан тұратын бір фазалы КАИ сұлбасы және активті-индуктивті жүктемедегі кернеу мен ондағы токтың түрі келтірілген, сондай-ақ тиристорлар мен диодтардың жұмыс істеу аралықтары көрсетілген.

4.3 сурет - Бір фазалы кернеу инверторының сұлбасы, жүктемедегі кернеу мен токтың диаграммалары

 

Шықпалық кернеудің кірмелікке тәуелді болуы және шықпалық кернеудің жүктеменің өзгеруіне және оның қуат коэффициентіне тәуелсіз болуы КАИ үшін тән қасиет. Бұл КАИ айнымалы ток қозғалтқышымен жұмыс істеген кездегі айтарлықтай артықшылығы болады және КАИ-ді айнымалы ток қозғалтқышының жылдамдығын басқарудың ажыратылған жүйелерінде және қозғалтқыштар топтарын қоректендіру кезінде тиімді пайдалануға жағдай жасайды.

КАИ-н қоректенетін қозғалтқыш генератор режіміне ауысқан кезде КАИ-ң шықпасындағы токтың бағыты өзгереді (егер кері түзеткіштің шықпасы КАИ-ің кірмесіне қосылса), бірақ тұрақты ток звеносындағы кернеудің полярлығы өзгермейді. Дегенмен түзеткіштен өтетін, КАИ-і қоректендіруші ток, ол бір бағытта өткізетін болғандықтан бағытын өзгерте алмайды. Сондықтан энергияны желіге беру мүмкін болмайды және айнымалы ток машинасы өндіретін энергия тұрақты ток звеносындағы сүзгі конденсаторына жиналады, ал ондағы кернеудің шектен тыс өсуіне әкеледі. Энергияны тұрақты ток тізбегін қоректендіруші желіге беру үшін түзеткіштегі токтың тағытын өзгерту керек, ол реверстік түзеткіш қолданғанда мүмкін болады, яғни желімен жүргізілетін сұлбаға негізгі түзеткішке қарама-қарсы параллель болатын инвертор қосу керек. Энергияны қозғалтқыштан желіге беруді ұйымдасытрудың басқа бір әдісі инвертордың кері түзеткішінің шықпасын жетектік инвертор арқылы қоректендіруші желіге қосу.

Инвертордың шықпалық кернеуін реттеу қажеттілігі оны желі мен жүктеме жағындағы әртүрлі ұйытқушы факторлар кезінде берілген деңгейде тұрақтандыруға немесе жиіліктік реттелетін электр жетегіндегі жиілікке тәуелді берілген заңдылықпен реттеу талабына байланысты болуы мүмкін.

Инвертор сұлбасына байланысты шықпалық кернеуді реттеудің әртүрлі әдістерін пайдалануға болады. Бұл әдістерді екі негізгі топтарға бөлуге болады:

а) инвертордың кірмесіндегі кернеуді реттеу;

б) шықпалық кернеуге әсер ететін, инвертордағы үрдістерге әсер ету арқылы реттеу.

Бірінші топтың әдістері инвертордың шықпалық кернеуінің кірмелікке пропорционал болуына негізделген. Олар, тұрақты ток көзі басқарылатын түзеткіш немесе инвертордың тұрақты ток тізбегінде басқа реттеуші құрылғылар болғанда қолданылады.

Екінші топтың әдістері көптеген жағдайда инвертор сұлбасымен анықталады. Мысалы, ток инверторларының шықпалық кернеуі, оның шықпасына орнатылған жүктеме мен қосымша активті және реактивті элементтердің параметрлеріне тәуелді болады.

Кернеу инверторларында реттеуді сұлбадағы кілттік элементтердің (тиристорлар, транзисторлар) өткізгіштік күйінің ұзақтылығын өзгерту арқылы іске асырған өте тиімді болады, бұл кезде кернеуді модулдеудің әртүрлі әдістерін қолданады, мысалы, кеңдік-импульстік. Бұл әдіс қазіргі жиілікпен реттелетін электр жетектерінде өте жиі қолданылады. Сондықтан оны өте кеңірек қарастырамыз.

Кеңдік-импульстік модулдеушісі (КИМ) бар КАИ жұмысын 4.4-суретте көрсетілген, балама сұлбаның көмегімен қарастырған ыңғайлы. Сұлбада жүктеме Zж екі кернеу көзі Uк/2 мен К кілттен жасалған, көпірдің диогоналына қосылған, ол келешекте коммутация жиілігі деп аталатын 1 жағдайды 2 жағдайға үлкен жиілікпен ауысып қосылады.

Егер кілттің 1-ші жағдайда болатын уақыты Δt1 кілттің 2-ші жағдайда болатын уақытына тең Δtболса, онда жүктемедегі орташа кернеу 0 тең болады. Жалпы жағдайда жиіліктің периодындағы жүктемедегі орташа кернеу,

                        ,                                    (4.3)

 

мұнда  - жиіліктің периоды.                                  

а – балама сұлба; б – кернеудің пайда болу диаграммасы.

4.4 сурет - КИМ бар инвертордың жұмысы

 

Егер тұрақты жиілік кезінде  мен  арасындағы қатынасты ауыстырса синусоидалы заңдылыққа сәйкес

 

                                                              (4.4)

 

онда жүктемедегі кернеудің орташа мәні де синусоидалы заңдылық бойынша өзгереді

 

                                                                (4.5)

мұнда  - модульдіктің шеңберлік жиілігі;

 - модуляция жиілігінің периоды ішінде  және  аралықтарының ұзақтылығы қандай шектерге өзгеретіндігін көрсететін, модуляция тереңдігінің коэффициенті.

Толық модуляция кезінде   мен  0-ден -ға дейін өзгереді және жүктемедегі кернеудің орташа мәнінің орташа мәні Uк/2 тең болады.

 ерікті мәндерінде  және  аралықтары модуляция жиілігінің периодында 0-ден  дейін және қайтадан 0 дейін өзгереді. Егер жүктеме индуктивті сипатта болса, онда жүктемедегі ток синусоидаға жақын болады.

Сонымен,  мен  параметрлерінің мәндерін өзгертіп тұрақты жиілік және өзгермейтін қоректік кернеу кезінде жүктемедегі кернеу мен жиіліктік тәуелсіз реттеуді іске асыруға болады.

 

 

 

5 Дәріс. Микропроцессорлар және микропроцессорлық жүйелер

 

Дәріс мазмұны:

-          микропроцессордың және микропроцессорлық жүйенің типтік құрылысы;

-          микропроцессордың архитектурасы, әмір беру жүйелері мен олардың форматтары.

 

Дәріс мақсаты – микропроцессордың  құрылысын және оның микропроцессорлық жүйе құрамындағы жұмысын, әмір беру жүйесі мен олардың орындалуын оқу.

Микропроцессор – ол бағдарламалық басқарылатын электрондық сандық құрылғы. Ол сандық информацияларды өңдеу үшін және жоғарғы дәрежеде біріккен электронды элементтері бар бір немесе бірнеше интегралдық сұлбамен орындалатын, осы өңдеу үрдісін басқару үшін арналған. «Микропроцессор» деген атау сөз (МП) алғаш рет 1972 ж. деп есептеледі, осы жылы Intel фирмасы 4004 сериялы микропроцессорды шығарды – «интегралдық микробағдарламалық есептеуші құрылғы», ол өзінің құрамына 4 разрядты параллель сумматор мен спектр кіргізетін бір кристаллды орталық процессор. Микропроцессор 4004 2300 транзистордан тұрады және әртүрлі 45 берілетін әмірді орындайды. Микропроцессордың кейінгі ұрпақтары болатын, 8-, 16- және 32-разрядты құрылғылар 1972, 1974 және 1981 жылдары пайда болды және микропрцессорлар бұдан соң да әрқашан жетілдірілуде.

Микропроцессорлар негізінде микропроцессорлық есептеуші жүйелер (МПЖ) жасалады. егер сұлбалық логика принципімен құралған құрылғыларда орындалушы функциялардың кез келген өзгеруі немесе кеңейуі бұрынғы құрылғының орнына жаңа сұлба бойынша жасалған басқа құрылғы қоюды қажет ететін болса, онда МПЖ бағдарламалық логика принципін пайдаланатындықтан ойда сақталған бағдарламаны құрылғының жаңа функциясына сәйкес келетін жаңа бағдарламамен ауыстырып орындауға болады.

БИС пайдалануға байланысты басқа да құндылығымен бірге икемділігінің ұқсастығы, сондай-ақ сандық әдістерге тән жоғары дәлдігі мен бөгеттік қорғаныстығы, МПЖ өндірістің әртүрлі салаларына, ғылыми зерттеу және тұрмыстық техникаға қарқынды енгізуге мүмкіндік жасады.

МПЖ мен МП функционалдық сұлбасы 5.1-суретте көрсетілген. Әдетте микропроцессор есептеу үрдісін орындау үшін қажетті арифметикалық логикалық құрылғыдан (АЛҚ), басқаратын және синхрондайтын құрылғыдан (БҚ), локалдық ойдан, басқаша жалпы қолданылатын регисторлар (ЖҚР) мен басқа да регисторлардан, блоктардан және байланыстырушы шиндардан тұрады.

АЛҚ микропроцессордың ең басты функцияларының бірін орындайды – берілгендерін өңдеу – арифметикалық, логикалық операциялар, ығыстыру, кеңейту және т.б.

 

 

5.1 сурет - Микропроцесс орталық жүйенің функционалдық сұлбасы

 

Аккумулятор – бұл берілгендермен әртүрлі операциялар жасаған кездегі МП басты регисторы. Онда операндтардың бірі немесе орындалған операцияның нәтижесі орналасуы мүмкін.

БҚ – басқарушы қондырғы процессордың жұмысын қадағалайды, МПЖ құрылғыларына белгілі уақытпен басқарушы сигналдар жібереді және осы бойынша олардың бір-бірімен әрекеттесуін қамтамасыз етеді.

ЖҚР – жалпы қолданылатын регисторлар тез жаттап алушы құрылғы ретінде қолданылады.

Стек нұсқаушысы. Стек – бұл арнайы ұйымдастырылған ой, одан бірінші реттік жазылған берілгендері соңғысымен алынады.

Әмірлерді санаушы ойға жазылған, кезектегі әмір адресінің құрылуын қамтамасыз етеді.

Әмір регистрі оның үрдісінде шифрларды шешетін және орындайтын әмірлер бар.

Шифрларды шешетін әмірлер, әмірлер регистріндегі әмірдің кодын шешеді, ал сонан соң БҚ оның орындалуына қажетті сигналдар құрады.

Белгілер регистрі бағдарламаны орындау барысында іске асырылған, кейбір тексеру нәтижелерін сақтау үшін арналған.

Ой адресінің регисторы МПЖ ойына әрбір жолығу кезінде микропроцессор пайдалануға тиісті, ой ұясының адресін нұсқайды.

Берілгендер буфері. Берілгендерді уақытша сақтау үшін арналған.

Шиндар жүйесі процессордың ішіндегі элементтерді және МПЖ элменттерді байланыстыруға арналған.

ЕҚ – еске ұстаушы құрылғы (ой), бағдарламалар мен МПЖ берілгендерін сақтау үшін арналған.

КШҚ – кіргізуші, шығарушы құрылғы, компьютердің ішіндегі ақпаратты (биттер және байттар), қолданушыға түсінікті түрде түрлендіру үшін арналған.

Микропроцессордың МПЖ құрамындағы жұмысы келесідей болады: микропроцессор шинға, онда кезектегі сақталып тұрған әмірдің, ЕҚ ой ұясындағы адресс нөмірін береді және басқару шинына ЕҚ-ға берілген адрестегі ой ұясында сақталғандарды оқуды қамтамасыз ететін сигнал түседі. Сұратылған әмір берілгендердің шинына түседі, одан ол микропроцессорге беріледі. Мұнда әмір шифры шешіледі. Егер әмір бойынша орындалуға тиісті берілгендер, микропроцессордың регистрінде болса, онда микропроцессор әмірде берілген оперцияларды орындауға кіріседі. Егер әмір шифрын шешкен кезде, операцияға қатысушы берілгендер ЕҚ сақталғандығы анықталса, онда микропроцессор шинға бұл берілгендері сақталған ұяның адресін береді; ЕҚ-дан берігендері, берілгеннен соң микропроцессор оларды берілгендер шины арқылы алады, ал сонан соң берілгендерге операция жасау орындалады. Бұл әмір орындалғаннан кейін адресстер шинына келесі әмірдің адресі беріледі, және баяндалған үрдістер қайталанады.

Микропроцессорлар жөніндегі техникалық және оқулық әдебиеттерде микропроцессордың архитектурасы деген термин жиі қолданылады.

Микропроцессордың архитектурасы деген ұғымға әмірлер жүйесі мен адресстер тәсілі, уақыт бойынша әмірлердің орындалуын біріктіру мүмкіндігі, микропроцессордың құрамында қосымша құрылғылардың болуы, оның жұмыс істеу принципі мен жұмыс режімдері кіреді. Бұ кезде микроархитектура және макроархитектура деген ұғымдарға бөледі.

Микропроцессордың микроархитектурасы – бұл аппараттық ұйымдастыру және микропроцессордың логикалық құрылымы, регистрлар, басқарушы сұлбалар, арифметикалық-логикалық құрылғылар, есте сақтаушы құрылғылар және оларды байланыстырушы ақпараттық жолдар.

Макроархитектура – бұл әмірлер жүйесі, өңделетін берілгендердің түрлері, адресстік режімдер мен микропроцессордың жұмыс принциптері.

Әдетте МП жеке әмірлер жинағы болады. Бірақ МП нақтылы құрамына байланысты әмірлер форматы әр-түрлі болуы мүмкін. МП әмірлерінің ұзындығы тұрақты (мысалы: бір сөз) немесе айнымалы (екі, үш және одан да көп сөздер) болуы мүмкін. Бұл операндқа адрестеу әдісімен анықтаулы мүмкін.

Формат бойынша барлық әмірлерді екі категорияға бөлуге болады:

-         адрестері жоқ әмірлер (берілгендерге сілтемейді);

-         ойға жолықтыратын әмірлер (яғни берілгендерге сілтейді).

Бірінші жағдайда әмірде тек қана операция коды болады және тек қана бір машина сөзінен тұрады. Мысалы: «Қайтару», «Тоқтату» және басқалар. Әмірлерде адрессіз болады, олар аккумуляторда берілгендерге әсер етуді қамтамасыз етеді: «инкремет» (1-ге өсіру); ығыстыру «оңға», «солға» және басқалар.

Ойдың ұяшықтарына адресстеу диапазоны МП құрылымының негізін қалайды, онда шинге белгілі разрядтық адресстер болады. Болуы мүмкін адресстер саны (N) №2 ретінде анықталады, мұнда п шиннің разрядтар саны.

МП барлық әмірлерін келесі функциялық топтарға бөлуге болады:

-         берілгендерді жылжыту;

-         берілгендерді түрлендіру;

-         басқару;

-         енгізу-шығару;

-         арнайы.

Берілгендерді жылжыту әмірлер берілгендерді ойдан аккумуляторға немесе керісінше беруді, сондай-ақ аккумулятордан құрылғының шықпасына немесе құрылғының кірмесінен акумуляторға беруді ұйымдастырады.

Берілгендерді түрлендіру әмірлер ақпаратты түрлендіру үшін қолданылады, яғни арифметикалық және алгебралық операцияларды орындауға.

Басқару әмірлері шартты және шартсыз болуы мүмкін. Егер әмір шартты болса, онда ол күнді нұсқайды, ол алдын-ала тексерілуі керек (мысалы: операция нәтижесінің оң мәнде болуы немесе оның болмауы). Шартты тексеру мүмкіндігі, тармақтар қатарынан тұратын бағдарлама жазуға мүмкіндік береді, олардың әрқайсысы тек қана берілген шартты қанағаттандырылған соң орындалады. Мысалы, технологиялық үрдістерді басқарған кезде бағдарламада көптеген тармақтар болады. Ол технологиялық үрдістерге әсер етуші, көптеген себептерді ескеруге байланысты болады.

Енгізу, шығару әмірлері МП сыртқы құрылғылармен (монитор, клавиатура, технологиялық үрдістің датчиктері және т.б.) берілгендерді алмастыруын ұйымдастырады.

Арнайы әмірлер бағдарламаны үзуге тыйым салуға және т.б. мүмкіндік жасайды.

Микропроцессорларда функционалдық басқарушы-сигналдар жиынтығын өңдеудің екі әдісі пайдаланылады: бағдарламалық және микробағдарламалық. Машинада операцияны орындау басқару құрылғысының функционалдық басқарушы сигналдар әсерімен ақпаратты қарапайым түрлендіруге келтіріледі (ақпараттарды блоктардағы түйіндер арасында беру, түйіндердегі ақпараттарды ығыстыру, логикалық разрядтық операциялар, шарттарды тексеру және т.б.). Өте қарапайым болып жіктелмейтін, жай түрлендірулер, синхрондау сигналдарының бір тактісі ағымында орындалады және микрооперациялар деп аталады.

Микропроцессор әмірлерді лезде орндамайды, оларды циклдар тізбегі ретінде орындайды.

Мысалы, он машиналық циклдер түрлері бар процессор әмірі бірден бастап беске дейін осындай циклдерді ұстауы мүмкін. Өз кезегінде әрбір машиналық цикл машиналық тактадан тұрады. Машина циклінің құрамына үштен бастап беске дейін тактылар кіреді (микрооперациялар).

Бір машиналық тактаға сәйкес келетін, уақыт интервалы, МПЖ құрамына кіретін арнайы такталық генератормен қалыптасады.

Қандай типтік машиналық цикл орындалатыны жөніндегі хабар әрбір циклдің басында берілгендердің шиндарының желісі бойынша беріледі және басқарушы сөз деп аталады, 1 кестені қараңдар.

 

1 К е с т е

 

       Цикл  типі

Берілгендер шиндары разрядтарының басқарушы

                              сөздері

Д0

 

Д1

Д2

Д3

Д4

Д5

Д6

Д7

ЕҚ  бұйрықтарды

        таңдау

0

1

0

0

0

1

0

1

ЕҚ естелігінен оқу

       

0

1

0

0

0

0

0

1

Естелікке жазу

 

0

0

0

0

0

0

0

0

Стектен оқу

 

0

1

1

0

0

0

0

1

Стекке жазу

 

0

0

1

0

0

0

0

0

Сыртқы құрылғыдан

          кіргізу

0

1

0

0

0

0

1

0

Сыртқы құрылғыға

          шығару

0

0

0

0

1

0

0

0

          Үзу

 

1

1

0

0

0

1

0

0

      Тоқтату

 

0

1

0

1

0

0

0

1

    Тоқтауда үзу

 

1

1

0

1

0

1

0

0

 

Бағдарпамалық логикасы бар микропроцессорлардың барлық элементтері – микробағдарламаларды жазу үшін арналған естелігі бар, басқарушы құрылғы және микробағдарламалық басқарушы блок бір кристалда орналасуы мүмкін, яғни бүкіл микропрцессор бір микросхема түрінде жазлуы мүмкін. Мұндай түрдегі микропроцессорлардың басқарушы естелігі, оған микропроцессорды зауыдта жасаған кезде жазылған микробағдарламалар жинағын сақтайды. Әрбір микробағдарлама, кейбір күрделі емес операциялардың орындалуын қамтамасыз ететін микробұйрықтар тізбегін көрсетеді. Микропроцессорға ЕҚ-дан бұйрық түскен кезде БҚ-да бұйрыққа сәйкс келетін микробағдарлама болады және оның микробұйрықтарын біртіндеп оқу жолымен ЕҚ –дан операндтарды қабылдау, олармен қарапайым әрекеттерді орындау және кезектегі бұйрықты шақыру іске асырылады.

 

 

6       Дәріс. Микропроцессорлық жүйеде кіргізу-шығаруды         ұйымдастыру

 

Дәріс мазмұны:

-         КШҚ жұмысы, параллель интерфейс;

-         тізбектелген интерфейс, кіргізу-шығару режимдері.

 

Дәріс мақсаты: кіргізу-шығаруды ұйымдастыру принціптерін және осы құрылғылардың жұмысын оқып үйрену.

 

         Технологиялық үрдістерді басқаратын микропроцессорлық жүйенің

құрамына көптеген сыртқы құрылғылар кіреді. Олар параметрлер мәндерінің датчиктері, әртүрлі орындаушы механизмдер, сондай-ақ қолмен кіргізетін пульттер және басқа бағдарламаларды жүктейтін және реттейтін құрылғылар.

          Кіргізуші-шығарушы КШҚ қосалқы жүйеге сыртқы құрылғылармен (СҚ) әрекеттесетін аппараттық және бағдарламалық әдістер, сонымен қатар ауысуға қатынасушы хабар кіреді (6.1 суретті қара). Кіргізу-шығару қосалқы жүйесін жобалаған кезде кіргізу-шығаруды ұйымдастырушы тәсілдер, бұйрықтар және берілгендер форматтары, естеліктен шақыру тәсілдері, үзу мүмкіндігі, уақытша қатынастар қарастырылады. Микропроцессордың кірмелік-шықпалық каналдарымен біріккен жалпы түйіндес сұлбасы байланыс интерфейсі деп аталады. Интерфейс тек қана хабар беру үшін негізделген шиналардың және шиналар бойынша сигналдар жүруін басқаруға негізделген электрондық сұлбалар жиынтығын көрсетпейді, сондай-ақ хабар ауыстыруды басқаратын алгоритомдар жиынтығында көрсетеді. СҚ мен МПЖ арасында байланыс орналастыратын арнайы микросхемалар, кіргізу-шығару бақылаушылары деп аталады.

          СҚ мен МПЖ арасында берілгендердің ауысуымен байланысты, кейбір ортақ сұрақтарды қарастырамыз.Берілгендер желісі бойынша хабар берудің екі әдісі бар: параллель, бұл кезде бір уақытта сөздің барлық биті жіберіледі, мысалы, оның кіші разрядынан бастап. Берілгендерді параллель тәсілмен берген кезде шинаның өткізгіштер саны берілетін сөздердің разрядтар санына тең болады. Тізбектелген әдісте екі өткізгіш пайдаланылады. Шинаның жеке өткізгіштері арасында берілгендерді параллель беру үшін электрлік сиымдылық болу себебінен онда бір өткізгіш бойынша берілетін сигналдардың біреуі өзгерген кезде, басқа өткізгіштерде кедергі пайда болады. Шиналардың ұзындығының өсуімен бірге кедергілер өседі және қабылдағыштармен сигнал ретінде қабылданады. Сондықтан берілгендерді параллель беретін шиналар үшін жұмыстық қашықтық 1-2 м ұзындықпен шектеледі, және тек қана шиндарды айтарлықтай қымбаттату немесе беру жылдамдығын азайту есебіненшиналардың ұзындығын 10-20 м дейін өсіруге болады.

          Бақылаушы мен СҚ арасында берілгендерді параллель беру хабар айырбастауды ұйымдастырудың ең қарапайым әдісі. Берілгендерді параллель беруді ұйымдастыру үшін берілгендер шинасынан басқа, онда желілер саны бір мезгілде берілетін берілгендер биттерінің санына тең болады, басқарушы сигналдардың минимал мөлшері қолданылады.

          Берілгендерді сыртқы құрылғыға байттап беруді қамтамасыз ететін параллель бақылаушыда, СҚ байланыстырушы шинада барлығы екі басқарушы сигнал пайдаланылады: «Шықпалық берілгендер дайын»  және «Берілгендер қабылданды» (6.1 суретті қара).

 

                     

                        6.1 сурет - Қарапайым параллель шықпаны бақылаушы

 

«Шықпалық берілгендері дайын» деген шықпалық басқарушы сигналды  қабылдау үшін бақылаушыда күйдің және басқарудың А2 бір разрядты адрестелген регистрі қолданылады (әдетте күй регистрі және басқару регистрі бөлек пайдаланылады). Бақылаушының берілгендер регистріне (шықпалық порт А1) адрестелген жүйелік интерфейстің берілгендер шинасынан кезектегі берілгендер байтын жазумен бір мезгілде күй және басқару регистріне логикалық бір жазылады. Осылай СҚ –мен байланыструшы шинада «Шықпалық берілгендер дайын» деген сигнал қалыптасады.

СҚ, «Берілгендері дайын» деген басқарушы сигнал мен берілгендер байтын қабылдап бақылаушының күй регистрін нөлдейді. Бұл кезде жүйелік интерфейстің берілгендер шинасы желісінің бірімен процессорға берілетін жүйелік интерфейстің «СҚ дайындығы» деген басқарушы сигналы және СҚ ауыстыруға дайындығының белгісі қалыптасады.

Бақылаушыны басқару логикасы бақылаушы регистрлері адрестерін селекциялауды, жүйелік интерфейстің басқарушы сигналдарын қабылдауды, осылардың негізінде бақылаушыны басқарушы ішкі сигналдардың қалыптасуын, жүйелік интерфейстің «СҚ дайындығы» деген басқарушы сигналының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Басқарушы регистрлерді адрестер шинасымен және жүйелік интерфейстің берілгендерімен түйіндестіру үшін бақылаушыда адрестер шинасының қабылдаушы берушілері пайдаланылады.

Мұндай беру жағдайында берілгендерді ауыстыру алгоритімі өте қарапайым:

а) МПЖ процессоры СҚ берілгендерді қабылдауға дайындығын тексереді;

б) егер СҚ берілгендерді қабылдауға дайын болса) бұл жағдайда А2 регистрдің нөлдік разрядындағы логикалық 0), онда берілгендер жүйелік интерфейстің берілгендер шинасынан бақылаушының берілгендер регистрі А1 және әріқарай СҚ беріледі.

Берілгендерді берудің тізбектелген әдісі кезінде екі режимі болуы  мүмкін: синхронды және асинхронды. Асинхрондық режимде берудің сөрелік тоқтаулық принціпі қолданылуы мүмкін: сөрелік бит қабылдағышты жүргізеді және оны синхрондайды. Тоқтаулық бит, берудің дұрыстығын тексеру үшін бақылаушы ретінде қолданылады, егер тоқтаулық биттің орнында кернудің жоғары деңгейі байқалмаса, онда «Формат қателігі» деген сигнал пайда болады.

Синхрондық режимде берілгендер бір сөзбен берілмейді, сөздер массивімен беріледі. Қабылдағышты жүргізуді синхрондау үшін тек бір бит қолданылмайды, синхрондау символдары-бір немсе  екі екі сөз қолданылады. Мұндай символды (символдарды) алып, қабылдағыш берілгендерді қабылдауды және оларды параллель форматқа түрлендіруді бастайды. Берілгендерді СҚ тізбектелген байланыс желісімен синхронды беру үшін арналған қарапайым бақылаушы (тізбектелген интерфейс) 6,2 суретте көрсетілген.

 

 

                       6.2 сурет - Синхронды берудің тізбектелген бақылаушысы

 

         Сегіз разрядты А1 бақылаушының адрестелетін буферлік регистрі берілгендер байтын оны ығыстырушы регистрге жүктегенге дейін уақытша  сақтау үшін арналған. Жүйелік интерфейстің берілгендер шиналарынан буферлік регистрге берілгендер байтын жазу параллель интерфайстағыдай жүргізіледі, тек А2 бақылаушының бір разрядтағы адрестелетін күй регистрінде бір болған кезде.Күй регистріндегі бір бақылаушының кезектегі байтты буферлік регистрге қабылдауға дайын екенін көрсетеді. А2 регистріндегілер жүйелік интерфейстің берілгендер шинасы желісінің беруімен процессорға беріледі және жүйелік интерфейстегі «СҚ дайындығы» деген басқарушы сигналдың қалыптасуы үшін қолданылады. А1 буферлік регистрге кезектегі байтты жазған кезде күй регистрі А2 нөлденеді.

          МПЖ-де кіргізу/шығарудың үш режимі қолданылады: бағдарламалы басқарылатын КШ (сондай-ақ бағдарламалық немесе тездетілген КШ), үзілу бойынша КШ (тездетілген КШ) және естелікке тікелей бару. Олардың біріншісі КШ басқаруды процессормен орындалатын бағдарламамен іске асырылуымен сипатталад, ал сыртқы құрылғы мұнымен салыстырғанда пассивті роль атқарады және  тек қана өзінің жағдайы жөнінде сигналдайды, жеке жағдайда, кіргізу/шығару операциясына дайындығы туралы. Екінші режимде КШ процессормен емес, арнайы үзу сигналын генерациялайтын сыртқы құрылғымен басқарылады.

 

 Мазмұны

         1. Кіріспе                                                                                                 3

         2. 1 Дәріс. Түзеткіштер                                                                            4

         3. 2 Дәріс. Түзеткіштердегі токтар коммутациясының урдісі                    9

         4. 3 Дәріс. Тұрақты және айнымалы кернеудің түрлендіргіштері           14

         5. 4 Дәріс. Инерторлар мен жиілік түрлендіргіштері                                19

         6. 5 Дәріс. Микропроцессорлар және микропроцессорлық жүйелер      25

         7. 6 Дәріс. Микропройессорлық жүйеде енгізу–алуды ұйымдастыру    30