АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

 

  

ҚАЗАҚ ТІЛІ -2 пәні

(Автоматтандыру және басқару бағытындағы бакалавр

студенттері үшін өздік жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқау)

 

               

 Алматы 2008 

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Г.Б.Оспанкулова. ҚАЗАҚ ТІЛІ –2 пәні (автоматтандыру және басқару бағытындағы бакалаврлар мен сырттай оқу бөлімінің студенттері үшін өздік жұмыстарға  арналған әдістемелік нұсқау).

 Автоматтандыру және басқару  бағытындағы  бакалаврлар мен сырттай   оқу бөлімінің студенттеріне арналған  бұл әдістемелік нұсқау  Қазақ тілі- 2 пәнінен студенттің өздік жұмыстарының бағдарламасына сәйкес жазылған. Нұсқауда мамандық бағытына сай мәтіндер сұрыпталып, тапсырмалар берілген. Студенттердің кәсіби бағытталған тілін дамытуға арналған ғылыми стильде жазылған мәтіндер, сонымен қатар орыс тілінен қазақ тіліне аударуға арналған мәтіндер берілген. Нұсқау студенттердің өз бетімен  жұмыс істей білу дағдысын қалыптастырып, сауатты аударуға  машықтандыруға септігін тигізеді.

         

№1 бақылау жұмысын орындау тәртібі:

·        №1  СӨЖ бойынша берілген құрылғыларға техникалық сипаттама жазу (3 беттен кем болмауы керек);

·        сөз тіркестерінен сөздік құру (20 сөз тіркесі);

 

№2 бақылау жұмысын орындау тәртібі:

·        №2 СӨЖ бойынша берілген тапсырмаларды  толық орындау;

  

№3 бақылау жұмысын орындау тәртібі:

·        №3 СӨЖ бойынша берілген тапсырмаларды толық орындау;

·        нұсқа сынақ кітапшасының соңғы  санына сәйкес  таңдап алынады;

 

№1 СӨЖ     (Ауызша)

Топтағы студенттер 3-4 кішкене топқа бөлініп, жоба бойынша жұмысты орындайды.  Әр топша студенттеріне жұмыс бөлініп  беріледі.

Жұмыстың мерзімі: семестр бойы.

                                   Жұмыстың мақсаты:

Студенттер өз мамандығына сәйкес өзекті тақырып алып, сол бойынша олар  жұмыс істеуге дағдыланады.

                                  Жұмыстың кезеңдері:

а) берілген тақырып бойынша материалдар іздеп  табу;

ә) қажет дегендерін іріктеу, сұрыптау;

б) әрқайсысының міндеттерін белгілеу;

в) қорытынды қорғау.

                                  Жұмыстың түрі:

·        Реферат;

·        Баяндама;

·        айтыс- талқы (дискуссия);

·        конференция;

·        дөңгелек үстел.

                                         Көрнекі құралдар:

·        сурет;

·        сұлба;

·        терминдер сөздігі.

·         Жобаланатын құрылғылардың атаулары:

          1. Микропроцессорлы бақылаушы:

    а) Siemens;

    ә) ABB;

    б) Schneiner Electric.

2. Нормалау түрлендіргіштер;

3. Датчиктер (бергіштер):

    а) мұнай;

    ә) су;

    б) газ  (шығын, қысым, температура, деңгей, орын ауыстыру, жылдамдық, кернеу және ток).

4. Қозғалтқыштар (асинхронды, синхронды, қадамды, тұрақты токты тәуелсіз қоздыру және тізбектеп қоздыру);

5. Жұмыс органдар:  

   а) электрлік клапандар;

             ә) электрпневматикалық;                                  

             б) злектргидравликалық. 

                             

№2 СӨЖ     (Жазбаша)

 

Жұмыстың мерзімі: 1 ай.

 

Жұмыстың мақсаты:

Жарнама жұмысын жоғары дәрежеге жеткізудің негізгі шарты-жарнама мәтіндерінің тілін көркемдеп жазу.

Тұтынушылардың сол тауарға қызығушылығын арттыру үшін қажетті сөздерді орынды жұмсауға және қысқа да нұсқа жаза білуге машықтандыру.                              

Орындалатын жұмыс :

·        жарнамаланатын техникалық жабдықтардың тақырыптарын бөлу;

·        техникалық жабдықтың тарихынан мағлұмат беру (3 беттен кем болмауы керек);

·        сыртқы (көшедегі), баспасөзде  берілген үш жарнама мәтініндегі қателерді тауып, дұрыс  нұсқасын беру;

·        қорытынды ретінде нақты түріне жарнама жазу;

Қойылатын талаптар:

·        жұмысты  А 4 форматында  14 шрифтпен басу;

·        берілген нұсқаның  түпнұсқасы толық жазылуы керек;

·        жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

·        жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

         

Жарнамаланатын құрылғылардың тізімі:

          1. Pascal;

2. Delphi  (визуалды және объектілік- бағыттау тілі); 

3. Java  (объектілік- бағыттау тілі);

4. C#   (объектілік- бағыттау тілі);

5. C++ (объектілік- бағыттау тілі);

6. VC  (визуалды тілдер);

7. C++ Bulder (визуалды және объектілік- бағыттау тілі);

8. MS Excel  (электрондық таблица);

9. MS  Access (мәліметтер базасын басқару жүйесі);

        10. MS SQL Server;

.       11. MS Windows;

        12. MS Windows Server;

        13. Auto Cad;

        14. Avto Col;

        15. Power Point;

        16.MS Word  (интелектуалды мәтіндік редактор).

                                           

 

№3  СӨЖ    (жазбаша)

 

Жұмыстың мерзімі: 1 ай. 

 

Қойылатын талаптар:

 

·        жұмысты  А 4 форматында  14 шрифтпен басу;

·        берілген нұсқаның  түпнұсқасы толық жазылуы керек;

·        жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

·        жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

 

                                         Тапсырмалары:

1.     Мәтін бойынша сөз тіркестерінен (20) сөздік жазыңыз.

2.     Есімше + зат есімді тіркестерді тауып, аударыңыз. Оларға сұрақ беріңіз, етістікке айналдырыңыз. Мысалы: шығарылатын мәлімет- мәлімет шығарылды.

3.     Модаль сөздері бар (тиіс, керек, жөн, қажет) сөйлемдерді теріп жазып, аударыңыз.

4.     Себеп және шартты  мағыналарын беретін конструкциялары бар сөйлемдерді теріп жазып, аударыңыз.

5.     Терминологиялық және түсіндірме сөздікті қолдана отырып, термин сөздерге түсініктеме (сипаттама) беріңіз (6-8).

6.     Септеулік шылаулар (үшін, арқылы, бойынша,бірге, қарай, кейін, дейін, сайын) арқылы жасалған сөз тіркестерін теріп жазып, олармен сөйлемдер құраңыз.

7. Мәтінді жазбаша аударыңыз.

 

1-  нұсқа                                       

Логика алгебрасы

 

        Логика алгебрасы- пікірлерді олардың логикалық мәндері жағынан (ақиқат немесе жалған) және оларға қолданатын логикалық операцияларды қарастыратын математика бөлімі.

        Логикалық пікір- ақиқат немесе жалған екендігі туралы бір мағыналы пікір айтуға болатын кез келген хабарлы сөйлем. Логика алгебрасы кез келген пікірді бір жағынан-ақиқат немесе жалған екендігін құрастырады. Логикалық сөйлемдерді қолдану үшін оларға атауларды-логикалық айнымалыларды-меншіктейді. Логикалық айнымалылар тек қана екі мәнді-«ақиқат» немесе «жалған» қабылдайды, олар «1» немесе «0» деп белгіленеді. Логикалық байланыстар көмегімен берілген пікірлерден жаңа –құрамды пікірлерді-құрастыруға болады. Құрамды болмайтын пікірлер элементарлы пікірлер. Құрамды пікірлердің ақиқаттығы немесе жалғандығы элементарлы пікірлердің ақиқаттығы мен жалғандығына тәуелді. Әрбір логикалық байланыс логикалық пікірге қолданған операция деп есептеледі және оның атауы мен белгісі болады. Логикалық айнымалылар мен логикалық операциялар символдардың көмегімен кез келген пікірді логикалық алмастыруға болады. Логикалық формуланың анықтамасы:

          а) кез келген логикалық айнымалы мен (ақиқат) (1) немесе (0) символдары қарапайым формулалар болып саналады.

          ә) егер А және В формулалар болса, онда А, А. В, Аv B, A=>B, A< = >В формулалар болып табылады.

           б) логика алгебрасында басқа формулалар болмайды.

           Логика алгебрасының математикалық аппараты компьютердің аппараттық құрылғыларының  жұмысын сипаттауға өте ыңғайлы, себебі компьютерде негізгі сандық жүйе екілік жүйе болып саналады, ол жүйеде 1 және 0 цифрлары қолданылады, логикалық айнымалылардың мәндері де екеу: 1 және 0.

             Осыдан екі қорытынды жасауға болады:

             а) компьютердің бірдей құрылғыларын екілік жүйемен көрсетілген сандық мәліметтерді және логикалық айнымалыларды да сақтауға, өңдеуге қолдануға болады;

             ә) аппараттық құрылғыларды жобалаған кезеңде логика алгебрасы компьютер сұлбаларының жұмысын бейнелейтін логикалық функцияларды жеңілдетеді, сондықтан компьютердің негізгі түйіндерін құрастыратын элементарлы логикалық элементтерінің санын азайтуға мүмкіндік береді.

             Мәліметтер мен бұйрықтар әртүрлі құрылымы мен ұзындығы бар екілік тізбектермен көрсетіледі. Элементарлы  логикалық функцияларды туындату үшін компьютердің логикалық элементтері- ЖӘНЕ- ЕМЕС, НЕМЕСЕ- ЕМЕС және басқа да вентильдер деп аталатын триггер электронды сұлбалар қолданылады. Осы сұлбалар көмегімен компьютер құрылғыларының жұмысын бейнелейтін кез келген логикалық формуланы жасауға болады.  Вентильдерде 2- ден 8- ге дейін кірісі мен бір немесе екі шығысы болады.

             Кез келген логикалық элементтің логикалық функциясын көрсететін өзінің шартты белгісі бар, бірақ логикалық сұлбаларды жазу және түсіну жеңіл болуы үшін онда қандай электронды  сұлба іске асырылғаны көрсетілмейді. Логикалық элементтерінің жұмысын ақиқат кестелер көмегімен бейнелейді.

 

2- нұсқа

Алгоритмдеу. Бағдарламалаудың  негіздері

Қазіргі заманғы  бағдарламалық құралдар

                                                              

               Адамзат алгоритмдер және бағдарламалар әлемінде өмір сүреді. Мысалы, физиологиялық үрдістер – бұл адам денесінің жүріс – тұрысының бағдарламаларының күрделі құрамдасқан, мұқият қойылған «библиотекасы». Алгоритмдеу мен бағдарламалау негіздері фундаментальді болып табылады және оларды математиканың негізгі заңдарына жақындататын жалпы сипаттамасы бар.

               Компьютерде есепті шығару үрдісі бірнеше қадамнан тұрады:

               а) есептің сөзбен берілуі (концептуалды үлгі);  

               ә) есептің математикалық қойылуы (математикалық үлгі);  

               б) есепті шешу алгоритмін дайындау (алгоритімдік үлгі);

               в) ,алгоритмді бағдарламалау тілінде іске асыру (бағдарламалық үлгісі);

               г) бағдарламаны тестілеу және жөндеу.

          Бірінші қадамда есеп мазмұны тұжырымдалады, екінші қадамда енгізілетін және шығарылатын мәліметтермен олар арасындағы аналитикалық байланыс анықталады. Ең көп уақыт бағдарламаны тестілеу мен жөндеуге кетеді. Бұл қадамда есепті шығарудың алдыңғы барлық  қадамдарында кеткен қателер жойылады. Есеп шығарудың алгоритмін дайындау мен  іске асыруға толығырақ тоқтала кетейік.

           «Алгоритм» деген сөз арифметикалық әрекеттерді орындаудың ережелерін тұжырымдаған IX ғ. математигі Аль Хорезми атынан шыққан. Бастапқы кезде алгоритмді деп  тек қана сандарға қолданатын төрт арифметикалық әрекеттерді орындаудың ережелері деп түсінген. Соңынан бұл түсініктеме кез келген берілген есепті шешуге мүмкіндік беретін әрекеттер тізімі ретінде орындалатын болды.

          Есептеу үрдісінің алгоритмі туралы айтқанда алгоритм қолданылатын нысандардың мәліметтер екендігін түсіну қажет. Есептің шешу алгоритмі бастапқы мәліметтерді нәтижелік мәліметке түрлендіретін ережелер жиынтығы болады. Алгоритмнің негізгі құрамдары: анықталғандық, нәтижелік, жиымдық, дискреттік.      

           Алгоритмді жазудың бірнеше әдістері бар: сөзбен және формулалармен, сызбалық, операторлық сұлба тілімен және алгоритмдік тілмен.

           Өзінің көрнекілігіне байланысты ең көп тараған алгоритмді жазу түрі блок-сұлбаның көмегімен жасалатын графикалық түр болып саналады. Символдар тізімі, олардың атаулары, олармен көрсетілетін функциялар, түрлері мен өлшемдері мемлекеттік стандарттармен анықталады. Алгоритмді блок-сұлба ретінде көрсетудің екі кемшілігі бар: талдап тексерудің өте төмен деңгейін талап етеді, сондықтан күрделі  алгоритмдердің мағынасы жасырын болып қалады және басқаруды беруің құрамды емес әдістерін (goto) қолдануға мүмкіндік береді, сонымен бірге алгоритмдік блок-сұлбада олар эквивалентті құрамды алгоритмдерге қарағанда қарапайым болып көрінеді.

          Алгоритмді суреттеу үшін сұлбалардан басқа жанама шарттаңбалауды, Flow-формаларды және Насси-Шнейдерман диаграммаларын қолдануға болады. Барлық аталып кеткен әдістер бір жағынан негізгі құрамдарда негізделеді, ал екінші жағынан талдап тексерудің әртүрлі деңгейлерін жіберіп алады. 

           Есептер шешудің алгоритмдері әр түрлері болғанымен, есептеу үрдісінің негізгі үш түрін бөліп алуға болады: сызықты, тармақталған және циклдік. Оларды іске асыру үшін бағдарламаларда сәйкес базалық басқару құрылымдары қолданылады: соңынан жүру, тармақталу, әзір-цикл.

          Бағдарламаудың жоғары деңгейіндегі процедуралық тілдер негізгі құрамдардан басқа олардың көмегімен жеңіл іске асырылатын тағы үш құрылымды қолданады: таңдау, оған-дейін-цикл, қайталану саны бар цикл.

          Аталып кеткен алты құрылымдар құрылымдық бағдарламалаудың негізінде болады. Атаудағы «құрылымдық» деген сөз бағдарламалауда тек қана осы аталған құрылымдар қолданылғанын білдіреді. Осыдан «go to жоқ  бағдарламалау» деген түсініктеме пайда болған. Тек қана басқаруды берудің құрылымды операторларын қолданған бағдарламаларды құрылымды деп атайды. Бұл атау олардың басқаруды берудің төменгі деңгейлі әдістерінен ерекшелігін көрсетеді.                                                     

          Дайындалған алгоритм бағдарламалық тілдердің бірінде бағдарламалық шарттаңбалар ретінде (бағдарламаларға) іске асырылады. Бар болатын  бағдарламалау тілдерін келесі топтарға бөлуге болады:

-         жоғарғы деңгейдегі әмбебап тілдер;

-         бағдарламалық қамтамасыздандыруды өңдеушінің арнайы тілдері;

-         қолданушының арнайы тілдері;

-         төменгі деңгейдегі тілдер.

           Қазіргі кезде жоғарғы деңгейдегі әмбебап тілдер тобындағы С және С++ тілдері болып табылады. Олардың әр түрлі версиялары: көпплатформалық жетістігіне ие; негізгі алгоритмдік құрылымдары іске асыратын операторлары бар; оперативті жадының адрестерін қолданып төменгі (жүйелік) деңгейінде бағдарламалауға болады; ішкі бағдарламалар мен кластардың үлкен көлемде библиотекалары бар. Сондықтан осы тілдер операциялық жүйелерді жасаудың негізі болып табылады. Осы тілдер тобынан С және С++ тілдеріне жанама Pascal тілін атауға болады.Синтаксисі анық болғандықтан Pascal тілінің компиляторлары синтаксистік қателерден басқа көптеген семантикалық қателерді де табады. Delphi ортасында қолданылатын Object Pascal версиясының үлкен дайындамаларды қысқартатын, соның ішінде мәліметтер қорын қолдануды талап ететін кластық кәсіби библиотекалары бар. Сондықтан Delphi ортасы MS Windows қосымшаларын құруға жеткілікті тиімді орта болып табылады . Бұл тілдерден басқа, әмбебап тілдер тобына Basic, Modula, Ada және тағы басқа тілдер жатады; олардың әрқайсысының өзінің ерекшелігі, сонымен бірге өзінің қолданылу саласы бар.        

 

3-    нұсқа

Компьютерлік желілер, желілік және телекоммуникациялық     технологиялар 

          Дербес компьютерлердің пайда болуы мәліметтерді өңдеу  жүйелерін ұйымдастырудың, жаңа мәліметтік технологияларды құрудың жаңа тәсілдерін талап етті. Жеке компьютердегі мәліметтерді орталықтаған өндеу жүйелерінде пайдаланудан компьютерлік есептеу желіде мәліметтерді таратылған өңдеуге ауысу сұранысы туды. Желі абоненттері ретінде жеке компьютерлер, компьютерлік кешендер, терминалдар, өндіріс роботтары, сандық бағдарламалық басқаруы бар станоктаржәне т.б. бола алды. Абоненттердің орналасуы жағынан компьютерлік желілер ауқымды, аймақтық, жергілікті деп бөлінеді.  Ауқымды, аймақтық, жергілікті  компьютерлік желілердің бірлесуі көлемі үлкен мәліметтік массивтерді өңдеудің қуатты құралдарын қамтитын және шектелмеген мәліметтік ресурстарға қатынас құруға мүмкіндік беретін көпжелілі иерархияларды орнатуға болады.

          Жалпы түрде компьютерлік желі жұмыс станциялар желілері, серверлер желілері және мәліметтерді тасымалдаудың базалық желісі секілді бір-біріне құрамында болатын жүйелердің жиыны болып табылады.       

           Компьютерлік желілердің сәулетін анықтайтын негізгі талаптар: ашықтық, ұзақ жасағыштық, бейімделушілік, мәліметтердің қауіпсіздігі. Осы талаптар көпдеңгейлі сұлба ретінде іске асырылатын желідегі үрдістерді басқарудың модулдік ұйымдастыруымен орындалады. Деңгейлер санымен олар арасындағы функциялардың бөлінуі желінің тиімділігіне және желіге кіретін компьютерлердің бағдарламалық қамтамасыздандыруының күрделілігіне әсер етеді. Деңгейлер санын таңдау процедурасы жоқ.

          Эталонды үлгі ретінде жеті деңгейлі сұлба қолданылады: 1- деңгей –физикалық, 2-деңгей- каналдық, 3-деңгей- желілік, 4- деңгей- транспорттық, 5- деңгей-сеанстық, 6- деңгей-көрсету, 7- деңгей- қолданбалы. 1 және 3- деңгейлер мәліметтерді тасымалдаудың базалық желісін желі абоненттері арасында мәліметтерді сенімді тасымалдауын қамтамасыздандыратын жүйе ретінде ұйымдастырады. 5 деңгейде үрдістердің сұраныстары бойынша хабарларды қабылдау және жіберу порттары құрылады және логикалық каналдар ұйымдастырылады.

        Желідегі байланысты іске асыру протаколдармен реттеледі. Компьютерлік желіні ұйымдастырудың базалық принциптері оның негізгі сипаттамаларын анықтайды: операциялық мүмкіншіліктері, өнімділік, хабарларды жеткізу уақыты, ұсынылатын қызметтердің бағасы.

         Жергілікті есептеу желілері негізінде жасалынған ақпараттық жүйелер мәліметтерді сақтауды, мәліметтерді өңдеуді, мәліметтерге пайдаланушылардың қол жеткізуін ұйымдастыруды, мәліметтерді және оларды өңдеудің нәтижелерін тасымалдауды қамтамасыздандырады.

          Компьютерлік желілер мәліметтердің таратылған өңдеуін қамтиды. Мұнда мәліметтерді өңдеу екі объект: клиент және сервер арасында таратылады. Мәліметтерді өңдеу үрдісі кезінде күрделі процедураларды орындау үшін клиент серверге запрос құрайды. Сервер сұранысты орындап, нәтижелерін клиентке береді. Сервер жалпы қолданылатын мәліметтерді сақтауды, оларға қол  желісінің осындай үлгісі клиент- сервер сәулеті деп аталады.

 

4-    нұсқа

Желілер топологиясы. Желілік операциялық жүйелер

 

           Есептеу желінің басқа үлгісі оперциялық жүйені іске қосатын және желі бойынша тасымалданатын мәліметтер ағынын басқаратын файл- сервер болып табылады. Жеке жұмыс станциялар мен кез келген бірге қолданылатын перифериялық құрылғылар (принтерлер, сканерлер, модемдер т.б.) файл- сервер қосылады. Әрбір жұмыс станциясы өзінің дискілік операциялық жүйесінің басқаруымен жұмыс жасайды. Бірақ дербес компьютерден өзгешелігі- желілік интерфейс платасы бар және кабельдер арқылы файл- сервермен қосылған. Жұмыс станциясы файл- сервердегі файлдармен бағдарламаларды қолдануға мүмкіндік беретін желі қабықшасын жұмысқа қосады. Жұмыс станциясын желі құрамына қосу үшін желілік операциялық жүйенің қабықшасы компьютердің операциялық жүйесінің басында іске қосылады. Қабықша операциялық жүйенің функциялары мен бұйрықтарының көбін сақтап, жергілікті желіге қосып отыратындықтан иілгіш болады.

          Функцияларының бөлінуіне қарай жергілікті есептеу желілер бір рангілі және екі рангілі деп бөлінеді. Бір рангілі желіде компьютерлер клиентте, сервер ретінде болады. Бір рангілі ресурстардың бөлінуі 5-10 пайдаланушылары бар және оларды кішкене жұмыс тобына біріктіретін офистарға қолайлы. Екі рангілі желі сервер негізінде, желі пайдаланушылары серверде тіркеледі. Қазіргі кезеңдегі компьютерлік желілерде көбінесе аралас желі қолданылады. Бұл желі жұмыс станциялары мен серверлерді біріктіреді, жұмыс станциялардың біразы бір рангілі желіні, ал басқалары екі рангілі желіні құрайды.

          Желі түйіндерін қосудың геометриялық сұлбасы желі топологиясы деп аталады. Желілік топологиялардың көп нұсқалары бар, олардың ішінде шина, кольцо, звезда атты топологиялары базалық болып саналады. Жергілікті желі осы топологиялардың біреуін қолдануы мүмкін. Топологияны таңдау бірігетін компьютерлер санына, олардың өзара орналасуына және тағы басқа шарттарға байланысты.

          Шиналық топология мәселелерінің пайда болу жағдайлары: шинаның кез келген жерінде үзілуі, компьютердің біреуінің желілік адаптері бұзылып, шинаға сигналдар бөгетпен берілуі, желіге жаңа компьютерді қосу қажеттілігі.

           Шеңберлік  топологияның кемшіліктері: барлық желінің жұмысын тоқтататын шеңбердің кез келген жерінде пайда болған ажырау, хабарды беру уақыты әр түйіннің тізбектеліп жұмысқа қосылу уақытына тәуелділігі, әр түйіннен өтуіне байланысты ақпарат байқаусыздан бұзылуы мүмкін. Базалық топологияларды комбинациялау (гибридты топология) базалық топологиялардың құндылықтары мен кемшіліктерін  қосындылайды.

          Әртүрлі желілерде желілік каналдарға қатынас құру әдістерін бейнелейтін әртүрлі процедуралар бар (мәліметтерді тасымалдау протоколдары). Көп тараған белгілі қол жеткізу әдістері: Ethernet, Arcnet  және Token-Ring.

           Xerox фирмасымен  1975 жылы өңделген Ethernet қатынас құру әдісі мәліметтерді тасымалдаудың жоғары жылдамдылығын қамтиды және бір уақытта хабарларды бірнеше станциялармен беруге рұқсат етеді. Бұл қатынас құру әдісі үшін «жалпы шина» топологиясы қолданылады. 

 

5-нұсқа

Программаның құрылу сатылары мен өмірлік циклдары

 

           Программаның өмірлік циклы деп, жазба бөліктері құрыла бастаған күннен бастап толық жазылып өндіріске енгізу үшін бірге алып жүрген аралықты айтады.

           ISO/IES 12207 – (халықаралық электрондық жүйе) халықаралық стандарттары өмірлік циклдың құрамындағы үрдісін жарнамалайды.

           Құрылу үрдісінің стандартына келесі бөлімдер кіреді:

           а) дайындық жұмыстары - өмірлік циклдың моделін, стандарттарын, әдістерін және құрастыру ортасын таңдау;

           б) жүйені талдау – функционалдық қолданушының талабын, қауіпсіздігін және ішкі интерфейстердің мүмкіндіктерін талдау;

           в) жүйенің архитектурасының жобасы – құралдар құрамын жүйемен және программамен қамтамасыз етілуін анықтау;

           г) қамтамасыз етілетін программаны талдау - өндірістік, функционалдық, ішкі интерфейстік қауіпсіздігінің мүмкіндіктерін талдау;

           д) қамтамасыз етілетін программаның архитектурасын жобалау - қамтамасыз етілетін программа құрылысын, интерфейстер мен олардың компоненттерінің құжатталуын, алдыңғы версиялардың құжаттарын тестік және интеграциялану жобаларын анықтау;

           е) программа жобасын бөлшектеп талдау – программа компоненттерін және интерфейстермен байланысу бөлімдерін толық жазу және тестке арналған және тестілеу жобаларын толық көрсету;

           ж) программаны кодтау және тексеру – құрастыру және әрбір компоненттерін құжаттау, мәліметтер көмегімен әрбір бөлігін тестілеу;

           з) программаны интеграциялау – интеграция жоспары бойынша программаны тест арқылы тексеру, эксплуатацияға дайындау;

           к) программаны квалификациялық тексеру – программаларды тұтынушымен (заказчик) бірге тест арқылы тексеру және эксплуатацияға дайындығы;

           и) жүйенің интеграциясы – жүйенің барлық компоненттерін жинау;

           к) жүйені квалификациялық түрде тестілеу;

           л) программаны орнату;

           м) программаны өткізу; 

           Есептің берілуі:

           а) шығарылатын есептердің барлық шарттары есептелу әдістері толық  анықталып, толық берілуі тиіс. Есептің берілу үрдісінде құрылатын жобаның функциялық және эксплуатациалық мүмкіндіктері толық анықталуы керек.

           б) спецификацияларын анықтау және талаптарын талдау. Программа функцияларының толық ашып жазылумен шектеулерін спецификациялар деп атаймыз. Тиісінше функционалдық және эксплуатация спецификациялары бір – бірінен өзгеше болады. Жобаланатын жобаның программасының жалпы логикалық моделінің спецификацияларының жиынын құрайды. Берілген облыстың моделін шешілу тәсілдерін, есептің құндылығын анықтай отырып және есептердің техникалық мүмкіндіктерін таңдап керекті спецификацияларын аламыз;

          в) Жобалау. Күрделі жобаның программа үрдісіне келесілер жатады:

                   1) жалпы құрылымын жобалау;

                   2) компоненттерін декомпозициялау және блокты ирархиялық әдіс бойынша ирархиялық құрылымын құру;

                   3) компоненттерді жобалау;

          г) іске асыру. Қаланып алынған тілдің көмегімен үрдістің сатылары бойынша программа кодын жазу және тексеру;

          д) бірге алып жүру. Құрылған программаларды өндіріске енгізу бөлімін бірге алып жүру деп атайды.

 

6-нұсқа

Программаның өмірлік циклының эвалюциасы   (дамуы)

 

           Соңғы 30 жылдарда программаның өмірлік циклі келксі 3 моделден тұрады: классикалық (каскадтық), аралық тексеру, спиральдық модельдер.

           Каскадтық модель                        

           Каскадтық сұлба 1970 – 1985 жылдары ұсынылды. Осы сұлба бойынша жазылған программалар бір сатыдан екінші сатыға көшу үшін алдыңғы сатыдағы барлық талаптарды толық орындауы тиіс. Ол үшін осы сұлбада жазуға арналған программа алдын  ала әрбір саты үшін барлық талаптары анықталу  керек. Бұл әдісте құрылу кезде пайда болатын өзекті мәселелердің ықтималдығы мейлінше аз болады. Практика жүзінде осы сұлбада құрылған программалар өте сирек кездеседі.

           Аралық тексеру моделі

           Итерациялық мінездемені қолдайтын сұлбаны аралық тексеру моделі деп атаймыз. Бұл сұлба бойынша әрбір сатыны аяқтағаннан кейін кез келген деңгейге келіп, керекті өзгертулерді енгізе беруге болады.

           Спиральдық модель

           80 жылдардың ортасында программа құруды жеңілдету үшін спиральдық модель ұсынылды. Осы модель бойынша жобаны бірден құрмай, сатылап құруды және әрбір саты сайын толық тексеріліп отырылуы тиіс. Бұл модельдің тағы бір артықшылығы-заман талабына сай пайда болған нұсқаулар мен программаны жаңартып отыруға болады. Программа бірден құрылмай, сатылап бөлініп құрылу әдісін прототипті әдіс деп атайды.

           Case технологиясы программаның құрылуын бірнеше есе жеңілдетеді. Программа құрудың автоматтандырылуы прототипті жүйелердің құрылуының уақытын азайтып, жобалаудың үрдісін жылдамдатады.

           Спиральды модель мен Case технологиясының пайда болуы RAD технологиясының дамуын жылдамдатты (RAD – қосымшаны тез жасау). RAD технологиясы бойынша жоба құруды жылдамдату үшін келесі шарттарды орындау керек:

           а) 3 – 7 адамнан тұратын программа құрушылардың тобын анықтау; 

           б) итерациялық әдіс арқылы прототиптерді құру;

           в) жұмыс істеу графигін анықтау.  Жобалау мен анализ жасау RAD  технологиясының негізгі бөлігі болып табылады.

           Программаның құндылығын бағалау

           Құрылған программа әлемдік стандартқа сай болу үшін ISO – 9000 - ISO – 9004 марапатталуы тиіс. Ол үшін осы серияның керекті шарттарын орындау қажет. СММ тарауы осы шарттардың жиынтығынан тұрады және келесі 5 деңгейге бөлінген:

            а) бастапқы деңгей – жобаға қатысатын программа құрушылардың білім деңгейі жоғары, тәжірибесі мол және сапалы менеджерлердің болуын қадағалау;

            б) қайталау деңгейі– жобаны жобалаумен басқаруды, сапасын арттыруды қадағалайтын топтың бар болуы;

            в) анықтау деңгейі – программа құру және алып жүруді қамтамасыз ету. Программаның барлық бөлігін толық құжаттауға арналған топты құру. Осы деңгейге қатысушылардың да белгілі деңгейін өсіруді қамтамасыз ету керек;

            г) басқару деңгейі –программа сапасын бағалау шарттарын анықтауды ұйымдастыру;

            д) оптималдау деңгейі – жаңа технологияларды қолданып, жетілдіріп отыру. Программаның құнының арзандығын қамтамасыз ету.

            Программаның технологиялық түсінігі

            Программаның технологиялық түсінігі технологиялық программаның сапасын білдіреді. Егер құрылатын жобаға стандартты кітапханаларда нысандарды көп қолданатын болса, онда программа сапасын жақсартуға себебін тигізеді. Ендеше технологиялық түсінік программа сапасына қатысты қолданатын термин болып есептеледі. 

                                     7-нұсқа

Дербес компьютерлерді автоматтандыратын программалық құрылымдар. Программалау технологиясы

 

           Бағдарламалық қамтамасыздандыру деп- программалардың  жиынын айтады, және компьютерде ақпараттың автоматтандыру өңдеуін іске асыруына мүмкіндік береді. Қазіргі заман талабына сай программалық қамтама жүйелік (жалпы) және  қолданбалы (арнайы) деп бөлінеді.

           Бағдарламалық  қамтамасыздандырудың құрылуы – аса қиынға соғады, егер программаның қарапайым көлемі мыңдаған оператордан асып түссе. Бағдарламалық қамтамасыздандыруды құру облысындағы маман –талдау тәсілдері, жобалау, программалық жүйелерді өңдеу, сонымен қатар тәсілдер мен технологиялардың бағыт жолдары туралы түсінігі болу қажет.

           Программалау технологиясы дегеніміз – берілген есепті шешуге құралған программада қолданатын барлық әдістерді, құрылымдарды және модельдердің жиынтығын айтады.

           Программаның технологиясы келесі бөлімдерден тұрады:

           а) технологиялық амалдарды рет- ретімен қолдануды көрсету;

           б) барлық шарттарда қолданылатын операцияларды анықтау;

           в) әрбір операцияларға қолданылатын мәліметтерді енгізу және жауаптарын алу, программалардың сұлбасын сипаттайтын инструкциясын, нормативтерін, бағалау әдістерін және керекті ақпараттарды беретін операцияларды жазу.

            Программалау технологиясы  берілген есепті шешетін барлық оперциялардың жиынтығын реттеумен қатар, қолданылатын жүйенің жобасын жазу, әрбір саты сайын қолданылатын модельдерді анықтайды.

            Берілген есепті шешудің программалау технологиясы ретінде барлық процестерді бірнеше сатыға бөлуге болады:

              а) программалауға қолданылатын шектелген әдіс;

              б) ыңғайлы базалық әдіс. Базалық әдіс ретінде барлық әдістердің жиынтығын қарастыруға болады.

           Программалық технологияны толық түсіну үшін осы процесті бірнеше сатыларға бөлуге болады:

            Бейберекетсіз (стихиялық) программалау

           Электрондық машиналар пайда болған кезден бастап 60 жылдың ортасына дейінгі аралықты бірінші сатыға жатқызуға болады. Осы аралықтарда программалаудың құрылысы қарапайым болды. Себебі сол кездегі программалау тілінің мүмкіндіктері шектеулі болғандықтан, күрделі модельді есептерді шешуге мүмкіндік бермеді. Ассемблер тілі пайда болғанға дейін жазылған программаларды оқудың өзін күрделі процесс ретінде қарастыруға болады. Себебі программалар 2 немесе 16 кодтар түрінде жазылды. Ассемблер тілі пайда болғаннан кейін, программаны символдық кодтармен жазуға мүмкіндік берді. Жоғарғы дәрежелі FORTRAN, ALGOL тілдері пайда болғаннан бастап, прогаммалау тілдерін есептеу уақытын және программаның жазылу процесін бірнеше есе қысқартты. Ал бұл мүмкіндіктер күрделі есептерді шешуге жол ашты.

          1960 жылдарға дейін программа жазудың қиыншылықтары күрделі жобаларды шешуге мүмкіндік бермеді. Күрделі  жобаларды шешуге арналған программалар жазылған күніне дейін өте ұзақ уақыт алды. Ал жобаның өзі программа жазылып біткенше ескіріп жарамсыз болып қалды. Осы айтылған себептер 60 жылдардың басында программалық кризиске әкелді. Программалық кризис 60-70 жылдары пайда болған келесі сатыдан кейін шешімін таба бастады.

          Құрылымдық (структуралық) программалау                            

          Құрылымдық программалау негізінде декомпозициялық әдісті қолданады. Декомпозициялық әдіс дегеніміз – күрделі жүйелерді бірнеше 40-50 операторлардан тұратын ішкі программаларға бөлу. Осы айтылған әдіс декомпозициялық процедуралық әдіс деп аталады. Құрылымдық программалау негізінде процедуралық программалық тілді қарастыруға болады. Құрылымдық программалауға келесі тілдерді жатқызуға болады: PL-1 /Pascal, C.

           Ауқымды мәліметтермен жұмыс істеуді жеңілдету үшін модельдік программалау тілі пайда болды. Модельдік программалау бір ғана ауқымды мәліметтерді бірнеше ішкі программалардың топтарына қолдануға мүмкіндік береді. Бір модельдік программада 100 мыңға дейін оператор қолдануға болады. Компьютерлік техниканың дамуы программа өлшемін ұлғайтуға, өте күрделі жобаларды  шешуге және осы жоба үшін бірнеше ішкі программаларды кең көлемде қолдануға жол ашты.

 

8- нұсқа

Модульдер мен олардың қасиеттері

 

        Күрделі есептерді программалауда  компоненттердің декомпозициялық құрылысы қолданылады. Қазіргі кезде декомпозициялық әдістің екі түрі қолданылады:

         а) процедуралық;

         б) нысандық.

         Ішкі программалардың процедураларынан құрылған программаны процедуралық декомпозиция деп атайды. Модульдер прогаммасының бөлігін автоматты бейтарап түрінде компиляция жасайтын бөлікті модель деп атайды. Қазіргі кезде программа өлшемінің тез өсуіне байланысты ресурстар библиотекасы пайда болды.   Ресурстар  библиотекасына тұрақтылар, айнымалылар, типтердің жазбалары, кластар және ішкі программалар жатады. Нысанды программалауда модель деген түсінік ретінде автономды немесе бейтарап   компиляция жасайтын ресурстар программаларынан тұратын бөлімді құрастырады.

         Алғашқыда модельге келесі талаптар қойылады:

          а) жеке компиляциялануы ;

          б) кіруге бір-ақ нысанның болуы;

          в) шығуға  бір-ақ нысанның болуы;

          г) тік түрінде басқарылуы;

          д) басқа модельдерді шақыруға мүмкіндігі бар болуы;

          е) өлшемі шектеулі 50- 60 операторлардан аспауы тиіс;

          ж) бір функциядан орындалуы.

          Қазіргі кезде кіретін және шығатын нысандардың саны бірнеше модельдерде пайда болды. Бұл үрдіс программа технологиясын жақсартуға тікелей қатысты.

          Модельдерді тіркеу. Қазіргі кезде қойылатын есептің күрделілігіне байланысты осынша модельдерді құруға тура келеді. Программа сапасын жақсарту үшін осы құрылған  модельдерді тіркеген дұрыс. Модельдерді тіркеудің бес түрі бар:

          а) мәліметтер арқылы;

          б) үлгілер арқылы;

          в) басқару арқылы;

          г) мәліметтердің жалпы облысы арқылы;

          д) құрамы арқылы;

          Мәліметтер арқылы  құрылған модель мәліметтер арқылы алмасуға арналған.

          Модульдердің байланысы. Модульдердің байланысы деп бір модульдің ішінде функционалдық және ақпараттық нысандардың берік қосындысын және бір-бірімен байланысу элементтерінің дәрежесін бір модульде қолдануын айтады. Элементтердің бір-бірімен  тығыз байланыстылығы, бір модульде орналасуы модульдер арасындағы байланыстылығын және бір-біріне бағыныштылығын кемітеді. Бірақ әртүрлі модульдегі элементтерінің бір-бірімен тығыз байланысы модульдер арасындағы байланысты күшейтіп қана қоймай, бір-бірімен келісілген іс-әрекеті туралы түсінікті қиындатады. Бір-бірімен байланысы тығыз емес элементтердің біреуі модульдің технология мүмкіндігін кемітеді. Қазіргі кезде азаюы реті бойынша орналасқан келесі байланыстарды кездестіруге болады:

          а) функционалдық;

          б) тізбектелген;

          в) ақпараттық;

          г) процедуралық;

          д) уақытаралық;

          е) логикалық;

          ж) кездейсоқ.

 

9-нұсқа

Модуль байланысының  түрлері  (жалғасы)

 

          Модуль нысандарының функционалдық байланысы. Барлық операциялар бір функция үшін орындалады. Модульдегі элементтер функционалдық байланысы бір есеп үшін орындауға арналған тиянақты, нақты мақсаты бар байланыс болып табылады. Мұндай модульдердің технологиялық мүмкіндіктері әртүрлі тестілеу программаларды тексеру үшін өте қолайлы және декомпозициялық сұлбасы бір модуль- бір функция түріне жатады.

          Тізбектелген байланысқа бір функциядан шыққан мәлімет келесі функция үшін кіруге арналған мәлімет болып табылады. Мұндай байланысы бар модуль екі функция үшін кіруге, бір нүктесі бар бір ішкі программа орындауға арналған құрылымды программа болып есептеледі. Тізбектелген байланысы бар функциядан тұратын модульдар тізбегіне немесе функционалдық байланысына байланысты бірнеше модульдерге бөлуге болады. Осы түрдегі модульдерге бірнеше функциялардың  болуы, тестілеу түріндегі тексерулерді қиындатады. Сондықтан осы байланыстың технологиялық мүмкіндігі бірінші байланысқа қарағанда кеми түседі.

           Егер бір ақпаратта бірнеше функция қолданылатын болса, онда мұндай байланысты ақпараттық байланыс дейміз. Барлық функция үшін қолданылатын мәліметтер бір жерде жинақталған. Мәліметтердің берілу формасы өзгерген жағдайда бір модульдегі программалар ғана өңделеді. Жалпы ақпараттық байланыста мәліметтерді бір функция өңдеуге арналған түріне жатқызуға болады.

          Функциялар немесе мәліметтердің процедуралық байланысы бір үрдістің үлгісі болып табылады. Егер функциялар модельдік программаны альтернативті бөлігі түрінде біріктірсе, онда модельдегі функцияларды процедуралық байланысы түрінде қарастыруға болады. Барлық  әрекеттер жалпы үрдісте ғана орындалатын болғандықтан кейбір элементтердің әлсіз байланысы процедуралық байланыстың  технологиялық мүмкіндігі жоғарыда айтылған бөлімдерге қарағанда кең болады.

            Егер функциялар бөлігі уақыт аралығында параллель орындалса, онда бұндай функциялар байланысын уақытаралық байланыс деп атайды. Мәліметтердің уақытаралық байланыс түріне белгілі уақыт аралығында мәліметтердің қолданылуын қарастыруға болады. Мәліметтердің форматы әр түрлі болуына байланысты, функциялардың есептеуі мен көптігіне байланысты осы модульдік технологиялық мүмкіндігі жоғарғы бөлімдерге қарағанда кеми түседі

           Мәліметтердің немесе функциялардың бір топқа  логикалық бірігуін логикалық байланыс деп атайды. Мысалы: Бір типтегі мәліметтерді немесе мәтіндік ақпараттарды өңдеуге  арналған функцияларды қарастыруға болады.Уақытаралық байланысы бар модульдерге қарағанда логикалық байланысы бар модульдер анағүрлым күрделі технологияны білу мүмкіндігі кең болады.

           Егер элементтер арасындағы байланыс аз немесе жоқ  болатын болса, онда мұндай байланыс түрін кездейсоқ байланыс деп атайды. Элементтердің арасындағы байланыс өте аз болғандықтан кездейсоқ байланыстың технологиялық көрсеткіші ішіндегі ең кемі болып табылады.

           

 

10- нұсқа

Шығатын және шықпайтын тәсілдер

 

          Жобаны жобалау, енгізу және ирархиялық сұлба бойынша тестілеу декомпозиция көмегімен алу кездерінде екі тәсілді қолданады:

          а) шығатын;

          б) шықпайтын.

          Шығатын әдіс бойынша алдымен төменгі деңгейлі  компоненттерді жобалап енгізеді. Содан кейін ғана келесі деңгейді жобалауға кіріседі. Барлық компоненттер тестіден өткеннен кейін ғана жалпы жобаны жинауға болады. Осы тәсілде төменгі денгейдегі компоненттерді компоненттер библиотекасына енгізу жиі қолданылады.

          Жоғарыдан төмен қарай жобалауды немесе алдымен жоғарғы деңгейді, содан кейін ирархиялық саты бойынша біртіндеп қолданады. Осы үрдіс әрбір деңгейдегі құрылған программаны тестілеу түріндегі тексеруге жіберу үшін төменгі деңгейдегі құрылмаған программаны қолданбау үшін арнайы бітегіш модульдерді қолданады.

           Осы әдістен келесі тәсілдерді қолдануға болады:

           а) ирархиялық тәсіл. Программаны құруды  деңгейлік режимді қатаң сақтауды ұсынады. Осы тәсілдің негізгі өзекті мәселесі – бітегіштің көптігі.

          Б) операциялық тәсіл. Модульдерді құруды, программаны жұмыс істеу тәртібінің сұлбасы бойынша іске асыруды ұсынады. Негізгі қиыншылығы- модульдердің жұмыс істеу реті мәліметтерге байланысты болуы мүмкін. Мәліметтерді шығаруға арналған модульдер ең төменгі деңгей болуына қарамастан күрделі бітегіштерді қолданбау үшін алғашқылардың бірі болып құрылуы керек. Осы тәсілді қолдану кезінде көптеген негізгі модульдер жоба соңында құрылатын болғандықтан адам ресурстарын әр деңгейге бөлуге қиындықтар туғызады.

          в) комбинирленген тәсіл. Комбинирленген тәсіл құруға әсер ететін келесі факторлармен санасады:

          1) модульдер жетістігі- барлық модульдер ішінен керекті модульді берілген ретімен шақыру;

          2) мәліметтерге байланыстылығы- мәліметтерді құратын модульдер өңдеуге арналған модульдерден бұрын ұйымдастыру;

          3) нәтижесін беру мүмкіндігін қамтамасыз ету- мәліметтерді беруге арналған модульдерді  өңдеуге арналған модульдерден бұрын ұйымдастыру;

          4) көмекші модульдердің дайындығы-  көмекші модульдерді  өңдеуге арналған модульдерден бұрын ұйымдастыру;

          5) керекті ресурстардың болуы.  

          Шықпайтын әдіс келісім бойынша шықпайтын тізбектелген компоненттерді құруда тәртіп сақталмауы мүмкін. Осы әдісті көбінесе нысанды бағытталған программада қолданады.

          Шықпайтын әдістің қасиеттері:

          а) жобаланатын компоненттердің спецификациясын толық анықтайды  және компоненттер арасындағы байланыстарын қамтамасыз етеді;

          б) қолданушыға арналған алдын ала анықталған интерфейс көмегімен тұтынушыға көрсете отырып құрылатын программаға керекті түзетулерді қамтамасыз етеді;

          в) тестілеу және комплексті қайта жасау мүмкіндігін қажет етеді.

 

11- нұсқа

Процедуралық бағытталған тілдер

 

          Объектіні бағытталған программалаудың негізгі түсінігі және программаның элементі болып мәліметтердің жиынтығы, сондай-ақ оларға жасалатын әрекеттерді үйлестіретін объект болып табылады. Процедуралық бағытталған тілдердің бірі ретінде Delphi-ді қарастырайық. Delphi тіліндегі қолданбалы программалар немесе қосымшалар IDE дамып отыратын құрылымдық ортада орындалады. IDE ортасы программалаушының қарым- қатынасын ұйымдастырып, әртүрлі басқару элементтерінен құралған бірнеше терезелерден тұрады. Осы ортаның құралдарын пайдалана отырып, қосымшаның интерфейстік бөлігін жобалауға, программаның кодын жазуға және оны басқару элементтерімен байланыстыруға болады. Аталған жұмыстар және программаны түзету, оны орындау әрекеттері IDE ортасында орындалады.

          Delphi- дің IDE ортасы көптерезелік жүйе деп саналады. Delphi оқиғалар бойынша басқарылатын, объект бағытталған, визуалды- программалау тілі болып саналады, сондай-ақ жалпы мөлшерде жобалаудың қазіргі құралдарына ұсынылатын жаңа талаптарға сәйкес келеді.  Delphi тілі программада объектілерді келесі элементтер арқылы басқарады.

          Объектілер инспекторы терезесі таңдап алынған компоненттердің қасиеттерін өзгерту үшін арналған және екі беттен тұрады. Properties (қасиеттер) беті – компоненттердің қажетті қасиеттерін өзгертуге арналған. Events (оқиғалар) беті-  қандай да бір оқиғаға компоненттің реакциясын анықтау үшін арналған (мысалы, «тышқанның» батырмасын басу).

          Форма терезесі жобаланатын Windows-қосымшасының интерфейсін ұсынады. Осы терезеге қосымшаны жобалау кезінде қажетті компоненттер орналастырылады, компоненттерді өңдеуші компоненттер палитрасынан алады. Жобаның әрбір формасына модуль сәйкес келеді. Оның Object Pascal тіліндегі мәтіні код редакторы терезесіне орналастырылады. 

           Код редакторы терезесі жоба модулінің мәтінін көру, құру және редакторлау үшін арналған. Бастапқы жүктемелеуде  код редакторы терезесінде Windows-қосымшасы  ретінде бос форманың қалыптасуы үшін операторлардың минималды жиынтығынан тұратын модуль мәтіні болады. Форма терезесінде кейбір компонентті орналастыру кезінде модуль мәтіні автоматты түрде қажетті операторлармен толықтырылады.

          Форманы құру, клавиатура пернесін немесе тышқан батырмасын басу, т.б. сияқты жүйеде орындалатын барлық оқиғалар туралы Windows ядросы терезелерді қажетті хабарламаларды жіберу арқылы ақпараттайды. Delphi      ортасы оқиғалары өңдеушілер көмегі арқылы хабарламаларды қабылдайды және өңдейді.              

          Delphi тілінде тұрақтылар: сандық тұрақтылар, булевтік және символдық болып бөлінеді.

          Сандық тұрақтылар бүтін (integer) және нақты (real) типтерде жазылуы мүмкін. Нақты сандарды ондық бөлшек түрінде, яғни цифрлар ондық нүктеден тұратын сан немесе экспоненциалды түрде, яғни мантиссадан кейін Е әрпінен не осы әріптен кейін дәреже көрсеткішінен тұратын сан.

          Булевтік тұрақтылар (Boolean) және символдық тұрақтылар (char) немесе  string командалары арқылы сипатталады. Символдық ( текстік) тұрақтылар символдар тізбегінен тұрады.

          Арифметикалық және логикалық өрнектерді есептеу үшін обьектілерді және басқаруға арналған батырмаларды қолданады. Барлық обьектілер өздеріне тағайындалған реттік номерлері бойынша орындалады.

 

12-нұсқа

Жүйелік бағдарламалық қамтамасыздандыру

 

          Компьютерде ақпаратты автоматтандырылған түрде өңдеуге мүмкіндік беретін бағдарламалар жиынтығы бағдарламалық қамтамасыздандыру деп атайды. Бағдарламалық  қамтамасыздандыру жүйелік (жалпы) және қолданбалы (арнайы)  деп  бөлінеді.

          Жүйелік бағдарламалық қамтамасыздандыру тобына операциялық жүйелермен олардың пайдаланушылық интерфейсі, құралдық бағдарламалық құралдар, техникалық және сервистік қамтамасыздандыру жүйелері жатады.

          Виртуалды машинаның ыңғайлылығын пайдаланушыға беру мен компьютерді пайдаланудың тиімділігін көтеру функцияларын орындайтын бағдарламалар жиынтығы операциялық жүйе болып табылады. Операциялық жүйе пайдаланушыдан дискілерді  ақпараттың физикалық орналасуының ерекшелігін жасырады, үзулерді өңдеуді орындайды, таймерлер мен оперативті жадыны басқарады. Нәтижесінде пайдаланушыға логикалық деңгейде жұмыс жасайтын виртуалды машина ұсынылады.

          Қазіргі кездегі операциялық жүйеге қойылатын талаптар: бірлесушілік, көшіру қабілеттілігі, сенімділік және бөгеттерге тұрақтылық, қауіпсізділік, кеңею қабілеттілігі, өнімділік.

          Қазіргі кезде операциялық жүйелердің әртүрлі жіктелулері бар:

          а) бір уақытта орындалатын есептер санына қарай операциялық жүйелер біресепті (MS DOS, PC DOS- тың алдыңғы версиялары) және көпесепті (OS/2, UNIX, Windows) операциялық жүйелерге бөлінеді. Көпесептілік ығыстырып шығармайтын  (NetWare, Windows3/95/98) немесе ығыстырып шығаратын Windows NT, OS/2, UNIX) деп бөлінеді. Бірінші кезеңде белсенді үрдіс аяқталғаннан кейін операциялық жүйеге кезектегі басқа үрдісті таңдау үшіін басқаруды береді. Екіншіден, процессорды бір үрдістен басқа үрдіске көшіру туралы шешімді операциялық жүйе қабылдайды;

          ә) бір уақытта жұмыс істейтін пайдаланушылар саны бойынша операциялық жалғыз пайдаланушыға арналған  (MS DOS, Windows 3x, OS/2 ерте версиялары) немесе көп пайдаланушыға арналған (UNIX, WINDOWS NT )  деп бөлінеді. Көп пайдаланушыға арналған жүйелерде ақпаратқа рұқсатсыз қатынас құрудан сақтау құралдары бар;

           б) желілік операциялық жүйелерде компьютерлер арасындағы мәліметтерді байланыс желілері арқылы тасымалдау мен мәліметтерді тасымалдау протаколдарын іске асыру құралдары  болады.

          В)  аппараттық платформа бойынша белгілі аппараттық платформаға бағытталған операциялық жүйелерден басқа, компьютерлердің әртүрлі типтеріне жеңіл тасымалданатын жинақы операциялық жүйелер де бар (UNIX). Осындай операциялық  жүйелердегі аппаратты-тәуелді  жерлері жергіліктенген және жүйемен бірге қайта жазылады. Аппаратты-тәуелсіз бөліктер жоғары деңгейдегі бағдарламалау деңгейдегі бағдарламалау тілдерінде көбінесе  С  тілінде  жазылады да, басқа платформаға  өткенде оларға жаңадан компиляция  жасалынады.

          Қазіргі кезде компьютерлердің  90%  Windows  операциялық   жүйесін қолданады. Көптеген операциялық жүйелер, мысалы, Microsoft  фирмасының өнімдері  (MS DOS және Windows), UNIX жүйелерінің тобы, Novell және IBM корпорацияларының желілік өнімдері серверлерде пайдалануға негізделген.

 

13- нұсқа

UNIX, WINDOWS операциялық жүйелері

 

           UNIX- әртүрлі пайданалушылардың бағдарламалары мен файлдарын сақтауға қолданатын жеткілікті қуатты құралдары бар көп пайдаланушыға арналған, көп есептік операциялық жүйе. UNIX машинадан тәуелсіз операциялық жүйе, сондықтан оның қолданбалы бағдарламалары сәулеті әртүрлі компьютерлерге жеңіл көшіріледі. UNIX тобының операциялық жүйелерінің маңызды ерекшілігі оның модульділігі мен сервистік бағдарламалар жиынының көптігі бағдарламашыларға өте ыңғайлы.  Мәліметтерді рұқсатсыз қатынас құрудан сақтау құралдары бар көп пайдаланушыға арналған режім, уақыт бөлу  режімінде көп есептерді өңдеуді іске асыру; негізгі бөлігі С тілінде жазылғандықтан жүйені көшірудің мүмкіншілігі – UNIX  операциялық жүйелерінің барлық версиясының жалпы қасиеттері болады.

           UNIX- тің кемшілігі - өте көп ресурстарды  талап етеді, сондықтан  дербес компьютер негізіндегі бір пайдаланушыға  арналған шағын жүйелер үшін артық болады.

         UNIX тобының операциялық  жүйелері мыңдаған пайдаланушылардың жұмысын ұйымдастыратын  жергілікті ( корпоративті) және  ауқымды желілерге бағытталған. UNIX пен оның LINUX версиясы операциялық жүйенің машинадан тәуелсіздігі маңызды болатын интернет желісінде кеңінен тараған.

          MS DOS операциялық жүйелері Intel 8088-80486 процессорлар негізінде жасалынған компьютерлерде кең қолданылған болатын. Қазіргі кезде дербес компьютерлерде бұл операциялық жүйе қолданылмайды деуге болады. Бірақ DOS практика жүзінде қолдануда болашағы бар операциялық жүйе боп табылады.  1997 ж. Caldera компаниясы DR DOS операциялық жүйесін (MS DOS- тың аналогы) Интернет пен интернет-желілеріне қосылатын жоғары дәлдігі бар пайда құрылғылардың (кассалық аппараттар, факстер, дербес сандық ассистенттер, электронды қойын кітапшалары, т.б.) ішкі операциялық жүйелеріне түрленуін бастады.

          Windows операциялық жүйесі – операциялық қабықшалар деп аталатын (себебі оларға DOS операциялық жүйесі бөлек орнатылады) Windows 3.1, Windows for Workgroups 3.11, Windows 9X, Windows NT, Windows 2000, Windows ME, Windows XP, Windows 2003, жүйелерден тұратын операциялық жүйелер тобы.

          Windows 95 орнатылуының қарапайымдылығымен, мәліметтерді қорғауды төмен деңгейлілігімен, қолданбалы бағдарламалардың жаңылуларына тұрақтылылығымен белгілі. Windows 95–тің түсінікті интерфейсі бар, plug-and-play технологиясын қолдайды, желілік жұмысқа арналған ішкі құралдары бар.

          Windows 98 жүйесі Windows 95–тің дамуы болып табылады. Бұл версия Internet Explorer Web-броузерімен бірге жұмыс істеуге негізделген, жаңа және ескі құрылғыларға  көптеген драйверлері бар. Пайдаланушылар бұл операциялық жүйені орнатудың қарапайымдылығын, NT жүйесіне қарағанда процессор қуаттылығына, жады көлемімен, дискілік кеңістікке қойылатын талаптың төменділігін атап көрсетеді.

          Windows–тың бір түрі Windows СE болып табылады. Бұл операциялық жүйе портативті компьютерлерге қолдануға негізделген. Windows СE операциялық жүйесі 32–разрядты нысанды бағытталған көп есепті операциялық жүйе болады, энергия жинайтын ішкі функциялары бар. Windows СE 3.0 (2000) версиясы өзінің мүмкіндіктері жағынан нақты уақытта жұмыс істейтін жүйелерге жақын. Бұл ыңғайлы операциялық жүйенің негізгі бөлігі портативті компьютерлердің жаңадан бағдарламаланатын тұрақты есте сақтау құрылғысына жазылған.

          Windows XP операциялық жүйесі көптеген мүмкіншіліктерге, жетілдірген бағдарламалар мен инструменталдық құрылғыларға ие. Оларда Windows брандмауэры сияқты компьютердің қауіпсіздігінің маңызды элементтерінің жағдайын тексеруге мүмкіндік беретін қауіпсіздік құралдары, автоматты жаңару мен антивирустық бағдарламалар фондық режімде әрекет ететін және компьютердің тиімді, сенімді жұмысын қамтитын жаңа технологиялары бар. Windows XР сенімді және тұрақты жүйе болып табылады, сондықтан компьютер жұмысы тиімді және жоғары өнімді болады.                                                             

 

14- нұсқа

Компоненттік әдіс және САSЕ операторы. ( 90  жылдардың ортасынан бастап қазіргі кезге дейін)

 

          Компоненттік әдіс әртүрлі компоненттерден тұратын бір–біріне қатыссыз программа бөліктерін бір стандартты кітапханаға біріктіруге арналған, осы бөліктер бір–бірімен екілік интерфейстердің стандарттары арқылы байланыс орната алатын программа құруға арналған. Қарапайым нысандардан компоненттердің нысандарының айырмашылығы осы нысандардың қасиеттері бойынша жинақтап шақыруға арналған динамикалық кітапхана немесе орындалуға дайын файлдар күйінде беріледі. Динамикалық кітапханадағы нысандар екілік код түрінде берілгендіктен кез келген программалық тілде қолдана беруге болады. СОМ (компонент объект модуль) базасының технологиясының және қосымшаларды таратудың СОRВА технологиясын құруға компоненттік әдісті негізі ретінде алынған. СОRВА (сұраныстардың нысандарын өңдеуге арналған архитектураның жалпы түрі) СОМ технологиясы Microsoft фирмаларды Windows жүйесіндегі алғашқы нұсқаларындағы қосымша құжаттарды жетілдіріп қолдануға арналған ОLЕ 1 технологиясын танытты (ОLЕ 1 - нысандарды байланыстыру және енгізу). Әртүрлі типтегі файлдарды әртүрлі процестегі бір немесе бірнеше компьютерлерде СОМ технологиясы арқылы ақпараттарды алмастыра беруге болады. Компьютерлер арасындағы ақпараттарды алмастыруды қамтамасыз ететін модификацияланған СОМ түрін DСОМ деп атайды. DСОМ (СОМ бойынша ақпараттарды тарату) қосымшалардың қызметін қамтамасыз ететін арнайы СОМ нысанын қолданады. ОСЫ нысан СОМ класының данасы болып табылады. СОМ нысаны қарапайым нысандар сияқты өрістер мен тәсілдерден тұрады. Қарапайым нысандардан әрбір СОМ нысаның айырмашылығы өрістер арқылы функцияларға қатынас орнатуға  арналған бірнеше интерфейстерді қолдана алады. Осы мүмкіншіліктерді әрбір интерфейске жеке–жеке тәсілдердің адрестерін сақтайтын кесте құру арқылы орындалады. СОМ кластары интерфейсіндегі мұрагерлерін қолдайды.

Ал мұрагерлерді қолдауды сүйемелдейтін немесе сол интерфейстің І әрпінен  басталатын аттары және де ІІD деп аталатын уникалды, ауқымды идентификаторы сервердің құрамына кез келген нысан кіруі мүмкін. Сервердің 3 түрі бар:

          а) ішкі сервер динамикалық библиотекада қолданады. Клиенттердің қосымшаларына қосылу арқылы адрестер кеңістігін бірге қолданылады. Ішкі серверлер қосымша құралдарды керек етпегендіктен ең ыңғайлы сервер болып табылады;

          б) төңіректік (локальді) сервер. Клиенттермен бір компьютерде жұмыс істей алатындай жеке ұйымдастырылады;

          в) қашықтағы сервер басқа компьютерде жұмыс істейді.

          Мысалы: Microsoft Word – жергілікті сервер болып табылады.

Жергілікті және қашықтағы сервер арасындағы байланыс СОМ және DСОМ технологиясы бойынша орындалады. Қолданушы СОМ нысанының көмекшісі froxy нысанының, ал адрестер кеңістігінде СОМ нысанына арналған немесе сол клиентке арналған бітегіші орналастырылады. Көмекші клиенттен тапсырманы қабылдап операциялық жүйенің қызмет көрсету бөлігі арқылы бітегішке тапсырады. Бітегіш тапсырманы анықтап СОМ нысанына өткізеді. Алынған шешім осы адрестер арқылы кері жүреді. ОLЕ технологиясы ішкі қызмет көрсету жүйесіне арнайы программамен қамтамасыз етеді. Осы жүйеде нысанның шақыратын интерфейісті n интерфейісі деп атайды. ОLЕ базасында құрылған Activex технологиясы бір компьютерге немесе таратылған желіге қызмет көрсететін программа ұйымдастырады.

 

15- нұсқа

Интерфейстер

 

          Графикалық интерфейстердің дамуы тарихтың екінші кезеңіне жататын түрі WIMP интерфейсі болып табылады. WIMP интерфейсі дәл қазіргі кезде, барлық программалық өнімдерде өте жиі қолданылатын интерфейс түріне жатады. Әсіресе Microsoft фирмасының өнімдерінде өте кең қолданылады.

Мысалы, Windows XР жүйесі, офистік программаларда, Визуал С++,Delphi тілдеріне және т.б.

          Жаңа жобалар, құжаттар құру үшін WIMP интерфейсінің графикалық бөлігі таптырмайтын құрал және өте ыңғайлы. WIMP интерфейсінің дамуы 32 разрядты жүйелердің шығуымен тікелей байланысты. Себебі 32 разрядты жүйелер графикалық элементтермен жұмыс істеуге қолайлы. Осы интерфейстердің графикалық бөлігі келесі айрықша мінездемелермен ерекшеленеді:

          а) файлдар, құжаттар және программалармен істейтін барлық жұмыс, экранның бөлігі ретінде қарастырылатын анықталған рамалық терезерлерде жұмыс жасайды;

          б) барлық файлдар, құжаттар, программалар, құрылымдар және басқа объектілер экран бетінде белгілі бір икондық таңба түрінде бейнеленеді. Сол

иконды активтендірген кезде, терезеге айналды;

          в) объектілермен жұмыс жасалатын барлық іс-әрекеттер менюдің көмегі арқылы іске асырылады. Бірақ меню графикалық интерфейстердің құрылу сатыларында пайда болғанмен, осы интерфейсте негізгі басымдыққа ие болған емес. Тек қана командалық қатардың жұмысын толықтыру үшін ғана қолданылады. Ал, графикалық WIMP интерфейсінде меню негізгі басқару элементтері болып табылады;

          г) объектілерді көрсету үшін манипуляцияны кеңінен қолданылады. Графикалық интерфейстің WIMP бөлімінің дамуы манипуляцияны клавиатураның қосымша түрінде емес, негізгі басқару элемент түрінде қарастырады. WIMP интерфейсінің барлық мүмкіндіктерін толық қолданып көру үшін, дисплейдің графикалық және манипуляциялау мүмкіндігі жоғары болыу керек. Осы интерфейс түріне ыңғайластырылған программа түрлерін қолдану үшін, қолданылатын компьютердің жұмыс істеу өнімділігіне, жадының көлеміне, шинаның өткізу мүмкіндігіне және т.б. мінездемелеріне басты назар аудару керек.

          Компьютерлік технологияның және компьютерді басқаратын Windows жүйелерінің дамуы қолданушыға арналған интерфейстердің, жаңа түрі графикалық WIMP интерфейсін қолданады.

          Мәтіндермен жұмыс істеу толық жетілдіруге бағытталған WIMP интерфейсінің жаңа түрі толықтандырылған комбинацияланған тізімдермен жұмыс істеуін жатқызуға болады. Элементтің бұл түрі негізінен алдын-ала терілген мәтін топтарымен жұмыс істеуге арналған. Осы топтардың шешімдерінің бірін тізімдерде қолданады. WIMP интерфейсінің мүмкіндігі осы проблемаларды шешуге арналған. Мәтінді енгізіп немесе өңдеп біткеннен кейін, басқа командаларды іске қосу үшін, меню қатарларын қолдануға болады.

 

16- нұсқа

Программаның тиімділігі мен технологиялығы

 

          Программаның тиімділігі деп, жұмыс істеу уақытының аздылығы немесе оперативтік жадыдан көлемді аз қолдануды айтады. Егер программа көп уақыт жұмыс істейтін болса немесе жадыдан көп орын алатын болса, жоғарыда айтылғандарды орындауға тырысу керек (мүмкіндігінше тиімділігін арттыру керек). Кері жағдайда компьютерді технологиялық мүмкіндігіне байланысты тоқтап қалу, өзін-өзі қайта жүктеу сияқты жағымсыз жағдайларға ұшырауы мүмкін. Осы жағдайлардан қашық болу үшін компьютер мінездемелеріне немесе программаның жұмыс істеу тиімділігіне тікелей қатысты бөліктерін қайта қараған дұрыс. Бұл бөліктерге көбінесе қайталау саны өте үлкен циклдық   бөліктер жатады. Жұмыс істеу  уақытын қысқарту көлемінің ұлғаюына (ал  көлемінің ұлғаюы уақыттың өсуіне) алып келетінін ұмытпау керек. Сондықтан программа сапасы туралы қатаң талаптар қойылғанда ғана әртүрлі әдістердің көмегімен программаның тиімділігін күшейтуге болады. Программа тиімділігін өсіруді    программаның орнына аздап болса да компилятор шешеді. Компилятор қолданатын оптималдау ортасы екі топтан тұрады: 

          а) машинаға байланысты дегеніміз- программа бір машина тіліне бағытталған. Кодтарды оптималдау машина командалар деңгейінде;

          б) машинаға байланыссыз дегеніміз-программа кодтарын оптималдауға арналған тілдің деңгейінде жүргізіледі.

          Құрылымды және құрылымды емес программалау.

          Технологиясы жоғарғы деңгейдегі программа құрудың тәсілдерінің бірі- құрылымды программалау. Құрылымды программалаудың үш түрі бар:

          а) сызықтық құрылымды;

          б) тармақталған құрылымды;

          в) циклды  құрылымды.

          Жадыны үнемдеу әдісі. Компьютерлік жады массивтерге, мәліметтерді жазуға, нысандарға және т.б. оқиғаларға көп орын бөледі. Жадыны үнемдеу үшін өңдеу үрдісінде мәліметтердің көшірмесін қажет етпейтін алгоритмдерді қолданған дұрыс. Мысалы, массивтерді реттеу.

          Егер программаға үлкен массивтер керек болатын болса, осы массивтер үшін динамикалық жадыны қолданып, артынан жойып отыру керек, кейде  мәліметтердің көшірмесін арпайы торға сақтап отырып қолданған ыңғайлы. Көбінесе торға мәліметтердің адресін сақтайды. 

          Жұмыс істеу уақытын қысқарту әдістері. Жұмыс істеу уақыты программаның саны үлкен қайталау циклдың бөлігіне келесі талаптарды орындаған дұрыс:

          а) көбейту мен бөлуден тұратын ұзын операторлардың орнын ауыстыру, қосу және азайту операторларын мүмкіндігінше азайту; 

          б) циклға қатыссыз тұрақтыларды санайтын өрнектерді цикл бөлігінен шығару;

          в) типтерді бейнелейтін өрнектерді ықшамдау;

          г) индексі арқылы массив элементіне бірнеше рет қайталап сұрауды болдырмауға тырысу;

          д) көп қайталанатын элементтерді бір рет скалярлық айнымалыларға сақтап қолдану;

          е) өрнекте әртүрлі типтерді қолданбауға тырысу.

          Циклдың жұмыс істеу уақыты, циклдың бір қадамына кететін уақыттың цикл санына көбейткенге тең.

         

 

17- нұсқа

Объектілік-бағыттау әдісі  туралы түсінік

 

          Объекті  бағытталған программалаудың негізгі түсінігі және  программаның элементі болып  мәліметтердің жиынтығын, сондай–ақ  оларға жасалатын әрекеттерді үйлестіретін обьект болып табылады. Обьектілік бағыттау тілдеріндегі қолданбалы программалар немесе қосымшалар IDE (Integrated Development Environment)  дамып отыратын құрылымдық ортада орындалады. IDE  ортасы программалаушының қарым-қатынасын ұйымдастырып әртүрлі басқару элементтерінен құралған бірнеше терезелерден тұрады. Осы ортаның құралдарын пайдалана отырып, қосымшаның интерфейстік бөлігін жобалауға,  программаның кодын  жазуға және оны басқару элементтерімен байланыстыруға болады. Аталған жұмыстар және программманы түзету, оны орындау әрекеттері  IDE  ортасында орындалады. Обьектілік-бағыттау тілдерінде барлық объектілер  оқиғалар деп аталатын процедуралармен  басқарылады. Басқару тәртіптері ұйымдастырылған  объектілердің реттік номерлеріне байланысты. Объектілік бағыттау тілдерінің негізгі  ерекшелігі программаны құруға процедуралық әдісін қолдану мен барлық процедуралар  бір-біріне  байланыссыз жұмыс істей алатындығында. Мысалы Deiphi тілінде келесі CheckBox, RadioGroup, Label, Edit, Memo, StringGrid, ListBox, ComboBox компонентерінің көмегімен керекті оқиғаны өңдейтін программаны басқаруға арналған процедураны жазуға болады.      

          Техникалық есептерді құру                           

          Техникалық есептерді құрудың негізгі мақсаты- программа бөліміне қойылатын талаптарды құру сатыларымен тексеру үрдістерін айғақтайтын құжат. Техникалық есепті екі жағы да (тұтынушылар мен құрастырушылар) бірігіп құрастырады. Техникалық есеп келісілген стандарт бойынша келесі тараулардан тұруы керек:                                                                                                    

          а) кіріспе;

          б) құрудың негізі;

          в) құралатын программаның тағайындалуы;

          г) программалық өнімге қойылатын талап;

          д) программалық құжатқа қойылатын талап;

          е) техникалық және экономикалық көрсеткіштері;

          ж) құру сатылары;

          з) тексеру тәртіптері және қолдану уақыты.

          Осы тараулар ішіндегі ең негізгі бөлігі – программалық өнімге қойылатын талап. Осы бөлім келесі бөлімдерден тұрады:

          а) функционалдық мінездемесіне қойылатын талап;

          б) сенімділігіне қойылатын талап;

          в) өндіріске енгізу шарттары;

          г) техникалық құрылымдардың параметрлері мен құрамына қойылатын талап;

          д) ақпараттық және программалық үйлесімділігіне қойылатын талап;

          е) ықшамдау мүмкіндігі;

          ж) сақтау және тарату шарттарына қойылатын талап;

          з) арнайы қойылатын талап.

 

18- нұсқа

Компьютер:  архитектура и устройства

 

Электронная вычислительная машина (ЭВМ) – универсальное устройство ввода,вывода,накопления, обработки и передачи информации для решения вычислительных и информационных задач. Термин  «компьютер» употребляется в том же смысле, что и термин «ЭВМ».

          Компьютер содержит устроиства обработки и периферийные устроиства,взаимодействие и работа которых происходит под управлением программ. Компьютер-электронная машина, так как состоит из электронных схем, вычислительная машина-так как обрабатывает информацию в цифровой форме, выполняя вычисления, численные арифметические и логические операции без вмешательства человека. Цифровая форма представления любых данных обеспечивает компьютеру такое своиство, как универсальность, пригодность для решения разнообраных задач.

          Компьютер принимает информацию в форме цифровых данных и работает с ней на основе программы, то есть последовательности команд обработки данных. Программа может быть нейзменной (встроенной в компьютер с помощью логической схемы) или заменяемой (установленной на компьютере,загружаемой). В современных компьютерах есть оба типа программ. Результат работы компьютера должен быть сохранен или передан устройству вывода информации.

          В США и Англии первые компьютеры разработывались в 1943-1947 гг.,в континенальной Европе первый «макет электронно-счетной машины» (МЭСМ) создан в СССР в 1948-1951 гг. Современные типы вычислительных устройств по степени убывания мощности можно расположить в следующем порядке:

          1. Супер ЭВМ                                   6. Персональный компьютер

          2. Большая ЭВМ (mainframe)          7. Портативный компьютер

          3. Мини-компьютер                         8. Карманный ПК

          4. Сервер                                           9. Смарт- карта

          5. Рабочая станция

          Сверхпроизводительные ЭВМ (суперкомпьютеры) используются для решения задач оборонного комплекса, ядорной физики, космияеских задач, фармакологии, сейсморазведки, метеорологии, биоинженерии.                            Отечественная уникальная многопроцессорная система МВС-1000 совершает более 2000 млрд операций в секунду.

          Большие ЭВМ используются в крупных корпорациях, банках. Мини-компьютер близок по производительности к большим ЭВМ, имеет многопроцессорную систему и может одновременно обслуживать от 4 до 200пользователей. Рабочая станция-настольный компьютер профессионала для инженерногн проектирования, издательского дела, разработки новых программ и других приложений, где требуются повышенные графические качества, производительность, надежность.

          Наиболее популярны персональные компьютеры, предназначенные для широкого круга потребителей-непрофессионалов в программировании.

 

19-нұсқа

Устройства персонального компьютера

 

Аппаратное обеспечение (hardware, «железо»)    лектронные, тэлектрические и механические устроиства, входящие в состав системы или сети.

          Устройство – любое оборудование в корпусе компьютера или подключенное извне, в том числе по сети, которое может выполнять операции ввода данных, например жестких диск, клавиатура, мышь, принтер. Устроиства одинакового назначения могут иметь разную спецификацию (конструктивное решение, параметры, управление).

          Минимальный состав персонального компьютера в настольном варианте: системный блок, монитор, клавиатура и мышь.

          Системный блок содержит основные электронные схемы и устройства, которые позволяют компьютеру работать, управляют и вычисляют. В системном блоке находятся; материнская (системная) плата с процессором  и оперативной памятью, устройства внешней памяти (накопитель на жестком диске, дисководы дискет и компакт-дисков) для ввода и долговременного хранения информации (чтения и записи), блок питания.

          Такие устройства, как жесткий диск или дисковод  CD-ROM, размещены внутри компьютера, но считаются устройствами, поскольку устанавливаются отдельно и заменимы. Для их работы под управлением операционной системы необходима программа для устройства – драйвер.

          Клавиатура – стандартное устройство вывода информации, передающее в компьютер символы или команды.

          Монитор (или дисплей) – стандарное устройство выводв, отображения информации в форме знаков, графического и видеоизображения на электронном экране. Современные программные средства используют монитор как инструмент организации графического взаимодействия с пользователем, в частности для совместного ввода информации с помощью мыши и клавиатуры.

          Мышь – устройство позиционирования указателя на экране, позволяющее без использования клавиатуры выделять, перемещать,изменять объекты, отдавать команды.

          Периферийное устройство, периферия – часть аппаратного обеспечения, констуктивно отделенная от основного блока вычислительной системы. Периферийные  устройства функционируют по командам ценрального процессора. Периферийные устройства предназначены для внешней обработки  данных, их подготовки, ввода, хранения, управления, защиты, вывода и передачи по каналом связи, но не являются существенно необходимыми. Периферийное устройство может быть физически внешним (принтер, сканер, внешний модем), иногда находится в системном блоке (дисковод CD или внутренний модем).

 

20- нұсқа

Процессор

 

          Авторы популярных книг, описывая элементы материнской оплаты, обычно используют метафоры «процессор – мозг компьютера», «процессор – сердце компьютера». Действительно, процессор оказывает решеающее влияние на производительность компьютера.

          Центральный  процессор – основное рабочее устройство в компьютере, которое выполняет заданные программами вычислительные и логические  преобразования данных, координирует работу всех устройств компьютере. Выполняя операции «под руководством» программ, процессор размещает программы и данные в памяти, посылает сигналы управления, обменивается данными и другими внутренними и внешними устройствами компьютера.

          Процессор – небольшая по размеру интегральная микросхема (в несколько сантиметров – рис. 3.2), «кристалл»  из слоев полупроводника, чрезвычайно плотно насыщенных электронными элементами (более 10 млн  микротранзисторов и переключателей). Технологи постоянно работают над уменьшением размеров, увеличением плотности электронных элементов.

          Центральный процессор определяет поколение, производительность компьютера; от процессора во многом зависит быстродействие, количество операций в секунду. Процессоры отличаются и задачами, под которые оптимизирована схема.

          Основные характеристики центрального процессора;

·        система команд;

·        разрядность данных и адресов

·        значение тактовой частоты;

·        размер кэш памяти (внутренней памяти).

          Система команд – множества элементарных операций, которые умеет выполнять процессор. Процессоры с одиноковой системой команд позволяют создовать совместимые компьютеры, на которых программы будут выполняться одинаковыо.

          Разрядность данных определяет пройзводительность процессора – чем она выше, тем больший объем информации обрабатывается за одну операцию. (Один разряд – это один бит информации). Разрядность адресов ячеек памяти определяет возможной объем памяти.

          Скорость выполнения команд в миллионах операции в секунду связана с тактовой частотой. Генератор тактовой частоты – электронной устройство на материнской плате, которое генерирует импульсные сигналы, определяющие согласованный темп и временные интервалы выполнения процессором арифметических и логических операций, работы других устроиств, как по качанию метронома: «Пора выступать в игру. Пора закончить процедуру. Следует пропустить несколько тактов».

          В генераторе тактовой частоты применяется кристалл кварца (по типу применяемого в электронных часах), придающий работе генератора высокую стабильность. Частота тактовых импульсов геннератора измеряется в мегагерцах, МГц (миллионах импульсов в секунду), и гигагерцах, ГГц (миллиярдах импульсов в секунду). В 90-х гг.ХХ в.тактовая частота процессоров персональных компьютеров удваивалась каждые полтора-два года и в 2000 г. Превысила 1 ГГц, сейчас рост замедляется, в основном из-за чрезмерного нагрева плотно расположенных транзисторов в кристалле.

 

21- нұсқа

Память

 

          Память – способность компьютера обеспечивать хранение данных в запоминающих устройствах. Функции памяти: прием информации от других устройств, запоминание, выдача информации другим устройствам компьютера.

          В основу памяти компьютеров положены следующие так называемые принципы фон Неймана.

          1. Компьютеры на электронных элементах должны работать в двоичной системе счисления.

          2. Программа должна размещаться в памяти.

          3. По форме представления команды и числа одинаковы.

          4. Память должна быть организована вариантно, так как сложно реализовать запоминающее устройство, обладающее одновременно и высоким быстродействием, и большой емкостью.

          В соответствии с четвертым принципом в компьютере несколько видов памяти и запоминающих устройств, отличающихся емкостью памяти, временем хранения, методом и скоростью доступа к данным, избирательностью выдачи данных, надежностью работы.

          Для персонального компьютера самая быстрая – внутренняя память (взаимодействующая с процессором) имеет несколько уровней: постоянную (только читаемую) память, в которой помещаются программы, необходимые для запуска компьютера; оперативную память для хранения обновляемых данных; кэш – память, увеличивающую производительность процессора.                      

          Внешняя память более медленная, но и более вместительная – жесткие диски, удаленные и сменные накопители и носители (магнитные ленты, дисководы, компакт-диски СD и DVD).

          Оперативная память

          Оперативная память – память временного хранения данных и команд, необходимых процессору для выполнения операций в текущем сеансе работы. Память отличается особо быстрым доступом к чтению и записи данных процессором или другими устройствами. Работа компьютера – это прежде всего работа процессора с  оперативнной памятью. Обычно, если термин «память» используют без уточнения, какая память, то имеют в виду оперативную память, другое название - оперативное запоминающее устройство(ОЗУ).

          При включении компьютера оперативную память загружается с дика программы и данные для работы операционной системы работы отдельных устроиств, а затем прикладные программы, которые открывает пользователь, обрабатываемые документы. Оперативная память хранит данные только на    время, пока компьютер включен, поэтому она временная (на время сеанса работы) и энергозависимая (пока подает энергию источник питания). Данные в памяти утрачиваются при выключении компьютера или перезагрузке операционной системы.       

          Процессор выполняет вычисления по программе, в размещенной оперативной памят, обменивается с памятью данными, отправляет  данные из памяти во внешние запоминающие устройства или сеть. Доступ к данным внешней памяти, например жесткого диска, поэтому она и называется оперативнной – быстродействующей.

          Объем оперативнной памяти определяет, насколько большие программы могут выполняться, а также сколько данных будет подготовлено им для доступа, сколько программ могут выполняться одновременно, что очень важно для быстродействия. В персональные компьютеры устанавливается память 512 Мбайт и более, этого требуют современные операционные системы и прикладные программы, игры. У сервера объем оперативнной памяти может превышать гигабайт. Такая оперативная память через несколько лет может стать нормой и для обычного персонального компьютера.

          Оперативная память физически выполняется на микросхемах, состоящих из многих запоминающих ячеек (каждая со своим адресом) для электрической записи, считывания и обновления двоичных данных. Память увеличивают, вставляя еще одну микросхему.

          Ячейка памяти – минимальная адресуемая область памяти, хранящие данные в виде двоичного числа определенной длины. Двоичное число (1 или 0) в ячейке памяти определяется наличием электрического заряда.                       

 

 

21- нұсқа

Пайдаланушының диалогты құрылғылары

 

          Пайдаланушының диалогты құрылғылары есебінде бейнетерминальдар (мониторлар), сөздік ақпаратты енгізу-шығару құрылғылары, байланыс және телекоммуникация құрылғылары қарастырылады.

          Бейнетерминал бейнемонитор (дисплей) мен бейнеконроллерден (бейнеадаптар) тұрады. Бейнеконтроллер жүйе блогының құрамына кіреді. Мониторлар бір-бірінен экранда бейнені құрастыру тәсілі, өлшемдері, бейне сапасы бойынша ерекшеленеді.

          Көп тараған монитор электронды-сәулелі монитор болып табылады, ол бейненің жоғарғы сапасын қамтиды, салыстырмалы түрде арзан, бірақ электромагниттік сәулелену себебінен қауіпті.

          Монитордың негізгі сипаттамалары:

          - бейнелеу нүктесінің өлшемі (0,25–0,28 мм), бейне көптеген нүктелерден құрастырылады;

           - экранның ең үлкен рұқсат ету қаблеттілігі (ең ыңғайлысы -800х600 нүктелер), бұл қаблеттілік монитор экранының көлбеу және тік орнатылған нүктелер санымен (пикселдермен) анықталады;

           - қайтадан тудыру жиілігі (кадрлардың ауысу жиілігі, тігінен ашылу жылдамдығы, тігінен синхрондалу жиілігі);

           - дюймдермен өлшенетін диагональ бойынша экран өлшемі.

          Қазіргі кезде мониторды цифрлық басқару стандартқа айналды. Монитордың цифрлық басқаруы болса, оны қалпына келтіру автономдық, қашықтан басқару пульті немесе бағдарламалық орындалады, сондықтан да қалпына келтірудің сапасы өте жоғары.

          Активті матрицасы бар сұйық кристалдық мониторлардың электронды-сәулелі мониторларға қарағанда артықшылығы бар, олар жеңіл, энергияны төрт есе кем жұмсайды, қосқаннан кейін қызуға уақыт керек емес, электр магниттік өрісі жоқ, бейне жылтылдамайды, мониторды қалпына келтірудің сапасы төмен болғаннан бейне дұрыс көрінбейтін жағдайлар тумайды. Олардың кемшіліктері: бағасы  жоғары, көру диапазоны шектелген, жарықтық пен рұқсат ету қабілеттіліктері электронды сәулелік мониторларға қарағанда төмен.

          20 және одан жоғарғы дюйм өлшемдері бар мониторларда плазмалық электрондары болуы мүмкін, сұйық кристалл мониторларға қарағанда олардың көру диапазоны жоғары, жарықтық пен рұқсат ету қабілеттіліктері электронды сәулелік мониторлардағыдай болады.

          Сөздік ақпаратты енгізу-шығару құрылғыларына болып әртүрлі микрофондық акустикалық жүйелер, компьютерге қосылған дыбыс күшейткіштер арқылы дыбысталатын сандық кодаларды жаңадан  өнетін әріптерге және  сөздерге түрлендіретін дыбыс синтезаторлары жатады.

          Желілік адаптерлер байланыс құрылғылары болып табылады. Желілік адаптер ретінде көбінесе модемдер (модулятор-демодулятор) қолданылады.

          Аталып кеткен құрылғылардың көбі шартты бөлінген топ – мультимедия құрылғыларына жатады. Мультимедия құрылғылары: ақпаратты сөздік енгізу-шығару құрылғылыры, микрофондар мен бейнекамералар, күшейткіштер мен дыбыс колонкалары, үлкен бейнеэкрандары бар акустикалық және бейне дыбысталатын, дыбыстық және бейнеплаталары, бейнемагнитофон немесе бейнекамерадан бейнені алып, компьютерге енгізетін платалар, сканерлер, оптикалық дискілер орнатылған үлкен сыйымдылықты сыртқы есте сақтау құрылғылары.      

 

22-нұсқа

Системы управления базами данных

 

        Важная особенность реляционной базы данных состоит в том, что единая база данных· может распределяться по нескольким таблицам между которыми могут существовать связи типа «один к одному» и «один ко многим». Этим реляционная система отличается от просто одноуровневой базы данных, которая размещается в одной таблице например в Excel. Реляционная  база хранит данные таким образом что их можно добавлять и использовать независимо от других хранящихся данных.

    Пользователю не обязательно знать все детали того, как физичес­ки хранится информация на компьютере (локальном или удаленном какие поля есть в таблицах, как они связаны и будут извлекаться IO базы данных. Поэтому одну и ту же базу данных можно просматривать разными способами. Вместо общения с большим количеством отдельных файлов (текстовых, табличных, графических) создается единый интерфейс, с помощью которого добавляются новые записи, редактируются или удаляются имеющиеся.

       Система управления базами данных (СУБД) - программа, которая позволяет создавать и менять структуру базы, формы для ввода и просмотра информации, запросы для избирательного извлечения. СУБД избавляет от поиска и сбора необходимых фрагментов в различных файлах, от расчета числовых показателей вручную. По готовым формам, за­просам пользователи получают информацию и печатают отчеты, даже не имея представления о том, как структyрирована база данных .

         Примером СУБД настольного типа является программа Micrbsoft .-Аccess, выполняющая операции с данными. На локальном компьюте­ре физически хранится и предоставляется информация, работают средства управления и организации запросов. Сфера применения. СУБД Access - малые и средние организации с интенсивным товаром­ и документооборотом, с такими задачами, как учет складского хозяй­ства, обеспечение работы магазина, ведение кадровых дел, бухгалте­рии, документов., При небольшом числе пользователей с базой дан­ных Access можно работать через сеть. Программа применима для поддержки веб-сайта в Интернете или внутренней сети

23-нұсқа

                                                        Монитор

 

Монитор  (дисплей) - устройство визуального вывода информации с компьютера на экран в виде текста, таблиц, рисунков, чертежей и ви­деоизображения:

Экраном называется' поверхность, на которой отображается ин­формация. Свечение обеспечивает электронно-лучевая трубка, жид­кокристаллический экран, плазма, другие технологии.

  Основные параметры мониторов

Размер экрана по диагонали: 14, 15, 17 дюймов и более .мониторы IB 14 и 15 дюймов дешевле, но для офисного и домашнего использования в настоящее время рекомендуются как 90лее удобные мониторы с экраном 17 дюймов, а для профессиональной компьютерной графики и

издательских работ - 1более дюймов.

Монитор с электронно-лучевой трубкой (ЭЛ Т) создает изображение аналогично телевизору: три электронных луча разного цвета вызывают свечение точек поверхности экрана и прорисовывают близко расположенные горизонтальные линии-строки. Излучение с экрана и от блока питания таких мониторов должно удовлетворять требованиям стандартов безопасности.

Размер видимой области в мониторе с ЭЛТ меньше размера экрана. Например, у монитора с экраном 17 дюймов видимая диагональ 16,1 дюйма .

В операционной системе Windows команда, Пуск, Настройки, Панель управления, Экран открывает настройки: разрешение экрана, ко­личество цветов, частота «смены кадров» (частота обновления изображения на экране). 

Разрешающая способность, разрешение экрана, - количество точек.

пикселей одной строке по горизонтали и по вертикали, регулируется Настройкой видеорежима, например 1024^х768 точек, 1280х1024 точки.

Частота регенерации экрана - число обновлений кадров изображения в секунду на экране. Измеряется в герцах (разах в секунду) и.составляет 50 ГЦ и выше. Мерцание на частоте не ниже, 85 Гц почти не утомляет глаза. При обновлении считывается цифровое представление, хранимое видеопамятью, и электронный луч, пробегая по экрану, рисует горизонтальными линиями-строками кадр, потом  следующий. Устройства ввода и вывода информации Количество цветов на экране зависит от того, сколько бит данных описывает цвет точки, или, как говорят, какова глубина цвета. Глубина в 24 бита дает 224 =16777216, то есть примерно 16 миллионов цветов (high color).

Шаг точек в покрытии экрана (clot pitch) - расстояние между точ­ками излучения одного цвета, например 0,24-0,25 мм.

Тип сигнала, который монитор готов принять от системного блока для создания изображения, - цифровой или аналоговый. В цифровых мониторах яркость и цвет поступают в цифровых данных, так работают монохромные (одноцветные) или «мало цветные» мониторы. У аналого­вых мониторов цветом и яркостью управляет сигнал, аналогичный на­пряжению яркости в телевизоре. Аналоговый сигнал формирует по ци­фровым кодам видеокарта - схема в' системном блоке компьютера.

24-нұсқа

Информационная безопасность и защита информации

Принципы защиты информации.

 

Информационная безопасность - состояние защищенности информационной среды общества, обеспечивающее ее формирование, исполь­зование и развитие в интересах граждан, организаций, государства.

Но безопасность не просто состояние, а специфическая совокуп­ность условий деятельности и существования субъекта, контролируе­мых им (безопасность личности, производственных процессов и иные виды безопасности: политическая, военная, радиационная, экологи­ческая, информационная, юридическая). Находиться в безопаснос­ти - значит находиться в таких условиях, которые можно контролировать в процесс е своей деятельности.

Защита информации (информационных систем) - сохранение ин­формации и данных так, чтобы не допущенные к ним лица или систе­мы не могли их читать или изменять, а допущенные лица или системы в доступе к ним не ограничивались.   . Защита информации опирается на комплекс мероприятий по обеспечению безопасных, благоприятных условий работы с информацией: хранения, обработки, передачи, защиты от несанкционирован­ной модификации, от блокирования доступа, отказа в обслуживании правом очным пользователям и от предоставления доступа неправо­мочным пользователям, включая условия обнаружения и документи­рования угроз.

Контролировать все изменения условий деятельности субъектов защищаемой информацией принципиально невозможно, поэтому возможности защиты ограниченны и говорят об относительной безопасности.

Три базовых принципа защиты информации – конфиденциальность, целостность, доступность.

Конфиденциальность -защита важной (чувствительной, критичес­кой, ценной, конфиденциальной) информации от несанкциониро­ванного доступа. Конфиденциальная информация требует защиты должна быть доступна только тем, кто имеет на это право, ее несанк­ционированное раскрытие, модификация или сокрытие. Может принести ощутимый убыток или (денежный) ущерб .

Целостность - защита точности и полноты информации и программного обеспечения. Компьютерная система (информационная система) должна обеспечивать неизменность информации в условиях случайного и (или) преднамеренного искажения (разрушения) при хранении, пере­даче и обслуживании; Информацию может создавать, изменять н. уничтожать только авторизованное лицо (законный, имеющий право доступа пользователь). Целостность поддерживается функциональностью предотвращением сбоев, ведущих к потере информаций.

Доступность информации - обеспечение чтения информации . . обработки (в  частности, копирование, модификация и даже уничтожение) и основных услуг авторизованным пользователям в нужное для них время.

  

25- нұсқа

1. Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру

 

          Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру пайдаланушының есебін орындауға негізделген. Мұндағы басты түсініктеме қолданбалы бағдарламалар бумасы болып саналады. Қолданбалы бағдарламаларды жалпы міндеттері бар пакеттер, әдістер бойынша бағытталған пакеттер,мәселелер бойынша бағытталған пакеттер және т.б. бөлуге болады.

          Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандаруға сервистік бағдарламалар да жатады. Олар пайдаланушының ыңғайлас жұмыс ортасын ұйымдастырады, қосымша фунцияларды орындайды (ақпараттық менеджерлер, аударушылар және т.б.).

          Қазіргі кезде офис жұмыстарын  автоматтандырудың ақпараттық технологияларын қамтитын көп бағдарламалық өнімдер бар. Оларға жататындар: мәтіндік процессорлар,кестелік процессорлар, мәліметтер қорларын басқаратын жүйелер, электрондық пошта, электрондық күнтізбе, компьютерлік конференциялар, бейнемәтін және басқару жұмысының арнайы бағдарламалары: құжаттарды дайындау, бұйрықтарды орындауын бақылау, т.б. (мысалы, Microsoft корпороциясымен ұсынатын офистік MS Office қолданбалар пакеті).

          Электронды басылымдар көбісі баспалық шығарылымдарға қоятын талаптарға сәйкес мәтіндік редакторларда немесе басып шығару бағдарламаларында дайындалған мәтіндерден тұрады. Мұндай басылымдар әртүрлі бағдарламалық ортада дайындалуы мүмкін, сондықтан электронды құжатты қайта өндіру үшін сол орта немесе онымен бағдарламалық және ақпараттық сәйкес болатын орта қажет.

          Электронды басылымдардың бағдарламалық ақпарат сәйкестігінің мәселесін шешуге Adobe Systems фирмасының ұсынатын амалы: стандартты мәтіндік формат ретінде мәтінді белгілеу  PDF  форматы. Мәтіндік редакторлар немесе басып шығару пакеттерінің бағдарламаларында құжат форматын PDF форматына көшіру трансляторлары бар. Сондықтан кез келген электронды құжатты бірегей түрде көрсетіп, оны  Adobe Acrobat бағдарламасында көріп шығуға болады.

          Кейбір электронды құжаттарда мәтіндік материалдар электрондық басылымның сызбалық және анимациялық элементтеріне түсініктеме ретінде қолданылады. Осындай баспалар гиперсызбалық және мультимедиялық басылымдар деп аталады.

          Электронды басылымның мәтіндері дәстүрлі әдістермен дайындалуы мүмкін: пернетабақтан теру, мәтіндерді сканерлеу, магнитті тасымалдаушылар көмегімен немесе желі арқылы компьютерге көшіру.

          Электронды құжаттарды дайындауды автоматтандыру үшін арнайы бағдарламалар құрылған: Macromedia Dreamweaver, Microsoft Frontpage, Adobe page Mill, Claris Home Page, SoftQuad, HotMetal Pro, Symatec Visual Page, NetObject Fusion, т.б.

          Электронды құжаттарға мәтіндерден басқа да элементтерді енгізуге болады, мысалы растрлық немесе векторлық сызба түрінде көрсетілетін әртүрлі суреттер.

          Растрлық  бейнелер (мысалы,фотолар) дискретті нүктелермен – пикселдермен – жасалынады; нүктелер саны монитор мен компьютердің бейнеапдаптерінің рұқсат етілген қаблеттілігіне тәуелді. Растрлық бейнелерді Adobe PhotoShop, Corel PhotoPaint, MS Paint, т.б. растрлық сызбаның бағдарламаларында жасауға болады.

          Векторлық сызба (мысалы, көркемдік немесе техникалық иллюстрациялар) нысандарды математикалық өрнектермен суреттейді. Векторлық бейнелер рұқсат етілген қабілеттілікке тәуелсіз, пикселдердің керекті саны бейненің өзімен емес, монитордың рұқсат ететін қабілеттілігімен анықталады. Сақтаған кезде жадының аз көлемі талап етеді және масштабтағанда сапасы өзгермейді. Векторлық сызбаны  Corel Draw, Adobe Illustrator, FreeHand  бағдарламаларын да жасауға болады.

          Гипермәтіндік HTML – құжаттарында әдетте растрлік графика қолданылады. PDF – құжаттарында сызбаның екі түрі де болуы мүмкін. Электронды басылымдарда растрлық және векторлық сызбадан басқа мынадай түрлер 3 болады:

          - анимациялық сызба (көп тараған бумалар – Macromedia Flash, Macromedia, Director Hyper Method, Unlead Gif Animator, 3d-Studio, т.б.);

          - бейнеақпарат (ақпаратты кешенді өңдеуді Macromedia Flash, Adobe Premiere, Unlead Media Studio Pro, т.б. бумаларды қамтиды);                                                                    

          - аудиоақпарат (цифрлік дыбысты өңдеу үшін Cool Editor, Sound Forge, Samplitude, Software Audio Workshop қолданылады);

          Электронды бейнені алудың бір жолы – сканерлеу болып табылады. Сканерлер қолмен жасалатын беттік, планшетты, проекциялық және барабандық деп бөлінеді. Көп тараған сканерлер – планшетті. Сканердің физикалық рұқсат етулігі және бояу тереңдігі – ең маңызды қасиеттері.

 

26- нұсқа

2. Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру

 

          Мәліметтер қорын басқару жүйелерінің негізгі функциялары: мәліметтерді анықтау (мәліметтер қорының құрылымын бейнелеу), мәліметтерді өңдеу және басқару.

          Кез  келген мәліметтер қорын басқару жүйесі мәліметтермен негізгі төрт операцияны орындауға мүмкіндік береді:

-         кестелерге бір немесе бірнеше жазбаларды қосу;

-         кестелерге бір немесе бірнеше жазбаларды жою;

-         бір немесе бірнеше жазбадағы кейбір өрістердің мәндерін жаңарту;

-         берілген шартты қанағаттындыратын жазбаларды табу.

          Мәліметтерге рұқсатсыз қатынас құрудан қорғауды, мәліметтермен бір уақытта көп пайдаланушылардың жұмыс істеу режімін қолдауды, мәліметтердің бүтіндігі мен келісімін қамтамасыздандыруды оларды басқару деп атайды. Мәліметтерге рұқсатсыз қатынас құрудан қорғау әр пайдаланушыға тек қана оған рұқсат етілген мәліметтерді көруге және өзгертуге мүмкіндік береді. Көп пайдаланушының жұмыс істеу құралдары бір мезгілде бірдей мәліметтерді бірнеше пайдаланушының өзгертуіне рұқсат етпейді. Мәліметтердің бүтіндігі мен келісімін қамтамасыздандыру құралдары келісілмейтін өзгертулерді енгізуден қорғайды.

          Мәліметтер қорының технологиясы көптеген қолданбаларда қолданылады. Олардың кейбіреуі тек қана бір компьютерде жұмыс істейтін жалғыз пайдаланушыға негізделген, басқалары жергілікті жері арқылы жұмыс топтарымен қолданылады, кейбіреулері жүздеген пайдаланушыларға қызмет етіп, триллиондаған мәліметтерге ие болады.

          Соңғы уақытта мәліметтер қорының технологиясы ашық  және жабық желілерде мультимедия қолданбаларын қолдау үшін Интернет технологисымен бірге  пайдаланылады.

          Реляциялық типті мәліметтер қорын басқару жүйесінің бірі Microsoft Access  болып саналады, оның жоғарыда айтылып кеткен функцияларды орындауға барлық қажетті құралдары бар. Microsoft Access-тің жеке мәліметтер қорын құрып кана қоймай, қарапайым немесе күрделі қолданбаларды жасауға мүмкіндік беретін қарапайым графикалық интерфейсі – оның құндылығы болады.

          Қазіргі кезде қолданбалы бағдарламамалардың ішінде интелектуалды компьютерлік жүйелердің орны ерекше. Осындай жүйелердің технологиясы жасанды интелект (Artificial Intelligence – Al) деп аталатын зерттеулердің жаңа саласының бір бағыты болады. Гипотезалар туындатып оларды тексеру бағдарламаларын жасау жасанды интеллект саласына жатады. Гипотезаларды тексеру үрдісін жеке тәжірибелерге бөлу зерттеушінің арнайы оқып немесе өз тәжірибесінде үйренетін өнері болып табылады. Осы саладағы негізгі күш салу адам ойлауын эмуляциялауға бағытталған.

          Жасанды интеллект концепциясынан эксперттік жүйелер теориясы пайда болады.Эксперттік жүйе маман адамның тәжірибесі қажет етілетін функциядарды орындайды, немесе шешім қабылдайтын адамға ассисент рөлінде болуды талап етеді. Эксперттік жүйелерді енгізудің тиімділігі жоғары болу үшін адам мен компьютер арасында функцияларды дұрыс тарату қажет. Осы саладағы зерттеулер, адам қызметінің сол саладағы ойлауын, шеберлігін және жинақталған тәжірибесін талап ететін, адам әрекетін қайта түрлендіретін компьютерлік бағдарламаларды өңдеуге және дайындауға бағытталған. Осындай есептерге шешім қабылдау, бейнелерді тану, адам тілін түсіну жатады.

          Эксперттік жүйенің басқа қолданбалы бағдарламалардан айырмашылығының екі қасиеті: белгілі проблемалық аймақтың физикалық табиғатын емес, мәселесін шешуге негізделген адам санасының механизмін үлгілейді, жүйе өз бөлімінің негізінде есептеу операцияларымен бірге пікірлер мен қорытындыларды жасайды.

          Білімдер жүйеде арнайы тілде көрсетіледі және пікірлер мен қорытындыларды жасайтын білімдер қоры деп аталатын бағдарламалық шарттаңбадан бөлек сақталады. «Эксперттік жүйе» түсініктемесінің синонимі ретінде білімдерге негізделген жүйе термині қолданылады.

          Сонымен, эксперттік жүйе адамның практикалық қызметі нәтижесінде жинақталған белгілі тақырып аймағының  білімдерінен тұрады және оларды осы саладағы мәселелерді шешуге қолданады. Осылайша «дәстүрлік» жүйелерден ерекшеленеді. Эксперттік жүйені жасау үрдісін білімдер инженериясы (knowledge engineering) деп атайды.

 

27- нұсқа

Ақпаратты қорғаудың негіздері

 

          Қазіргі кезде ақпарат арнайы «тауар» болып табылады, сонымен бірге оның құны өзі орналасқан компьютерлік жүйенің құнынан бірнеше есе жоғары. Сондықтан ақпаратты рұқсатсыз қатынас құрудан, арнайы өзгертулерден, ұрлаудан, құртудан қорғау қажет болады. Кез келген ақпараттық жүйе өзінің қауіпсіздік саясатын өткізеді.

          Ақпараттық жүйенің қауіпсіздігі өзі өңдейтін  ақпараттың жасырындылығын, бүтіндігін және жүйенің компоненттері мен ресурстарына қатынас құру мен бүтіндігін қамтамасыз ететіндей шара қолданады.

          Ақпаратқа қол жеткізу дегеніміз – ақпаратпен танысу және оны өңдеу. Қол жету нысаналарға қол жету субъектілерінің құқықтарын бөлу үшін ақпаратқа қол жетуді бөлу ережелері орнатылады.

          Ақпараттық жүйе қауіпсіздігінің қауіп-қатері деп жүйенің қауіпсіздігіне тікелей немесе жанама зиян келтіретін мүмкін болатын әсерлерді айтады.

          Жүйенің кейбір осал жерін іздеуге негізделген қауіпсіздіктің қауіп-қатерін іске асыру, ақпараттық жүйеге шабуыл деп аталады. Қорғаныс құралдар кешендері бар жүйелер қауіпсіздіктің қауіп-қатерлеріне тиімді қарсы тұрады және қауіпсіз болады.

          Ақпараттық жүйені көптеген қауіп-қатерлерден сақтауға негізделген қорғаныс құралдарының жұмысын белгілі бір тәртіпке бағындыратын ережелер, нормалар және практикалық түсініктемелер қауіпсіздік саясаты болады.

          Ақпараттық қауіпсіздік көзқарас бойынша ақпарат бүтіндік, аутендік, аппеляциялық және құпиялылық секілді қасиеттерге ие. Қауіпсіздік жағынан ақпараттық жүйелердің келесі қасиеттері болуы керек: сенімділік, дәлдік, қатынас құруды бақылау, бақылаушылық, теңдестіруді бақылау және әдейі бұзуға тұрақтылық.

          Әсер ету мақсаты бойынша ақпараттық жүйенің қауіпсіздігіне жасалатын қауіп-қатерлердің үш түрі бар: ақпараттың құпиялылығын бұзу, бүтіндігін бұзу, жүйенің жұмыс қабілетін бұзу қауіп-қатері (қызмет жасауға келіспеу).

          Әдетте кейбір жабық ақпаратқа рұқсатсыз қатынас құру болған кезде құпиялылықты бұзу қауіп-қатері де пайда болады. Ақпараттың бүтіндігі әдейі немесе қоршаған ортаның нысандық әсерлерінен бұзылуы мүмкін. Жүйенің жұмыс қабілеттілігін төмендететін немесе жүйе ресурстарына қол жеткізуді жабатын анық арнайы әрекеттер қызмет жасауға келіспеушілікті тудырады.

          Рұқсатсыз қатынас құру көп тараған компьютерлік бұзулар болып табылады. Рұқсатсыз қатынас құрудың түрлі әдістерінің ішінде жасырын атты ұстап алыды, артықшылықтарын заңсыз қолдануды атап кеткен жөн.

          Жасырын аттарды ұстап алу арнайы дайындалған бағдарламалармен орындалады. Мысалы, заңды пайдаланушының жүйеге кіру әрекеті кезінде, ұстап алу бағдарламасы дисплей экранында пайдаланушының аты мен жасырын атты енгізудің емеурінін жасайды, олар бағдарлама иесіне қайта жіберіледі, содан кейін экранға қате жіберілгені туралы хабар шығарылады да, басқару операциялық жүйеге оралады. Пайдаланушы қателестім деп есептеп, енгізуді қайталайды. Ұстап алу бағдарламасына енді жасырын атты қолдана беруіне болады.

          Құқы бар пайдаланушы атынан басқа пайдаланушының кейбір әрекеттерді жасауы «маскарад» деп аталады. «Маскарад» мақсаты- кейбір әрекеттерді басқа пайдаланушыға меншіктеп, оның артықшылығын өзіне меншіктеп алу мүмкіншіліктері. Мысалы, жүйеге паролін ұстап алып басқа пайдаланушы атымен кіру, желіде басқа пайдаланушы атынан хабарларды тарату. «Маскарад» әсіресе электронды төленімдерді орындайтын банктік жүйелерде қауіпті.

          Басқа бағдарламаларды өзіне жазып алып, олардың көшірмесі түріне енетін көбею қабілетін сақтайтын, бағдарламаны залалдайтын бағдарламаны компьютерлік вирус деп атайды. Вирустар жүйелік файлдарды залалдандырып, әркез компьютерді қосқанда жадыда іске қосылады немесе байқалмай қалуы үшін орындалатын файлдар түріне енеді. Вирустардың негізгі типтері: бағдарламалық, салатын, макровирустар. 

 

                                          28-нұсқа

Идентификаторлар

 

         Идентификатор дегеніміз әріптен басталып, әріптер мен цифрлар жиынынан тұратын тізбек. Идентификаторды құрайтын символдар сегізден аспауы керек. Мысалы, А, АLMAT, X15, ZR.

         Идентификаторды,  айнымалыларды, функцияларды, процедураларды  белгілеу үшін  пайдаланылады. Айнымалылар дегеніміз әртүрлі мәнді қабылдайтын шама. Айнымалылар қарапайым және индексті болып екі топқа бөлінеді. Қарапайым айнымалылар идентификатормен белгіленген сандық, логикалық және символдық мәндерді қабылдайтын шама.

         Қарапайым айнымалының  қабылдайтын мәндерінің түріне байланысты бүтін, нақты, логикалық т.с.с. идентификатордың  да сәйкес түрлері болуы тиіс, яғни  программаның басында идентификаторлар қабылдайтын мәндердің түрін анықтайтын сипаттама орналасады. Егер бір түрге жататын бірнеше айнымалылар болса, онда олардың идентификаторлары  үтірлер арқылы бөлектеніп тізіліп жазылады.

         Арифметикалық өрнектер. Арифметикалық өрнек математикалық мағынасы бар арифметикалық амалдар (қосу, азайту, көбейту, бөлу) қолданылған тұрақтылардан, айнымалылардан және дөңгелек жақша араласқан  конструкциялардан тұрады.

         Өрнекті құрастырғанда екі арифметикалық амал  қатар орналаспауы керек. Арифметикалық амалдардың орындалуында белгілі  бір сатылық заңдылық бар:

                   -  бірінші кезекте дәрежелеу амалы;

                   - екінші кезекте көбейту және  бөлу амалдары;

                   - үшінші кезекте қосу және азайту амалдары орындалады.

         Амалдардың орындалу  реттілігін жақша енгізу арқылы өзгертуге болады. Егер арифметикалық өрнек ішінде  операнды ретінде функция кездесетін болса, онда әуелі функция  мәні есептелінетін болады.

         Тілдердің программасы бір-бірінен нүктелі үтірмен айырылған сипаттаулар мен операторлар тізбегінен тұрады. Программаның орындалуы дегеніміз ондағы операторлардың орындалуы. Егер операторлар өздерінің орналасу реті бойынша орындалса, онда алгоритмді сызықты  құрылымды  алгоритм деп атаймыз.

         Сызықты  құрылымды алгоритмді  программалау үшін,  меншіктеу операторының  мәндерін компьютер жадына енгізу үшін, енгізуге арналған және  есептелген нәтижелерді  қорытындылау үшін шығаруға арналған операторлар  қолданылады.

         Егер белгілі бір шартқа байланысты амалдардың  есептелу жолы өзгеретін болса, онда мұндай алгоритмді тармақталып құрылған алгоритм дейді.

         Программадағы операторлар өздерінің орналасу реті бойынша біртіндеп орындалады. Осындай орналасу бойынша орындалу ретін өзгерту үшін арнаулы басқарушы операторлар қолданылады. Басқарушы операторлардың атқаратын қызметі  белгілі бір шарттың орындалуына немесе шартсыз түрде есептеу процесінің бағытын зерттеуге  байланысты. Операторлардың табиғи орындалу ретін өзгерту үшін:

-         Goto- шартсыз өтуді ұйымдастыратын оператор;

-         If- then- шартты өту операторы қолданылады.

 

 

29-нұсқа

Goto операторы

 

         Бұл оператор программа ішіндегі шартсыз ауысуларды, көшулерді ұйымдастыру үшін қолданылады. Оператордың жазылу түрі Goto m. Мұндағы m–оператордың  ерекше белгісі, яғни осы оператордың орындалуы нәтижесінде келесі m ерекше белгімен белгіленген оператор орындалатын болады. Ерекше белгі міндетті түрде бүтін сан болуы тиіс.

         Белгілі бір амалдар тізбегінің бірнеше рет қайта орындалуын циклдық құрылымды алгоритм деп атаймыз. Циклды қолдану арқылы программаны қысқаша және  ыңғайлы жазуға болады.

         Цикл операторлары  программалық тілдердің негізгі операторларының бірі. Паскаль және С++ тілінде циклды ұйымдастыру үшін for, while операторлары қолданылады.

         Циклы  for операторы көмегімен ұйымдастыру. Егер циклдың неше рет қайталанып есептелінуі белгілі болса, онда циклды for операторы арқылы ұйымдастырған ыңғайлы.

         Цикл денесінен кейін тексеру тобына жататын операторлар шарт орындалуына байланыссыз алғаш рет әр уақытта цикл денесіне кіре алады. Әрбір итарация сайын тұрақты түрде өзгеріп отыратын қадам цикл  счетчигі деп аталады. Циклдық операторлар жұмыс істеуін тоқтатады, егер шарт орындалмаса. Немесе келесі операторлардың көмегімен: break, continue, return, goto циклдық операторлар жұмыс істеуін уақытынан бұрын тоқтатуға болады.

         Циклдық алгоритмдерді программалауға арналған for операторының мүмкіндігін С++  және паскаль тілдерінде қарастырайық.

1.     Паскаль тілінде for операторының жалпы жазылу түрі;

2.     С++  тілінде for операторының жалпы жазылу түрі:

For (өрнек 1 ; өрнек 2; өрнек 3)

өрнек 1- цикл айнымалының бастапқы мәні;

өрнек 2- цикл айнымалының шарты;

өрнек 3- цикл айнымалының қадамы.

         Өрнектер бір – бірінен нүктелі үтір арқылы бөлінеді. Осы  өрнектерді бірнеше рет жаза беруге болады.

         Өрнек 2 бірнеше шарттан тұрса және олардың біреуі орындалса, for операторы жұмыс істеуін тоқтатады.

         Өрнек 1 цикл орындалғанға дейін орындалады. Егер өрнек 2 ақиқат болса, циклдық операторлар жұмыс істейді, содан кейін өрнек 3 орындалады. Өрнек 3 болмаса, оны  цикл денесіне жаза беруге болады. Өрнек 3 екеуінде де  берілмесе , цикл қадамы өзгермей программа бір орнында шексіз тұрып қалады.

For операторында қадам кез келген және бірнеше болуы мүмкін. Өрнек 2 мәні жалған болған жағдайда цикл жұмыс істеуін тоқтатады. For-да  операторларды жазбауға болады, бірақ нүкте үтірді міндетті түрде жазу керек.

          

Мазмұны

1.Алғы сөз                                                                                       

Сырттай оқу бөлімінің студенттері  үшін бақылау

жұмыстары                                                                                  3

2. СӨЖ 1                                                                                            4                                                                                                   

3.СӨЖ 2                                                                                             5

4.СӨЖ 3                                                                                             6

5. Логика алгебрасы                                                                         7

6. Алгоритмдеу. Бағдарламалаудың негіздері.

Қазіргі заманғы бағдарламалық құрал                                           8

7. Компьютерлік желілер, желілік және

телекоммуникациялық технологиялар                                        10

8. Желілер топологиясы. Желілік операциялық жүйелер           11

9. Программаның құрылу сатылары мен өмірлік циклдары      13

10. Программаның өмірлік циклының эволюциясы (дамуы)     14

11. Дербес компьютерлерді автоматтандыратын

программалық құрылымдар. Программалау технологиясы      16

12. Модульдер мен олардың қасиеттері                                      17

13. Модуль байланысының түрлері                                            19

14. Шығатын және шықпайтын тәсілдер                                     20

15. Процедуралық бағытталған тілдер                                        21

16. Жүйелік бағдарламалық қамтамасыздандыру                       23

17. UWIX, Windows операциялық жүйесі                                   24

18. Компоненттік әдіс және CASE операторы                            26

19. Интерфейстер                                                                         27

20. Программаның тиімділігі мен технологиялылығы                28

21. Объектілік- бағыттау әдісі туралы түсінік                              30

22. Компьютер: архитектура и устройства                                 31

23. Устройства ПК                                                                      32

24. Процессор                                                                              33

25. Память                                                                                    34

26. Пайдаланушының диалогты құрылғылары                           36

27. Системы управления базами данных                                    37

28. Монитор                                                                                 38

29. Информационная безопасность и защита информации

Принципы защиты информации.                                              39        

30. Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру                   40

31.2. Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру             42                         

32. Ақпаратты қорғаудың негіздері                                               44

33. Идентификаторлар                                                                46

34. Goto операторы.                                                                    47

35. Әдебиеттер тізімі                                                                        51

 

                               Әдебиеттер тізімі 

1.     Аманбаев А.А. Бағдарламалау технологиялары. –Алматы: АЭЖБИ,2006.

2.     Ибраева Л.К. Сүйебаева Л.Б. Ақпараттану. - Алматы: АЭЖБИ,2006.

3.     Гаврилов М.В. Информатика и информационные технологии. М. : Гардирики, 2006.

4.     Букейханов Д. Г., Автоматизированная система научных исследований в горном деле. – Алма- ата: Наука, 1987.

5.     Цой А. Н., Луппа И. Л. Автоматизированные системы распознавания объектов. –  Алма- ата: Наука, 1987.

6.     Көпесбаева А. Ә., Тарасов В. М., Ибрашева  Ә. Т. Автоматика құрылғылары мен элементтері.- Алматы; АЭжБИ, 2007

7.     Қазақша-орысша орысша-қазақша терминологиялық сөздік 6-том, “Рауан”      -Алматы, 2000