1

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

ҚАЗАҚ ТІЛІ-2

5В071900 «Радиотехника, электроника және телекоммуникация» мамандығының студенттері үшін №3 семестрлік жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар мен тапсырмалар.

Алматы 2011

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: А.И.Тілембекова, Қ.С. Қ. С. Телғожаева Қазақ тілі-2 5В071900 «Радиотехника, электроника және телекоммуникация» мамандығының студенттері үшін №3 семестрлік жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар мен тапсырмалар. Алматы: АЭжБИ, 2011.- 27 б.

Әдістемелік көрсеткіш Қазақ тілі 2 пәнінің 5В071900 бағыты бойынша оқитын радиотехника, электроника және телекоммуникация мамандығының оқу бағдарламасына сәйкес орындалатын өздік жұмыстарға арналып құрастырылды.

Көрсеткіште радиотехника, электроника және телекоммуникация мамандықтарына қатысты жазбаша аударуға арналған мәтіндер және техникалық аударма мен құжаттама бойынша алған теориялық білімдерін практикада қолдануға дағдыландыру, оларды бекіту мақсатында бірнеше тапсырма берілген.

Сонымен қатар студенттерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуға машықтандыру мақсатында көлемі шағын мәтіндер орыс тілінде ұсынылған.

Көрсеткіш радиотехника, электроника және телекоммуникация бағытында даярланатын студенттерге ұсынылады.

Әдеб. көрсеткіші – 6 атау.

Пікір беруші: фил.ғыл.канд., доцент М.М. Төлеуп

“Алматы энергетика және байланыс университеті” коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2011 жылғы жоспары бойынша басылады.

“Алматы энергетика және байланыс университеті ” КЕАҚ, 2011 ж.

2011 ж. жиынтық жоспары, реті 125

№3 СӨЖ (Жазбаша)

Жұмыстың мерзімі: 1 ай.

Тапсырмалар:

1) Мәтінге хабарлы және сұраулы сөйлем негізінде жоспар құрыңыз.

2) Мәтіндегі терминдерді теріп жазып, сөздік жасаңыз, оларды жасалу тәсілі бойынша топтастырыңыз.

3) Мәтіндегі терминдермен 5 сөйлем құрастырыңыз. (Мәтіндегіден өзгеше).

4) Мәтіннің шағын бір абзацын сөзбе-сөз аударма жасаңыз.

5) Мәтінді толық түрде жазбаша аударыңыз.

6) Мәтінге аңдатпа жазыңыз.

7) Орыс тіліндегі мәтінді сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Қойылатын талаптар:

- жұмысты А 4 форматында 14 шрифтпен басу;

- берілген нұсқаның түпнұсқасы толық жазылуы керек;

- жұмыстың мазмұнын, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

- берілген тапсырмалар толық орындалуы керек;

- жұмыстың беттері міндетті түрде көрсетілуі керек;

- жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

1-нұсқа. Өрістік транзисторларды қолдану ерекшеліктері

Өрістік тарнзистордың артықшылығына мыналар жатады:

а) өте үлкен кіріс кедергісіне байланысты сигнал көздерінен пайданылатын ток немесе қуат шамасы мейлінше аз;

б) өрістік транзистордың оңай жасалынуы мен оның технологиялық тиімділігі;

в) транзистор каналындағы токты тек негізгі заряд тасушылары түзетіндіктен, онда негізгі емес заряд тасушылары жинала алмайды.

Сондықтан өрістік тарнзистордың жұмыс істеу жиілігі де, жылдамдығы да жоғары болады;

г) токтың негізгі заряд тасушыларынан тұруы оның температуралық тұрақтылығын да арттырады. Өйткені, жылу әсерінен пайда болған меншікті заряд тасушылары негізгі заряд бөлшектерінің санын елеулі түрде өзгерте қоймайды. Тіпті температураның әсерінен пайда болған меншікті заряд тасушылары негізгі заряд бөлшектерінің санын елеулі түрде өзгерте қоймайды. Тіпті температураның азаюына әкеп соқтырады да, өрістік транзистордың жылулық тұрақтылығына жеткізеді. Осы жағдай өрістік транзисторларды бір-бірімен арнайы ток теңгерушілерінсіз параллель қосуға мүмкіндік береді: тогы артқан транзистордың температурасының өсуі оның кедергісін де өсіріп, ток шамасын бірқалыпты ұстауға мүмкіндік береді;

д) өрістік транзисторлардың өскелең қолданылатын салаларының бірі – интегралдық сұлбалар. Бұл тұста оның алатын аумағының биполярлық транзисторымен салыстырғанда шамамен 5 есе аз екенін және де осы ИС-ны тек қана өрістік транзисторлардың өзінен ғана тұрғызуға болатынын атап өткен жөн. Мұның өзі ИС-ны әртекті элементтерден (диод, транзистор, резистор, конденсатор) құрастырмай, біртекті етіп жасау, яғни технологиялық тиімділігін арттыру мүмкіндігін береді;

е) Өрістік транзисторлар негізінде бір-бірімен арнайы жұптастырушы сұлбасыз (алдынғы каскадтың шығысын келесі каскадтың кірісімен сәйкестендіруге арналған) жұмыс істейтін тізбектеле қосылған сұлбалар тобын құруға болады;

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Сканеры используются для изготовления электронной копии передаваемого документа. Существует три основных типа сканеров: ручные, листовые (протяжные) и планшетные. Все типы сканеров представляют собой отдельные устройства, подключаемые к тому или иному порту персонального компьютера и предполагающие использование программного обеспечения для распознавания различных текстов и изображений. Существуют модели, предназначенные для распознавания как черно-белых, так и цветных изображений

2- нұсқа. Pentium микропроцессорының ерекшеліктері

Кез келген жаңа микропроцессорды жасауда жобалаушылар бірінші кезекте олардың жылдамдығы мен қуаттылығын арттыруға тырысады Pentium микропроцессорын жасауда олар мынадай жолдармен шешіледі:

а) МП-дың функциялық мүмкіндігін кеңейту мақсатымен Р5 кристалындағы транзисторлар саны 3 млн-нан асырылып отыр. 294 мм² кристалға мұншама транзисторды сидыру үшін технологиялық ажыратулық қабілеттілігі 0,8 мкм-ге дейін жеткізіледі. Бұл жерде «көп транзистордың көп мүмкіншілігі бар» деген қағидамен Intel фирмасының негізін қалаушылардың бірі Мурдың атымен аталған заңдылықты еске алуымызға болады: «микропроцессордың жан-жақты өсіп өркендеуі үшін транзисторлар санының жылдық өсімі 2 есе болып отыруы тиіс». Бұл заңдылықтың осы уақытқа дейін сақталып келгенін ескеріп, ары қарай да орындала береді деп болжамдасақ, 2000-жылдары бір кристалдан 50 млн транзистор алатын боламыз;

б) пайдаланылған 8 кбайттық 2 кэш-жады микропроцессор кристалдың тікелей өзінде орналасып, оның «алыстағы» шығу жадымен жиі «хабарласуының» қажеттілігін азайтып отыр. Әлбетте, бұл аз шығынмен құрылғы жылдамдығын көп арттыруға мүмкіндік береді;

в) есептеу жылдамдығын арттыру үшін Р5 құрылымында бір такт мезгілінде екі бұйрық қатар орындалып, екі конвейерлік жүйе қатар пайдаланылады. Бұрынға құрылымдармен салыстырсақ 386 да екі тактіде бір бұйрық орындалса, 486 да бір бұйрық толығымен бір тактіде орындалып отырды;

г) есептеу барысы қай жолмен, қандай бағытта жалғастырылу қажеттігіалдын ала болжамдалып, ең тиімді деген жолға салынып отырады;

д) берілген мерзім аралығында жұмыс атқару өнімділігін арттыру үшін МП-нің жұмыс жиілігі 2,5 МГц аралығында болса, бірінші шыққан Pentiumдерінің жұмыс атқару жиілігі 60 МГц-тен басталып, 150 МГц-ке дейін жетпекші. Олар секундына 250 млн амал орындамақшы;

е) МП архитектурасының разрядтығы (немесе сөз ұзындығы) неғұрлым үлкен болса, ол бір тактінің ішінде соғұрлым көп ақпараттық мәліметтерді өңдей алады. Жоғарыда талданып өткен 8080 МП-ның разрядтығы 8-ге тең еді, ал 8086-да – 16, 80386-да – 32 болып, ал Р-ке келгенде 64-ке жетіп отыр;

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

При использовании факсимильного метода подготовленный документ (письмо, рисунок, официальный документ на соответствующем бланке и т.п.) помещается в телефаксовый аппарат (факс), подключённый к обычной телефонной сети. У получателя копии документа имеется такой же аппарат, соединение с которым при передаче происходит путём ручного набора его номера, как при обычном телефонном звонке. После набора номера получателя и появления характерного тонового сигнала в телефонной трубке факса, осуществляющего отправку документа, нажимается кнопка «Старт», после чего происходит протяжка документа и его передача получателю.

3- нұсқа. Жартылай өткізгіштің электр тогын өткізу қасиеті

Жартылай өткізгіштер өткізгіштік жағынан диэлектриктер мен металдар арасында орналасқан. Олар өзара меншікті және қоспалы болып, ал соңғысы р – n текті болып екіге бөлінеді.

Жартылай өткізгіштерге негізінен Менделеев кестесінің IV тобының элементтері Si (кремний), Ge (германий) жатады. Олардың өте қатты денелер қатарына жататынын білеміз.

Жартылыай өткізгіштердің электр тогын өткізу өасиетін зоналық теория тұрғысынан айқындап, дәлелдеген жөн. Бұл теория бойынша әрбір атомның құрылысында бірнеше электрондық қабаттар, яғни энергетикалық деңгейлер болады. Тұрған деңгейіне байланысты әрбір электронға өзіндік орбита сәйкес келеді. Электронның осы энергетикалық деңгейін сипаттау үшін физикада 4- кванттық сан енгізілген: 1-«бас» кванттық сан, 2- «орбиталық» кванттық сан; 3-«орбиталық магниттік» кванттық сан, 4 магнит спині.

Осы қабылданған сандардың физикалық мәндерін түсіну үшін мынадай физикалық ұқсастыққа жүгінуге болады. Мәселен, өз алдына жеке дара алынған атом жер шарына ұқсас делік. Онда атом орбитасында айналып жүрген электрондардың, былайша айтқанда жерсеріктерінің күйін сипаттау үшін қандай анықтамалық көрсеткіштер енгізуіміз керек? Біріншіден, жерсерігінің орбитасының ең алыс (апогей), ең жақын (перигей) шектерін белгілеуіміз керек. Осы шамаларға атом құрылысындағы бас және орбиталық квант сандары сәйкес келеді екен, яғни олар электронның атом құрылысындағы орбитасының апогейі мен перигейін көрсетеді.

Осы айтылған екі шама тек орбита көрсеткіштері болып қалады да, электронның өз жағдайын толық бағалай алмайды. Ондай анықтаманы алу үшін қосымша тағы екі шама енгізуіміз қажет: а) электрон орбитасының кеңістік бойынша бағдарлануы – орбиталық магниттік кванттық сан; ә) электронның өз қозғалысының орбита кеңістігіне бағдарлануы немесе өз осі бойынша оңға немесе солға қарай айналуы.

Осы аталған төрт сан арқылы электронның деңгейіне толық баға беруге болады.

Бор постулаттары бойынша электрон шексіз өмір сүру үшін тек белгілі бір рұқсат етілген орбитада ғана айналуы керек, яғни тек белгілі энергетикалық деңгейде өмір сүруі тиіс. Тек осындай жағдайда ғана электронның энергеясы шығындалмай, ол шексіз өмір сүре алады. Егер электрон тыйым салынған деңгейге (орбитаға) өтетін болса, онда оның энергиясы бірте-бірте шығындала келіп, ол түбінде ядроға құлап түскен болар еді. Сондықтан әрбір атомның электрондары тек белгілі бір рұқсат етілген энергетикалық деңгейлерде ғана өмір сүреді де, ал бір деңгейден екінші деңгейге шығарумен ұштасады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

По завершении передачи через несколько секунд подтверждается факт приёма сообщения, а исходный документ автоматически освобождается передающим аппаратом для дальнейшего использования. Принимающий аппарат выдаёт точную копию переданного документа на специальной бумаге, предназначенной для телефаксовых аппаратов.

В современных телефаксовых аппаратах функции факса и обычного телефона обычно объединены, так что набираемый номер одновременно может являться и телефонным номером получателя. В этом случае для приёма документа телефаксовый аппарат необходимо вручную перевести в соответствующий режим, нажав на кнопку «Тел/Факс».

4-нұсқа. 20 RISC Процессорлар. Power PC микропроцессоры

Соңғы жылдары МП техникасының тірегі болған Intel фирмасымен қатар әрі күшті, әрі қуатты бәсекелес фирмалар да табылып отыр. Аты шулы IBM фирмасымен біріккен Appel мен Motorola фирмалары өзара келісімге келе отырып, Intel фирмасының МП жүйесінен мүлдем өзгеше жасалған жаңа МП-ларға даңғыл жол ашты. Бұрынғы белгілі жүйеміз CISC (күрделі жүйелі бұйрықтар жинағы) болса, жаңа ашылған жолдың негізі RISC (қысқартылған жүйелі бұйрықтар жинағы) процессорлар болып отыр. Осы негізіде жасалынған микропроцессорға «Power PC» деген ат тағылып, олардың негізінде компьютерлерде шығарылып үлгерілуде. Power сөзі қысқаша «тиімді және кеңейтілген мүмкіндігі RISC» деген ұғымды білдіреді.

Осы негізінде бірінші шығарылған компьютерлер қатарына IBM фирмасының RS/6000 мен Appel фирмасының Power Macintosh компьютері жатады. Бұл компьютерлердің құрамындарында Power, Power PC 601, Power PC 603 микропроцессорлары пайдаланылып, олардың кейінгі қуатты түрлерінде 604, 620 микропроцессорлары қолданылмақшы. Бұрынғыларымен салыстырғанда 620 микропроцессорларында бір такты бойында 6 нұсқа орындалып, оның разрядтығы 64-ке жетіп отыр.

Сонымен микропроцессорлардың алдыңғы шебінде Pentium мен Power PC келе жатыр. Байқап отырсақ, олардың артықшылықтарының да өзара ұқсастықтары бар. Ал кейбір компьютер құралдарын құрушылар екеуінің де артықшылықтарын пайдалану үшін оларды бір корпус ішінде орналастыруында. Қайсысында болмасын, жоғары жиілікті режім пайдаланылып, қазірдің өзінде олардың жиіліктері бірнеше жүз МГц-терге жетіп отыр.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Если же аппарат используется только для приёма документов, он может находиться круглосуточно в режиме ожидания вызова, а соединение с ним и собственно приём документа осуществляются полностью в автоматическом режиме. Оплата внутригородской передачи документов входит в абонентскую плату за телефон. Междугородние и международные факсы оплачивают повременно по соответствующим междугородним и международным тарифам телефонной связи.

5-нұсқа. Басқару жүйелері және олардың функциялары

Күрделі жүйелерді зерттеу оларды басқару мәселелерімен тікелей байланысты. Қазіргі кездегі күрделі жүйелер ондаған, кейде жүздеген элементтермен әрекеттестікте болады, қолданылатын жабдықтардың элементтерінің жағдайы туралы информацияны жылдам жинап, өңдеп, оңтайлы жоспарлау мен басқарушы сигналдарды құрастыратын аса күрделі электрондық кешендер. Сондықтан мұндай жүйелерді зерттеудегі ең бастысы әрі маңыздысы басқару мәселелері болып есептеледі. Басқару дегеніміз - арнайы құралдар арқылы информация жинау, оны жеткізу мен өңдеу процестері. Жүйенің белгілі бір элементінен басқарушы құралдарға жүйенің жағдайы туралы информация түседі. Одан бөлек, басқару құралдары басқарушы командалар түрінде жоғары басқарушы органдардан немесе сыртқы ортадан информация алуы мүмкін. Басқарушы құралдар барлық өздеріне түскен информацияны өңдеп, нәтижесінде басқарушы команда құрастырады. Ондай командалар жүйенің элементтерінің жағдайлары мен жұмыс режімдерін өзгертеді.

Күрделі жүйелерде информация ағыны туралы түсінік енгізілген. Мәлімет беруші информация ағыны жүйенің элементтерінен басқарушы құрылғыға, ал басқарушы информация ағыны басқарушы құрылғыдан жүйе элементтеріне бағытталған. Бұл жерде жүйенің тура және кері байланыстары туралы түсінік енгізіледі. Кері байланыс арқылы басқаруды анықтайтын параметрдің мәні басқару программасы белгілеген мәнімен салыстырылады; егер олардың мәндерінде ауытқу болса, онда басқарушы информацияға қажетті өзгерістер енгізіледі.

Кейінгі жылдары басқару құралдары ретінде электрондық есептегіш машиналардың (ЭЕМ) қолданылатыны белгілі. Берілген программа бойынша арифметикалық және логикалық амалдарды орындай отырып, электрондық есептегіш машина басқарушы алгоритм деп аталынатын информация өңдеуге арналған алгоритмді орындауды қамтамасыз етеді. Күрделі жүйелерді зерттеу барысында көптеген әртүрлі есептерді шешуге тура келеді. Күрделі жүйелерді зерттеуде кездесетін есептерден екі негізгі есепті бөліп қарастыру керек:

1) талдау (анализ) есебі;

2) синтез есебі.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Промежуточное положение между факсимильными и кодовыми методами занимает передача и приём документов, осуществляемые с помощью компьютерных факс-модемов – электронных устройств сопряжения персонального компьютера с обычной телефонной линией.

Термин модем указывает на сочетание функций модуляции и демодуляции. При модуляции дискретный сигнал, с которым работает персональный компьютер (последовательности стандартных импульсов тока положительной и отрицательной полярности), преобразуется в аналоговый сигнал (непрерывное колебание с изменяющейся частотой или фазой), передаваемый по телефонной линии.

6-нұсқа. Ақпараттық жүйелердің түрлері мен негізгі сипаттамалары

Қазіргі кезде қолданылатын ақпараттық жүйелердің түрлері мен орындайтын функциялары әртүрлі болады. Осыған байланысты ақпараттық жүйелердің де көптеген түрлері болады.

Ақпараттық жүйелердің классификациясын олардың сипаттарына байланысты жасауға болады:

- көлемі (ауқымы) бойынша;

- пайдалану саласы бойынша;

- ұйымдастыру тәсілі бойынша.

Ауқымы бойынша информациялық жүйелер үш түрге бөлінеді: жеке, топтық және корпоративтік.

Жеке ақпараттық жүйе дербес компьютерде құрастырылып, тек бір ғана пайдаланушы жұмыс істей алатындай болады. Олар локальді деректер базасын басқару жүйелеріне (ДББЖ) негізделеді. Мұндай ДББЖ-дерге жататындары: Clarion, Clipper, FoxPro, Paradox, dBase, Microsoft Access.

Топтық ақпараттық жүйелер ұжымдық пайдалануға арналған, олар локальді есептеу желісіне негізделеді. Бұл жағдайда деректер базасының сервері (немесе SQL-сервері деп аталынатын) қолданылады. Мысалы, іс жүзінде Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, InterBase, Sybase, Informix деп аталынатын деректер базасының серверлері жиі қолданылады.

Корпоративтік ақпараттық жүйе ірі компанияларда қолданылады, оның кең тараған тораптары мен желілері болуы мүмкін. Олар көбінесе бірнеше деңгейден тұратын иерархиялық құрылымды болады. Мұнда пайдаланылатын серверлер: Oracle, DB2, Microsoft SQL Server.

Пайдалану саласы бойынша ақпараттық жүйелер төртке бөлінеді: транзакцияларды өңдеу мен шешімдерді қабылдауды қолдау жүйелері, анықтамалық - ақпараттық және офистік ақпараттық жүйелер. Транзакцияларды өңдеу жүйелері дестелік (пакеттік) және оперативтік болып екіге бөлінеді. Мұнда көбінесе транзакцияны оперативтік өңдеу (OLTP-OnLine Transaction Processing) жүйесі қолданылады. Шешімдерді қабылдауды қолдау жүйелері (DSS-Decision Support System) әртүрлі күрделі сұраныстардың көмегімен деректерді алу мен талдау жасауды қамтамасыз етеді. Анықтамалық-ақпараттық жүйелер гипермәтіндік құжаттар мен мультимедиаға негізделген. Мұндай жүйелер Интернетте кеңінен қолданылған. Офистік информациялық жүйелер қағаздағы құжаттарды электрондық түрге келтіруге, іс қағаздарын автоматтандыруға және құжат айналымын басқаруға арналған.

Ұйымдастыру тәсілі бойынша топтық және корпоративтік ақпараттық жүйелер келесі кластарға бөлінеді:

- файл-сервер архитектурасы негізінде;

- клиент-сервер архитектурасы негізінде;

- көп деңгейдегі архитектура бойынша;

- Интернет/интранет негізінде.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

В режиме приёма факс-модем обеспечивает приём телефонного вызова, полностью эквивалентный снятию трубки телефонного аппарата, параллельно которому он включен. Далее происходит приём информации от передающего телефакса (или аналогичного факс-модема) и запись её в память компьютера в виде графического файла. Требуемая копия документа получается путём распечатки этого файла на принтере и не отличается от копии, которая была бы получена на выходе телефакса. Режим передающего телефакса также ничем не отличается от режима передачи на обычный телефакс.

7-нұсқа. Микроэлектроника

Физикалық электрониканың үздіксіз дамуы айрықша мәнді кезеңге – микроэлектрониканың пайда болуына жеткізеді. Кремнийдің өте кішкене (миниатюралы) жұқашаларынан немесе тұтас жиынтықтарынан орындалған, құрамындағы элементтердің тығыздығы жоғарғы дәрежеде болатын интегралдық тәсімдердің (ИТ) физикалық және техникалық мәселелерімен айналысатын ғылым мен техника саласын микроэлектроника деп атауға келісілген. Қысқасы, микроэлектроника дегеніміз, керекті қасиеттері бар әртүрлі элементтердің жасалынуымен айналысатын сала. Бұл элементтерге жататындар: жалғаулық өткізгіштер, актив элементтер (биполяр мен өрістік транзисторлардың құрамына кіретін p-n және металл-шалаөткізгіш өткелдері), сондай-ақ пассив элементтер (резисторлар мен конденсаторлар). Жоғарыда аталып өткен барлық элементтер өздерінің оқшаулағыш (изоляциялаушы) пен өткізгіш аймақтарымен көбіне кремний немесе басқа шалаөткізгіштің беті мен көлемінде бір төсеніште (подложкада) жасалады. Сондықтан, бұл салада қабыршақтардың (пленкалардың) өсетін орындары мен қалыңдығын, сондай-ақ төсенішке енгізілетін қоспалардың үйірленуін (концентрациясын) басқаруға мүмкіндік беретін тәсілдер қолданылады. Бұның нәтижесінде күшейту, есте сақтау, сигналдарды ығыстыру және т.б. амалдары ИТ (интегралдық тәсімдер) жасалады. ИТ мен қатар үзіктілікті элементтерден жиналған электр тізбектері қолданбалы электроника зерттейтін объектілер болып табылады. Бұның бәрі физикалық пен қолданбалы электрониканың өзара байланысы бір-біріне еніп кеткендігін көрсетеді.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

При демодуляции осуществляется обратное преобразование аналогового сигнала в дискретный при вводе информации из телефонной линии в компьютер.

Конструктивно факс-модем выполняется в двух вариантах: либо в виде отдельного устройства, подсоединяемого к компьютеру и телефонной розетке параллельно телефонному аппарату, либо в виде стандартной платы, размещённой непосредственно внутри корпуса компьютера и имеющей соединение с телефонной розеткой, как в первом варианте.

8-нұсқа. Оптоэлектроника

Оптикалық және электрондық құбылыстар физикалық тұрғыдан өзара терең байланысты. Жарық генерациясы (пайда болуы) – бұл электрондық құбылыс. Кері құбылыс – жарық көмегімен электр энергиясын алу – жақсы белгілі, мысалы, күн батареясы. Жарық пен электрдің өзара түрленуімен байланысты болатын оптоэлектрондық құбылыстардың қолданылып жүрген эффекілері мыналар: электрооптикалық эффект; Фарадей эффектісі және оған тектес құбылыстар; рекомбинациалық сәулелену; фотоөткізгіштік және оған тектес құбылыстар; электролюминесценция; Франц – Келдіш эффектісі; басқармалы қоспалы, экситондық пен плазмалық жұту мен шағылысу; фотохромдық, фототермопластикалық эффектілер және т.б. Сонымен, қорыта келгенде, электроникаға сәйкес оптоэлектрониканы, заттардың ішіндегі оптикалық пен электрондық құбылыстарды байланысты түрде зерттейтін, олардың негізінде жаңа аспаптар (элементтер) мен ақпараттық жүйелердің жасалынуымен айналысатын ғылым саласы деп анықтауға болады. Шартты түрде оптоэлектрониканы мына төмендегі үш салаға бөліп жүр.

1) Фотоника. Бұл салада тек қана оптикалық сигналдар түрінде берілген ақпаратты сақтау, жеткізу, өңдеу мен бейнелеу үшін қолданылатын құрылғыларды жасау әдістерімен айналысады.

2) Радиооптика. Бұл сала радиофизика қағидалары мен әдістерінің оптикада қолданылуымен айналысады.

3) Оптроника. Ішкі оптикалық байланыстары бар электрондық құрылғыларды (оптоэлектрондық тәсімдер делінетін) жасау әдістерімен айналысады.
Оптоэлектрониканың өте маңызды, жақсы жақтары келесі:

а) жарық шоқтарын қолданғандықтан, тәсім элементтеріне өз еркімен әрекет істеуіне мүмкіндік беріп, гальваникалық байланыстардан босану (құтылу) және кері оптикалық байланыстарды ұйымдастыру мүмкіншілігі;

ә) сигналдардың бір бағытта ғана (жарық көзінен қабылдағышқа) тарауы;

б) жарық шоқтарының демеуіштерінің көбін пайдаға асыру мүмкіндігі (интенсивтік, жиілік, фаза, поляризация).

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Знаменитый изобретатель Александр Белл изобрел устройство, названное фотофоном, которое содержало сделанную из отражающего материала мембрану. Когда звук заставлял мембрану вибрировать, она модулировала падающий на нее световой пучок и отражала его вдаль. Отраженный свет мог быть затем демодулирован с использованием другого фотофона. Используя этот метод, Белл смог установить связь на расстоянии вплоть до 213 м.

9-нұсқа. Наноэлектроника - XXI ғасырдағы информациялық

жүйенің негізі

Наноэлектроника ғылым мен техникадағы жаңа бөлім, қазіргі замандағы қатты заттар физикасы, кванттық электроника, физикалық химия және жартылайөткізгіштік электроника технологиясы негізінде құрылады. Наноэлектроника облысын зерттеу жаңа принциптерді өңдеу үшін, сонымен қатар информацияны өңдеудің миниатюрлі және тез әсерлі жаңа сатысы үшін пайда болды.

Информацияны тарату, өңдеу, алу операцияларын құрайтын құрылғылар «информациялық жүйе» ұғымын құрайды. Бұл құрылғылар сыртқы әсерді (дауыс, қысым, температура, ортаның химиялық құрамасы) электрлік сигналға түрлендіретін әртүрлі датчиктер; бұл электронды жүйелі түрлендіргіштер және де компьютерлік технология негізінде осы сигналдарды өңдеуіштер, сонымен қатар ол радиобайланыс және телекоммуникация. Бұл жүйедегі информация үзіліссіз электрлік сигнал ретінде –информацияны кодалаудың аналогты формасы немесе тізбектелген электрлі импульс ретінде – кодалаудың цифрлық формасы ретінде беріледі. Аналогты кодалау кезінде керекті информация үзіліссіз электрлі сигналдың сәйкес тербелісінің амплитудасы және жиілігімен беріледі. Цифрлық формада информация екілік кодада болады, ол электрлі импульспен беріледі, логикалық жағдай «0» болса, электрлік кернеу (немесе ток) болмайды, ал «1» болса электрлік кернеу (немесе ток) болады. Цифрлық кодтардың қателерден және бөгеттерден қорғанысы, есептеуіш жүйелердегі өңдеудің үлкен жылдамдығы және байланыс арналары арқылы өтетін информацияның үлкен тығыздықтағы берілуі, олардың жаңа информациялық жүйелерде кең таралуына негіз болды. Олардың негізгі элементі болып логикалық 0 және 1 тұрақты электрлі жағдайға сәйкес келетін электронды аспап. Олардың қарапайымы механикалық кілт болып табылады, электрлі тізбекті қосып және ажыратып екі аталған логикалық жағдайды іске қосады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Мы установили, что растворы проводят электрический ток. Теперь нам нужно определить, является ли проводником электрического тока раствор в целом, или его составляющие – соль и вода.

Пропустим электрический ток через воду. Если вода проводит электрический ток, то лампочка должна загореться. Лампочка не горит в воде. Следовательно, вода не проводит электрический ток.

Пропустим теперь электрический ток через соль. Если соль является проводником, то лампочка прибора загорится. Лампочка не горит. Следовательно, соль не проводит электрический ток. Следовательно, электрический ток проводит раствор в целом, а не его составляющие.

10-нұсқа. Шалаөткізгіштік кұрылымдардың модельдері

Кейбір түсініктердің, идеялар мен елестер жиынтығын немесе белгілі бір математикалық тұрпатты (форманы) “модель” атауымен белгілеу келісілген. Физикалық құбылыстарды, олардың қасиеттерін модельдер көмегімен сипаттау, бір жағынан қисынды түсіндіруге мүмкіндік береді, ал екінші жағынын – кейбір ерекше жағдайларда, модель бұрын белгісіз жаңа ақиқаттарды (фактілерді) ашуға әкеліп соғады. Бұл атаудың жалпы анықтамасы осындай. Біздің бөлетін модельдердің қысқаша сипаттамаларын келтірейік. Ковалентті байланыстың (КБ) моделі қарапайым болғандықтан қолданылуы шектелген, ал құндылығы шалаөткізгіште жүретін тасымалдау тәсілін интуициялық деңгейде сипаттай алатындығында. Бұл модель кристалдық қатты денелердің ішіндегі физикалық тәсілдерді сапалық түрде қарастыруға мүмкіндік береді. Ал бұл жағдайда табылған мәліметтер математикалық тұрғыдан қатал зерттеудің алдындағы кезеңде өте қажет. Энергетикалық зоналар (ЭЗ) моделі ең жиі қолданылатындардың қатарына жатады, себебі шалаөткізгіш құрылымдардың ішіндегі тасымалдау құбылыстарын мөлшерлеп есептеу тұрғысынан қарастыруға мүмкіндік береді. Модель шимақтық немесе талдамдық түрлерінде қолданылады. Үстіртін қарастырған кезде әдетте КБ-моделінен бастап, соңынан ЭЗ-моделіне көшеді. Бұл жағдай шалаөткізгіштегі заряд тасымалдаушылардың – электрондар мен электрондық кемтіктердің (келешекте жай кемтіктер деп аталатын) қозғалу физикасын жан-жақты зерттеп тануға мүмкіндік береді. Математикалық модель кейбір физикалық болжауларға сүйеніп, олардың негізінде шалаөткізгіштік материалдар мен құрылымдардың ішіндегі құбылыстардың математикалық тұжырымдарын береді. Назария (теория) жүзіндегі зерттеулердің негізгі құрал-сайманы болып есептеледі. Ұқсастық (аналогтық) моделі немесе балама тәсім, ең көп таралған. Құндылығы – тәжірибе жүзінде пайдаланудағы ыңғайлылығында. Жалпы жағдайда токтар мен кернеулердің арасындағы байланыстары көрсетілген кейбір “қара жәшік” түрінде қарастырылады. Осы себептерден құрылымның ішіндегі физикалық құбылыстарға тек жанама қатысы бар.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Нильс Бор – выдающийся датский физик. В 1920 г. возглавил Институт теоретической физики Копенгагенского университета. Бор создал первоначальную квантовую теорию строения атома. В 1913 г. он установил соответствие между классическими и квантовыми представлениями. Бор написал ряд работ по теоретическому объяснению периодического закона Менделеева и по теории атомного ядра. В 1922 г. награжден Нобелевской премией.

В своей теории Нильс Бор исходил из ядерной модели атома. Основываясь на положении квантовой теории света о прерывистой природе излучения, он сделал вывод, что энергия электронов в атоме изменяется скачками.

11-нұсқа. Фотокедергілер

Фотокедергілер жарықтандыру кезіндегі ішкі фотоэффектіні пайдалану негізінде кедергісін өзгертеді. Фоторезисторлар үшін PbS, CdSe, Bi₂S материалдары пайдаланады. Бұл матреиалдар вакуумда тозаңдандыру (PbS) арқылы, не жұқа таблетка, монокристалдық жұқа пластина түрінде изоляциялайтын шыны, слюда не керамика тағанға жабыстырылады. Одан әрі вакуумде тозаңдандыру арқылы металл электродтар жабыстырылады немесе қысқыш электродтар орнатылады.

Фоторезисторлардың интегралдық сезімталдығын вакуумдық фотоэлементтер сезімталдығынан ондаған мың есе жоғары болуы, дайындаудың оңайлығы, салмағы мен габаритінің шағындығы, фототок шамасының көптігі, басқару релесінде тікелей әрекет жасау мүмкіндігі- фоторезисторлардың артықшылығы бола отырып, ол техникада кеңінен қолданылады. Әйтсе де, фоторезисторлардың фототоктың жарықтандыру қарқындылығына сызықты емес тәуелділігі, фототоктың жарықтандыруға орай инерциялығы және температуралық тәуелділігі елеулі кемшілігі болып табылады. Егер фотокедергінің жыпылықтайтын жарықпен жыпылықтау жиілігін υ арттыра отырып жарықтандырса, онда фототок 2- суреттегідей өзгере бастайды.

Ауытқу жарық тудыратын электрондар мен кемтіктер қосақтарының релаксация уақытынан, сондай-ақ престелген ұнтақтан дайындалған фотокедергілерде сыйымдылық эффектісінің болуына байланысты. Фотокедергілердің қолданылуына тоқталайық. Олар өлшеу техникасында және телевизиялық беру түтігінде фотоэлектрлік түрлендіргіш ретінде, өлшеуіш құрылғы, әртүрлі реле және реттеуіш ретінде колданылады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Теория Бора не только объяснила физическую природу атомных спектров как результат перехода атомных электронов с одних стационарных орбит на другие, но и впервые позволила рассчитывать спектры. Расчет спектра атома водорода, выполненный Бором, дал блестящие результаты: вычисленное положение спектральных линий совпало с их действительным положением в спектре. Теория Бора была важным этапом в развитии представлений о строении атома. Затем возникла задача разработки новой физической теории, пригодной для описания свойств микромира. Эта задача была решена в 20-х гг. XX века, после возникновения новой отрасли теоретической физики – квантовой механики.

12-нұсқа. Мобильді байланыс

GSM желісі екі жүйеге бөлінеді: коммутация орталығы және базалық станса жабдықтары. Мобильді байланыс MSC коммутация орталығы мобильді станса жұмыс процессінде қажет етеді. Ұялар тобына қызметін көрсетеді және қосылыстардың барлық түрін қамтамасыз етеді. MSC коммутациялық стансаға ұқсас және оны фиксирленген желілер (PSTN, PDH, ISDN және т.б.) және мобильді байланыс жүйесінің арасындағы интерфейс деп айтуға болады. Ол шақыртулардың маршрутталуын және шақыртулар мен басқару қызметтерін қамтамасыз етеді. Әдеттегі коммутациялық стансаның функцияларын орындаудан басқа MSC радиоарналарға коммутациялар функциялары жүктеледі. Оларға «эстафетті тарату» жатады, оның процесінде мобильді станса ұядан ұяға өткен кезде байланыстың үзіліссіздігіне қол жеткізіледі және бөгеуілдер пайда болған кезде немесе бұзылыстарда, ұяда жұмыс арналарының ауысып қосылуы болады. MSC белгілі географиялық аймақтың шекарасында орналасқан мобильді абоненттерге қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, шақыртуларды орналастыру және маршруттау процедураларын басқарады, болған сөйлесулер туралы мәліметтерді жинайды, желімен көрсетілген қызметтер үшін төлемақыны жазу үшін қажетті радиоарналарға, кірісті басқару үшін қолданылатын қауіпсіздік процедураларын қамтамасыз етеді. MSC жалпы пайдаланатын телефондық желі абоненттерінен орын ауыстыратын мобильді абоненттерге шақырту жеткізуін қамтамасыз ету үшін және мобильді стансаның бір аймақтан екіншісіне орын ауыстырғанда сөздің жүруін қамтамасыз ету үшін орнын тіркеу процедураларын басқарады. GSM стандартында сонымен қоса, әртүрлі MSC-ға жататын желілер арасындағы шақыртуларды тарату процедуралары қарастырылған.

Коммутация орталығы орналасу регистрін (HLR) және орын ауыстыру регистрін (VLR) қолданып, мобильді стансалардың соңына қосылады. HLR коммутация орталығында стансаға шақыртуды жеткізуге мүмкіндік беретін мобильді стансаның орналасуы туралы ақпараттың бөлігі сақталады. HLR регистрінде мобильді абоненттің халықаралық идентификациялық нөмірі (IMSI) болады, ол аутентификация орталығында (AUC) мобильді стансаны тану үшін қолданылады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Сотовая телефонная связь является мобильной и основывается на использовании радиосигналов. Её важнейшее свойство – двусторонность, то есть возможность пользователю как принимать, так и самому передавать информацию. Основным техническим средством пользователя является приёмо-передающая малогабаритная радиостанция – сотовый телефонный аппарат (СТА), выполненный в виде телефонной трубки, содержащее микрофон, динамик, табло (дисплей) и клавиатуру для набора номера абонента.

13- нұсқа. Территориалды-жиіліктік жоспарлау

Жобаланатын ұялы байланыстың құны негізгі факторлардың бірі болып табылады. Желі құрылымына енгізілген құралдар берілген уақытта ақталу керек. Нақты жүйені жобалаған кезде, жобаның техникалық, қаржылық, маркетингті жағы бойынша мамандар тобы бизнес-жоспарды құру керек. Онда нарық шарттарынан, оператордың техникалық және қаржылық мүмкіндіктерінен нақты жобаны іске асырғаннан мүмкін болатын шығындардың және пайданың көлемдері бағалану керек. Жүйені жобалаудың бастапқы кезеңдерінде жүйенің өткізгіш жолағы арқылы қызмет көрсететін абоненттер болжанған санын түсінеді. Жобалау кезеңінде желінің өткізгіш қасиеті таңдалған аудандағы мобильді байланыс нарығының потенциалды сыйымдылығын қамтамасыз ету үшін таңдалу керек. Қалалық ұялы байланыс желісінің радиожабу аймағы бүкіл территориясын қаланың, қала маңындағы жергілікті пунктардың және хабар жолдарын қамту керек.

Шақыртулардың блокталу ықтималдылығы немесе (GoS-Grade of Service) желідегі жүктемелерден пайда болған, қосылысты сәтсіз орнату проценті Эрланг формуласымен есептелінеді және жүктеменің берілген шамасында және трафик арналарының берілген санында шақыртулардың блокталу ықтималдылығын есептеуге арналған. Жиілікті жоспарлау үшін қол жетерлік сараптау кезінде базалық стансалардың BSS қосымша жүйелерін электрмагнитті сәйкестікті (ЭМС) бағалау негізгі пункт болып табылады. ЭМС екі деңгейде қарастырылады:

-жүйеаралық ЭМС;

-ішкіжүйелік ЭМС.

Жүйеаралық ЭМС талаптарының шегінде сәйкес жиіліктік диапазонында және координаттық арақашықтық шегінде жұмыс жасайтын радиоэлектрондық құрылғылармен (РЭС) қабылдау/тарату жабдықтарының қосымша жүйелерінің BSS бірге жұмысын қамтамасыз етуге жататын сұрақтарды қарастырады. Жүйеаралық ЭМС қамтамасыз ету үшін негіз болып Қазақстан Республикасының радиобайланыс Регламентімен анықталатын жиіліктік диапазонын бөлу болып табылады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

В процессе работы СТА постоянно контактирует с одной из стационарных базовых радиопередающих радиостанций (или просто базовых станций – БС), объединённых в сеть. Охватываемая сетью БС территория составляет зону действия СТА (зону обслуживания). Эта зона разбивается на ряд смежных областей (подзон) без пропусков и перекрытий с расстоянием 1,5-5 км от границы подзоны соответствующей БС, расположенной в центре каждой из подзон. Эти подзоны называются сотами, так как условно считается, что они имеют форму правильного шестиугольника.

14-нұсқа. Басқару теориясы

Басқару теориясының қажеттілігі адамзат қарапайым шаруашылықпен айналыса бастаған кезден бастап пайда болған. Елді немесе әскерді басқару, шаруашылықты тиімді ұйымдастыру мен ауыр жұмысты жеңілдету және т.б. әрекеттер адамзатты оңтайландыру есептерін шешуге немесе ойын теориясын пайдалануға ынталандырды. Ал бұл мәселелерді шешудің ғылым саласы ретінде қалыптаса бастауын нарықтық экономиканың пайда болуымен байланыстырады. Мысалы, өндірісті тиімді ұйымдастыру, шығынды азайту, пайданы арттыру және т.б. мақсаттар оңтайландыру туралы есептердің алғашқы нұсқаларының пайда болуына әкелді.

Басқару туралы ғылымның ғылым саласы ретінде қалыптасуын жиырмасыншы ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдардағы дүниежүзілік оқиғалармен байланыстырады. Сол кезеңдегі дүние жүзіндегі дамыған елдердің барлығын қамтыған экономикалық дағдарыс пен екінші дүниежүзілік соғыс басқару ісіне (менеджментке) көбірек көңіл бөлудің қажеттілігін туғызды. Әсіресе соғыс кезіндегі ұрыс операциялары кезінде басшының белгісіздік жағдайда оңтайлы шешім қабылдауын, оның нәтижесінің аз шығынға әрі үлкен жетістікке жеткізуін қамтамасыз ету керек болды. Осындай есептер басқару туралы ғылымның негізі болды. Бұл теорияның «Операцияларды зерттеу» деген атпен пайда болуы да негізінен соғыс кезіндегі операцияларды басқару есептерін шешуге байланысты. Мысалы, АҚШ – тың әскери ұшақтарының Жапония жерін оңтайлы бомбалау туралы есепті шешу үшін алғашқы электрондық есептегіш машина қолданылған. Сонымен бірге, Англия мен АҚШ үкіметтері соғыс кезінде тиімді түрде бомбалау туралы есептерді шешу үшін арнайы ғылыми топтар құрастырған [4].

Басқару ісінің есептерін шешуде математикалық модельдеу әдістері кеңірек қолданыла бастады. Себебі онсыз басқарудың күрделі есептерін шешу үшін жақсы дамыған математика аппараты мен компьютерлік техниканы пайдалану мүмкіндігі болмайды. Математикалық модельдеу әдісі алғаш қолданылған есептердің бірі – жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдары жас математик ғалым, кейіннен экономика саласы бойынша Нобель сыйлығының иегері болған Канторович Л.В. қарастырған материалдарды тиімді пішу туралы есеп болатын.

Басқару есептерін математикалық модельдеу нәтижесінде математикалық есептердің бірнеше типтері пайда болды. Осылардың ішінде кеңірек қарастырылып, тереңірек зерттелінген, шешу әдістері, алгоритмдері мен компьютерлік программалары құрастырылған есептердің бір тобы математикалық программалау есептері деген атпен қолданбалы математиканың бір үлкен саласына айналды.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

В каждой зоне обслуживания кроме нескольких базовых станций размещается одна центральная станция (ЦС), которая постоянно помнит, в какой «соте» находится каждый из владельцев СТА, включенных в данный момент. С целью получения такой информации БС периодически (один раз в несколько минут) опрашивают все находящиеся в пределах области их действий СТА, которые постоянно пребывают в режиме приёма и автоматически отвечают запрашивающим их БС. После этого ЦС производит опрос всех базовых станций зоны обслуживания и определяет местоположение каждого владельца СТА.

15-нұсқа. Математикалық модель туралы түсінік

Қазіргі кезде математикалық модельдеу әдісі барлық дерлік ғылым салаларында пайдаланылатыны белгілі. Басқару ісімен айналысатын ғылым саласы да бұл мәселеден шет қалмаған. Осының арқасында басқару ісінде кездесетін көптеген проблемалар математикалық модельдеудің арқасында математикалық есеп ретінде қарастырылады. Кез келген басқару есебінің шешіміне көптеген ішкі және сыртқы факторлар әсер етеді. Есептің шешіміне әсер етуші факторлар талдалынып, олардың ең бастылары таңдап алынады. Бұл жерде есепті сипаттайтын негізгі параметрлер анықталып, олар белгіленеді немесе оларға аттар (идентификаторлар) беріледі. Мұндай процесті есептің параметрлерін идентификациялау деп атайды. Есепте қарастырылатын мәселеге байланысты заңдылықтардың негізінде осы таңдап алынған параметрлердің арасындағы функционалдық байланыстар анықталып, белгілі бір математикалық формулалар жиыны құрастырылады. Ол формулалар жиынына алгебралық немесе дифференциалдық теңдеулер мен олардың жүйелері, интегралдар, функциялар мен функционалдар, теңсіздіктер мен олардың жүйелері және т.б. математикалық өрнектер енуі мүмкін. Математикалық модельдеу процесін басқару ісінде кездесетін есептерге пайдалануды түсіндіру үшін математика пәнінде жиі келтірілетін, көпшілікке белгілі келесі классикалық есеп қарастырылсын: жақтары a-ға тең квадрат қаңылтырдан үсті ашық көлемі ең үлкен жәшік жасалынуы керек.

Бұл жәшікті жасау үшін қаңылтырдың бұрыштарындағы шеттерінен жақтарының ұзындығы x болатын квадраттар кесіледі. Осыдан алынатын жәшіктің көлемі келесі формуламен анықталатыны белгілі: V=x(a-2x)². Осы қарапайым формула берілген есептің математикалық моделін құрайды. Осы жерде қойылған есептің шарты бойынша, мынадай шешім қабылдау туралы есеп пайда болады: жәшіктің көлемі ең үлкен болуы тиіс

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

При перемещении владельца СТА из «соты» в «соту» в пределах зоны обслуживания ЦС автоматически «передаёт» его от одной базовой станции к другой. В момент начала сеанса связи, когда владелец СТА нажатием соответствующей клавиши переключает его в режим вызова абонента и начинает набирать на цифровом табло интересующий его номер или же, напротив, когда какой-то абонент выходит на связь с данным владельцем (владелец слышит характерный звуковой сигнал в форме какой-либо мелодии), последний всегда находится в зоне действия той или иной БС.

16-нұсқа. Интегралдық микросхемалардың түрлері және жасалу технологиясы

Конструктивті – технолнологиялық белгілері бойынша интегралдық микросхемалар жартылайөткізгіштік (монолитті), пленкалық, гибридтік және бір-бірімен сыйысқан ИМС-тар деген кластарға бөлінеді. Жартылайөткізгіштік ИМС-тарда барлық элементтер жартылайөткізгіш технологиялық операция процесінде ортақ жартылайөткізгіш астарлық қабаттың (кремнийдің кристалы) үстінде жасалынады. Пленкалық интегралдық микросхемаларда барлық элементтер диэлектриктен жасалған табанның (пассивті астарлық қабат) үстіне жұқа қабыршық болып жапсарылады. Қалың пленкалы және жұқа пленкалы ИМС-тар бар. Гибридті ИМС-тарда пассивті элементтер (резисторлар, конденсаторлар) диэлектрлік астарлық қабаттың үстіндегі жұқа пленка (қабыршақ) түрінде жасалып, ал активті элементтер (диодтар, транзисторлар) жеке-жеке өте кішкентай көлемді (микроминиаторлы) жасалып, сұлба тұрған платонның үстінен орын алады. Бірімен-бірі сыйысқан ИМС-тарды жартылайөткізгіш және пленкалық микросхемалардың технологиясы негізінде жасайды, яғни транзисторлар мен диодтарды жартылайөткізгіштік ИМС-тардікіндей жасап, ал пассивті элементтер мен өзара қосылыстарды пленкалар түрінде астарлық қабаттың үстіне салады. ГОСТ 17021-75 бойынша, бір микросхеманың корпусының ішіндегі элементтердің санына байланысты алты дәрежелі интеграция бар:

бірінші дәрежелі – 1-ден 10-ға дейін;

екінші дәрежелі - 10-нан 10 –ге дейін;

үшінші дәрежелі - дейін;

төртінші дәрежелі - дейін;

бесінші дәрежелі - дейін;

алтыншы дәрежелі - дейін элементтер санынан тұрады.

Көбіне 100-ден артық элементтері бар интегралдық микросхемаларды үлкен интегралдық микросхемалар (үлкен БИС) деп атайды.

Сонымен интегралдық микросхема дегеніміз біркелкі технологиялық циклда, бір бүтін көлемде немесе жартылайөткізгіш кішкентай кристалдың үстінде біртұтас жасалған, активті және пассивті элементтерден, оларды қосатын және қосылғыш элементтерден тұратын функционалдық (күшейткіштік, түзеткіштік, генераторлық және тағы басқалары) түйін. Жартылайөткізгіштік микросхемаларды жасау үшін диаметрі 30÷60 мм, жалпақтығы 0,25; 0,4 мм болатын кремнийдің монокристалды пластикаларын қолданады. Бір пластинкада бірден саны көп /300÷500-дей/ бірдей функционалдық құрылымдар (элементтер мен өзара қосылғыштар тобы) топтық әдіспен жасалынады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Возможность использования СТА при перемещении её владельца из одной зоны обслуживания в другую зависит от того, имеется ли между провайдерами услуг сотовой связи в этих зонах договорённость о роуминге, то есть «передаче» владельца от ЦС одной зоны к ЦС другой. В настоящее время на очень больших территориях, охватывающих целые страны, осуществляется автоматический роуминг, то есть при перемещении владельца СТА из одной зоны в другую он автоматически «передаётся» от одной ЦС к другой. Это происходит совершенно аналогично «передаче» владельца от одной БС к другой при перемещении его внутри каждой зоны.

17-нұсқа. Жартылайөткізгіштік микросхеманың элементтерін қалыптастыру

Жартылайөткізгіштік микросхеманың элементтерін қалыптастыру үшін, яғни транзисторларды, диодтарды, резисторларды дайындап бірімен-бірін қосып немесе бірімен-бірін изоляциялап сұлба құру үшін мынандай технологиялық процестерді қолданады:

1) кремнийді тотықтыру;

2) фотолитография,

3) диффузия,

4) эпитаксиальды өсіру;

5) метализация.

1) Кремнийді тотықтыру. Жартылайөткізгіштік интегралдық микросхемаларды өндіруде, диэлектрлік, қорғайтын және маскалайтын (кірме атомдардың жергілікті диффузия процессін жүргізгенде кейбір жерге кірме атомдарды өткізбейтін маска ретінде қолданатын) қасиеттері бар кремнийдің қос тотығы маңызды рөл атқарады.

2) Фотолитография. Микросхемалардағы элементтердің берілген орналасу реті мен конфигурациясын сақтап жасау үшін фотолитография әдісін қолданады. Астарлық қабатта сұлба суретінің көшірмесін алу үшін алдымен сұлбаның фотооригиналын жасайды, осыдан кейін фотошаблон дайындалады.

3) Диффузия. p-n өткелдерін алу үшін жартылайөткізгішке кірме атомдар кіргізетін әдіс ретінде диффузия маңыздылығы бойынша бірінші орында тұрады. Диффузияға мынандай өте қатты талаптар қойылады: кіргізілген кірмелердің саны мен орналасуы, температура мен кіргізу уақыты өте қатаң қадағалануы тиіс.

4) Эпитаксия. Эпитаксия деп кристалл торының құрылысы, астарлық қабаттың құрылымын қайталайтын жартылайөткізгіш жұқа қабаттардың бағдарланып, жалғаса өсу құбылысын айтады.

5) Металлизация. Микросхемалардың планарлық құрылымында сұлба аралық қосылыстар қостотықты кремнийдің изоляциялық қабатының үстіне салынған металл пленкалар арқылы жасалады. Сұлба аралық қосылыстарды құру процесі металлизация деп аталады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Переезжая в другую зону обслуживания (другой город или страну), владелец СТА часто выключает его, экономя источники питания. Оказавшись в пределах новой зоны и вновь включив СТА, владелец даёт возможность своему сотовому телефонному аппарату автоматически ответить на первый же запрос ближайшей БС. Вслед за этим ЦС новой зоны обслуживания регистрирует вновь появившегося абонента, обеспечивая ему вызовы со стороны той зоны, где он зарегистрирован как владелец сотового телефона. Любые звонки из других зон на номер телефона владельца поступают сначала на ЦС той зоны, где он зарегистрирован, а затем автоматически передаются в новую зону.

18-нұсқа. GSM базалық станциялар жүйесі

ОМС эксплуатация және техникалық қызмет көрсету орталығы GSM желісінің орталық элементі болып табылады. Ол желі элементтерінің басқаруын және оның жұмыс сапасының бақылауын қамтамасыз етеді. ОМС желінің басқа элементтері мен Х.25 хаттамасының пакет тарату арналарымен жалғанады. ОМС қызмет көрсететін персоналға хабар беруге арналған апаттық сигналдардың өңделуін қамтамасыз етеді және желі элементтерінде апаттық жағдайлар туралы мәліметтерді тіркейді. Персоналдың белсенді түрде араласқан кезінде Бұзылыстың сипатына байланысты ОМС оның жоюлуын автоматты түрде қамтамасыз етеді.

ОМС желідегі жабдықтың күйі туралы тексеруді және мобильді станса шақыртуының пайда болуын іске асырады. Желімен басқару орталығы NMC GSM желісімен рационалды иерархиялық басқаруын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. NMC желі трафигінің басқаруын және қиын апаттық жағдайлар диспетчерлік басқаруын қамтамасыз етеді. Сонымен қоса, NMC желімен автоматты басқару жабдықтарын бақылайды және бейнелейді. Ол NMC операторларына регионалды мәселелерді бақылауға және оларды шешу кезінде көмек көрсетеді. Төтенше жағдайларда NMC операторлары «приоритетті кіріс» атты басқару процедураларын іске қосады, олардың тек приоритеті жоғары абоненттер (төтенше қызмет) жүйесіне рұқсаты бар. NMC желіні және желілік деңгейдегі жұмысын, сонымен қатар, желінің оңтайлы дамуы үшін желіні мәліметтермен қамтамасыз етеді.

Базалық станса жабдығы BSS базалық станса контроллерінен (BSC) және қабылдау/тарату базалық стансалардан (BTS) тұрады. Базалық станса контроллері бірнеше BTS басқарылуы мүмкін. BSC радиоарналардың таралуын басқарады, жалғануларды бақылайды, олардың кезегін тізеді, жиілік секірулері бар жұмыс жүйесін, сигналдардың модуляциясын және демодуляциясын, хабарлардың кодалануын және декодалануын, сөздің кодалануын, сөздің, мәліметтердің және шақыртулардың тарату жылдамдығының адаптациясын қамтамасыз етеді. BSS бірге MSC екеуі радиобөгеуілдерден шақырту болмаса, арнаны босату қызметін орындайды, сонымен қоса кейбір мобильді стансалардың категориялары үшін ақпараттың приоритетті таратуын қамтамасыз етеді.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Сотовые телефонные системы совместимы с обычными телефонными системами, то есть возможны звонки с обычного телефона на сотовый и наоборот. Кроме передачи речи сотовые телефоны способны принимать и посылать факсимильные сообщения, переадресовывать телефонные вызовы на другие номера телефонов (в том числе обычных), выполнять функции пейджера (sms-функция), обеспечивать подключение телефонного модема и, следовательно, обеспечивать связь между компьютерами вплоть до доступа к сети Интернет и т.д.

19-нұсқа. Радиобайланыс

Радиобайланыстың пайда болу тарихы өткенге кеңінен тарап, телеграфтың бірінші телефонды аппараттың радиотолқынды меңгеру уақытынан қайта бастау алады. Радиобайланыс жылжымалы объектілермен 1896 ж. орнатылған. Американдық ғалым Н. Тесла (1856-1943) Гудзонға қозғалып бара жатқан 32км арақашықтықтағы кемелерге радиосигналдарды таратты. 1901 жылы радиотаратқыштар мен теңіз кемелері жабдықталды. 1921 жылы Детройт полиция Департаменті автомобильді радиобайланыс жүйесінде 2 МГц жиілікті қолданды. Жүйе бір бағытты болды және полицейскиге радио бойынша түскен хабарға жауап беру үшін сымды телефонды аппарат қажет болды. 1940 жылы АҚШ Федералды коммисиясы (FCC) жалпы қолданысты Жергілікті жер үстіндегі мобильді радиобайланыс желісі (DPLM) атты байланыс қызметін мойындады. DPLM бірінші жүйесі 1946 жылы Сент-Луис қаласында орнатылды. Ол 145-155 МГц ауқымында жұмыс жиіліліктерін қолданды. 1947 жылы AT&T американдық компаниясының Bell Laboratories D.H. Ring ұялы байланыс концепциясының өңделуі туралы баяндады. Бұл әдісте қызмет көрсететін территория шамалы жерлерге бөлінген, оны ұялар деп атады (cell-сота, ұяшық). Әрбір ұяшық шектелген радиусы бар таратқышпен және тұрақталған жиілікпен жабдықталады. Біріншісі, толық автоматты, 1950 жылдардың соңында «Алтай» мобильді объектілері бар профессионалды мобильді радиобайланыс дуплексті жүйесі өңделді. Ұзақ уақыт бойы «Алтай» елде жалпы қолданыстағы телефондық желіге шығуы бар жалғыз мобильді байланыс жүйесі болды. 1969 жылы Скандинавтық елдер (Дания, Финляндия, Исландия, Норвегия және Швеция) телекоммуникацияда және нұсқамаларды өңдеуде бірыңғай іс-әрекеттер аумақтарын зерттеу үшін топтарды қалыптастыру туралы келісімге келді. Бұл Скандинавты мобильді телефонды байланыс (Nordic Mobile Telephone-NMT) тобының барлық мүшелерінің телекомды стандарттауына алып келді. 1973 жылы NMT тобы мобильді байланыс желісінің шегінде, сонымен қоса абоненттің бір желіден екіншісіне орын ауыстыруы кезінде желілер арасында мобильді телефонды байланысты іске асыратын қасиеттерін мамандандырады. Бұл қасиет роумингтің негізін қалады. 450 МГц жиілік диапазонында бұл стандарттың бірінші байланыс жүйелері 1981 жылы Сауд Аравияда «Ericsson» швед компаниясымен эксплуатацияланды. 1985 жылы NMT-450 стандарттың негізінде 900 МГц диапазоны үшін NMT-900 стандарты өңделді, ол жүйенің функционалды мүмкіндіктерін кеңейтуге және абоненттік сыйымдылығын өсіруге алып келді. 1983 жылы Bell Laboratories зерттеу орталығында өңделген AMPS (Advanced Mobile Laboratories) стандартының желісі эксплуатацияға енді. 1985 жылы AMPS американдық стандартының негізінде TACS (Total Access communications System) стандарты қабылданды. 1987 жылы оның жиілік жолағы үлкейтілді және стандарт ETACS (Enhancad TACS) аталды. Бұл стандарттардың барлығы сигналдарды аналогты өңдеу әдістеріне негізделген.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

На первом этапе развития сотовой связи распространение получили системы с передачей речи в непрерывной форме (аналоговые системы). В настоящее время среди таких систем наиболее распространены системы стандарта NMT (Nordic Mobile Telephone System). Следующее поколение систем сотовой связи (стандарт GSM – Global System for Mobile Communications) использует намного более эффективные цифровые методы передачи речи и обеспечивает более широкие зоны обслуживания.

20-нұсқа. Тасушы желілер

XXI ғасырда әлемдік қауымдастық өзінің дамуында жаңа дәуірге өтті, оны әлемдік ақпараттық қауым (ӘАҚ) деп атады. ӘАҚ ерекше белгісі болып, онда білім және ақпарат сыртқы өндірістік факторлар рөлінің және қауымның өмір сүруінің материалды негізінің болуы саналады. Іс жүзінде әлемдік қауымдастық үшінші революцияны басынан өткізіп жатыр. Егер біріншісінде- ауылшаруашылық-басты рөлде шаруа және негізгі қор-жер, ал екіншісінде-индустриалды-капитал меншігі және негізгі қор-капитал болса, онда үшіншісінде - ақпараттық-үстемдік ететін әлеуметтік топ ақпарат меншігі болып, ал негізгі қор – білім, ақпарат болып саналады.

Барлық аталып шыққан ақпарат түрлерін эффективті тарату және жеткізу үшін ӘАҚ құрылымында Әлемдік байланыс желісі (World wide communication nerwork) құрылды және үзіліссіз дамып келеді, ол жер бетіндегі өзара байланысқан дәстүрлі байланыс желілердің жиынтығы. Кез келген қазіргі байланыс желісінің техникалық негізі болып ақпараттық тасушы желілер саналады, өндірісшіден тұтынушыға стандартты немесе нормаланған цифрлық ағындар түріндегі ақпаратты жоғары сапалы және бұзылыссыз (үзбей) таратуға (транспорттау) арналған. Жүйелердің одан ерте болған цифрлық тарату жүйелерінен принципиалды ерекшелігі болып, олар ақпарат «өндірісшілері» болып саналмайды, тек стандартты плезиохронды цифрлық иерархияның (Plesio-chronous Digital Hiererchy-PDH) дәстүрлі құрылымында және сол сияқты жаңа телекоммуникациялық технологияларды-ATM, B-ISDN және т.б. қалыптасатын цифрлық ағындарды тек жоғары эффективті тарату және жеткізуге арналған. Барлық жоғарыда аталған цифрлық ағындар SDH жүйелерінде ақпараттық құрылымдар ретінде «тасымалданады», оларды виртуалды контейнерлер (Virtual Container-VC) деп атайды. VC құрылымдарында тасушы желі арқылы бастапқы циффрлық ақпарат таратылады, ол күре жол тақырыпшалары (Path Overheard-POH) аталған, қызметті ақпараттық арналардың белгілі санымен толықтырылған.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Оптоволоконные кабели обеспечивают полную гальваническую развязку между обоми концами кабеля. Непроводимость волокон делает кабели нечувствительными к скачкам напряжения. Это устраняет электромагнитные и эфирные помехи, которые могут быть вызваны контурами заземления, синфазными напряжениями, а также смещениями и короткими замыканиями потенциала земли. Оптоволоконный кабель действует как длинный изолятор. Поскольку оптические волокна не излучают волны и не подвержены помехам, еще одним их преимуществом является отсутсвие взаимного влияния кабелей (то есть воздействие излучения одного кабеля связи на другой, проложенный рядом с ним).

21-нұсқа. Электрмагниттік дыбыс жазу

Электрмагниттік дыбыс жазу жөніндегі тұңғыш идея 1888 жылы Америкада шығатын "Электрикан роулд" деп аталынатын журналда Оберлин Смитт деген инженердің мақаласында айтылған болатын. Ол тамаша идеяны жариялағанымен, тез арада қолға ала қоймады. Тек он жыл өткен соң ғана дат физигі Вольдемар Паульсен жүзеге асырды. Ол өз әріптестеріне телеграфон деген, дүниежүзінде тұңғыш рет магниттік дыбыс жазу принципінде жұмыс істейтін құралды шығарды. Телеграфон таза, дәл дыбыс жазғанымен, оны тек арнаулы күшейткішпен ғана тыңдалынатын еді. Ол кезде ондай күшейткіш құралдар жоқ болатын.

Эдиссонмен қатар сымсыз байланыс тәжірибесін ағылшындық Уильям Пирс те зерттеді. Ал, анағұрлым сезімтал әрі ыңғайлы индикаторды француз физигі Эдуард Брайль ойлап тапты. 1890 жылы ол ұсақ металл үгінділерінің электрлік қарсылық процесін өзгертетінін байқады, сөйтіп ол электр толқындарын ұстайтын радиокондуктор деген құралды дүниеге әкелді. Алғаш рет «радио» деген сөзді элекгрмагниттік толқынға пайдаланды. Құралды одан әрі жетілдірген, сапасын жақсартып ұсынған ағылшын физигі Оливер Лодж болды. 1894 жылы ол "когерер" деп аталынатын құралды ойлап тапты.

Бұдан кейінгі жылдары сымсыз байланыс жасау тарихындағы ұлы өзгерістерді жасаған А.С. Попов еді, оның ісін В.В. Скобельцин әрі қарай жалғастырды. Сол 1895 жылы патшалық Ресей Попов жаңалығын қолдай қоймағандықтан, бұл идеяны итальян ғалымы Маркони пайдаланып, электрмагниттік толқындарды пайдалану жөніндегі жаңалықты таратты. Бұл жаңалықты дүниеге әкелген ресейлік ғалым екендігін дәлелдеу үшін 1896 жылы А. Попов тұңғыш рет толқын арқылы "Генрих Герц" деген телеграмманы жолдады. Әрі ол апатты аймақта қалған балықшылармен байланыс жасап, алғаш рет сымсыз, толқынды пайдалану арқылы хабарласуға болатынын дәлелдегеннен соң ғана оған ашқан жаңалығын өндіріске қолдануға рұқсат берілген.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

22-нұсқа. Зымырандар

Зымырандар Ғарышқа қажетті нәрселердің бәрін жеткізу үшін қолданылады. Бұл ұшу аппаратының жердің тарту күшін жеңіп, ғарыш кемесін жерден ажыратып әкететіндей күші жеткілікті. Зымыран атмосфераның жоғарғы шегіне жеткен кезде кеңістікке тоқтап қалмайды. Керісінше, жүрісі жылдамдайды, себебі жоғарғы кеңістікте зымыранның қозғалысына бөгет жасайтын ауа кедергісі жоқ. Олар жерден радиосигналдардың көмегімен басқарылып отырады және Ғарышқа жүздеген жасанды серіктер мен автомат стансаларын, ғарыш кемелерін жеткізеді. Зымырандар ғарышқа белгілі бір ғарыш алаңынан ұшырылады. Байқоңыр ғарыш айлағы Қызылорда облысы Қармақшы ауданында орналасқан, оның іргесі 1955 жылы қаланды. Ол жерден алғаш рет ғарышқа 1961 жылы 12-сәуірде Ю.Гагарин ұшты.

Планетаарлық зымыранның бірінші жобасын жасаған орыс оқымыстысы Константин Эдуардович Циолковский боды. Алғашқы табыс Кеңестер Одағының үлесіне тиді. 1957 жылдың 4 қазанында орбитаға жердің тұңғыш жасанды серігі Қазақстандағы Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшырылды. Бір жыл өткен соң бұл жетістікті АҚШ қайталады, осыдан кейін ғарышқа көптеген Жерсеріктер ұшырыла бастады.

Жасалған зымырандардың ішіндегі ең ірісі «Сатурн V» зымыраны болды. Оның биіктігі 110 метр. Оның көлемінің көп бөлігі отынмен толтырылған. Ол Американдық ғарыш кемесін айға жеткізді «Титан-3» (АҚШ) және «Восток» (КСРО) тасығыш зымырандары ғарыш кемелерін экипажымен Жер орбитасына жеткізді. «Ариан» зымыраны орбитаға жасанды серіктер мен басқа да аппараттарды жеткізу үшін қолданылады. Көлемдірек «Энергия» тасығыш зымыраны көп қолданылуға арналған «Боран» ғарыш кемесін орбитаға жеткізеді.

Ғарыштық зымырандар бірнеше басқыштан тұрады және әр басқышы қозғалтқыштармен, отын қорымен жабдықталған. Әр басқышы отын қорын жұмсағаннан кейін ажырап қалады,, салмағының жеңілдеуіне қарай зымыранның жылдамдығы артады. Зымыранның сұйық және қатты түріндегі отындары болады. Қатты отын тез жанып, жану барысы байқалмайды. Сұйық отынмен ұшатын зымыранды отынның берілуін реттей отырып, басқаруға болады.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

23-нұсқа. Дыбыс жазудың тарихы

Радиотолқындардың ашылып, ғылыми дәлелденгеніне дейін магниттік және электрлік құбылыстарды сымсыз байланыс жасауда пайдалану дүниежүзілік өнертапқыштарды ойландыратын еді. Бүгінгі дыбыс жазу құралдарының тарихы өте әріден басталады. Байланыс құралдары және оның өркениетті қоғам үшін мәнділігі зор. Кез келген ақпаратты жүйенің маңызды компоненті оның қашықтықтағы тұтынушыға жеткізілуі. Ежелгі дәуірлерде, байланыс құралдары пайда болмаған кездерде де адамдар байланыс жасай алған. Яғни, шапқыншы жіберу арқылы, ауызша немесе жазба ақпараттар алмасу арқылы байланыс жасап отырған. Бір қабылдаушыдан келесі қабылдаушыға жеткізу арқылы акпарат беру-ретрансляцияның белгілері болып табылады. Тіпті біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Грекияда оптикалық телеграф мұнаралары пайдаланылған. Оптикалық телеграфтан кейін қоғамның дамуына орай жедел байланыстың қажет болуы артып, (ғасырдың басында электрлі телеграф дүниеге келді. Оның авторы 1786-1837 жылдары өмір сүрген Павел Львович Шиллинг болды. Ол электрмагнитті телеграфтың негізінде клавиш арқылы басып, әріпті теретін телеграф аппаратын іске қосты. Сөйтіп алғаш рет оның үйінен 10 метрдей жерге он сөзден құралған жеделхат жіберілді. 19-ғасырдың алғашқы жылдарында-ақ физик Порта: «Дыбыстар ешқайда жоғалып кетпейді, қайткенде де оларды сақтауға болады», - деп жазды. Бұл ойды 40 жылдан соң Кеплер, тағы 20 жылдан соң Сиранно де Бержерак дәлелдеді. Олардың замандастары Томас Юнг дыбыстың табиғатын тану жаңалығын ашып, тұңғыш рет камертон құрылысының тербелісін жазды. Одан жетпіс жылдай уақыт өткенде француз ғалымы, физик, химик, ақын Шарль Кро дыбыс жазатын аппарат туралы идеясын ұсынды.

Сымсыз байланыстың тәжірибелерін жасап шығарғандардың бірі - Морзе әліппесінің авторы Саммуэль Морзе еді. Тұңғыш рет дыбыс 1885 жылы американдық жаңалық ашушы Томас Альва Эдиссон деген (патент (465971) өнертапкыштың құралымен жазылған. Ол фонограф деген аппарат ойлап тапқан. Осы жаңалық дүниеге келген күн 1887 жылдың 24 желтоқсаны тарихта механикалық дыбыс жазу дәуірінің басталған күні деп есептелінеді.

Сөздікпен қазақ тіліне аударыңыз.

Әдебиеттер тізімі

1. Басқарудың модельдері мен әдістері. Оқу құралы. З.Қ.Құралбаев

2. Агатаева Б.Б., Артюхин В.В., Шугайып У. Мобильді телекоммуникациялар және цифрлық тарату жүйелері. мамандықтың барлық студенттеріне арналған дәрістер жинағы 5В071900 – Радиотехника, электроника және телекоммуникациялар. – Алматы: АЭжБИ, 2008. – 71 б.

3. А. Ы. Тілембекова Қазақ тілі. Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік көрсеткіштер (радиотехника және байланыс факультетінің студенттері үшін) – Алматы: АЭжБИ, 2003.-38б.

4. Н. Омашев Радиожурналистика: Оқулық,- А: 2005.

5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік.

Радиотехника, электроника және байланыс, 6-том.- Алматы, 2000.

6. Ұ.Қ.Дегембаева, Б.М.Шайхин; Микроэлектроника. Шалаөткізгішті аспаптар мен интегралдық микросұлбалар. Оқу құралы.- Алматы, 2009.

	Мазмұны
1.	Өрістік транзисторларды қолдану ерекшеліктері	4
2.	Pentium микропроцессорының ерекшеліктері	5
3.	Жартылай өткізгіштің электр тогын өткізу қасиеті	6
4.	20 RISC Процессорлар. Power PC микропроцессоры	7
5.	Басқару жүйелері және олардың функциялары	8
6.	Ақпараттық жүйелердің түрлері мен негізгі сипаттамалары	9
7.	Микроэлектроника	10
8.	Оптоэлектроника	11
9.	Наноэлектроника - XXI ғасырдағы информациялық жүйенің негізі	12
10.	Шалаөткізгіштік кұрылымдардың модельдері	13
11.	Фотокедергілер	14
12.	Мобильді байланыс	15
13.	Территориалды-жиіліктік жоспарлау	16
14.	Басқару теориясы	17
15.	Математикалық модель туралы түсінік	18
16.	Интегралдық микросхемалардың түрлері және жасалу технологиясы	19
17	Жартылайөткізгіштік микросхеманың элементтерін қалыптастыру	20
18.	GSM базалық станциялар жүйесі	21
19.	Радиобайланыс	22
20	Тасушы желілер	23
21	Электрмагниттік дыбыс жазу	24
22	Зымырандар	25
23	Дыбыс жазудың тарихы	26
24	Әдебиеттер тізімі	28