КАҚ «АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ»

Еңбек пен қоршаған ортаны қорғау кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ

Дәрістер жинағы

 (050718- Электр энергетика мамандығы бойынша барлық түрде оқитын студенттер үшін)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы  2006

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Абдимуратов Ж.С., Дюсебаев М.К., Санатова Т.С., Хакимжанов Т.Е.  Еңбекті қорғау. Дәрістер жинағы (050718- Электр энергетика мамандығы бойынша барлық түрде оқитын студенттер үшін)  Алматы: -АЭжБИ, 2006. - 36 б.

 

 

 

 

 

 

Дәрістер жинағы «Еңбекті қорғау» пәні бойынша материалдармен студенттердің танысуына арналған. Дәрістер жинағы  050718 - Электр энергетика мамандығы бойынша барлық түрде оқитын студенттерге ұсынылады

Без.13, кесте. 4, библиогр. - 7 атау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПІКІР ЖАЗУШЫ: тех. ғылым. кандидаты, профессор Борисов В.Н.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының 2006 жылғы жоспары бойынша басылды

 

 

Ó      Алматы энергетика және байланыс институты,    2006 ж.

         1 Дәріс 1. Еңбекті қорғаудың құқықтық және ұйымдастыру сұрақтары

 

                   Дәрістің мазмұныеңбекті қорғаудың есептері және анықтамалары, нормативтік құжаттардың тізімі берілген, өндірістік травматизм және жазым туралы негізгі түсініктемелер келтірілген және жазымды тергеу бойынша нормативтік құжаттардың жағдайы қарастырылған.

         Дәрістің мақсатыеңбекті қорғаудың заңдылық сұрақтары бойынша білім беру, еңбек қауіпсіздігі стандарттар жүйесін пайдалану, өндірістегі жазымды тергеу әдістерімен танысу, өндірістік травматизмді талдау әдістері және тергеу бойынша акты құрастыру.  

 

1.1  Еңбекті қорғаудың құқықтық, нормативтік және ұйымдастыру сұрақ-тары

Еңбекті қорғау (ЕҚ) – заңдылық және нормативтік құжаттар жүйесі, оның негізінде жұмыс орнында қауіпсіз еңбек ету жағдайын қамтамасыз ететін әлеуметті-экономикалық, техникалық және гигиеналық шаралар өңделеді. Еңбекті қорғаудың мақсатын мына теңдеумен көрсетуге болады

Мақсат = АЖ + ТЕ + ДС + ЖК + ЕС,

мұнда АЖ – апатсыз жағдай жетістігі;

           ТЕ –травматизмі ескерту;

           ДС – денсаулықты сақтау;

          ЖК – жұмыс қабілетін көтеру;

            ЕС – еңбек сапасын көтеру.

Қойылған мақсатқа жету үшін екі топ есепті шешу керек. Біріншісі – ғылыми, яғни адам-машина жүйесіндегі математикалық үлгілер, қауіпті (зиянды) өндірістік факторлар және т.б. Екіншісі – құрылғыны пайдалану барысында қауіпсіз еңбек етуді толық қамтамасыз ету.

Еңбекті қорғау бойынша заңдылықтар актісі Қазақстан Республикасындағы еңбек ету құқығының ажырамас бөлігін құрайды, оның негізі 30.09.95 жылғы ҚР конституциясының 24 бабы болып табылады.

Бұл бапта әрбір адам еркін еңбек етуге құқықты деп көрсетілген:

- 28.02.2004 ж. № 528-П ҚР ның «Еңбекті қоғау және қауіпсіздік туралы» заңы;

- 07.02.2005 ж. № 30-П ҚР ның «Жұмыскерлер еңбек ету міндетін орындау барысында денсаулығына және өміріне зиян келуінде жұмыс берушінің азаматты-құқықты жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы» заңы.

Бұдан басқа, еңбекті қорғау бойынша нормативтік актілерге төмендегілер жатады:

- еңбек қауіпсіздігі стандарттар жүйесінің стандарты (ССБТ), бекітілетін: мемлекеттік стандарттар (ГОСТ) - стандартизация, метрология және сертификация бойынша ТМД мемлекетаралық Кеңесі; салалық стандарттар (ОСТ) -  министерстваларға, ведомстваларға, атқару билігінің басқа да орталық органдарына сәйкес; кәсіпорындар стандарттары (СТП) - кәсіпорындар;

- Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау Министрлігінің Бас санитарлық-эпидемиологиялық басқармасы бекіткен санитарлық ережелер, нормалар, гигиеналық нормативтер, эргономикалық, физиологиялық және басқа да талаптар;

- Қазақстан Республикасы еңбек ету Министрлігінің еңбекті қорғау Департаментімен келісе отыра, атқару власының орталық және бақылау органдары бекіткен салалардағы еңбекті қорғау бойынша нұсқаулар және ережелер.

 

1.2 Нұсқауды жүргізу. Өндірістік травматизмі есептеу және тергеу

          Кәсіби аурулар және травма алуы мүмкін болатын әрбір мекемеде тұрақты және уақытша нұсқаулар жүйесі болуы қажет.

          Жұмысқа енді қабылданатын жұмысшылар жұмыс орнындағы техника қауіпсіздігі ережелері және өндірістік санитария бойынша кіріспе нұсқаудан өткеннен кейін жұмысқа жіберіледі.

Кіріспе нұсқауды техника қауіпсіздігі бойынша инженер немесе бас инженер жүргізеді. Прораб (мастер, участке бастығы) өкім бойынша келген жұмысшығы жұмыс орнында техника қауіпсіздігі бойынша нұсқау өткізеді. Қайталау нұсқауы 3 айда бір рет, сонымен бірге жұмыстың жағдайы өзгеріп немесе техника қауіпсіздігі бұзылғанда жүргізіледі.

Өндіріске байланысты бақытсыз жағдайларды есептеу және тіркеу тәртібі ҚР Үкіметінің 3.03.2001ж. №326 жарлығы мен бекітілген «Бақытсыз жағдайларды ескеру және тергеу Ережелеріне» сәйкес жүргізіледі.

          Әрбір жазымда жарақаттанушы жылдам түрде жұмыс берушіге немесе жұмыс ұйымдастырушыға хабардар ету керек.

          Жазымды тергеуде 24 сағаттың ішінде мекеме басшысымен комиссия құрылады. Оның құрамына: мекеме басшысы немесе оның орынбасары, қызметкерлер атқарушы органының өкілі немесе жарақаттанушының сенімді адамы.

          Ауыр жарақат алған немесе екі және одан да көп жұмысшылардың өліміне алып келген топтық жазымдарға арнайы тергеу жасалынады. Еңбек бойынша территориялық атқарушы  мемлекеттік орган құрған комиссия он күннің ішінде тергеу жұмыстарын жүргізеді. Ол комиссияның құрамына төмендегілер кіреді: төраға - мемлекеттік еңбек инспекторы, мүшелері –жұмыс беруші, қызметкерлер атқарушы органының өкілі немесе жарақаттанушының сенімді адамы.

          Өндіріске байланысты жұмысшының еңбек ету қабілетін жоятын әрбір жазым бір күннің ішінде Н-1 түріндегі акты  толтырылады.

 

1.3 Травматизмді талдау әдістері

     Травматизмді талдау статистикалық, топтық, монографиялық және топографикалық әдістермен жүргізіледі.

          Тергеу актісі бойынша бақытсыз жағдайға статикалық талдау жүргізіледі. Травматизмді статикалық талдауда жазымдағы абсолюттік санының көрсеткіштері және травматизм ауырлығы мен жиілік коэффициенттерін және жұмысшылардың санын ескеретін салыстырмалы көрсеткіштері анықталады.. травматизмнің жиілік коэффициенті Кж былай анықталады

                                                             Кж=  ,                                 (1.1)

мұнда п- жазымда жарақаттанған немесе өлген адамдар саны;

Р- жазымда жарақаттанушылар тіркелген мекемедегі жұмысшылардың орташа тізімдік саны.

Травматизмнің ауырлық коэффициенті КА есептік мерзімде уақытша еңбекке жарамсыздығы біткен жағдайда ғана қолданылады. Ауырлық коэффициенті КА есептік мерзімдегі бір жазымдағы еңбекке жарамсыз күндерінің орташа саны.

КА =   ,                                           (1.2)

мұнда Т- еңбекке жарамсыз күндеріндегі суммалық уақыт;

  п – жазымда жарақаттанған адамдар саны.

Шығын коэффициенті  Кш – 1000 жұмысшығы еңбекке жарамсыз күндерінің саны

Кшж· КА=1000·=1000 .                (1.3)

          Травматизмді оқып үйренудегі топтық әдіс жарақаттану ауырлығына қарамастан жазымның қайталануына негізделген. Олар жазымды анықтау мақсатында жағдайлары бірдей, бір текті жағдайда және бір текті қондырғыда болған, сонымен бірге зақымдалу сипаттамасы бойынша топтарға бөлінеді.

Травматизмді оқып үйренудегі топографиялық әдіс бақытсыз жағдай болған орында оның себептерін оқып үйренуге негізделген. Оның принципі қайталану емес, ал топографиясы, яғни травматизм болған орын шартты белгілермен көрсетіліп қойылады.

          Ерекше ауыр жағдай немесе көп санды жазымдар болған кейбір объектілерде монографиялық талдаулар жүргізіледі. Монографиялық талдауларда еңбек ету және техникалық процестер, негізгі және көмекші құрылғылар, өндіріс шарттары, жұмыс орындары, адамдар және заттар қозғалысының бағыты және траекториясы, жеке қорғаныс құралдары және киімдер, жұмыс ерекшелігі, дем алу және еңбек ету режимдері және т.б. 

 

         2 Дәріс 2. Өндірістік санитария

          Дәрістің  мазмұны – қауіпті және зиянды факторлардың анықтамасын беру, олардың адамға әсерін түсіндіру, жұмысшыларды осы факторлардан қорғау әдістерімен таныстыру.

          Дәрістің мақсаты – зиянды факторлар ықпалындағы жұмысшыларға нормативті құжаттарды қолдануды үйрету денсаулық пен қауіпсіз еңбек жағдайын оқыту.

          2.1 Жылулық әсерлер мен зиянды заттардан қорғану

          2.1.1 Жылулық әсерлер мен зиянды заттардың адам ағзасына әсері

          Көптеген өндірістік процестер жұмыс аймағының ауасына әр түрлі түрдегі ластанулар (булар, газдар, қатты және сұйық бөлшектер) мен жылулық сәуле шығарумен жүреді (биіктігі бойынша еден деңгейінен 2 м кеңістік немесе жұмысшылардың тұрақты немесе уақытша жұмыс істейтін орындары бар алаңдар).

           Зиянды заттар адам ағзасына тигізетін әсерлер сипаты бойынша мынадай түрлерге бөлінеді:

          - уландырғыш, ағзаның барлық қызметінің өзгеруін тудыратын сынап, бензол, мышьяк және оның қоспалары, қорғасын);

- тұншықтыратын, дем алу жолдары мен өңеш қабықшаларының беттік талшықтарын бұзатын (күкірт газы, хлор, азот тотықтары);

- сенсибилиздеуші, аллергендер сияқты әсер етеді (формельдегид, түрлі еріткіштер және нитроқосылыстар негізіндегі сырлар және т.б.);

- канцерогенді, қатерлі ісік ауруларын туғызатын (никель және оның қосылыстары, хром тотықтары, азбест және т.б.);

- мутагенді, тұқымдық ақпараттардың өзгеруіне әкелетін (қорғасын, марганец, радиоактивті заттар және т.б.).

Кәсіптік ауруларға мысал ретінде ұзақ уақыт шаңмен демалғанда пайда болатын пневмокониозды келтіруге болады. Олардың ішіндегі ең ауыры силикоз, адамға құрамында кремний сульфиді бар шаңның әсерінен пайда болады. Бұл ауру литий өндірісінде, құмды құрылымдық өңдегенде және т.б. орындарда кең орын алады.

          Жұмыс істеу жағдайының сипатына микроклимат үлкен әсер етеді, оның параметрлері температура, салыстырмалы ылғалдылық және ауаның қозғалу жылдамдықтары болып табылады.

          Микроклиматтардың параметрлерін өзгерткенде және әр түрлі ауыр жұмыстарды орындағанда адам ағзасының тұрақты температураны (36,6°) ұстау қабілеті жылуреттегіш деп аталады.

          Адам ағзасының жылу шығаруы негізінде үш жолмен орындалады: конвекция, сәуле шығару және тердің шығуы.

Өндірістік ортаға әсер ететін факторлар қауіпті және зиянды болып бөлінеді.

Қауіпті фактор – жұмысшыны жарақатқа әкелетін әсер. Зиянды өндірістік фактордың  әсері адамды ауруға ұшыратады.

Барлық қауіпті және зиянды өндірістік факторлар келесі топтарға бөлінеді: физикалық, химиялық, биологиялық, психофизиологиялық.

Өндірістік орындарының микроклиматы – бұл бөлменің ішкі ортасындағы климат, олар: температура, салыстырмалы ылғалдылық, ауаның қозғалу жылдамдығы, жылулық сәуле шығарудың қарқындылығы.

          Табиғи желдету: инфильтрация (ұйымдастырылмаған ауа алмасу), аэрация (ұйымдасқан, алдын – ала есептелген ауа алмасу). Артықшылығы – үнемділігі, кемшілігі – қоршаған ортадағы зиянды заттар өзінің физика-химиялық құрамын өзгертпестен бөлменің ішіне енеді. 

Жасанды желдету – артық жылуды, зиянды заттарды және артық ылғалды жою үшін қолданылады:

а) Зиянды заттарды жою үшін:  L УД=W/ (СУД-CПРИТ)*g, [м3/сағ],

мұнда W – уақыт бірлігіндегі зиянды заттарды бөлу қарқындығы (мг/сағ); См, Сприт – ауадағы зиянды заттардың концентрациясы, См = ШРК, Сприт=0 концентрациясы мг/ м3 – мен өлшенеді; g – жұмыс аумағының ауасына зиянды заттардың түсуінің біртексіздік коэффициенті. Сондықтан ауа мөлшері вентиляциялық ойық ауданымен есептеледі: F=Cм /3600v, (м2), газоходтағы ауаның жылдамдығы v =0,5 – 3 м/с ;

          б) жылу қалдықтарын жою үшін L= Qизб/cg(tУХ-tПРИТ), (м3/час),  Qизб =QПОСТ-QУХ, (Дж*м3/с), с және g  жылу сыйымдылық және ауа тығыздығы, tух , tприт – ауа температурасы, tУХ = tРЗ+Dt*(H-2); tРЗ – жұмыс аймағының температурасы; ∆t – температуралық ингридиент, температураның бөлме биіктігінен өзгеруін көрсетеді (0,5 – 1,5°С), Н – бөлме биіктігі,м. Нақты ауаның температурасы ыстық немесе суық мерзімдерде алынады: tприт - суық мерзім үшін – қаңтар, ыстық период үшін – шілде айлары. Ауа еселігі  k= c/v, [1/сағ], с – ауа көлемі, V – аудан көлемі. k>3 кезінде жергілікті желдету жүйесі, ал, k<3 кезінде – жалпы алмасу желдету жүйесі ұсынылады. Таза аудандар үшін L= n*w0, мұнда  n – жұмысшылар саны, w0  бір жұмысшы үшін қажетті ауа мөлшері (20-30 м/сағ).

 

2.2  Өндірістегі шаңдану және газдану. Қорғану шаралары. Нормалануы

          Адам ағзасына тигізетін әсері бойынша барлық қауіпті заттар 4 топқа бөлінеді: төтенше қауіпті (сынап буы, қорғасын буы, фосген); жоғарғы қауіпті (қалайы буы, йод буы, бензол); орташа қауіпті (күкірт оксидтері, қышқылдар буы); қауіптігі аз (аммиак қосылыстары және көміртегі оксидтері).

          Жұмыс орындарындағы шаң дезинтеграция (бұзу) және кондексация (жұмыс аймағына жоғарғы температуралық процестерде пайда болған будың түзуі) процестерінің әсерінен тууы мүмкін.

Шаңның әсері үш түрлі кәсіптік аурулардың тууына әкеп соғады: а) өкпе аурулары – пневмоканиоз; б) дерматит – тері аурулары; в) конъюктивит – көз қабықшасының зақымдануы.

          Шаң ауруларын профилактикалау шаралары: а) шаңның пайда болуымен күрес; б) шаң сүзгіш құрылғылары; в) биологиялық профилактика (ультракүлгін шағылысу); г) жеке қорғаныс тәсілі (респиратор, арнайы киім, шаңға қарсы көзілдірік).

 

3  Дәріс 3.  Шу, діріл және ультрадыбыс. Өндірістік жарықтану

Дәрістің мазмұны - шу, дірі және жарықтану, сонымен бірге олардың классификациясы мен нормаларына түсініктеме беру, қорғану шаралары, жарық көздерінің сипаттамасы, жарықты есептеу әдістері.

Дәрістің мақсаты – шу, діріл, ультрадыбыс және жарықтанудың негізгі параметрлерін оқып үйрену, олардың жұмыс орнында адам организміне әсер туі және қорғану шараларын үйрену.

 

3.1 Шудың және дірілдің адам организміне тигізетін әсері, нормасы және қорғану шаралары.

Адамның құлағы 16 Гц – 20 кГц диапазондық жиілікте естілетін дыбысты қабылдай алады. 16 Гц жиіліктен төмен тербелісті инфродыбыстар деп, ал 20 кГц-тен жоғары ультрадыбыстар деп атайды.

Шу – адамның естуіне жағымсыз әсер ететін және демалуына, жұмыс істеуіне кедергі жасайтын дыбыстар жиынтығы. Дыбыс жиілікпен (қарқындылық) және дыбыстық қысыммен (Р) сипатталады.

          Дыбыстық толқынның таралуы кеңістікте тербелісті энергиямен бірге жүреді. Оның 1 м2 ауданынан өтетін, перпендикуляр бағытта таралатын дыбыстық толқында орналасқан саны дыбыс күшіне I, Вт/м2 немесе қарқындылыққа қызмет етеді.

                                                                          (3.1)

мұнда Е — дыбыс энергиясының ағыны, Вт;

S аудан, м2.

          Адамның есту мүшесі қарқындылыққа емес, ал дыбыс толқыны беретін қысымға Р, Па,  сезімтал болады және ол мына формуламен анықталады

                                                                                 (3.2)

мұнда F – дыбыстық толқынның жазықтыққа әсер ететін күші, Н;

S – дыбыс толқынына түсетін жазықтықтың ауданы, м2.

Тәжірибеде қолданатын қарқындылықтың өлшемі және дыбыстың қысымы кең аралықта өзгереді. 1000 Гц жиілікте есту қабілетіне 1012 Вт/м2 қарқындылықты дыбыс және   2·105 Па дыбыстық қысым сәйкес келеді. 1012 Вт/м2 қарқындылықты дыбыс және 2·102 Па дыбыстық қысым кезінде құлақта ауыртпалы сезім туады. Бұл деңгейлер ауырып сезілудің босағасы деп аталады және сәйкесінше 1014 және 107 рет есту босағасын жоғарылатады. Сондықтан шуылды бағалау үшін қарқындылықтың абсолюттік мәні мен қысымы емес, естудің бастапқы кезеңіне сәйкес келетін дәлел арқылы құрылған қарқындылық пен қысым шамаларының қатынасын сипаттайтын алгоритмдік бірліктегі деңгейін өлшеу ыңғайлы. Логарифмдік бірлікте қарқындылық және дыбыс қысымының 10 есеге өсуі  бел (Б) деп аталатын 1 бірлікке сәйкес келеді

                                                                             (3.3)

мұндағы I 0 және Ро – дыбыстық қысым мен қарқындылықтың берілген мәндері.

          Дыбыс ретінде қабылдайтын энергияның бүкіл диапазоны 13 – 14 Б шарттарында қабылданады. Ыңғайлы болуы үшін 10 есе кіші децибел (дБ),  пайдаланылады, ол құлақпен ажырататын дыбыс күшінің минималды өсуіне сәйкес келеді.

          Қазіргі кезде шудың қарқындылығын дыбыстық қысым деңгейінде сипаттайды. Ол келесі формуламен анықталады

                                                                                    (3.4)

 

мұндағы Р – дыбыстық қысымның орташа квадраттық мәні, Па; 

             Ро – дыбыстық қысымның берілген мәні (ауада Ро =2·105 Па).

          Дыбыстың үшінші қажетті сипаттамасы болып оның биіктігін анықтайтын, 1 с (Гц) өтетін толық тербеліспен өлшенетін тербеліс жиілігі анықтайды.Тербелістің естілетін диапазоны октавты тіліктерге үлестірілген. Олардағы жоғарғы шекарасы екі есе төменгі жиілікке тең. Әрбір октав тіліктері орташа геометриялық жиілікпен сипатталады, ол келесі формуламен анықталады

                                                        (3.5)

 

мұндағы  f1төменгі шекаралы жиілік, Гц;

   f2жоғарғы шекаралы жиілік, Гц.

 

3.2 Адамға әсер ететін шудың классификациясы

          Спектр сипаты бойынша: үздіксіз спектрлі кеңістікті шу; спектрда лебізді рең беретін тональді шу.

          Уақыттық сипаттамасы бойынша-тұрақсыз шу.

          Тұрақсыз шулар уақыт аралығындағы тербеліс және импульсті тербеліс болып бөлінеді.

         

3.2.1 Ультрадыбыстың гигиеналық классификациясы

Таралу тәсілі бойынша түйіспелі және ауалық  болып бөлінеді.

          Ультрадыбыс тербеліс көзінің түрі бойынша қолдық және стационарлы болып сипатталады.

Ультрадыбыстық тербелістің спектрлік сипаты бойынша: төменгі жиілікті ультрадыбыс – 16 – 63 кГц; орташа жиілікті ультрадыбыс – 125 – 250 кГц; жоғарғы жиілікті ультрадыбыс – 1,0 – 31,5 МГц.

          Ультрадыбыстық тербелістің өндіру тәртібі бойынша: тұрақты және импульсті ультрадыбыс.

           Ультрадыбыстық тербелістің сәулелену тәсілі бойынша магнитстрикционды генераторы бар ультрадыбыстың көздері және пьезоэлектрлі генераторы бар ультрдыбыстың көздері.

Шуды нормалауда 12.1.003 – 83 – ГОСТ бойынша қауіпсіздену талаптары орындалады. Тұрақты шу үшін орташагеометриялық жиіліктегі дыбыстық қысымның деңгейі  нормаланады.

           Акустикалық есептеу үш деңгейде жүреді:

          а) есептеу және құрал көмегі әдісі бойынша барлық сегіз орташагеометриялық жиіліктегі жұмыс орындағы шу қарқындылығын анықтау;

б) жұмыс орындағы нормативті мәндері бар шудың есептелген және өлшенген деңгейін салыстыру;

в) егер орташагеометриялық жиіліктің біреуінде шудың деңгейін жоғарыласа, онда қорғану әдістерін қолдану керек.  

Қорғаныс әдістері: а) шу көзіндегі шуды азайту. Мысалы: механикалық шу үшін – майлау, аэродинамикалық шу үшін - өшіру жүйесі, электромагниттік түрдегі шу үшін – пакеттің толық прессовкасы; б) арақашықтықпен қорғану, процесті алыстан басқару; в) құрылғылар мен цехтарды дұрыс орналастыру; г) дыбысты өзіне сіңдіретін және оқшаулайтын материалдарды қолдану.

Қатты денелер арқылы 2-63 Гц жиілікте берілетін тербеліс –дірілдік тербеліс деп аталады. Діріл шығу көздеріне қарай олар а) технологиялық, б) көліктік, в) көлікті-технологиялық болып бөлінеді. Организмге әсер ету бойынша ішкі және жалпы болып бөлінеді.  Діріл XYZ өсімен ауытқу бағыты, ауытқу амплитудасы А (м), діріл жылдамдығы v=2p/А (м/с) және діріл үдеуі бойынша W=4pf2A (м/с2)  сипатталады. Діріл жылдамдығының деңгейі: LV=20lg v/v0 , дБ,  мұндағы v0 - тіректі діріл жылдамдығы (10-8 м/с), v=1м/с -ауыратын кезеңіне болады .Діріл ауруы –кәсіби ауру. 

Дірілдеткішті  нормалау  ССБТ 12.1.012-90 ГОСТ  бойынша  қалыптасады  (санитарлық  және  техникалық  нормалау).

Санитарлы  нормалауда—орташагеометриялық  жиіліктегі  діріл  түріне  байланысты  діріл жылдамдығының  деңгейі  келтіріледі.

 

3.1- кесте Локалді діріл

Норм. параметр, f

8

16

32

63

LV, дБ

120

120

112

114

v, см/с

5

5

3,5

2,5

 

3.2 –кесте Жалпы діріл

Норм. параметр, f

2

4

8

16

31,5

63

LV, дБ

108

99

93

92

92

92

v, см/с

1,3

0,45

0,22

0,2

0,2

0,2

 

Қорғаныс  әдістері: а) Діріл  көзіндегі  дірілді  азайту; б) діріл тудыратын  және  діріл жұтқыш  материалдарды  қолдану; в) жеке қорғаныс материалдарын  қолдану. 

 

3.3 Жарықтандырудың  негізгі  сипаттамалары

          Өндірістік  жарықтандыру  сандық  және  сапалық  көрсеткіштермен  сипатталады. Сандық  көрсеткіштер  негізгі  жарықтехникалық  өлшемдермен  сипатталады, оларға  жарық  ағыны, жарық  күші, жарықтану  және  айқын  жарықтану  жатады.

Сапалық  көрсеткіштер  көру  жұмысындағы  жағдайларды анықтайды, олар: фон, айқындылығы, соқырлық  көрсеткіштігі, жарықтану  толықсыма  коэффициенті, дискомфорт көрсеткіші.

Жарық  ағыны (F)—сәуле  энергиясының  қуаты. Жарық  ағыны  люменмен  (лм)  өлшенеді.

Жарық  күші  (I ) - жарық  ағынының кеңістіктегі  қысымы. Жарық  күші  дене  бұрышының  жарық  ағынына  қатынасымен  анықталады, өлшем  бірлігі кандела (кд).                                                                      (3.6)

мұнда  I —жарық  күші, кд; 

F —жарық  ағыны; лм;

w —дене  бұрышы, ср.

Дене  бұрышы (w)  косинуспен  шектелген  кеңістіктің  жартысы, ол  сфераның  ортасындағы  шыңға  ие. Дене  бұрышы  аудан (S)  қатынасымен  анықталады.

Жарықтылық  (Е) - жарық  ағынының  беттік  тығыздығы. Ол  беттік  элементке  түсетін  жарық  ағынының  сол элемент ауданына қатынасымен  анықталады  және  люкста (лк)  өлшенеді.

                                                                        (3.7)

мұнда  Е — жарықтылық, лк;

  F -беттік  элементке  түсетін  жарық  ағыны;

           S - беттік  элементтің  ауданы, м2.

Беттік  айқындылық (В) – көз қабылдайтын жарық техникалық  шама

                                                                         (3.8)

 

мұндағы  В—беттік  айқындылық, кд/м2;  

      I—жарық  күші, кд;

     S—шағылысатын  беттің  ауданы, ;

     α - шағылысу  бағытымен  беттік  жазықтың  арасындағы бұрыш.

Фон—қаралатын  ажырату  объектісіне  ескертілген  беттік.

          Фон  мынадай  болып  саналады: ашық – беттің сәулелену коэффициенті 04  тен көп болса, орташа - 0,2  ден  0,4  дейін, қараңғы - 0,2-ге  дейін.

Объект контрасты төмендегі теңдеумен анықталады.

                                                             (3.9)

 

мұнда  Lо -ажырату объектісінің  айқындылығы, кд/м2;  

 Lф -фон  айқындылығы, кд/м2.

Өндірісті жарықтануға қойылатын негізгі жарық техникалық талаптар:

а) жұмыс орындарын жарықтандыру денгейі орындалатын жұмыстың сипатына сәйкес болуы қажет;

б) уақыт бойынша тұрақты және бір қалыпты жарықтануы;

в) қатты жылтырау мен айқындылықтың жоқ болуы;

г) жұмыс орындарында диффузиялық - жарық ағыны болуы керек (яғни көлеіңкесіз жарықтандыру).

Сонымен бірге, жасанды жарықтандыруды қамтамасыз етуге қосымша қойылатын талаптар: табиғи жарыққа жақын тиімді спектральді құрылым; жүйе зиянды факторлардың  пайда болуын болдырмауы керек; электр және өрт қауіпсіздігін сақтау.

Өндірістік жарық СНиП- II-4-79 бойынша нормаланады, мұнда табиғи жарық КЕО (табиғи жарықтандыру коэффициенті) бойынша нормаланады.

                                                ,       %.

Қазақстан үшін (IV жарық белдеуі ) еIV=eIII×m×c, мұндағы с, m -табиғи жарықтанудың түрін және климаттық зонаны ескеретін коэффициенттер.ТЖК (КЕО) көру жұмыс разряды мен жарықтану жүйесіне байланысты анықталады.

Табиғи жарықтануын есептеу үшін жарық тесуінің ауданын мына теңдеумен анықтаймыз:

Қабырғадан түсетін жарық үшін   ,

Төбеден түсетін жарық үшін   .

мұнда  Sn-бөлме ауданы;

            е- нормалық  КЕО;

            к – запас коэффициенті, ол технологиялық процеске қарап СНиП бойынша алынады; 

            t0- жарық өткізу коэффициенттері (төрт факторға байланысты: t0=t1×t2×t3×t4;   t1- шыны сапасын ескереді; t2- өткел түрі; t3- қаптаудың түрі; t4- күннен қорғайтын экрандардың барын ескеретін коэффициент);

          R1- КЕО ның жоғарлауын ескеретін коэффициент;

          R2 - қабырға мен еденнің шағылуы арқылы КЕО ның жоғарлауын ескеретін коэффициент;

          h0- терезенің жарық сипаттамасы;

          Кзджанында орналасқан ғимараттарды ескеретін коэффициент;

          hф - фонарьдың жарық сипаттамасы;

          Кф - фонарьдың типін ескеретін коэффициет;

          S0 - терезенің ауданы;

          SФ - фонарьдың ауданы.

Жасанды жарықтандыру жарық көздері арқылы жасалады, олар екі топқа бөлінеді: қыздыру шамдары, газ разрядты шамдар.

Қыздыру шамдары- пайдалануы қарапайым, арзан өндіріледі, пульсация коэффициенті көп емес (3-ке дейін), кең аралықты температура және қысымда жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Кемшілігі-ПӘК-і өте кіші   (7%), жарық беруі төмен (25 лм/Вт-қа дейін), аз мерзімде қызмет етеді (2000 сағ), спектральді құрамы тиімді емес, жарықтандыруы бір қалыпты емес.

Газоразрядты шамдар - екі типті болады: төмен қысымды (түскі жарық), жоғары қысымды (ДРЛ, ДРН). Артықшылығы - үлкен мерзімде қызмет етеді (13 мың сағат), жарық беруі жоғары (25125 лм/Вт), жарықтандыруы бір қалыпты, спектральды құрамы тиімді болады. Кемшілігі: қымбат, қоршаған ортаның ластауы.

Жасанды жарықтандыру жұмыс разрядына байланысты жарықтылықпен  (Е), жарықтандыру жүйесі және жарық көздерінің түріне байланысты СНиП II – 4 – 79 бойынша нормаланады.

Жасанды жарықтандыруды жарық ағынының пайдалану коэффициенті әдісімен (жалпы жарықтану), нүктелік (аралас) және меншікті қуат әдісі арқылы есептеледі.

 

  4  Дәріс 4. Электр қауіпсіздігінің негіздері

  Дәрістің мазмұныадамның тоққа түсіп қалу факторлары және тоқтың адамға әсері, электр қондырғыларының классификациясы келтірілген.

  Дәрістің мақсатытоққа түсіп қалудың қауіпті факторларын оқып үйрену, электр қауіпсіздігінің техникалық және ұйымдастыру шараларымен және де электр қауіпсіздігі дәрежелері бойынша жұмыс шарттарымен танысу.

 

4.1 Адам  организміне  электр  тоғының  әсер  етуі

          Электр қауіпсіздігі дегеніміз – ол, электромагниттік өрістің, статикалық электрленудің, электрлік доға мен электр тоғының зиянды және қауіпті әсерінен адамдарды қорғауды қамтамасыз ететін ұйымдастырылған және техникалық  жұмыстар мен шаралардың жүйесі.

          Егер адамның екі нүктесі арасында потенциалдар айырмасы болса, онда адам денесі арқылы электр тоғы жүреді. Адам бір уақытта жанасқан екі нүктелік тоқ тізбегі арасындағы кернеу -жанасу кернеуі деп аталады.

          Дене арқылы жүретін электр тоқ адамға жылулық, биологиялық және электролиттік әсер етеді.

          Тоқтың жылулық әсері электр энергиясының жылуға айналуында сезіледі және ол терінің, тканның және қан тамырларының қызуын тудырады.

          Тоқтың биологиялық әсері  тоқтың бұлшық еттер арқылы жүруінде оның қысқаруын тудырады.

          Тоқтың  электролиттік әсері  қан құрамының өзгеруіне алып келеді.

          Электр тоғына түсіп қалғанда төмендегі зақымдалулар болуы мүмкін:

күйіп қалу, терінің металдануы, электр белгілері, электроофтальмия, электр соққысы, механикалық зақымдалулар:

          - электр күйігі электр тоғының жылулық әсерінде пайда болады. Электр доғасының әсері нәтижесінде пайда болатын күйік өте қауіпті болып табылады, өйткені оның температурасы  +3000-6000° С аралығында болады;

          - терінің металдануы  электр тоғының әсерінен металдың майда бөлікшелері теріге сіңуі нәтижесінде болады. Соның нәтижесінде терінің электр өтімділігі жоғарылайды, яғни оның кедергісі күрт төмендейді.

Электр белгілері деп,   тоқ жүретін бөліктермен тығыз байланыста болғанда, яғни оны қысып ұстағанда  теріде сұр немесе ақшыл – сары  түсті дақтың  қалуын айтамыз.

          Электроофтальмия   дегенде электр доғасының ультрафиолеттік сәулесі әсерінен көздің сыртқы қабатының зақымдалуын түсінеміз.

          Электр соққысы   болғанда,   адам организмі жалпы зақымданады , яғни нерв және жүрек тамырларының бұзылуы, бұлшық еттерінің тырысуы пайда болады.

          Механикалық зақымдалулар (тканның бөлшектенуі, сынықтар) адам бұлшық еттерінің тырысуы және де электр тоғының әсерінен төбеден құлау нәтижесінде болады.

Электр тоғынан зақымдалу сипаттамасы тоқтың тегі мен мәніне, оның жүріп өту жолына, әсер ету ұзақтығына, адамның жеке физиологиялық ерекшелігіне және оның зақымдалған кезіндегі жағдайына байланысты болады.

          Көп жағдайларда тоқтың тегі мен мәні зақымдалу сипаттамасын анықтайды. Өндірістік жиіліктегі (50 Гц) кернеуі 500 В дейінгі айнымалы  тоқтағы электр қондырғылары тұрақты тоққа қарағанда өте қауіпті. Бұл адам организмі клеткаларындағы күрделі биологиялық процестерге байланысты болады. Тоқ жиілігі өскен сайын, зақымдалу қаупі азаяды. М: бірнеше жүздеген кГц жиілікте электр соққысы сезілмейді.

          Тоқтардың мәндеріне байланысты адам организміне әсер етуін былай бөлуге болады: сезінуші, жібермейтін және фибрилляциялық.

          Адам айнымалы тоқтың (50 Гц) әсер етуін 0,5 тен 1,5 мА аралығында сезінеді, ал тұрақты тоқта – 5 тен 7 мА дейін. Бұл жағдайда, адамның саусақтары қалтырап, дірілдейді; тұрақты тоқта тері қыза бастайды. Бұл тоқтар бастапқы (пороговый) сезіну тоқтары деп аталады.

          Жібермейтін тоқтарда қолдың бұлшық еттерінің тырысуы болады, яғни адам өз еркімен қолын тоқ жүретін бөліктерден ала алмайды. Оның мәндері айнымалы тоқ үшін – 10-15 мА, ал тұрақты тоқ үшін – 50-80 мА. Тоқтың ары қарай өсуі жүрек қан тамырларының зақымдалуына алып келеді. Дем алуы қиындайды және тоқтайды, жүрек жұмысы өзгереді.

          Фибрилляциялық тоқ  жүрек фибрилляциясын, яғни жүрек тамырларының әлсізденуін, түршігуін және тырысуын пайда етеді. Фибрилляция нәтижесінде жүректен бүркелетін қан қажетті өмір сүру органдарына бармайды және ең бірінші кезекте миды қанмен қамтамасыз ету бұзылады. Қан бармаған адам миы ары кетсе 5-8 минут өмір сүреді, сондықтан да бұл жағдайда зақымдалған адамға тез және өз уақытында алғашқы көмек көрсету керек. Фибрилляция тоғының мәндері –80 нен 5000 мА аралығында болады.

Адам денесі арқылы өтетін электр тоғының мәніне және тегіне байланысты зақымдалу сипаттамасы 4.1- кестеде көрсетілген. Тоқтың жүру жолы зақымдалу сипатына бір шама әсерін тизізеді. Өте қауіпті жол – жүрек, бас миы және тыныс алу кеудесі арқылы өтетін жол болып табылады. Электр травматизмін талдауда «оң қол – аяқ», «қол – қол» жолдары жиі кездеседі, ал «бас – аяқ», «бас – қол», «аяқ – аяқ» жолдары сирек кездеседі.

Адам організмі арқылы өтетін тоқтың мәні берілген кернеуге және дене кедергісіне байланысты болады. Кернеу қаншалықты көп болса, соншалықты көп тоқ адам арқылы өтеді.

 

4.1-кесте. Адам денесі арқылы өтетін электр тоғының мәніне және тегіне байланысты зақымдалу сипаттамасы

I, мА

50 Гц айнымалы тоқта

Тұрақты тоқта

0,6-1,5

Сезіну пайда болуы, қол саусақтарының дірілі

Сезілмейді

5 – 7

Қолдың қалтырауы

Сезіну пайда болуы,

Терінің қызуы

8–10

Қолды электродтан әрең алуға болады, бірақ сүйектер қатты ауырады

Қызудың көтерілуі

20-25

Қолды электродтан тартып алу мүмкін емес, тыныс алу қиындайды

Бұлшық еттің кішкене қысқаруы

50-80

Тыныс алу тоқтайды, жүрек фибрилляциясы басталады

Қатты қызу, қолдағы бұлшық еттің қысқаруы, тыныс алу қиындайды

90-100

Жүрек соғуы (әсер ету уақыты 3 с көп) және тыныс алу тоқтайды

Тыныс алу тоқтайды

  

           Адамның кедергісі тұрақты емес және ол әр түрлі факторлаға байланысты болады. М: терінің жағдайы, жанасу тығыздығы және шамасы, берілген кернеудің мәні және тоқтың әсер ету уақыты. Электр тоғының әсері астында тұрған адам денесінің кедергісін 4.1 – суретіндегі эквивалентті сұлба түрінде көрсетуге болады.  кедергісі тоқ кірген жердегі тері бетінің кедергісі мысалы, қолдың кедергісі.

4.1 – сурет.  Электр тоғының әсері астында тұрған адам денесі кедергісінің эквивалентті сұлба

 

 кедергісі терінің жағдайына байланысты 10 нан 100 кОм дейін өзгеріп тұруы мүмкін. Зақымдалмаған құрғақ терінің кедергісі 100 кОм да көп болуы мүмкін. Тері зақымдалғанда, ластанғанда және ылғалданғанда оның кедергісі күрт төмендеп он килоОмға дейін жетуі мүмкін.  адаммен сымның арасындағы сыйымдылық. Конденсатор диэлектригі тері қабаты және адам денесімен сымның арасындағы ауа болып табылады. Егер жанасу кернеуі үлкен болса, онда диэлектрик тесіледі және тізбек тек ғана  кедергісі арқылы тұйықталады.

           кедергісі бұлшық ет және дене ішкі органдарының кедергісі. Ол үлкен емес - 0,4 және 1 кОм аралығында болады. Өйткені адамның бұлшық еттерінде органикалық заттар бар, олар электр тоғын жақсы өткізеді.             

          Әдетте, электр тораптарындағы қауіпсіздікті талдауда және есептеуде адам денесінің кедергісі активті және 1 кОм деп қабылданады.

           Электр тоғынан зақымдалудың сипаттамасы уақытқа байланысты болады. Тоқтың көп уақыт әсер етуінде тері қызады және тері терлеп ылғалданады, соның нәтижесінде оның кедергісі төмендеп адам арқылы тоқ өтетін тоқтың шамасы күрт өседі.

          Электр тоғынан зақымдалудың сипаттамасы адамның жеке физиологиялық ерекшеліктерінеде байланысты. Егер адамның денсаулығы жақсы болса, онда электр зақымдалуы аз болады. Егер адамның жүрек қан-тамырлары жүйесі, терісі, жүйке жүйесі ауыратын болса және мас күйінде болса, онда электр тоғынан алған зақымдалуы аз мәнді тоқтың өзінде күрделі болады.

          Тоқтың жүріп өту уақытына байланысты жанасу кернеуі және тоқтың рұқсат етілетін мәндері 4.2 - кестесінде келтірілген. Олар қорғаныстық құрылғысын есептеуде қолданылады.

 

4.2 кестесі.  Адам арқылы жүріп өтуге рұқсат етілетін жанасу кернеуі және  тоқ 

Қондырғы

Нормалық шамасы

Тоқтың әсер ету уақыты, с

0,1

0,2

0,5

0,7

1,0

3,0

Айнымалы тоқта

1000 В дейінгі кернеуде, жиілігі 50 Гц

400 Гц  жиілікте

 

 

 

500

500

_

_

 

250

250

500

500

 

100

100

200

200

 

75

75

140

140

 

50

50

100

100

 

36

6

36

8

Тұрақты тоқта

500

500

400

400

250

250

200

200

150

150

100

50

 

4.2 Электр қондырғыларының классификациясы және электр қауіпсіздігі деңгейі бойынша жұмыс жағдайлары

          Электр қондырғылары деп электр энергиясын өндіретін, түрлендіретін, тарататын және тұтынатын қондырғыларды айтады. Оларға генераторлар, электр қозғалтқыштары, трансформаторлар, түзеткіштер, радио және телевизиялық байланыс аппаратуралары және т. б.  жатады.

          Электр қондырғыларында жұмыс  жасау қауіпсіздігі электр сұлбаларына және электр қондырғыларының параметрлеріне, номиналды кернеуге, қоршаған ортаға және пайдалану жағдайына байланысты болады.

          Қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін барлық электр қондырғылары (ПУЭ) электр қондырғыларын орнату ережелеріне (ЭОЕ) сәйкес 1000 В дейінгі және 1000 В жоғары болып бөлінеді.

          1000 В жоғары қондырғылар өте қауіпті болғандықтан, олардың қорғаныс қауіпсіздік шараларына қатаң талаптар қойылады.

          Электр қауіпсіздігі деңгейі бойынша жұмыс жағдайлары  3 категорияға бөлінеді: адамдардың электр тоғына түсіп қалу қаупі өте жоғары, өте қауіпті және жоғары қаупі жоқ.

          Өте жоғары қауіпті жағдайда төмендегі белгілердің біреуі болуы керек:

-         ылғалдылық (салыстырмалы ылғалдылық 75% тен көп);

-         температура ( ұзақ уақыт бойы +35° С астам болатын), т.б.

Бұл жағдайларда қауіпсіздікті азайту үшін кіші кернеуді (42 В) пайдаланған дұрыс.

Өте қауіпті жағдайда төмендегі белгілердің біреуі болуы керек:

-         ерекше ылғалдылық ( салыстырмалы ылғалдылық 100% ке дейін);

-                      электр құрылғысының тоқ жүретін бөліктерін және оқшауламаларды бұзатын химиялық активті орта.

Бұл жағдайларда қауіпсіздікті азайту үшін кіші кернеуді (12 В) пайдаланған дұрыс.

Жоғары қауіпі жоқ жағдайда жоғарыда көрсетілген белгілер  болмайды.

 

5 Дәріс 5.  Электр тораптарындағы қауіп

  Дәріс мазмұныбейтарабы оқшауланған және жерге қосылған үш фазалы электр тораптарына адамның бір фазалы және екі фазалы жанасуына талдаулар келтірілген.

  Дәріс мақсатыадамның электр тораптарына жанасу қауіпі бойынша, адам арқылы өтетін тоқ және жанасу кернеуін есептеу үшін білім беру.

 

5.1 Электр тораптарындағы қауіпті талдау

          Адам арқылы өтетін тоқ электр қондырғысындағы кернеуге, адамның торапқа жанасу сұлбасына, тораптағы бейтарап режиміне, сонымен бірге электр торабындағы жерге салыстырғандағы сыйымдылық және кедергіге байланысты болады.

          Кернеу астындағы электр қондырғының бөліктеріне адамның бір фазалы (бір полюсті) және екі фазалы (екі полюсті) жанасуы болуы мүмкін. Екі фазалы жанасу дегеніміз, кернеу астындағы электр қондырғысына адамның бір уақытта екі фазасына жанасуы. Бір фазалы жанасу дегеніміз, адамның кернеу астындағы электр қондырғысының бір фазасына жанасуын айтамыз. Адамның электр тора-

бындағы екі фазасына жанасуы өте қауіпті, өйткені, бұл жағдайда жанасу кернеуі тораптағы кернеудің шамасына тең болады

5.1 - суретінде  адамның электр торабындағы екі фазасына жанасуы келтірілген. Мұнда адам арқылы өтетін тоқты төмендегі теңдеумен анықтауға болады

                                        .                      (5.1)

Бұл теңдеудегі адам арқылы өтетін тоқ, А;  жанасу кернеуі, В;  айнымалы тоқтағы үш фазалы тораптар үшін сызықтық кернеу, В;  фазалық кернеу, В;  адам денесінің кедергісі, Ом.

 

5.1 –суреті.  Адамның электр торабындағы екі фазасына жанасуы

 

           Адамның бір фазаға жанасуындағы эквиваленті орынбасу сұлбасына 5.2-суретінде көрсетілген. Есептеуді оңайлату үшін сымның жерге салыстырғандағы сыйымдылығын ескермейміз.

 

5.2 – сурет. Адамның электр торабына бір фазалы жанасуы

 

Адам арқылы өтетін тоқ төмендегі теңдеумен анықталады

                                            .                                 (5.2)

Орынбасу сұлбасын қолдана отара, жанасу кернеуін былай анықтаймыз

 

                                    .                               (5.3)

Орынбасу сұлбасынан жалпы тоқты табамыз

                             .                            (5.4)

Жалпы тоқ теңдеуінен жанасу кернеуін былай анықтаймыз:

                   .                          (5.5)

 (5.5) теңдеуін қолдана отара адам арқылы өтетін тоқ төмендегі түрге келеді

                   .                    (5.6)

    Егер  (оқшаулама кедергісі) болса, онда (5.5) және (5.6) теңдеулерінен

                                    ,                             (5.7)

                                        .                            (5.8)

 (5.8) теңдеуіне талдау жасап отыра, торап оқшауламасының кедергісі өскен сайын, адам арқылы өтетін тоқ азаятындығын байқаймыз.

Егер адам оқшауланған еденде аяқ киімі мен тұрған болса, онда еденнің және аяқ киімнің  кедергілерін ескеру керек, сонда (5.8) теңдеуі төмендегі түрде болады

                                 .                  (5.9)

Бір фаза жерге тұйықталған апатты режимде эквивалетті сұлбаны төмендегі сұлбаға ауыстыру керек.

5.3 – сурет.  Апатты режимде адамның электр торабына жанасу сұлбасы

 

Жерге тұйықталу кедергісі , әдетте, оқшауламалар кедергісінен ,  және адам кедергісінен  аз болады, сондықтан, (5.5) және (5.6) теңдеулеріндегі  кедергісін эквивалентті кедергіге  ауыстыра отыра төмендегілерді аламыз

                                 ,                        (5.10)

                                   .                         (5.11)

           кедергісі нөлге жақын болғандықтан, (5.10) және (5.11) теңдеулері төмендегі түрге енеді:

                                               .                           (5.12)

Апаттық режимде жанасу кернеуі тораптың кернеуіне тең болады.

Құрылғыны қоректендіру үшін көп жағдайда бейтарабы жерге қосылған және оқшауланған үш фазалы тораптар қолданылады. Бейтарабы оқшауланған тораптың бір фазасына адам жанасқанда дене арқылы өтетін тоқ оқшаулама кедергісіне және жерге салыстырғандағы фаза сыйымдылығына байланысты болады (5.4 - сурет).

 

5.4 – сурет.  Бейтарабы оқшауланған үш фазалы тораптарға бір фазалық жанасу

 

Сымдар оқшауламасындағы кедергілер   және сыйымдылықтар  бір - біріне тең болса, онда

                           (5.13)

Егер фазалардағы жерге салыстырғандағы сыймдылықтарды ескермесек, онда (3.8) теңдеуі төмендегі қарапайым түрге келеді

                                                 .                                      (5.14)

Егер оқшаулама кедергісі шексіз көп болса , ал фазалар сыйымдылығы бір-біріне тең болса (кабелдік желілер үшін) , онда адам арқылы өтетін тоқты есептеу теңдеуі төмендегідей

                                                                                        (5.15)

мұнда сыйымдылықты кедергі, Ом.

(5.15) теңдеуінен тораптағы сыйымдылық қаншалықты көп болса, адам арқылы өтетін тоқ сонша үлкен болатындығын көреміз.

Бейтарабы оқшауланған тораптың апатты жұмыс режимінде бір фазаның жерге тұйықталуы пайда болады. Егер бұл жағдайда жерге тұйықталу кедергісі аз болса, онда зақымдалмаған фазаға адам жанасқан кезіндегі дене арқылы өтетін тоқ төмендегі теңдеумен анықталады

                                                      .                                    (5.16)

          Тәжірибеде  кедергісі  кедергісінен  бір шама  аз болады, сондықтан жанасу кернеуін былай анықтаймыз

 

                                             .                       (5.17)

Сонымен, адам желілік кернеу астында болады және оқшаулама кедергісі қорғанысқа ие емес. Сондықтан, бұл жағдайдағы жанасу қалыпты жұмыс торабына жанасуға қарағанда өте қауіпті болады.

 

  6  Дәріс 6. Электр қондырғыларындағы қорғаныс шаралары

  Дәрістің мазмұныэлектр қондырғыларының тоқ жүретін және жүрмейтін бөліктеріне адамның кездейсоқ жанасуынан қорғану, сонымен бірге негізгі қолдану құралдары атап көрсетілген.

          Дәрістің мақсатықызмет көрсетуші персоналдың электр тоғына түсіп қалуынан қорғану әдістері бойынша, қорғаныстық жерге қосу құрылғысы, нөлдеу және қорғаныстық ажырату құрылғысы бойынша білім беру.

 

6.1 Электр қондырғыларының тоқ жүретін бөліктеріне жанасудан қорғану

Травматизмді талдау жасаған кезде, электр травмаларының жартысынан көбі құрылғының тоқ жүретін бөліктеріне жанасқан кезде болатындығын көреміз.

Электр қондырғының тоқ жүретін бөліктері  деп жұмыс режимінде тоқ жүретін бөліктерін айтамыз. Оларға мысал ретінде: сымдар, аппаратура элементтерінің түйіспелері және т.б. айтуға болады.

Электр қондырғыларының тоқ жүретін бөліктеріне жанасудан қорғануда қоршаулар,  блокировка, оқшаулау, және тоқ жүретін бөліктерді қол жетпейтін биіктікте орналасу қолданылады.

Қоршаулар сыртқы қабатты, шкаф түрінде және т.б. болуы мүмкін. Олар құрылғының бір бөлігі ретінде немесе тасымалды түрде болады. Қоршаулар бір тегіс және тор түрінде орындалады. Оларды ашу және жабу тек ғана арнайы құрылғылар немесе құралдар көмегімен орындалады (6.1-сурет).

Блокировка өте қауіпті жұмыс жағдайларында қолданылады. Олар радио және телевизиялық аппаратураларда, сынақ жасау стендтерінде және жоғары кернеуде оқшауламаны сынауға арналған қондырғыларда қолданылады. Жұмыс істеу принциптері бойынша олар электрлік және механикалық түрлерге бөлінеді.

Оқшаулау. Қазіргі уақытта пайдалану жағдайларына байланысты жұмыстық және қайталама оқшаулау пайдаланылады. Адамдардың тоққа түсіп қалмауын қамтамасыз етуде оқшауламаларды бақылау жүргізіледі. (1 кВ дейінгі электр тораптарында оқшаулама кедергісі 0,5 мОм).

Адамдарға төнетін қауіпті ескерту үшін ескеру плакаттары ілініп қойылады: М: “Жоғары кернеу”, “Адам өміріне қауіпті”, “Тоқта” “Қоспа, адамдар жұмыс істеп жатыр”, “Мына жерде жұмыс істе”, “Жерге қосылған” және т.б.  қолданылады.

 

6.1-сурет.  Электр қондырғысын тормен қоршау

 

6.2  Электр қондырғыларының тоқ жүрмейтін бөліктеріне жанасудан қорғану

Жоғарыда атап өткен сияқты, тоқ жүрмейтін бөліктері деп аталатын электр қондырғысының металдық корпусы кернеу астында болуы мүмкін.

Адамдарды электр қондырғыларының тоқ жүрмейтін бөліктеріне жанасудан қорғауда қорғаныстық жерге қосу және нөлдеу қолданылады.

Қорғаныстық жерге қосу дегеніміз, кернеу астында қалуы мүмкін болған электр қондырғысының металды бөліктерін жермен арнайы қосуды айтамыз. Қорғаныстық жерге қосуды машина корпусының, аспаптардың, электр инструменттерінің, каркас, щит, пульт және шкафтартардың металды корпустарына, сонымен бірге  кабелдік  муфталар, электр сымының болаттан жасалған трубаларының металды бөліктеріне жүргізеді.

Қорғаныстық жерге қосудың мақсаты, ол корпус пен жер арасындағы кернеуді, яғни жанасу кернеуін және де соған байланысты адам денесі арқылы  жүріп өтетін тоқты қауіпсіз шамаға дейін азайту болып табылады.

Жерге қосу құрылғысы  жерге қосқыштан және жерге қосатын сымдардан тұрады (6.2 –сурет ).

Жерге қосқыштар табиғи және жасанды болуы мүмкін.

Табиғи жерге қосқыш ретінде ғимараттардың жерге көмілген тоқ өткізетін бөліктерін, су және басқа құбырларын, кабелдің қорғасын қабатын пайдалануға болады. Бірақ та табиғи жерге қосқыш ретінде газ және басқа жарылғыш заттар жүретін құбырларды пайдалануға болмайды.

Жасанды жерге қосқыш ретінде  болат, мыстан жасалған құбырларды (уголки) және басқа металдарды қолданады. Олар траншеяға  топырақ қатпайтын тереңдікте көміледі. (М: құбыр диамертрі 5-6 см, ал қалыңдығы 3.5 мм аз болмауы керек). Жерге қосқыштар бір-бірімен балқытылып (сварка) бекітіледі.

Жерге қосатын сымдар оқшауланған және оқшауланбаған болуы мүмкін. Егер жерге қосатын сым ретінде мыс сымды пайдалансақ, оның қимасы 4 мм2 аз болмауы керек, ал алюминийде –6 мм2.

                Жерге қосқыштар және жерге қосатын сымдардың жалғанған түйіспелері сенімді болуы керек.

6.2- сурет. Қорғаныстық жерге қосу құрылғысының сұлбасы

 

Қорғаныстық жерге қосу құрылғысының техникалық жағдайын анықтау үшін оларды мезгілімен тексеріп және кедергісін өлшеп тұру керек. Кәсіпорындарда қорғаныстық жерге қосу құрылғысының кедергісін өлшеу жылына 2 рет жүргізіледі: жазда (топырақ кепкен кезде), қыста (топырақ қатқан кезде). Электр станцияларында тексеру әр жыл сайын  болса, ал әуе және кабелдік желілерінде найзағай болу мерзімінің алдында (сәуір-мамыр айлары) жүргізіледі.

Өлшеуді  арнайы М-416 өлшегісімен немесе амперметр-вольтметр әдісімен жүргізуге болады.

Қорғаныстық жерге қосу  өзінің құрылғысы бойынша сыртқа шығарылған және контурлық болуы мүмкін.

Соңғы жылдары контурлық жерге қосу көп қолданысқа ие. Ол аудандардағы потенциалдардың теңесуіне және қадам мен жанасу кернеулерінің азаюына алып келеді. 6.3 – суретінде контурлық жерге қосу сұлбасы және аудандағы потенциалдардың таралу графигі келтірілген. Суреттен, егер адам екі жерге қосқыштар арасында тұрса, онда жанасу кернеуі үлкен, ал егер адам жерге қосқыштың үстінде тұрса, онда жанасу кернеуі кіші екендігін көреміз. Жерге қосқыштан қашықтаған сайын жанасу кернеуі азаяды және контурлық жерге қосқыш шетінде күрт өседі, мұнда потенциалдың күрт құлауы байқалады.

Нөлдеу кернеуі 1000 В дейінгі бейтарабы терең жерге қосылған төрт сымды үш фазалы тораптарда қолданылады.

Нөлдеу дегеніміз, кернеу астында қалуы мүмкін болған электр қондырғысының металды бөліктерін қорғаныстық нөлдік сыммен қосуды айтамыз.

6.3 – сурет.  Контурлық қорғаныстық жерге қосу сұлбасы

 

Нөлдеудің мақсаты – бір фазалы қысқа тұйықталуда корпусқа өтіп кетуінің алдын - ала отыра, қорғанысты іске қосып және  қоректену торабынан электр қондырғысын минимум уақыт ішінде ажырату.

Қорғау құралы ретінде балқымалы сақтандырғыштар және автоматты ажыратқыштар қолданылады. Үлкен тоқ пайда болған кезде (ҚТ тоғы) балқымалы сақтандырғыштар күйеді немесе автоматта электромагнитті тізбек ашылады, тізбек ажыратылады және электр қондырғысы тораптан ажыратылады.

Нөлдеу құрылғысында қоректену көзінің бейтарабы жерге міндетті түрде қосылуы керек. Ол, нөлдік сымдағы, сонымен бірге фазалардың жерге кездейсоқ  тұйықталуында электр қондырғысының корпусындағы   кернеуді азайту үшін жүргізіледі.

Қорғаныстық нөлдік сым белгілі қашықтықта қайталап жерге міндетті түрде қосылуы керек. (М: ӘЖ үшін 250 м ден).

Нөлдік сымды қайталап қосу нөлдік сым үзіліп қалу жағдайында немесе фазаның корпусқа тұйықталуында электр тоғының әсер ету қауіпін азайту мақсатында жүргізіледі.

Қондырғыны пайдалану алдында, сонымен бірге мерзімді түрде нөлденуді тексеріп тұру қажет.

 

6.3  Қорғаныстық ажырату құрылғысы

Қорғаныстық ажырату дегеніміз, электр қондырғысына тоққа түсіп қалу қауіпі туған кезде, оны автоматты түрде ажыратуды қамтамасыз ететін тез әрекет етуші қорғаныс.

Тоққа түсіп қалу қауіпі туған кезде, сол тізбекті тез ажырату мақсатында қорғаныстық ажырату құрылғысы  (УЗО) қолданылады.

Олар жерге қосу немесе нөлдеу сияқты қорғаныс шараларынан бөлек түрде де және оларға қосымша түрде де қолданылады. (Көп жағдайларда 1кВ электр қондырғыларында қолданысқа ие: жылжымалы электр құрылғылары, электр инструменттері, жерге қосу және нөлдеу мүмкін болмаған стационарлы электр қондырғыларында). Қорғаныстық ажырату құрылғысының (УЗО) сұлбасы 6.4 – суретінде көрсетілген. 

УЗО сұлбасы корпус пен көмекші жерге қосқыш аралығына қосылған кернеу релесінен КР (РН) тұрады, ол корпустағы кернеудің мәні шекті рұқсат етілетін мәнінен асып кеткенде іске қосылады және ол автоматты ажыратқыштың (АВ) айыру катушкасымен (ОК)  тізбекті тұйықтайды.

Жетістігі – қарапайым және сенімді.

Кемшілігі – селективтілігі жєне өзін өзі бақылауының жоқтылығы сонымен бірге  көмекші жерге қосқышты пайдалануы.

           

6.4 – сурет. Қорғаныстық ажырату құрылғысының (УЗО) сұлбасы

         

7 Дәріс 7. Электр құрылғыларында жұмыс істеу кезінде қауісіздікті қамтамасыз ету

          Дәрістің мазмұны – электр қондырғыларында жұмыс істеу кезінде қауісіздікті қамтамасыз етіп қорғаныс құралдарын оқшаулайтын ұйымдастыру әдістері және шараларын оқып үйрену.

          Дәрістің мақсаты – электр қондырғыларында қауісіздікті қамтамасыз ететін қорғаныс құралдарымен және ұйымдастыру шараларымен танысу.

 

          7.1 Электр қондырғыларындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ұйымдастыру шаралары

          Электр қондырғыларында барлық жұмыстар административтік, техникалық, кезекші және операторлы – жөндегіш адамдармен жүргізіледі. Бұл кезде ескерілетін жайт, зақымдану деңгейі жұмыс жасау шарттарына байланысты.

          Жұмыстарды үлкен төрт топқа бөлуге болады: тоқ жүретін бөліктерде кернеуді толық сөндіру; кейбір бөліктердің кернеуін сөндіру, кернеу астында жүргізу.

Жұмыс категорияларына байланысты ұйымдастыру жұмыстары әр түрлі    болуы мүмкін. Электр қондырғыларында жұмыс қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ұйымдастыру шараларына мыналар жатады: өкім немесе наряд бойынша жұмысты беру, жұмысқа рұқсат ету, жұмыс кезінде бақылау, демалыс уақытын беру, басқа жұмыс орнына ауысу және жұмыстың аяқталуы.

          Электр құрылғыларындағы барлық жұмыстар наряд бойынша, бұйрық бойынша және келесі пайдалануға рет-ретімен өту бойынша орындалады. Наряд - қалыптасқан форманың бланкісінде безендірілген жұмыс орындауға арналған жазбаша есеп. Нарядта бригада құрамы, жұмыс орны, басталу уақыты және жұмыстын аяқталуы; оның қауіпсіз орындалу шарттары, қауіпсіздікке жауап беретін адамдар көрсетілген. Жұмыстың қауіпсіздігіне жауап беретіндер деп наряд шығаратын, жұмыс басқарушы, бригаданың мүшесі болатын адамды айтамыз.

Наряд екі экземплярда шығарылады. Нарядтың мерзімі – 5 тәуліктен көп емес.

          Бригада жұмысқа нарядты бергеннен кейін жіберіледі. Жіберуші жұмыстың мақсатын, қандай топ жіберуші бөліктерден кернеу түсірілгенін көрсетеді, қайсысы кернеуде қалғанын, қай жерде өтпелі жерлендіру орналасқанын, жұмысшы қандай оқшауланған қорғаныс құралдарын қолдануын білуі қажет. Алынғаннан кейін бригада жұмыс орындауға кіріседі. Бақылаушы жұмысқа тікелей қатыспайды, тек қана қорғаныстық бағыты бойынша орындалуына қарап, адам өміріне қауіп төнген жағдайда, жұмысты тоқтатады.

Үзіліс кезінде бригада жұмыс орнынан шығарылады, ол туралы белгілі кестеде белгіленуі керек. Жұмыс уақыты аяқталған кезде, жұмыс орны жиналып, орын ауыстыратын жерлеткіштер шешіліп, қорғау, плакаттар, содан соң наряд жабылады. Наряд жабылғаннан соң ғана электр құрылғы іске қосылады.

Өкім - өнеркәсіптік жұмыстарға ауызша тапсырма беру, ол бір түрде сипатталады. Бұйрық беру тікелей немесе байланыс жүйелері арқылы беріледі және оперативтік журналда тіркеледі. Ол журналда бұйрық берушінің жұмысты орындаушының және бригада мүшелерінің аты – жөндері, жұмыс орындары және оны орындау уақыты, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік жөндеулер тізімі жазылады. Өкім бойынша қысқа уақыт аралығындағы жұмыс орындалады (1 сағат артық емес). Егер жұмыс бір смена аралығындағы аяқталмаған болса, онда өкім қайта беріліп және жаңадан орындалады.

Пайдалану кезіндегі орындалатын жұмыстар, әрқашан шешілген болады және олар нарядтың немесе бұйрықтың берілуін талап етпейді. Бұл жұмыстардың түрі жұмыс тізіміне жазылып отырады, ол пайдалану кезіндегі кәсіпорынның басты инженерімен немесе бас энергетигімен бекітіледі.

 

7.2. Электр құралдарымен жұмыс істеу кезіндегі қорғаныс шаралары

Электр құралдарына электр дрельдері, электрпаяльниктері, электр аралары, орын ауыстыратын шамдар және  тағы басқалар жатады. Электр құралдарымен жұмыс істеуге, олармен жұмыс істей алатын және электр қауіпсіздігі бойынша I топтағы адамдарға ғана рұқсат етіледі. Электр қауіпсіздігі бойынша электр құралдарына келесідей жалпы міндеттемелер қойылады. Электр құралдары тоқ жүретін бөліктерден қол жетпейтін жерде болуы керек. Оның корпусы металлдан және берік оқшауланған материалдан жасалады. Резенке шланкта орналасқан көпжелелі өткізуші желілер қолданылады. Егер кернеу  42 В тан көп болса корпустары жерге қосылады. Соңғы кезде, электр құрылғыларын қосу үшін түйіспеден басқа корпусы сенімді жерге және нөлге қосылған розеткалар және ашалар қолданылады.

Жоғары қауіпті емес бөлмелерде кернеуі 220 В  тан аспайтын электр құралдары қолдануға рұқсат етіледі. Жоғары қауіпті бөлмелерде кернеуі 42 В  тан аспайтын электр құралдары (ерекше жағдайларда – 220 В) рұқсат етіледі, бірақ міндетті түрде оқшауланған қорғаныс құралдары (қолғап, резеңке кілемшелер және т.б.) қолданылады. Ерекше қауіпті бөлмелерде электр құралдарының  кернеуі 42 В тан көп болмауы керек, оқшауланған қорғаныс құралдары міндетті түрде қолданылады.

Электр құралдарын ай сайын мегомметр көмегімен корпусқа, жерлестіретін желі үзілістерге тұйықталудың жоқтығына тексерулер жүргізуі керек, сонымен қатар оқшаулама жағдайын қадағалап тұру керек. Тексеруші адам электр қауіпсіздігі бойынша III - топта болуы керек.

 

7.3 Оқшауланған қорғаныс құралдары. Оларды қолдану және сақтау тәртібі

          Оқшауланған қорғаныс құралдары адамды кернеу астындағы электр қондырғыларынан және жерден оқшаулайды.

Барлық оқшауланған қорғаныс құралдары негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі оқшауланған құралдарын қолданып адам кернеуге қосылған тоқ өткізгіш бөліктерді ұстауға болады. Сондықтан, бұл заттардың оқшаулағышы электр құралдарының жұмыс кернеуін сенімді ұстауы керек.

Қосымша қорғаныс құралдары негізгі қорғаныс құралдарымен бірге қолданылады, сонымен қатар қадам кернеуінен қорғану шараларына жатады.

1000 В қа дейінгі және жоғары кернеулерге арналған қондырғыларда әр түрлі қорғаныс құралдары қолданылады.

          Кернеуі 1000 В электр құрылғыларды оқшаулайтын негізгі оқшаулағыштарға оқшаулағыш штангілер, оқшаулағыш және тоқ өлшегіш қысқыштар, кернеу көрсеткіштері, оқшаулағыш құрылғылар және жөндеу жұмыстарына арналған құралдар (оқшаулағыш сатылар, аудандар, габариттер және т.б.) жатады.

          Қосымша оқшаулағыш құралдарға диэлектрлік қолғаптар, диэлектрлік резеңке кілемшелері және қосалқы қойғыштар жатады.

          Диэлектрлік қолғаптар, галоштар және кілемшелерді (7.1-сурет)  арнайы  маркалы резеңкелерден жасайды, олардың электрлік беріктігі жоғары болуы керек.

          Диэлектрлік қолғаптарды екі түрде (1000 В – қа дейінгі және 1000 В – тан жоғары құрылғыларға) жасап шығарады және олар бірнеше өлшемдерде болады. Жұмыс алдында қолғаптарды тексереді (тесіктердің жоқтығына және т.б.).

7.1 –сурет. Резеңкеден жасалған оқшауланған қорғаныстық құралдар

 

Мерзімді зерттеулерде диэлектрлік қорғаныс құралдарын жоғары кернеу бере отыра тексереді.

Диэлектрлік қолғап, етік, голоштар және ұстағыштары оқшауланған құрал-жабдықтарды арнайы стендте (7.2 -сурет) тексереді. Ол стенд жоғарлатқыш трансформатордан, ваннадан және қосу және қадағалау жабдығынан тұрады. Пайдалануға жарамды қорғаныс құралдарына берілген жұмыс кернеуімен жарамды мерзімі және зерттеу өткізген зертхананың аты жайында мағлұмат жазылып көрсетіледі.

7.2 –сурет.   Оқшауланған құралдарды тексеруден өткізу

8  Дәріс 8. Өрт қауіпсіздігі

Дәріс мазмұны – жанудың және жарылыстың физико – химиялық процестерінің негіздері және жарылыс қауіпсіздігінен ғимараттардың классификациясы, өрт сөндіру құралдары.

Дәріс мақсаты – кәсіпорынды жобалаған кезде, өртті сөндіру құралдарын, сонымен бірге кәсіпорынның ерекшеліктерін еске алатын арнайы автоматты өрт сөндіргіштерді  таңдай біліп, адамдарды өрт кезінде қауіпсіз эвакуациялауды есептеп үйрену, ғимараттарды найзағайдан қорғау шаралары.

 

8.1 Өндірісте өрттен қорғану шаралары

Өрт – бұл арнайы жасалмаған, материалдық шығындарымен  қатарласып жүретін, кейде адам өлімі болуы мүмкін, бақылана алмайтын ошақ көзі.

          Жану бұл – жанғыш затпен тотықтандырғыш арасындағы тотығу және қалпына келетін реакциялар барысында  болатын процесс. Газдар, металлдар және әр түрлі көміртекті заттар  жанғыш зат бола алады. Хлор, йод, фтор, бром және ауадағы өттегі әдетте тотықтандырғыш болып табылыды.

Жанғыш зат және тотықтандырғыш қосылып жанғыш қоспа – біртекті (газ+ газ) немесе біртекті емес үстіндегі қабаты ( сұйықтық + газ, қатты зат+газ) болатын заттарды құрайды.

Жанудың екі түрі бар:

а) дифуздық – тотықтандырғыштың жанатын затпен дифузиялық уақыт жылдамдығы;

б) кинетикалық – тотықтандырғышпен жанғыш зат арасындағы  жану жылдамдығы.

Жарылыс бұл тұйық кеңістікте болатын  кинетикалық жану. Жану механизмі жылулық (жанғыш заттың қызуына байланысты) және тізбектік 

(жанған заттың нәтижесінде жанғыш заттың пайда болуы) болады. Өрттің жану жылдамдығына байланысты:

а) дефлаграциондық жану - өрттің таратылу жылдамдығы 1м/с;

б) детонациялық – 1-10  м/с-тан астам;

в)  жарылып жанатын – 10 м/с.

Өздігінен жану - жану көзі болмаған жағдайда,  жанғыш затпен тотықтандырғыш арасындағы шек концентрациясы.

Барлық өрт қауіпсіздігінен орындалатын шаралар 4 түрге бөлінеді:

а) кәсіпорынды жобалаған кезде  болатын техникалық шаралар,  олар: 1) ғимараттың өртке төзімділігін анықтау; 2) ғимарат подъездерінің жобалануы; 3) ғимараттардың өртке қарсы ара қашықтығын ескеру; 4) ғимаратты найзағайдан қорғау;

б) Эксплуатациялық шаралар: 1) ұйымдастыру шаралары; 2) режімдік шаралар.

Техникалық шаралар. Барлық ғимараттар, егер ірі кешендер болса, жел тұруына байланысты  салынады. Өрт қауіпсіздігі бойынша барлық кәсіпорындарының орналасу арақашықтығы өндіріс категориясына байланысты есептелінеді.

Өндіріс категориясы: А – жарылу қауіпі бар; Б,В - өрт және жарылу қауіпі бар; Г,Д- өрт қауіпі бар. Барлық ғимараттар екіге бөлінеді: 1) өрт қауіпі бар, егер ғимарат ішінде біртексіз  жанғыш қоспа болса; 2) жарылу кауіпі бар, егер біртекті жанғыш заттар болса.

Сонымен, өрт қауіпіне қарсы ара қашықтықтар ( минималды ара қашықтық – 9 метр, егер А және Б өндіріс дәрежесі болса 60 м астам) таңдап алынады.

Өрт болғанда құрылыс материалдар мен конструкциялардың өз қалпында сақталу қасиеті - өртке төзімділік дәрежесі деп аталады. Ол өртке төзімділік шегімен  және құрылыс материалдың жану тобы бойынша анықталады.

Өртке төзімділік шегі дегеніміз өрт болған жағдайда  құрылыс материалдардың конструкциялардың еш өзгеріссіз тұру уақыты.

Максималды – 4 сағат, өртке қарсы қоршаулар,  2-сағат – жай қоршаулар  өртке қарсы тура алады. Жану тобы: а) жанбайтын құрылыс материалдар ( өрт болған кезде жанбай түтіндейді, егер өрт көзін сөндірген жағдайда түтіндеу процесі аяқталады); б) қиын жанатын – жануы мүмкін бірақ өрт көзін тоқтатқан жағдайда түтіндену процессі жалғаса береді; в)жанатын ( егер өрт көзін сөндірсе  де жана беретін құрылыс материалдар).

Өрт төзімділігінің  5  дәрежесі бар: 1 - ең қымбат құрылыс материалдар, бұл құрылыс материалдар өрт болған кезде  2,5 сағат өртке төзе алады ( А өндіріс дәрежесі); Өндірістік кәсіпорындарда  3-4 дәрежелі өртке төзімділігі  1,5 сағат құрайды ( қиын жанатын және мүлдем жанбайтын құрылыс материалдар).

Өрттің алдын-алу бойынша жасалатын шаралар:

а) жұмысшыларға нұсқау беру;

б) өрт сөндіру әдістері мен заттары.

Су – жоғары жылуды өзіне сіңдіру қасиетіне байланысты тотықтандырғыш концентрациясын азайтады. Кемшіліктер: ток өткізгіштігі, судың тығыздығы жоғары болғандықтан органикалық сұйықтықтарды сөндіре алмайды, қысқы мерзімде су қатып тайғақ мұзға айналады.

         Су құбырлары бар қалаларда өртке қарсы арнайы су құбырлары бар:

- сыртқы, барлық барлық ірі кәсіпорындарда бар. Бұл су құбырлары ғимараттың периметрі бойынша орналасқан, әр  100 м сайын жер асты, не болмаса жер үстінгидранттары (құдықтар, люктер) орналасқан;

- ішкі, ғимарттардың ішінде. Бұл су құбырлары ғимарат коридорында белгіленген ара қашықтықта, төменде орналасқан арнайы  крандармен жабдықталған су құбырлары .

Ғимарттарда су, арнайы автоматикалық өрт сөндіргіштерінде пайдаланылады: а) спринкерлік    б) дренчерлік ( 8.1 - сурет).

Спринкерлік кранның басы тез жанатын пластиктен жасалған, ол арнайы температурада балқып 9- 12 м.кв. жерге су шаша алады.

         Дренчерлік бүкіл ғимаратқа  су шаша алатын кран. Бұл кран өрт болатынын хабарлайтын құрылғы көмегімен іске қосылады.

Өрт болатынын хабарлайтын құрылғы  әр түрлі - түтіндік, жылулық жарықтық болып келеді.

Көмірқышқыл – араластыру қасиеті бар, яғни оттектің  және  жақсы диэлектрик болғандықтан   электр қондырғыларды сөндіруге қолданады.

Өрт сөндіргіштер:  ОУ -2,8,5,,32,40 ( 2,8 ...40 - өрт сөндіргіштің көлемі).

Көпіршіктіктер ауамеханикалық және химиялық болады. Ауа механикалық көпіршіктіктер арнайы генератордан п.б. Мұндай өрт сөндіргіштермен электрқондырғыларды сөндіруге болмайды. Өрт сөндіргіштер:  ОХП-10, ОПВ-5,10.

Металлдар мен хлорид қоспасынан жасалған порошоктар да өртті сөндіреді. Бұлар өте жақсы диэлетриктер - өрті тез  арада сөндіріп  қондырғыларды коррозияға ұшыратпайды. Авияцияда кең көлемде қолданылады. Өрт сөндіргіштер: ПСБ -3, ПФ, П-1А.

 

                                         

                          а)                                                                        б)

8.1-сурет  а) сприклерлік, б) дренчерлік

 

         Голлоидо – көмір сутектері, бұл сұйықтық, жақсы диэлектрик тотықтандырғыш  концентрациясын төмендетеді; 60 C0 қатпайды; ингибитор, яғни өрт процесін тез таралуына жол бермейді. Бірақ олар өте қымбат болады. Өрт сөндіргіштер:  111В2, 13В1, 4НД. СЖБ.

Жиі, қоспаларды көмірқышқылдармен араластырып жасайды. Бұл   қоспалар  арзан және жоғарыда айтылған барлық қасиеттерге ие;

в) адамдарды өрт болған кезде қауіпсіз эвакуациялау.

Кәсіпорындардың өрт және жарылу қауіпсіздік дәрежелеріне байланысты, СНИП (ҚНЖЕ) бойынша адамдарды ғимараттардан  эвакуациялау уақыты орнатылған:

- 0,75минут – А дәрежесі үшін;

- 1,25 минут - Б және В  дәрежесі үшін;

- 3 минут - Г дәрежесі үшін;

- 3 минуттан астам  оқу орындары үшін.

Эвакуациялық шығу жолдары  деп -  сыртқы шығатын шығу жолдары немесе баспалдақ торына апаратын ( ол жол сыртқа шығатын жолдар болуы тиіс) жолдарды айтамыз. Жұмыс орны мен шығу есігінің ара қашықтығы 60 м аспауы қажет.Барлық ғимараттарда міндетті түрде эвакуация жолдары, шығу есіктерінің көлемі есептеліп СНИП (ҚНЖЕ)  бойынша салыстырылады.

 

8.2 Ғимараттардың найзағайдан қорғанысы

Ғимараттарды, қондырғыларды найзағайдың тікелей соққысынан қорғайтын құрылғылар 3 топқа бөлінеді;

а) арнайы найзағайдан қорғаныс ретінде А дәрежелі ғимараттарға арналған

б) стерженьді не тросс түрінде болатын Б,В,Г, дәрежелі ғимараттарға арналған;

в) найзағай жиі болатын аумақтарда орналасқан,  Д дәрежелі өндіріс ғимараттар. Ғимараттардың төбесіне металл торлар жабылады. Торлар міндетті түрде ғимараттардың металлконструкциясымен байланыста, яғни, жерленуі керек.

Найзағайға қарсы құрылғылар стерженді және тросты болып екі типте орындалып: найзағай қабылдағыштан, ток өткізгіштен және ағаштан не болмаса бетоннан жасалған тіреуден тұрады.

         

                                    

 

                   а)                                                                б)     

 

8.2-сурет. Стержендік және  тростық найзағай қабылдағыш

а) стерждік ,  б) тростық

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

          1. Безопасность жизнедеятельности. Под ред. С.В.Белова. – М.: Высшая школа, 1999.

2.                 Долин П.А. Основы техника безопасности в электроустановках. – М.: Энергоатомиздат, 1984.-448 с.

3. ГОСТ 12.1.038-82 ССБТ. Предельно допустимые уровни напряжений прикосновения и токов.

4. ГОСТ 12.1.030-81 ССБТ. Электробезопасность. Защитное заземление, зануление.

5. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов/ С.В. Белов, А.В. Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; под общ.ред. С.В. Белова.- М.: ВШ, 1999.-448 с.

6. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы: ВШП «Әділет», 2000. – 366 с.

7. Ананьев В.А.. Балуева С.Е., Гальнерин А.Д. и др. Системы вентиляции и кондиционирования. Теория и практика: Учебное пособие. - М.: Евроклимат. Изд-во "Арина", 2000. - 416с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

 

    1  Дәріс 1.   Еңбекті қорғаудың ұйымдастыру және құқықтық сұрақтары……3

    2  Дәріс 2. Өндірістік санитария    ……………………………………………... 5

    3  Дәріс 3. Шу, діріл, ультрадыбыс. Өндірістік жарықтану ……………….…  7

    4  Дәріс 4.  Электр қауіпсіздігінің негіздері      ………………………………… 13

    5  Дәріс 5.  Электр тораптарындағы қауіпсіз    ………………………………  17

    6  Дәріс 6. Электр қондырғыларындағы қорғаныс шаралары  ……………… 21

    7  Дәріс 7. Электр қондырғысында жұмыс істегенде қауіпсіздікті қамтамасыз

                     ету ………………………………………………………………………………………………   25

    8  Дәріс 8. Өрт қауіпсіздігі ……………………………………………………   29

    Әдебиеттер тізімі……………………………………………………………….  33

 

 

 

 

Жин.жоспар 2006ж., реті 147 

 

 

 

 Абдимуратов Жубаныш Суйнуллаевич, Дюсебаев Марат Канафиевич, Хакимжанов Темирхан Едрисович, Санатова Тоты Сабировна

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ

Дәрістер жинағы

(050718- Электр энергетика мамандығы бойынша барлық түрде оқитын студенттер үшін)

 

 

 

 

 

 

 

         Редакторы                                 Ж.А. Байбураева

 

 

 

 

 

Басылымға қол қойылды                                      Формат 60х84  1/16

Таралуы   400 экз.                                                  Баспахана қағазы №1

Көлемі 2,5 оқу.-бас.п.                                           Тапсырыс №        Бағасы  ____ тг.

 

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының

көшірмелі-көбейткіш бюросы

050013 Алматы, Байтурсынұлы 126

наверх назад