АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

 

                                         

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Техникалық әдебиеттерді аудару

(сырттай оқу факультетінің студенттеріне арналған бағдарлама, әдістемелік нұсқау және бақылау тапсырмалары) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2006

ҚҰРАСТЫРУШЫ: М.М.Төлеуп. Қазақ тілі. Техникалық әдебиеттерді аудару (барлық мамандықтың студенттеріне арналған әдістемелік нұсқау). – Алматы: АЭжБИ, 2006.-40б.

 

 

 

Әдістемелік нұсқау бакалаврларға арналған бағдарлама бойынша жаңа пән – техникалық әдебиеттерді аудару пәні бойынша барлық мамандықтар бағытында дайындалатын студенттерге арналып құрастырылды.

Көрсеткіште техникалық мәтіндерді аудару дағдысын қалыптастыру үшін қажет біліктіліктерді: сөздің негізін ажырата білу, сөздердің дұрыс баламасын табу, сөздің қандай формада тұрғанын анықтай білу, сөйлемдердегі сөз тәртібі, сөйлемнің қандай мағына беріп тұрғанын, анықтай білу  дамытуға арналған тапсырмалар беріледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пікір беруші: фил. ғыл. канд. Г.М.Чумбалова.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының 2006 жылғы жоспары бойынша басылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

                              Ó Алматы энергетика және байланыс институты, 2006ж.

                              

Алғы сөз

 

 

Әдістемелік көрсеткіш жаңа білім беру концепциясына сәйкес бакалаврларға арналып жасалған типтік бағдарламаға негізделіп және қазіргі қазақ тілін оқыту мәселесінің алға басып келе жатқан кезеңінде кәсіби біліктіліктің негізгі критерийлерінің бірі ретінде мемлекеттік тілді   меңгеру танылған жағдайын ескере отырып  дайындалды.

Әдістемелік көрсеткіш қазақ тілін мектеп бағдарламасы көлемінде меңгерген, қазақ тілінің негізгі грамматикалық категорияларымен таныс,  оқу, жазу, түсіну, сөйлеу біліктіліктеріне белгілі бір деңгейде ие студенттерге арналған.

Әдістемелік көрсеткіште студенттердің болашақ мамандығына сәйкес техникалық мәтіндер келтірілген. Алдымен мәтіннің сөздігі, мәтін алды тапсырмалар, содан кейін мәтіннің өзін аударуға тапсырмалар берілген.  

Грамматикалық категориялар бөлек берілмей, студенттердің мектеп бағдарламасы бойынша бұл жөнінен білімдері бар екенін ескеріп, тек қайталау, бекіту мақсатында мәтін контексінде берілген. Студенттердің мамандықтарына негізделген мәтіндер және сол мәтіндермен байланыста берілген грамматикалық жаттығулар мен тапсырмалар студенттерге техникалық мәтіндерді қиналмай аударуға септігін тигізеді.

 

 

 

 «Техникалық әдебиеттерді аудару» пәнінің бағдарламасы:

 

а) аудиторияда жұмыс жасауға арналған тақырыптар (18 сағат):

 

 1) 1-тақырып /4 сағат/. Кіріспе. «Аударма» туралы түсінік. Жолма жол аудару және мағыналық аудару. Сөздікпен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру. Қазақ және орыс тілдері сөйлемдеріндегі сөздердің, сөйлем мүшелерінің орын тәртібін салыстыру;

 

2) 2-тақырып /2 сағат/.  Мамандықтың терминологиялық өрісі. Терминдерді аудару:  калькілеу арқылы аудару; негіз сөзді сол күйінде қалдырып, сын есімнің (-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті, -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік)  жұрнақтарын қосып аудару; изафеттік тіркес арқылы аудару;

 

         3) 3-тақырып /6 сағат/. Сөздікпен жұмыс жасауды жеңілдетудің негізгі тәсілі - сөздің негізін ажырата білу. Синонимдер мен антонимдер. Техникалық мәтіндерде қолданылатын етістік шақтары. Күрделі анықтауыштық тіркестерді аудару (технологиялық әдістермен жасалған диод сапасы; подшипниктердегі үйкеліске жұмсалатын бөлшектер);

 

       4) 4-тақырып /4 сағат/. Неологизмдер.  Фразеологиялық тіркестер (кең өріс ала алмады; көз жеткізуге болады; назару аудару; алдына қойылатын негізгі талап; электроникаға жол салды). Көсемшелік оралымдарды аудару (энергияның сақталу және түрлену заңын еске ала отырып; тұңғыш рет тәжірибе жүзінде пайдаланып);

 

5-тақырып /2 сағат/ Күрделі етістіктерді аудару (шығарылып тасталынады, тесіп өтетіндей ету; етіп жасалынады).

 

б) қашықтан оқытуға арналған тақырыптар:

 

1) 1-тақырып /4 сағат/. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді аудару (Жартылай өткізгіштік диод сұлбаларда жебе белгісіне ұқсас үшбұрышпен белгіленіп, оның бағыты токтың өту бағытын көрсетеді. Машинаның ЭКҚ немесе кернеуі магниттік индукциямен анықталып, ал қайыра магниттелу жиілігі  якорьдің айналу жиілігіне тәуелді болады);

 

2) 2-тақырып /4 сағат/.  Шартты мағыналы сөйлемдерді аудару (Егер электр тогы өтіп тұрған өткізгішті магнит өрісіне кіргізсек, онда өткізгіш белгілі бағытта қозғалады. Коллектор мен коллектор тогын шығыс жолы мен шығыс тогы деп алсақ, Ік-нің Іб-ге тәуелді өзгеруін күшейтілген түрде аламыз. Егер өткізгіш магнит сызықтарын бойлай орналасса, онда F нөлге тең болады, себебі α=0);

 

          3) 3-тақырып /4 сағат/. Мезгіл мағыналы сөйлемдерді аудару (біздің ғасырымыздың ортасына дейін; өткен ғасырдың екінші жартысында; якорь магнит өрісінде айналғанда);

 

4) 4-тақырып / 2 сағат/. Себеп мағыналы сөйлемдерді аудару (ЭҚК-нің мәні үлкен болады, өйткені оның активтік жақтарының ЭҚК-тері бір-бірімен қосылады. Өткізгіштің оң жағындағы магнит өрістері бірдей бағытты болғандықтан қосылады, ал сол жақтағылары әр түрлі бағытта болғандықтан бірімен-бірі жартылай жойылады).

 

 

1 Жартылай өткізгіштік диод

 

1.1 Жаңа сөздер:

өткізгіш - проводник

жартылай өткізгіш – полупроводник

күкірт – сера

қорғасын – свинец

нүкте – точка

құбылыс – явление

тәжірибе – опыт, эксперимент

өндіріс – производство

буын – поколение

қарапайым -  простой

тегеурін – напор

сұлба – схема

жебе – стрела лука

үшбұрыш – треугольник

шексіздік – бесконечность

ұмтылу – стремиться, устремляться

 

1.2 Сөздердің негізін ажыратыңыз, сөздіктен тауып, қосымшасымен  бірге аударыңыз.

 

Бағытта

түйісу

нүктесінде

жасалған

тобының

ғасырымыздың

басталды

жебе белгісіне

төмендігінде

ток өткізетін

теріс болса

тербеліп

 

1.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Бір бағытта ғана ток өткізетін аспап; өткен ғасырдың екінші жартысында басталды; түйісу нүктесінде болатын құбылыстарды түсіндіру; вентильдік қасиеті бар қазіргі Шотки-диодтары тобының бірінші өкілі; бұл диодтардың өндірісте кең пайдаланылуы; жартылай өткізгіштік электронды аспаттардың негізгі буыны; біздің ғасырымыздың ортасына дейін кең өріс ала алмады; қарапайым да, төменгі сатылы технологиялық әдістермен жасалған диод; жебе белгісіне ұқсас үшбұрыш; егер анод пен катод арасындағы кернеу оң болса.

 

1.4 Мәтінді аударыңыз.

 

Диод – екі электродты, бір бағытта ғана ток өткізетін аспап. Жартылай өткізгіштік диодтың дамуы өткен ғасырдың екінші жартысында басталды. Оған неміс ғалымы Браунның 1874 жылы металл мен күкіртті қорғасынның түйісу нүктесінде болатын құбылыстарды түсіндіру үшін жасаған тәжірибесі себеп болды. Зерттей келгенде, аталған түйісу қабаты бір бағытта ғана ток өткізетін вентильдік қасиеті бар қазіргі Шотки-диодтары тобының бірінші өкілі болып шықты. Әйтсе де, бұл диодтардың өндірісте кең пайдаланылуы жартылай өткізгіштік электронды аспаптардың негізгі буыны – транзистордың ашылуын күткендей, біздің ғасырымыздың ортасына дейін кең өріс ала алмады. Оның себебі сол кездердегі қарапайым да, төменгі сатылы технологиялық әдістермен жасалған диод сапасының төмендігінде және олардың электрвакуумдық диод «тегеурініне» төтеп бере алмауында.

Жартылай өткізгіштік диод сұлбаларда жебе белгісіне ұқсас үшбұрышпен белгіленіп, оның бағыты токтың өту бағытын көрсетеді. Үшбұрыштың үш жағы катод (К), сырт жағы анод (А) деп аталады. Ток әрқашанда анодтан катодқа қарай ағады. Шын мәнінде, диодтың біржақтылық (вентильдік) вольтамперлік сипаттамасы мынадай: егер анод пен катод арасындағы кернеу оң болса, ток шексіздікке, ал теріс болса, нөлге ұмтылады, яғни 

Ua > 0 болса, онда I ∞;

ал егер

Ua ≤ 0 болса, онда І = 0.

 

 

2 Электр станциялары. Жалпы мәліметтер

 

2.1 Жаңа сөздер:

нарықтық – рыночный

құрылым – структура

өзгеру – меняться

басқару – управлять, управление

жекешелендіру – приватизация

ықтимал – возможно

мұқтаждық – нужда, потребность

тұтынушы – потребитель

қуат, қуаттылық - мощность

мөлшер – размер, объем, количество

қамтамасыз ету – обеспечивать

біріктіру – объединить

сарқырама – водопад

 

2.2 Сұрақ қоя отырып, тіркестердегі сөздердің септігін анықтаңыз.

 

Қазақстан энергетикасын басқару

электр энергиясының фабрикалары

жабдықтармен жұмыс істеу

нарықтық экономикаға байланысты

әр түрлі уақыт мезгілінде

электр энергиясымен қамтамасыз ету

халық шаруашылығында

энергетикалық жүйелерге

ұсақ бөлшектерге ыдырап

тұтынушыны

 

2.3 Сөз тіркестерін аударыңыз

 

Нарықтық экономикаға байланысты бірнеше рет өзгерді; еліміздің энергетикасын халық шаруашылығында, тұрмыста тиімді пайдалану мақсатында; әр түрлі уақыт мезгілінде тұтынушылар қолданатын электр энергиясы; электр энергиясына деген мұқтаждық; станоктарды, пештерді, жарықты токка қосады не болмаса ажыратады; ал осыған орай электр станцияларының қуаттылығы да өзгеріп отырады; тұтынушылар қаншалықты көп болса; электр станцияларының жүктемесі соншалықты аз мөлшерде тербеліп; электр энергиясының басқа энергия түрлерімен салыстырғанда; біртұтас жүйелерде жұмыс істейтін энергетикалық жүйелерге біріктіреді; электр станцияларын салатын жерді таңдап алуда.

 

 

2.4 Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

 

Қазіргі кезге дейін Қазақстан энергетикасын басқару құрылымы нарықтық экономикаға байланысты бірнеше рет өзгерді. Айталық, “KEGOC” АҚ  (14.07.97 құрылды) Қазақстан электр желілерін (110-1150 кВ) басқарады. Бірнеше электр станциялары жекешелендірілді. Мысалы, Екібастұз ГРЭС-2, Қарағанды ГРЭС-2, Қарағанды ЖЭО-2, Тараз ГРЭС және т.б. Алдағы уақытта да еліміздің энергетикасын халық шаруашылығында, тұрмыста тиімді пайдалану мақсатында оның құрылымының өзгеруі ықтимал.

Электр станциялары электр энергиясының фабрикалары болып табылады, бірақ оның ерекшелігі - электр станцияларының өнімдерін жинауға болмайтындығында.

Электр станциялары әр түрлі уақыт мезгілінде тұтынушылар қолданатын электр энергиясын өндіреді, электр энергиясына деген мұқтаждық уақыт өткен сайын өзгеріп отырады (зауыттарды, станоктарды, пештерді, жарықты токка қосып не болмаса ажыратады, электр  көліктерін – трамвай, троллейбус, метро,  электр пойыздарын жүргізеді не болмаса тоқтатады), электр станцияларында да электр энергиясының өндірілуі, ал осыған орай электр станцияларының қуаттылығы да өзгеріп отырады.

Кез келген тұтынушыны электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін электр станцияларының өзінің белгілі бір қоры болуы керек.

Тұтынушылар қаншалықты көп болса, электр станцияларының жүктемесі соншалықты аз мөлшерде тербеліп, электр станцияларының жабдықтармен жұмыс істеуі соғұрлым жеңілденеді. Міне, сондықтан да көбінесе ірі электр станцияларын салады немесе оларды біртұтас жүйелерде жұмыс істейтін энергетикалық жүйелерге біріктіреді.

Электр энергиясының басқа энергия түрлерімен салыстырғанда, бірқатар артықшылықтары бар: ұсақ бөлшектерге ыдырап, тұтынушылардың мұқтаждарына байланысты ватт үлесі қуатынан (өте кішкентай шамдар) ондаған және жүздеген мегаватқа (рудатермиялық пештер, прокат стандары, электролиз ванналары және басқалары) дейін өзгере алады. Электр энергиясының тағы бір ерекшелігі – оны кез келген қашықтыққа беру мүмкіндігі.

Электр станцияларын салатын жерді таңдап алуда алғашқы энергияның бастапқы көздерінің немесе механикалық энергия көздерінің (өзен суының тасқыны, сарқырама, асу т.б.) болуына назар аударған жөн. Отынның толып жатқан түрлері болуымен қатар жылу электр станцияларының жұмысы сумен жабдықталуы қажет және  көлік,  тұрмыстық немесе технологиялық жылу болу керек. Мұның бәрі электр станцияларының тұратын орнын белгілейді және осының бәрі салынатын станциялардың өнеркәсіп пен өндірістің дамуына, тұрмыс жағдайының жақсаруына тигізетін әсерінің орасан зор екендігін көрсетеді.

 

 

3 Электр хабарларын күшейту. Электрондық күшейткіштер

 

3.1 Жаңа сөздер:

күшейткіш – усилитель

сақталу  - сохранение

түрлену - преобразование

үздіксіз – непрерывный

тұрғысынан қарағанда – с точки зрения

арналу – предназначаться

энергия көзі – источник энергии

тұрақты ток – постоянный ток

түзеткіш – коллектор

тұрақтандырғыш - стабилизатор

 

3.2 Етістіктің қандай формада тұрғанын  (шақ формасы, есімше, көсемше, тұйық етістік) анықтаңыз.

 

Күшейтуге

арналған

басқаруымен

тұрақты болуын

қамтамасыз етеді

жасалынған

түрлену заңын еске ала отырып

дәл қайталап беру

құрайды

қарастыратын

 

3.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Энергия көзін пайдаланып; электр сигналдарын күшейтуге арналған; энергияның сақталу және түрлену заңын еске ала отырып; оның күшейтілген түріне айналдырады; электрондық күшейткіштердің алдына қойылатын негізгі талап; сигнал көзі тұрғысынан қарағанда; энергия көзі тұрғысынан – тек түрлендіру ғана; күшейткіштердің жұмыс істеу жолдарын толық қарастыратын болсақ; жұмыс істеу принципін толық ұғыну үшін; тұрақтандырғыштар осы энергия көзінің сапалы да тұрақты болуын қамтамасыз етеді.

 

3.4 Мәтінді аударыңыз.

 

Электрондық күшейткіштер электр сигналдарын күшейтуге арналған; олар энергия көзін пайдаланып, берілген аз шамалы сигналды оның күшейтілген түріне айналдырады.

Электрондық күшейткіштер – үздіксіз негіздегі электрондық сұлбалардың ең үлкен бір тобын құрайды. Энергияның сақталу және түрлену заңын еске ала отырып, «күшейткіш» деген сөздің  өзін кейде ұтымсыздау  деп айтуға болады. Өйткені электрондық күшейткіштердің алдына қойылатын негізгі талап – берілген аз шамалы сигналдың басқаруымен белгілі бір тұрақты ток көзінің энергиясын басқару сигналының түріне күшейтілген түрде дәл қайталап беру. Сигнал көзі тұрғысынан қарағанда бұл шынында да күшейту болғанымен, энергия көзі тұрғысынан – тек түрлендіру ғана. Өткен бөлімдерде айтылған түзеткіштер, тұрақтандырғыштар осы энергия көзінің сапалы да тұрақты болуын қамтамасыз етеді.

Күшейткіштердің жұмыс істеу жолдарын толық қарастыратын болсақ, онда олардың көпшілігінің интегралды түрде жасалатынын көреміз. Дегенмен, жұмыс істеу принципін толық ұғыну үшін олардың жеке транзистор негізінде жасалынған бір каскадты түріне арнайы тоқталып өткен жөн.

 

 

4 Магниттік индукция

 

4.1 Жаңа сөздер:

өткізгіш – проводник

қозғалыс – движение

магнит өрісі – магнитное поле

өзара әрекеттесу – взаимодействие

тәуелді – зависит

сол қол – левая рука

тұжырымдау – формулировать

шама – величина

тесіп өту – пронизывать

нүкте – точка

 

4.2 Анықтауыштық тіркестер мен оралымдарды аударыңыз.

 

Егер электр тогы өтіп тұрған өткізгішті; магнит өрісі мен ток жүруінен пайда болған өріс; өткізгіштің оң жағындағы магнит өрістері; оның айналасындағы магнит сызықтары; сол қол ережесі; магнит өрісіндегі тогы бар өткізгішке әсер ететін күш; тогы бар өткізгіш.

 

4.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Электр тогы өтіп тұрған өткізгішті; өткізгіштің өзара әрекеттесуі нәтижесінде; магнит өрісі мен тогы бар өткізгіш; өткізгіштің қозғалыс бағыты өткізгіштегі токтың бағытына тәуелді; өрістің магнит сызықтарының бағытына; магнит өрісі мен ток жүруінен пайда болған өріс; магнит өрісі мен ток жүруінен пайда болған өрістің өзара әрекеттесуінен; өткізгіштің оң жағындағы магнит өрістері бірдей бағытты болғандықтан; өткізгішке оң жағынан үлкен, сол жағынан кіші күш әсер етеді; өткізгіштің қозғалу бағыты да өзгереді; магнит сызықтары алақанымызды тесіп өтетіндей етіп; жазылған бас бармағымыз өткізгіштің қозғалу бағытын көрсетеді; тогы бар өткізгішке осы өрістің әсер ету күшінің шамасына қарап  айтуға болады.

 

4.4 Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

 

Егер электр тогы өтіп тұрған өткізгішті магниттің магнит өрісіне кіргізсек, онда магнит өрісі мен тогы бар өткізгіштің өзара әрекеттесуі нәтижесінде өткізгіш белгілі бағытта қозғалады. Өткізгіштің қозғалыс бағыты өткізгіштегі токтың бағытына және өрістің магнит сызықтарының бағытына тәуелді болады.

Магнит өрісі мен ток жүруінен пайда болған өрістің өзара әрекеттесуінен қорытынды магнит өрісі пайда болады. Өткізгіштің оң жағындағы магнит өрістері бірдей бағытты болғандықтан қосылады, ал сол жақтағылары әр түрлі бағытта болғандықтан бірімен-бірі жартылай жойылады. Сол себептен өткізгішке оң жағынан үлкен, сол жағынан кіші күш әсер етеді. Өткізгіштегі токтың бағытының өзгеруі оның айналасындағы магнит сызықтарының бағытын өзгертеді, осы себептен өткізгіштің қозғалу бағыты да өзгереді.

Магнит өрісіндегі өткізгіштің қозғалу бағытын анықтау үшін сол қол ережесін пайдалануға болады, ол былай тұжырымдалады: магнит сызықтары алақанымызды тесіп өтетіндей етіп сол қолымызды жайып ұстасақ, ал қосылған төрт саусағымыз өткізгіштегі токтың бағытын көрсетіп тұрса, онда жазылған бас бармағымыз өткізгіштің қозғалу бағытын көрсетеді.

Магнит өрісіндегі тогы бар өткізгішке әсер ететін күш өткізгіштен өтіп тұрған токка және магнит өрісінің интенсивтілігіне тәуелді болады.. Магнит өрісінің интенсивтілігі магниттік индукция В-мен сипатталады. Магниттік индукцияның өлшемі ретінде тесла (Тл=В· с/м²) алынады.

Магниттік индукция туралы магнит өрісінде орналасқан тогы бар өткізгішке осы өрістің әсер ету күшінің шамасына қарап  айтуға болады. Егер біркелкі магнит өрісінде магнит сызықтарына перпендикуляр орналасқан, ұзындығы 1 м және 1 А ток өтіп тұрған өткізгішке 1 Н(ньютон) күш әрекет етсе, онда осындай өрістің магнит индукциясы 1 Тл-ға тең. Магниттік индукция векторлық шама болып табылады, оның бағыты магнит сызықтарының бағытымен бағыттас, сонымен қатар өрістің әрбір нүктесінде магниттік индукцияның векторы магнит сызыққа жанама бойымен бағытталады. Магнит өрісіндегі ток өтіп тұрған өткізгішке әсер ететін күш F магниттік индукция B-ға, өткізгіштегі ток I-ге және өткізгіш ұзындығы l-ге пропорционал, яғни F=Bil болады. Бұл формула тогы бар өткізгіш біркелкі магнит өрісінің магнит сызықтарына перпендикуляр орналасқан жағдайда ғана дұрыс болады. Егер тогы бар өткізгіш магнит өрісінің ішінде магнит сызықтарына қарағанда қандай болмасын α бұрыш жасап тұрса, онда ө Магнит өрісіндегі тогы бар өткізгішке әсер ететін күш мынадай болады: F=Bil sin α.

Егер өткізгіш магнит сызықтарын бойлай орналасса, онда F нөлге тең болады, себебі α=0.

 

 

5 Бір каскадты транзисторлық күшейткіштің жұмыс атқару принципі

 

5.1 Жаңа сөздер:

қасиет – свойство

айырмашылық – разница

байланысты – зависит

әлдеқайда – намного

тәуелді өзгеру – зависимое изменение

кедергі – сопротивление

қуат – мощность

ауыстырып қосқыш кілт – переключатель

қалып - состояние

 

5.2 Көсемшелі тіркестерді аударып, олардың құрылымына назар аударыңыз.

 

Қосымша кедергі  жалғай отырып; база тогын кіріс тогы деп алып; оның жұмыс істеу тәртібіне сәйкес келіп; транзисторды ауыстырып қосқыш кілтке балап; транзистордың жұмыс атқару нүктесі абсцисса осінің бойына орналасып.

 

5.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Бір каскадты транзисторлық күшейткіш; транзистордың сигнал күшейту қасиеті; база тогынан әлдеқайда көп; база тогын кіріс тогы деп алып; тәуелді өзгеруін күшейтілген түрде аламыз; шығыс тогы деп алсақ; ток күшейту құрылғысы; коллектор тізбегіне қосымша кедергі  жалғай отырып; кернеудің күшейтілген түрін алуымызға болады; «транзистордың кернеу күшейту» қасиеті; кернеу мен ток қатар күшейтілген кезде; оның ортақ эмиттерлі ОЭ сұлбасының; шығыс сипаттамасы негізінде түсіндіруге болады; өткен тарауларда қаралған транзисторлар сипаттамалары; осы сипаттаманы түсіндіру үшін; транзисторды ауыстырып қосқыш кілтке балап.

 

5.4            Мәтінді аударыңыз.

 

Транзистордың сигнал күшейту қасиеті оның токтарының айырмашылығына байланысты. Мысалы, эмиттер (Іэ) мен коллектор (ІК) токтарының база тогынан (Іб) әлдеқайда көп екені белгілі. Олай болса, база жолын кіріс жолы деп, база тогын кіріс тогы деп алып, коллектор мен коллектор тогын шығыс жолы мен шығыс тогы деп алсақ, Ік-нің Іб-ге тәуелді өзгеруін күшейтілген түрде аламыз. Байқап отырсақ, биополяр транзисторы ток күшейту құрылғысы екен. Дегенмен, коллектор тізбегіне қосымша кедергі  жалғай отырып, сол кедергінің бойынан кернеудің де күшейтілген түрін алуымызға болады. Міне, бұл  - «транзистордың кернеу күшейту» қасиеті . Ал кернеу мен ток қатар күшейтілген кезде  қуаттың да мейлінше көп болатыны белгілі.

Транзистордың сигнал күшейту қасиетін оның ортақ эмиттерлі ОЭ сұлбасының шығыс сипаттамасы негізінде түсіндіруге болады. Өткен тарауларда қаралған транзисторлар сипаттамалары статикалық сипаттама деп аталады, ол транзистордың жүктемесі қосылмаған қалпын суреттейді. Транзистордың динамикалық сипаттамасы оның жұмыс істеу тәртібіне сәйкес келіп, оның жүктемесінің әсерін көрсетеді. Осы сипаттаманы түсіндіру үшін транзисторды ауыстырып қосқыш кілтке балап, оның толық ашық немесе толық жабық күйін зерттейік. Мысалы,  транзистор толық жабық, яғни ток өткізбейді делік. Онда транзистор эвиваленті – кілт ажыратылған  жағдайда тұрады да, коллектор кедергісінен ток жүрмейді, демек онда кернеу де болмайды. Олай болса, энергия көзінің электр қозғаушы күші толығымен транзистордың өзіне түседі. Осы жағдайда транзистордың жұмыс атқару нүктесі абсцисса осінің бойына орналасып, кернеу шамасы Uk = Ek болады.

 

5.5 Жақшаның ішіндегі сөздерді аударып, сөйлемдерді толықтырыңыз.

 

Браунның 1874 жылы металл мен күкіртті қорғасынның түйісу (в точках) болатын құбылыстарды (объяснение) үшін жасаған (опыт) себеп болды. (Полупроводниковый)  диодтың дамуы өткен ғасырдың екінші (половине) басталды. Жартылай өткізгіштік диод (в схемах) жебе белгісіне ұқсас (треугольником) белгіленіп, оның бағыты токтың өту бағытын (показывает). Біздің ғасырымыздың ортасына дейін кең өріс (не смог получить).  (Простейший) да, төменгі сатылы технологиялық әдістермен жасалған диод (качество) төмен болды.

 

 

6 Тұрақты ток машиналарындағы шығындар және олардың ПӘК-і

 

6.1 Жаңа сөздер:

тұрақты ток – постоянный ток

құраушы -  составляющий

шығын – потеря

өзекше – сердечник

құйынды ток – вихревой ток

қайыра магниттелу – повторное намагничивание

ЭҚК (электр қозғаушы күш) – ЭДС

орам – обмотка

түйіспе – контакт, точка соединения

жүктеме – нагрузка

үйкеліс – трение

 

6.2 Мезгіл мағыналы тіркестерді аударыңыз.

 

Тұрақты ток машиналарының жұмыс істеуі кезінде

машина якорьі айналғанда

якорь магнит өрісінде айналғанда

 

6.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Тұрақты ток машиналарының жұмыс істеуі кезінде; бірінші құраушысына; якорь өзекшелерінде пайда болатын құйынды ток; машина якорьі айналғанда; қайыра магниттелу процесіне; гистерезис шығыны деп аталатын қуат; якорь өзекшесінің қайыра магниттелу жиілігіне тәуелді; щеткалардың коллектормен үйкелісіне кететін шығындар; генератор режимінде жұмыс жасайтын машина; қайыра магниттелу жиілігі якорьдің айналу жиілігіне тәуелді; генератор қысқышындағы кернеу.

 

6.4 Мәтінді аударыңыз.

 

Тұрақты ток машиналарының жұмыс істеуі кезінде үш құраушыдан тұратын энергия шығыны болады.

Шығынның бірінші құраушысына болаттағы шығын Рбол жатады. Ол якорь өзекшелерінде пайда болатын құйынды ток пен гистерезистік (қайыра магниттелу) шығындардан тұрады. Машина якорьі айналғанда оның өзекшесінің болаты үздіксіз қайыра магниттеледі. Қайыра магниттелу процесіне гистерезис шығыны деп аталатын қуат жұмсалынады. Сонымен қатар, якорь магнит өрісінде айналғанда оның өзекшесінде құйынды токтар индукцияланады. Гистерезис пен құйынды токтар шығындарын болаттағы шығындар деп атайды. Олар жылуға айналып, якорь өзекшесін қыздырады.

Болаттағы шығындар магниттік индукция мен якорь өзекшесінің қайыра магниттелу жиілігіне тәуелді болады. Машинаның ЭКҚ немесе кернеуі магниттік индукциямен анықталып, ал қайыра магниттелу жиілігі якорьдің айналу жиілігіне тәуелді болады.

Шығынның екінші құраушысына мыстағы шығындар Рор жатады. Мыстағы шығындар деп қоздыру орамасының сымдары мен якорь орамасының сымдарын олар арқылы жүретін токтар қыздыруға жұмсайтын энергияны айтады.

Якорь орамасындағы және щеткалар түйіспелеріндегі шығындар якорь тогына тәуелді, яғни тұрақты болмайды – жүктеме өзгергенде - өзгереді.

Шығынының үшінші құраушысына механикалық шығындар – Рмех жатады. Оларға подшипниктердегі үйкеліске жұмсалатын, айналатын бөлшектердің ауамен және щеткалардың коллектормен үйкелісіне кететін шығындар жатады. Бұл шығындар машина якорінің айналу жиілігіне тәуелді болады. Сондықтан механикалық шығындар жүктемеге байланысты болмай, тұрақты болады.

Машинаның пайызбен есептелген ПӘК-і η21·100%, мұндағы Р2  - пайдалы қуат; Р1 – машина тұтынатын қуат.

Генератор режимінде жұмыс жасайтын машинаның пайдалы қуаты Р2=UI, мұндағы U - генератор қысқышындағы кернеу; I-жүктемедегі ток.

 

 

6.5 Мәтінді аударыңыз

 

Сумен жұмыс істейтін компьютер

 

Болашақ – биологиялық технологиялардың еншісінде. Келешекте техникалық құралдардың жұмыс принциптері ауа мен судың қасиеттеріне арқа сүйейтінін уақыт ағымы айғақтап келеді. Жақында Массачусетс технологиялық университетінің (АҚШ) студенттері сумен жұмыс істейтін компьютердің үлгісін көрсетті. Ол компьютердің алгоритмдік процестері электрондардың қозғалысымен емес, судың ағысымен жүзеге асырылады. Су компьютері әзірге қарапайым есептер мен логикалық операцияларды орындай алады.                                                                    

                                                                                        («Зерде» журналынан)

 

 

 

7 Радиотарату құрылғылары

 

7.1 Жаңа сөздер:

қалыптастыру – формировать, модулировать

хабар заңы - закон сообщения

жүзеге асыру  - осуществлять

талшық – волокно

қуат – мощность

кілттік – ключевой

сырттан қоздырылатын генератор – генератор с внешним возбуждением

жиілік – частота

алқап – диапазон

кедергі – сопротивление

кем кернелген – недонапряженный

артық кернелген – перенапряженный

берілген генерацияланатын қуат - заданная генерируемая мощность

пайдалы әсер коэффициенті (ПЭК) – коэффициент полезного действия

(КПД)

шығын – потеря, затрата

аралық жиілік – промежуточная частота

ауыстырып қосу – переключение

сезімталдық – чувствительность

бір бүйірлік жолақ – одно боковая полоса

 

7.2 Анықтауыштық тіркестерді аударыңыз, олардың неден (сын есімнен, есімшеден) жасалып тұрғанын айтыңыз.

 

Радиосигналды генерациялайтын және қалыптастыратын құрылғылар

талшықты-оптикалық  байланыс желілері

қазіргі заманғы электрондық шамдар

төменірек кернеу

аса жоғары жиілікті транзисторлар

артық кернелген кәдімгі генератор

мұндай режим

берілген генерацияланатын қуат

кілттік режим

салыстырмалы төмен жиілік

шетелдік және отандық ғалымдар

ортақ методология

 

7.3 Сөз тіркестерін аударыңыз

 

Хабар заңына сәйкес; қазіргі заманғы электрондық шамдарды қолдану арқылы; төменірек кернеуді қолдануға мүмкіндік береді; жоғары жиілікті тербелістерді транзисторлардың көмегімен генерациялайды; мұндай генераторлардағы транзисторлардың кедергісі өте кең аралықта өзгереді; кем кернелген және артық кернелген кәдімгі генераторлар; жиілік артқан сайын кілттік қасиеттері біртіндеп  азаяды; радиотарату құрылғыларының теориясында қалыптасқан ортақ методологияға сүйене отырып; берілген генерацияланатын қуатта транзисторлардағы шығын жоқтың қасында; 100...200 МГц-тен жоғары жиіліктерде кілттік режим мүлде жүзеге асырылмайды.

 

7.4               Мәтінді аударыңыз.

 

Радиотарату құрылғылары – радиосигналды генерациялайтын және қалыптастыратын құрылғылар. Сигналды қалыптастыру (модуляция) хабар заңына сәйкес жүзеге асырылады.

Болашақта радиотарату құрылғыларының дамуы екі бағытта, яғни жиілік диапазоны жағынан – талшықты-оптикалық  байланыс желілерін, элементтік базасы жағынан – жартылай өткізгішті транзисторларды, Ганн диодтары мен қазіргі заманғы электрондық шамдарды қолдану арқылы жүзеге асырылмақ.

Радиотарату құрылғыларын жетілдіру транзисторларды жасаумен тікелей байланысты. Транзисторлық радиотарату құрылғыларын пайдалану арзандау,  транзисторларды пайдалану төменірек кернеуді қолдануға мүмкіндік береді және оны қыздырудың қажеті жоқ.

Қазіргі уақытта аса жоғары жиілікті транзисторлар мен аспаптар кеңінен пайдаланылуда.

Қазіргі радиотехникалық аппаратурада қуаты 10 кВт-қа дейінгі жоғары жиілікті тербелістерді транзисторлардың көмегімен генерациялайды. Жеткілікті деңгейде қоздырылған жағдайда мұндай генераторлардағы транзисторлардың кедергісі өте кең аралықта, тіпті нөлден шексіздікке дейін өзгереді. Генератордың мұндай режимі  «кілттік» деп аталады. Кілттік режимдегі транзисторлық генератор кем кернелген және артық кернелген кәдімгі генераторлардан  жоғары ПӘК-імен және сенімділігімен ерекшеленеді, себебі берілген генерацияланатын қуатта транзисторлардағы шығын жоқтың қасында. Мұнда транзистордың көрсеткіштері  генерацияланатын қуатқа аз әсер етеді, сондықтан генераторды өндірісте жұмысқа дайындау жеңілденіп, температураның және қоздыру кернеуінің өзгеруіне деген сезімталдығы кемиді. Алайда, кілттік генераторлардың артықшылықтары транзистордағы процестердің инерттілігі әсер етпейтін салыстырмалы төмен жиіліктерде айқындалады. Жиілік артқан сайын кілттік қасиеттері біртіндеп  азаяды да, 100...200 МГц-тен жоғары жиіліктерде кілттік режим мүлде жүзеге асырылмайды. Осылайша, кілттік режимді әлі де қолдануға болатын  аралық жиіліктердің үлкен алқабы бар, дегенмен де  ауыстырып қосу процестерінің инерттілігін ескеру қажет.

Гармоникалық тербелістердің транзисторлық генераторларын жобалау және оның теориясы мәселелеріне шетелдік және отандық ғалымдардың көптеген еңбектері арналған. Бұл оқу құралында сырттан қоздырылатын генераторлардың теориясы және оның әр түрлі сұлбаларын есептеу жолдары қарастырылған.   Радиотарату құрылғыларының теориясында қалыптасқан ортақ методологияға сүйене отырып, жүктемелік және модуляциялық сипаттамаларды қоса, генератор сипаттамасының кешені қарастырылады. Сонымен қатар, қуатты каскадтары кілттік режимде жұмыс істейтін таратқыштарды құру мәселелері талқыланады. Мұнда кілттік режимдерді пайдалану ерекше тиімді болып табылатын бір бүйірлік жолақта істейтін байланыс жүйелеріне  айрықша көңіл бөлінген.

 

 

7.5  Үзіндіні аударыңыз.

 

Если в магнитном поле постоянного магнита или электромагнита поместить проводник и под действием какой-либо силы перемещать его, то в нем возникает ЭДС. При подключении этого проводника к какому-либо приемнику энергии в замкнутой цепи под воздействием ЭДС будет протекать ток.

 

 

8 Коллекторлы әмбебап  қозғалтқыштар.

 

8.1 Жаңа сөздер:

әмбебап – универсальный

айналдырушы – вращающий

күш – момент

ағын – поток

ширек – четверть

ығысу  бұрышы – угол смещения

теңгергіш – уравнительный, успокоительный, компенсационный

қарсы бағытталған – встречно направлено

септігін тигізу – содействовать

 

8.2 Сөздердің қандай септікте тұрғанын, анықтап, қосымшасымен бірге аударыңыз.

 

Негізінде

айнымалы ток желісінен

полюстердің магниттік ағыны

магниттік ағынның көбейтіндісіне

қозғалтқышта туатын

бір мезгілде өзгерткен кезде

айнымалы токпен

жұмыс жасағанда

ол қуат коэффициентін

берілген кернеуден

тұрақты ток қозғалтқышының сипаттамасы

 

8.3 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Кез келген тұрақты ток қозғалтқышы; айнымалы ток желісінен жұмыс жасай алады; якорь тогы мен полюстердің магниттік ағынының көбейтіндісіне тәуелді болатын; қозғалтқышта туатын айналдырушы кезең; якорь тогы мен полюстерінің магниттік ағынының бағыты; бір мезгілде өзгерткен кезде; едәуір үлкен айналдырушы кезең туғызу үшін; параллель қоздырылатын қозғалтқышта мұндай фазалық дәл келушілік болмайды; қоздыру орамасы тудыратын магниттік ағын; берілген кернеуден фаза бойынша шамамен ширек периодқа қалық болады; тізбектеле қоздырылатын қозғалтқышта; қоздыру орамасының орам саны оның тұрақты токпен жұмыс жасағандағысынан анағұрлым аз.

 

8.4 Мәтінді оқып, аударыңыз.

 

Негізінде кез келген тұрақты ток қозғалтқышы айнымалы ток желісінен жұмыс жасай алады, өйткені якорь тогы мен полюстердің магниттік ағынының көбейтіндісіне тәуелді болатын, қозғалтқышта туатын айналдырушы кезең якорь тогы мен полюстерінің магниттік ағынының бағытын бір мезгілде өзгерткен кезде өз бағытын өзгертпейді.

Едәуір үлкен айналдырушы кезең туғызу үшін якорь тоғының бағыты мен полюстердің магниттік ағындарының бағытын бір мезгілде өзгерту керек, яғни якорь тогының фазасы мен полюстердің магниттік ағынының фазасы бірдей болуы керек. Параллель қоздырылатын қозғалтқышта мұндай фазалық сәйкестік болмайды, өйткені қоздыру орамасы тудыратын магниттік ағын берілген кернеуден фаза бойынша шамамен ширек периодқа қалық болады. Тізбектеле қоздырылатын қозғалтқышта якорьдағы ток әрі қоздыру тогы болып табылады. Қоздыру тогымен магниттік ағын арасындағы фазалардың ығысу бұрышын есепке алмасақ, онда якорьдегі ток пен магниттік ағынның фазалары бір-бірімен сәйкес келеді деп санауға болады, яғни олардың өзгерулері бір мезгілде жүреді деп есептеуге болады.

Қуаты аз коллекторлы қозғалтқыштар әмбебап етіп жасалынады, яғни олар әрі айнымалы, әрі тұрақты ток желісінен жұмыс жасай алады. Әдетте мұндай қозғалтқыштарды теңгергіш (компенсациялық) орамасыз жасайды. Тұрақты ток желісіне қозғалтқыш «0» және «=» қысқыштары арқылы қосылса, ал айнымалы ток желісіне - «0» және «~» қысқыштары арқылы қосылады. Сонымен айнымалы токпен жұмыс жасағанда қоздыру орамасының орам саны оның тұрақты токпен жұмыс жасағандағысынан анағұрлым аз, сондықтан теңгергіш орамасының болмағанына қарамай қуат коэффициенті едәуір жоғары болады.

Әмбебап коллекторлы қозғалтқыштың айнымалы ток желісінен жұмыс жасаған кездегі сипаттамасы тізбектеле қоздырылатын тұрақты ток қозғалтқышының сипаттамасына ұқсас.

Қуаты аз бір фазалы коллекторлық айнымалы ток қозғалтқыштары автоматикада, байланыс қондырғыларында  және тұрмыстық мақсатта кеңінен қолданылады. Құрылысы жағынан олардың тұрақты ток қозғалтқыштарынан айырмашылығы үлкен.

Құйынды ток шығындарын азайту үшін коллекторлы қозғалтқыш статорының магнит өткізгішін болат табақтарынан жинайды. Якорь реакциясының ағыны өздік индукция ЭҚК-ін туғызады, ол қуат коэффициентін біраз мөлшерде төмендетуге септігін тигізеді. Коллекторлық қозғалтқышта якорь реакциясының статорға тигізетін әсерін жою үшін теңгергіш орамасын орналастырады. Оның магниттік ағыны якорь реакциясының ағынына қарсы бағытталған. 

 

8.5 Арқылы, туралы, үшін, бойынша, туралы, байланысты, арқасында сөздерінің керегін қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз, аударыңыз.

 

Электролит ................ электр тогы өткен кезде химиялық қосылыстар түрінде кездесетін заттар бөлінеді. Кернеуді көбейту .......... элементтер тізбектеп қосылады. Трансформатор ........... жалпы мәлімет берейік. Олардың тізбегі R және Rх резисторлары ............... тұйықталады. Қозғалыстағы электрондардың ........................ туатын магниттік өрістер әр түрлі орында орналасады. Магниттік өрістердің өзара орналасуына ................. олар бір-бірімен қосылып немесе бір-бірінен айрылуы мүмкін. Ток пен кернеуді өлшеу ........... амперметрлер мен вольтметрлер қолданылады. Оларды гистерезис әсеріне ...................... тұрақты ток тізбегінде қолдануға болмайды.

 

 

 

9 Оптоэлектрондық аспаптар мен индикаторлар

 

9.1 Жаңа сөздер:

өкіл – представитель

сәуле шығарғыш – излучатель

ұйғару – согласование, согласовать

шама – величина, примерно

 

9.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Сәуле мен электр сигналдарының өзара түрленуі негізінде; сәуле шығарғыш пен сәуле қабылдағыш бірге орналасқан; электр хабарларын көзге көрінетіндей етіп түрлендіріп беретін; халықаралық электротехникалық коммиссияның ұйғаруы бойынша; оптикалық диапазонда жұмыс істейтін аспаптар жатады; диапазонның өзі бірнеше бөліктерден тұрады; бұл түстерді адам көзі әр түрлі сезініп қабылдайды; түн қараңғылығына үйрене бастаған адам көзі; шамамен 500 нм-ге сәйкес келеді; сәуле мен электромагниттік толқындар табиғатының бірдей болатынын; тұңғыш рет тәжірибе жүзінде пайдаланып

 

9.3 Мәтінді аударыңыз.

 

Оптоэлектрондық аспап сәуле мен электр сигналдарының өзара түрленуі негізінде жасалады. Негізгі өкілі – оптронның корпусында сәуле шығарғыш пен сәуле қабылдағыш бірге орналасқан индикатор. Индикатор электр хабарларын көзге көрінетіндей етіп түрлендіріп беретін оптоэлектрондық аспаптың бір түрі.

Халықаралық электротехникалық коммиссияның ұйғаруы бойынша оптоэлектрондық аспаптарға  (ОЭА) оптикалық диапазонда (ультракүлгін, көрінетін және инфрақызыл сәулелерде) жұмыс істейтін аспаптар жатады. Оптикалық диапазонда көзге көрінетін сәулелердің алатын орны аз. Бірақ осы аз ғана диапазонның адам өмірі үшін маңызы ерекше. Осы диапазонның өзі бірнеше бөліктерден (түсі бойынша айтатын болсақ: қызыл, жасыл т.б.) тұрады, бұл түстерді адам көзі әр түрлі сезініп қабылдайды. Оның үстіне адам көзінің түнде және күндіз көру сезімталдығы да әр түрлі болады. Оның ең күшті сезімталдығы 550 нм (10‾‾м)  шамасында, жасыл және сары жолақтардың шегарасында орналасқан. Сондықтан көпшілік индикаторлар осы түсті сәулелерде жұмыс істейді. Түн қараңғылығына үйрене бастаған адам көзінің сезімталдығы толқын ұзындығының төмендеу шамаларына қарай ойысып, шамамен 500 нм-ге сәйкес келеді.

Сәуле мен электромагниттік толқындар табиғатының бірдей болатынын кезінде Фарадей мен Максвелл айтқан еді. 1873 жылы У.Смит фотоэффектіні ашты. Осы құбылысты зерттеуде 1888 жылдары А.Г. Столетов көп еңбек сіңірді.

1917 жылы А.Эйнштейн сәулелердің еріксіз шығу мүмкіндігін айтып, кванттық электроникаға жол салды. Ал осы мүмкіндікті тұңғыш рет тәжірибе жүзінде пайдаланып (1951 жылы), патент алған КСРО ғалымы В.А.Фабрикант болды. Бірақ лазер құрылғыларын тек 1954 жылы бірі-бірінен тәуелсіз КСРО ғалымдары   А.М.Прохоров пен Н.Г.Басов және американдық Ч.Таунс жасады. Осы жұмыстары үшін олар 1964 жылы Нобель сыйлығына ие болды.

1962-1963 жылдары жартылай өткізгішті, ал 1964 жылы қызыл, жасыл жарықта жұмыс істейтін сәулелі диодтар өмірге келді. Осы диодтардың жұмыс атқару негізі – инжекциялық электролюминесценция – 1956 жылы ашылды. 1955 жылы оптрондар өндіріске ұсынылып, тек 1965-1967 жылдары кеңінен шығарыла бастады. Қазіргі кезде ең тиімді деген индикаторлар (жартылай өткізгішті, жұмсақ кристалды) 1966-1968 жылдары өмірге келді. Зарядтық байланыспен жұмыс істейтін электрондық аспаптар негізінде жасалынған жұқа кремний экраны 1970 жылы пайда болды.

 

9.4 Бос орынға қажет шылауды (мен, бен, пен, және, да, де, та, те, немесе) қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз.

 

Айнымалы ток тізбегіндегі қуат кернеу ....... токқа ғана емес, олардың арасындағы фаза ығысуына ..... тәуелді. Олардың тізбегі R ....... Rх резисторлары арқылы тұйықталады. Генераторлық индукциялық түрлендіргіштерде өлшенетін электрлік шама, мысалы, сызықтық ........... бұрыштық қозғалыстар ЭҚК-ге түрленеді.  Трансформатордың бос жүрісі кезінде оның екіншіреттік орамасы ажыратылған күйде болады..... бұл орамнан ток жүрмейді.

 

 

 

10 Жүктелген тұрақты ток  машинасының магнит өрісі

 

10.1 Жаңа сөздер:

бос жүріс – холостой ход

ауа саңылауы – воздушная щель, зазор

қорытқы ағын – результируюший поток

біркелкі – равномерно

көлденең өріс – горизонтальное поле

жүктелген кезде – во время нагрузки

бейтарап сызық – нейтральная линия

бәсеңдеу -  ослабевать

қашушы полюс – опережающий полюс

қуушы  полюс – отстающий

 

10.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Машина жүктелгенде якорь орамасынан ток жүреді; якорь центрінен және полюстер осіне перпендикуляр сызық бойында орналасқан; ауа саңылауында біркелкі таралады; полюстердің магнит өрісіне әсерін тигізеді; якорь мен полюстердің магниттік қозғаушы күштерінің әсері арқасында; машина жүктемеленген кезде якорь тогы тудырған магнит өрісі; якорь орамасы арқылы сырт көзден машина жүктелген кезде өтетін ток жіберілсе; якорьдің бұл өрісі полюстер осіне перпендикуляр бағытпен тұйықталады; генератор үшін қуушы полюс, қозғалтқыш үшін қашушы полюс; магниттік индукция полюстің бір шетінде бәсеңдейді; жүктелген машинада қорытқы магнит өрісі полюстер осіне симметриялы болмайды; қорытқы магнит өрісінің магниттік қозғаушы күшіне перпендикуляр сызығын да жылжытады.

 

10.3 Мәтінді аударыңыз.

 

Машинаның бос жүрісі кезінде якорьде ток жүрмейді, магнит өрісі полюстердің магниттік қозғаушы күшімен жасалады. Ол полюстер осіне симметриялы болады да, ауа саңылауында біркелкі таралады.

Щеткалар геометриялық бейтарап сызығында, яғни якорь центрінен өтетін және полюстер осіне перпендикуляр сызық бойында орналасқан дейік. Машина жүктелгенде якорь орамасынан ток жүріп, өзінің магнит өрісін туғызады. Ол полюстердің магнит өрісіне әсерін тигізіп, оны өзгертеді, яғни якорь мен полюстердің магниттік қозғаушы күштерінің әсері арқасында магнит тізбегі арқылы қорытқы магниттік ағын Фр тұйықталады. Қорытқы магниттік ағын Фр бос жүріс кезіндегі полюстер ағынына Фm  тең емес. Машина жүктемеленген кезде якорь тогы тудырған магнит өрісінің полюстердің магнит өрісіне тигізетін ықпалы якорь реакциясы деп аталады.

Егер қоздырылмаған машинаның якорь орамасы арқылы сырт көзден машина жүктелген кезде өтетін ток жіберілсе, онда якорьдің магнит өрісі пайда болады. Якорьдің бұл өрісі полюстер осіне перпендикуляр бағытпен тұйықталады, оны якорь реакциясының көлденең өрісі деп атайды.

Якорьдің магниттік қозғаушы күші полюстің бір шетінің (генератор үшін қуушы полюстің, қозғалтқыш үшін қашушы полюстің) астында полюстердің магниттік қозғаушы күшіне қарама-қарсы бағытталған, ал полюстің екінші шетінің (генератор үшін қашушы, қозғалтқыш үшін қуушы полюстің) астында – полюстердің магниттік қозғаушы күшімен бағыттас болады. Демек, магниттік индукция полюстің бір шетінде бәсеңдейді де, екінші шетінде күшейеді.

Сонымен, жүктелген машинада қорытқы магнит өрісі полюстер осіне симметриялы болмайды, яғни якорь реакциясының өрісі полюстердің магнит өрісінің таралуын өзгертеді. Якорь реакциясының өрісі физикалық бейтарап сызықты да, яғни якорь центрі арқылы өтетін және қорытқы магнит өрісінің магниттік қозғаушы күшіне перпендикуляр сызығын да жылжытады.

 

10.4 Мәтінді аударыңыз.

 

Электрический ток – это направленное движение свободных носителей заряда в веществе или в вакууме. В металлах носителями зарядов являются электроны. Электрический ток зависит от приложенного электрического напряжения. Все тела обладают электрическим сопротивлением, которое представляет собой скалярную величину и численно равно отношению напряжения к току.

Электрический ток весьма опасен для человека. Прохождение тока через тело человека вызывает электрические травмы, поэтому работающие должны твердо знать и выполнять правила безопасности при работе с электрическими установками.

 

 

 

11 Голография

 

11.1 Жаңа сөздер:

көлегейлеу – затенять, заслонять

жұқа беті – тонкая поверхность

аумақты бейне - объемный образ

көмекке келу – помочь, прийти на помощь

кеңістіктік – пространственный

шағылысу – отражаться, отразиться

таспа – записывающая лента, магнитофон

таным – познание

 

11.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Кейінгілерін көлегейлеп дұрыс көрсетпей тұр; сіз суретті аумақты етіп көргіңіз келеді; алыста тұрған затты алыста, жақында тұрған затты жақында тұрғандай етіп көрсетеді; тек экранның жұқа бетін ғана көріп қоймай; осы мақсатта негізінен лазерлер беретін когерентті сәулелер қолданылады; оның затқа бағытталған бір бөлігі («ақпараттық» сәуле) одан шағылысып қайтқан кезде; оның екінші бөлігіне  («тұрақты» сәулеге) қосылып; заттардың алыс немесе жақын орналасуына байланысты; «тұрақты» сәулемен қосылғанда; кейін қайтадан «тұрақты» сәулемен оқысақ.

 

11.3 Мәтінді аударыңыз.

 

Айталық, қолымыздағы суреттің алдыңғы жағында орналасқан біраз заттар кейінгілерін көлегейлеп дұрыс көрсетпей тұр. Бірақ сіз суретті аумақты етіп, алыста тұрған затты алыста, жақында тұрған затты жақында тұрғандай етіп, кино көрсеңіз де,  теледидар көрсеңіз де тек экранның жұқа бетін ғана көріп қоймай, аумақты бейне (стерео киноға ұқсас) көргіңіз келеді. Міне, осы жағдайда сізге голография көмекке келеді.

Голографияны 1948 жылы Д.Габор ұсынды. Қысқаша айтқанда, голография дегеніміз – сәуле құбылыстары арқылы аумақты, кеңістіктік бейне алу. Осы мақсатта негізінен лазерлер беретін когерентті сәулелер қолданылып, оның затқа бағытталған бір бөлігі («ақпараттық» сәуле) одан шағылысып қайтқан кезде, оның екінші бөлігіне  («тұрақты» сәулеге) қосылып, интеренференция құбылысын береді. Заттардың алыс немесе жақын орналасуына байланысты қайтқан сәуленің фазасы да өзгере отырып, «тұрақты» сәулемен қосылғанда әр түрлі жарықтық эффект береді, жақынды -  жақын, алысты – алыс етіп көрсетеді. Осы құбылысты таспаға жазып алып (оны голограмма дейді), кейін қайтадан «тұрақты» сәулемен оқысақ, жазылып алынған суреттің кеңістіктік бейнесін алуымызға болады.

Голографияның келешегі зор. Басқасын былай қойғанда (мысалы, ЭЕМ-нің кеңістіктік ақпараттарын жазу, қайта оқып беру т.б.), аумақты, кеңістіктік кино, теледидар бейнелерін көру мүмкіндігінің өзі адам танымын әлдеқайда тереңдетіп, мазмұнды етеді.

 

11.4 Мәтінді аударыңыз.

 

Ток өткізетін пластмасса

 

Алдағы уақытта электр тогын тасымалдауға металл сымдардың қажет болмауы мүмкін. Олардың орнына пластмасса материал пайдаланылатын болады. Пластиканың жасалу технологиясы әрі арзан, әрі жұмыс істеу мерзімі ұзақ. Көп жылдар бойы пластмассадағы электр зарядтарының ағымын зерттеумен айналысқан Ресей ғылым академиясы  Уфа ғылыми орталығы молекулалар мен кристалдар физикасы институтының мамандары пластикалық заттың да белгілі бір жағдайда электр өткізгіш қасиеті болатынын анықтады. Ғалымдардың мәлімдеуінше, пластмассада электрөткізгіштік қасиет  болуы үшін ғаламат қысым мен орасан үлкен температура керек емес, оған кішкене қысым мен электр өрісі де жеткілікті. Осындай жағдайда полиэтилен жартылай өткізгіш транзистор қызметін атқарады. Пластмассаның шикізаты ретінде полимерленген полидифениленфталид алыныпты. Қазірге ондай нәтижені кәдімгі полиэтилен қалтасы секілді жұқа полимерлік пленка қамтамасыз етіп отыр.

                                                                                       («Зерде» журналынан)

 

 

 

12 Якорь орамалары және тұрақты ток машинасының электр қозғаушы күші

 

12.1 Жаңа сөздер:

оқшауламаланған – изолированный

мыс сым – медный провод

көлденең қима – поперечное сечение

науаша(лар) – паз(ы)

ара қашықтық – расстояние

төрт бұрышты – четырехугольный

адым – шаг

тұтас сызық – сплошная линия

үзікті сызық – прерывистая линия

тұзақ тәрізді – петлеобразный

толқын тәрізді - волнообразный

жазылып көрсетілген сұлба – развернутая схема

өзек – стержень

 

12.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Тұрақты ток машиналары якорьларының орамалары; көлденең қимасы төрт бұрышты шинадан жасалынған орама стерженді түрде жасалынады; әр секция екі активтік өткізгіштерден (бір орамды секция) тұрады; екі қабаттан тұратын орамалар; белгілі бір орам санынан (көп орамды секция) тұратын; әр секциясы бір-бірінен полюс бөлігіне шамалас болатын қашықтықта орналасқан; секциялардың ұштары ораманың басқа секцияларымен; науашаның жоғарғы қабатында орналасқан активтік жақ тұтас сызықпен көрсетіледі; ол үшін тізбектеп қосылған секциялардың бастапқы  өткізгіштері; секцияларының қосылу тәртібіне қарай; параллель (тұзақ тәрізді) және тізбекті (толқын тәрізді) болып екіге бөлінеді.

 

12.3 Мәтінді аударыңыз.

 

Тұрақты ток машиналары якорьларының орамалары оқшауламаланған мыс сымдардан, ал үлкен қуатты машиналарда – көлденең қимасы төрт бұрышты шинадан жасалынған орама өзекті түрде жасалынады және әр секция екі активтік өткізгіштерден (бір орамды секция) тұрады. Орама секциялары оқшауламаланған мыс сымнан белгілі бір орам санынан (көп орамды секция) тұратын орауыш түрінде жасалынады.

Тұрақты ток машиналарында екі қабаттан тұратын орамалар кеңінен қолданылады. Бұларда якорь науашаларындағы секцияның активтік бөліктері екі қабат орналасады. Ораманың әр секциясы бір-бірінен полюс бөлігіне шамалас болатын қашықтықта (әр аттас көршілес полюстер осьтерінің ара қашықтығы) орналасқан екі активтік жақтардан тұрады. Активтік өткізгіштердің мұндай ара қашықтығында (орама адымы) өткізгіштерде индукцияланған ЭҚК-тер бір бағытқа бағытталады да, секцияның ЭҚК-нің мәні үлкен болады, өйткені оның активтік жақтарының ЭҚК-тері бір-бірімен қосылады. Секцияның активтік жағының бір бөлігі науашаның жоғарғы қабатында болады. Ораманың жазылып көрсетілген сұлбасында науашаның жоғарғы қабатында орналасқан активтік жақ тұтас сызықпен, ал төменгі қабат – үзікті сызықпен көрсетіледі. Секциялардың ұштары ораманың басқа секцияларымен де және коллекторлар тіліктерімен де жалғанады.

Орама құрайтын секциялар бір-бірімен, оларда индукцияланатын ЭҚК-тер  бір жаққа бағытталанатындай етіп қосылады. Ол үшін тізбектеп қосылған секциялардың бастапқы (соңғы) өткізгіштері кез келген сәтте полярлығы бірдей полюстер астында болуы керек. Секцияларының қосылу тәртібіне қарай орамалар параллель (тұзақ тәрізді) және тізбекті (толқын тәрізді) болып екіге бөлінеді.

 

12.4       Үзіндіні аударыңыз.

 

Если черезпроводник пропустить ток, то в результате взаимодействия тока, проходящего в проводнике, с магнитнм полем создается электромагнитная сила. Под воздействием этой силы проводник начнет перемещаться  в магнитном поле.

 

 

 

13 Диэлектрлік заттар, олардың жіктелуі

 

13.1 Жаңа сөздер:

бөлшек – частица

оқшаулау – изоляция

орама – обмотка

қасиет – свойство

газ тәріздес – газообразный

агрегаттық күй – агрегатное состояние

 

13.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктер; электр құрылғыларының ток жүргізуші бөлшектерін бір-бірінен оқшаулайтын; ток жүрмейтін, бірақ өткізетін  бөлшектер; ток жүретін бөлшектерден оқшаулайтын; электр оқшаулағыш немесе пассивті диэлектрик дейміз; егер диэлектриктердің басқарылатын қасиеттері болса; электр тогын өткізбейтін заттар агрегаттық күйі бойынша; ол заттар бастапқы кезде сұйық болады;  органикалық емес қатты заттарға бөлінеді.

 

13.3 Мәтінді аударыңыз.

 

Диэлектрлік заттарға электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктер жатады. Әр түрлі электр потенциалдары әсер ететін электр құрылғыларының ток жүргізуші бөлшектерін бір-бірінен оқшаулайтын және ток жүрмейтін, бірақ өткізетін  бөлшектерді (мысалы, корпус, кабельдің орамалары) ток жүретін бөлшектерден оқшаулайтын заттарды электр оқшаулағыш немесе пассивті диэлектрик дейміз.

Егер диэлектриктердің басқарылатын қасиеттері болса, олар активті диэлектриктер болады.

Электр тогын өткізбейтін заттар агрегаттық күйі бойынша 3 түрге бөлінеді: газ тәріздес, сұйық және қатты. Бөлек бір топқа қататын заттар жатады.  Ол заттар бастапқы кезде сұйық болады да, дайын күйінде қатты болып шығады (мысалы: лактар, эмальдар, компаундтар). 

Қатты оқшаулағыш заттар өз кезегінде органикалық қатты және органикалық емес қатты заттарға бөлінеді. 

 

 

13.4         Үзіндіні аударыңыз.

 

Наиболее широкое распространение получил трехфазный асинхронный двигатель, впервые  сконструированный известным русским электриком М. О. Доливо – Добровольским (1862-1919). Отличаясь простотой конструкции и обслуживания, асинхронный двигатель, как и любая электрическая машина переменного тока, состоит из двух основных частей: статора и ротора. Статором называется неподвижная часть машины, ротором  -  ее вращающаяся часть.

Действие трехфазного асинхронного двигателя основано на использовании явления вращающегося магнитного поля, это поле создается при питании трех обмоток, оси которых сдвинуты одна относительно другой на угол 120°. Эти обмотки расположены на неподвижной части машины – статоре. Их соединяют в звезду или треугольник, подключая к сети трехфазного переменного тока.

 

 

 

14 Модемдер

 

14.1 Жаңа сөздер:

таратушы жақ  - передаюшая сторона

қабылдаушы жақ – принимающая сторона

кері түрлендіру – обратное преобразование

мәлімет алмасу – обмен данными

амалдар орындайды – оперировать, выполнять операции

дауыс поштасы – голосовая связь

тасымалы компьютер – переносный компьютер

шектеулі – ограничен

қолдану аймағы – область применения

кең жолақты желі – широкополосная линия

қысқа желі – короткая линия

жалданған – арендованный

бөлінген – выделенный

жартылай дуплексті – полудуплексный

желі түрі – тип линии

мәліметтерді сығу – сжатие данных

модемнің өнімділігі – производительность модема

 

14.2  Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Цифрлық мәліметтерді аналогтық сигналға түрлендіру; қабылдаушы жақта демодуляция арқылы кері түрлендіруді орындау; компьютерлердің өзара мәлімет алмасуын қамтамасыз ететін құрылғы; компьютерлер цифрлық сигналдар арқылы амалдар орындайды; телефон желісі арқылы аналогтық сигналдар (дыбыстар, дауыстар) таратылады; таратушы модем цифрлық сигналды аналогты сигналға модуляциялайды; тасымалы компьютерлерде ұялы байланыс желісі арқылы мәлімет алмасуды қамтамасыз етеді; қарапайым телефон желісі үшін жылдамдықты арттыру шектеулі; оптикалық кабель арқылы жүзеге асырылатын  байланысты қолдану; қолдану аймағы бойынша; кең жолақты желілерге арналған модем.

 

14.3  Мәтінді аударыңыз.

 

Модем -  таратушы жақта модуляция арқылы цифрлық мәліметтерді аналогтық сигналға түрлендіріп, қабылдаушы жақта демодуляция арқылы кері түрлендіруді орындайтын құрылғы. Модем –  телефон желісі арқылы компьютерлердің өзара мәлімет алмасуын қамтамасыз ететін құрылғы. Олар, компьютерлер бірінен бірі алыс орналасып және стандартты желілік кабель арқылы қосыла алмайтын кезде қолданылады.

Компьютерлер цифрлық сигналдар арқылы амалдар орындайды, ал телефон желісі арқылы аналогтық сигналдар (дыбыстар, дауыстар) таратылады. Модем таратушы компьютерден келген цифрлық сигналдарды аналогты сигналға (АЦТ) түрлендіріп, компьютерге жібереді. Басқаша айтқанда, таратушы модем цифрлық сигналды аналогты сигналға модуляциялайды, ал қабылдаушы – аналогты сигналды цифрлық сигналға демодуляциялайды.

Бүгінгі таңда модемдер әр түрлі міндеттерді орындау үшін қолданылады: дауыс поштасы, факсимильдік байланыс, ұялы байланыс желісі арқылы тасымалы компьютерлер үшін мәлімет алмасуды қамтамасыз етеді. Бірақ қарапайым телефон желісі үшін жылдамдықты арттыру шектеулі болғандықтан, жылдамдықты одан әрі арттыру үшін басқа технологияларды – ISDN немесе оптикалық кабель арқылы жүзеге асырылатын  байланысты қолдану қажет.

Модемдердің жіктелу принциптері төмендегідей.

Қолдану аймағы бойынша:

- қысқа желілерге арналған модем (short range);

- дауыс желілеріне арналған модем (voice grade - VG);

- кең жолақты желілерге арналған модем (wideband).

Желі түріне байланысты:

- коммутацияланатын;

- жалданған (бөлінген);

- жеке меншік.

Жұмыс режиміне байланысты:

- жартылай дуплексті;

- толық дуплексті (бөлінген);

- симплексті.

Синхронизациясы жағынан:

- синхронды;

- асинхронды.

Модуляциясы жағынан:

- амплитудалық (АМ);

- жиіліктік (FM/FSK);

- фазалық (РМ);

- ТСМ (Trellis Code Modulation).

Модемдердің стандарттары мен протоколдарының түрлері төмендегідей болып келеді.

Әр түрлі фирмалар модемдерінің мәлімет алмасуы іске асуы үшін арнайы стандарттар жасалған.

Екі құрылғы өзара мәлімет алмасуы үшін интерфейс туралы келісіп, оны анықтау қажет. Модемдер үшін стандарттарды модуляция әдістері, қателерді түзету мен мәліметтерді сығу тәсілдері және басқа да өлшемдер  анықтайды. Сәйкесінше бұл стандарттар 3 топқа бөлінеді:

- мәліметтерді беру жылдамдығы мен қолдану әдісін анықтаушы стандарттар;

-  қателерді түзету стандарттары;

- мәліметтерді сығу стандарттары.

Модемнің өнімділігі қолданылатын стандартына байланысты.

Мысал:

V.22bis 1000 сөздік мәтінді  шамамен 25 секундта береді;

V.34 сол мәтінді 2 секундта береді;

V.42bis (сығуы бар стандарт) – не болғаны 1-ақ секундта береді.

 

 

 

15 Тұрақты ток генераторының жұмыс принципі және құрылысы

 

15.1 Жаңа сөздер:

түйіспелік – контактный

тілме – пластинка

жартылай сақина  -полукольцо

білік  - вал

бекем бекіту – установить прочно

жанасу – соприкасаться

толықсу – пульсировать

 

15.2 Сөз тіркестерін аударыңыз

 

Уақыт бойынша айнымалы болатын ЭҚК; орам ұштарын ораммен бірге айналатын түйіспелік сақиналарымен қосқанда; оларды бір-бірінен және біліктен оқшауламалайды; орам ұштарын ораммен бірге айналатын түйіспелік сақиналарымен қосқанда; сыртқы тізбектегі ЭҚК-тің бағытының өзгермеуіне қарамастан; тұйықталған электр тізбегінің сыртқы бөлігінде; полярлығы белгілі полюстің астында орналасқан коллектор тілігімен және сәйкес өткізгішпен ғана жанасады; магнит өрісі біркелкі таралған жағдайда;  орамдардың ұштарын төрт коллектор тіліктеріне жалғасақ.

 

15.3 Мәтінді оқыңыз, аударыңыз

 

Қарапайым генераторға N және S полюстерінің магнит өрісінде айналатын орам жатады. Мұндай орамда уақыт бойынша айнымалы болатын ЭҚК индукцияланады. Сондықтан, орам ұштарын ораммен бірге айналатын түйіспелік сақиналарымен қосқанда, қозғалмайтын щеткалар арқылы жүктемеде айнымалы ток жүреді, яғни мұндай машина айнымалы ток генераторы болып табылады.

Айнымалы токты тұрақты тоққа түрлендіру үшін коллектор қолданылады. Коллектордың жұмыс принциіпін былай түсіндіруге болады. Орам ұштары коллектор тілігі  деп аталатын екі мыс жартылай сақинаға  жалғанады. Тіліктерді машина білігіне бекем бекітіп, оларды бір-бірінен және біліктен оқшауламалайды. Тіліктерде энергия қабылдағышы мен жалғанған қозғалмайтын щетка орнатылады.

Орам айналғанда коллектор тілігі де машина білігімен қоса айналады. Қозғалмайтын әрбір щетка  коллектор тіліктерімен кезектесіп жанасады.

Орамда индукцияланған ЭҚК нөлге тең болған сәтте бір тіліктен екіншісіне өтетіндей етіп щеткаларды коллекторға орналастырады. Якорь айналғанда, магнит өрісі біркелкі таралған жағдайда орамда синусоидамен өзгеретін айнымалы ЭҚК индукцияланады. Бірақ щеткалардың әрқайсысы осы сәтте полярлығы белгілі полюстің астында орналасқан коллектор тілігімен және сәйкес өткізгішпен ғана жанасады.

Осының салдарынан щеткаларда ЭҚК-тің таңбасы өзгермейді. Тұйықталған электр тізбегінің сыртқы бөлігінде ток бір бағытпен – бір щеткадан кедергі R арқылы екінші щеткаға ағады. Бірақ, сыртқы тізбектегі ЭҚК-тің бағытының өзгермеуіне қарамастан, оның шамасы уақытқа байланысты өзгереді, яғни тұрақты болмай толықсыған ЭҚК алынады. Сыртқы тізбектегі ток та толықсыған болады.

Егер якорьде бір-біріне 90 бұрышпен екі орам орналастырсақ және осы орамдардың ұштарын төрт коллектор тіліктеріне жалғасақ, онда ЭҚК пен сыртқы тізбектегі токтың толықсуы едәуір кемиді. Коллектор тіліктері санының толықсу жиілігі тез азаяды. Коллектор тіліктерінің саны көп болғанда ЭҚК пен ток іс жүзінде тұрақты болады.

 

15.4 Арқылы, үшін,  байланысты  сөздерінің керектісін қойып, сөйлемдерді толықтырып, мәтінді аударыңыз.

 

Бүкіл кәсіпорынның cos-ін өзгерту ________ қоздыру тогын реттеу керек. Олар қоздырғыш _________, не жартылай өткізгіштік түзеткіштер _________ айнымалы ток желісінен қоздырылады. Бұл қозғалтқыш желі   _________ сыйымдылықтық жүктеме болып табылады. Мұндай қозғалтқыштың бағасы статор орамасының күрделенуіне  ________ едәуір өседі. Орамаларға берілген кернеу бір-бірімен тең және фаза __________ ширек периодқа ығысқан. ЭҚК орамның магнит өрісіндегі қалпына ____________ өзгеріп отырады. Көпірдің үш иығының кедергілері гальванометр көрсетімі кедергісінің шамасына _________ болады.

 

15.5 Үзіндіні аударыңыз.

 

Отличаясь простотой конструкции и обслуживания, асинхронный двигатель, как и любая электрическая машина переменного тока, состоит из двух основных частей: статора и ротора. Статором называется неподвижная часть машины, ротором  -  ее вращающаяся часть.

Действие трехфазного асинхронного двигателя основано на использовании явления вращающегося магнитного поля, это поле создается при питании трех обмоток, оси которых сдвинуты одна относительно другой на угол 120°. Эти обмотки расположены на неподвижной части машины – статоре. Их соединяют в звезду или треугольник, подключая к сети трехфазного переменного тока.

 

 

 

16 ISDN желісіне енімнің ұйымдастырылуы

 

16.1 Жаңа сөздер:

енім - доступ

ақырғы – оконечный

үйлестіру – координировать

мыс жұбы - медная пара

тарату – передача

қаттама – пакет

тез жылдамдықты  - скоростной

бөлгіш – разделитель

толықэкранды – полноэкранный

желі ішілік – внутрисетевой

бейнеконференция – видеоконференция

 

16.2 Сөз тіркестерін аударыңыз.

 

Кеңейтілген деңгейдің енімі; кәдімгі телефон желісінде пайдаланылатын мыс жұбы; пайдаланушының ақырғы құрылғысына; мыс жұбы негізінде құрылған байланыс желісі арқылы; мыс жұбы негізінде құрылған байланыс желісі (U–интерфейс) арқылы; цифрлық синхронды мәлімет беру арнасы жасалынады; толықэкранды бейнеконференция өткізу; тез жылдамдықты магистральдық цифрлық арна пайдаланылады; мәліметтер қаттамасы түріндегі; АҚШ стандарты болып табылатын ИКМ-нің 24 арнасы арқылы;  әуелі ИКМ-нің бірінші арнасынан мәліметтердің 8 биті.

 

16.3 Мәтінді аударыңыз.

 

ISDN қызметіне енімнің екі деңгейі бар:

- негізгі деңгейдің енімі (ISDN BRI);

- кеңейтілген деңгейдің енімі (ISDN PRI).

ISDN BRI, кәдімгі телефон желісінде пайдаланылатын мыс жұбы негізінде құрылған байланыс желісі (U–интерфейс) арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, пайдаланушының ақырғы құрылғысына дейін өткізу қабілеттілігі 144 КБит/с-ке тең цифрлық синхронды мәлімет беру арнасы жасалынады. Берілген жылдамдық үш арнаны мультиплекстеуден: тарату жылдамдығы 64 Кбит/с-тік екі В-арнасынан (Bearer channels) және 16 Кбит/с-тік  D-арнасынан (Delta channel) құрылады. Арнайы  протоколдар мен интерфейстердің көмегімен тарату жылдамдығын 384 Кбит/с –қа дейін арттыруға болады.  Мұның өзі теледидарлық сапасы бар толықэкранды бейнеконференция өткізуге мүмкіндік береді.

В-арналары арқылы пайдаланушының ақпараты беріледі. Ақпараттар: дауыстық байланыс, бейне немесе мәліметтер болуы мүмкін. D-арнасы ISDN желісіне қосылған пайдаланушылардың ақырғы құрылғыларының жұмысын үйлестіретін қызметтік сипаттағы ақпаратты береді. Сондай-ақ D-арнасымен мәліметтер қаттамасы түріндегі пайдаланушылық ақпаратты беруге болады.

Сондай-ақ ISDN-ті құруда импульсті-кодалық модуляция техникасына негізделген тез жылдамдықты магистральдық цифрлық арна пайдаланылады.

Т1 арнасымен өткізгіш жұбы арқылы 1,544 Мбит/с жылдамдықпен цифрлық сигналдар таратылады. Бұл сан келесі түрде алынады. Т1 арнасы АҚШ стандарты болып табылатын ИКМ-нің 24 арнасы арқылы мәліметтер беруді қамтамасыз етеді. Сигнал мынадай тәртіппен мультиплексияланады: әуелі ИКМ-нің бірінші арнасынан мәліметтердің 8 биті, сосын екінші арнадан 8 бит т.с.с. беріледі. 24-арнадан кейін кадрдың бір бит-бөлгіші қосылады. Сонда кадрдың ұзындығы 24*8+1=193 бит болады. Осындай кадрлардың  секундына 8000-ы беріледі және жалпы жылдамдығы 153*8000 = 1540000 бит/с болып шығады.

Еуропа мен Ресейде құрамына 30-ы пайдаланушылар мәліметтері үшін және 2-уі қызметтік сипаттағы ақпаратты беру үшін ИКМ-нің 32 арнасы (жалпы жалдамдығы – 2,048 Мбит/с) кіретін басқа Е1 стандарты қабылданған. Демек, магистральда бір мезгілде әрқайсысының өткізу қабілеттілігі 64 кбит/с-тық 30 телефон арнасы жұмыс істейді.  Осыған байланысты PRI кеңейтілген деңгейі енімінің құрамына 32 арна кіреді: оның 30-ы жылдамдығы 64 Кбит/с-тік  негізгі енім трактының В-арнасына эквивалентті, бір арна синхрондауды жүзеге асырады, ал қалған D-арнасы (64 Кбит/с) ақпараттық В арналарының желі ішілік өзара әрекеттесуін жүзеге асырады.

 

16.4 Үзіндіні аударыңыз.

 

Вращающееся магнитное поле статора, пересекая проводники обмотки ротора, индуцирует в них эдс. Если обмотка ротора подключена к какому-либо сопротивлению (в том числе и очень малому), то по ней под действием индуцируемой эдс протекает ток. В результате взаимодействия тока в обмотке ротора с вращающимся магнитным полем обмотки статора создается вращающий момент,  под действием которого ротор начинает вращаться.

Частота вращения ротора, равная частоте вращения магнитного поля, называется синхронной.

Частота вращения ротора, не равная частоте вращения магнитного поля, называется асинхронной.

Асинхронные электрические машины отличаются от синхронных тем, что рабочий процесс в них может протекать только при асинхронной частоте, т.е. при частоте вращения ротора, не равной частоте вращения магнитного поля.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бақылау жұмыстары

 

Бақылау жұмыстарының тапсырмалары барлық нұсқалар үшін бірдей. Әрбір студент өз мәтінін көрсетілген әдебиеттерден тауып алып, аударады да, берілген тапсырмаларды орындайды.

 

№1 бақылау жұмысы.

Тапсырмалары:

1. Мәтіннен 30 терминді жазып алып, аударыңыз.

2. Осы терминдерді алфавит тәртібімен қойып шығыңыз.

3. Мәтіндегі анықтауыштық тіркестерді жазып алып, олардың қандай

сөз табынан (сын есімнен, сан есімнен, есімшеден) жасалып тұрғанын анықтаңыз.

4. Мәтін сөйлемдерін сөз тіркестеріне (мағыналық бөліктерге) бөліңіз.

5. Мәтінді аударыңыз.

 

Мәтіндері: Ә. Берікұлының оқулығынан  (Техникалық электроника. – Алматы: Білім, 1995. – 196 б):

 

- 1-нұсқа – 6-бет. Электрониканың элементтік базасы. Электрондық аспаптар мен интегралдық схемалар;

         - 2-нұсқа – 7-беттің соңғы абзацына дейін. Жартылай өткізгіштердің электр тогын өткізу қасиеті. Зоналық теория негіздері;

- 3-нұсқа – 8-беттегі  «Бор постулаттары бойынша электрон шексіз өмір сүруі үшін» сөйлемінен бастап, 9-беттің соңына дейін;

- 4-нұсқа – 14-беттегі 1.2.1. «р-п ауысуындағы физикалық процестер» 15-беттің соңғы абзацына дейін;

- 5-нұсқа – 16-беттегі «Енді жоғарыда көрсетілген р-п ауысуын ток көзіне қосып көрелік» сөйлемінен бастап, мәтіннің соңына дейін;

- 6-нұсқа – 17-19 беттердегі 1.2.2. Диодтың жасалу әдістері мен сипаттамалары;

- 7-нұсқа – 20 беттегі 1.3.1. Биополярлық транзистор. Жұмыс істеу принципі тақырыбын 22-беттегі екінші абзацқа дейін;

- 8-нұсқа – 26-27 беттердегі 1.3.2. Биополяр транзисторының қосылу схемалары мен сипаттамалары;

-  9-нұсқа – 28-30 беттердегі 1.4.1 р-п ауысулы өрістік транзистор;

- 10-нұсқа – 33 беттегі 1.4.3. Өрістік транзисторларды қолдану ерекшеліктері тақырыбын 34 беттегі «Өрістік транзисторлардың кемшіліктері» сөйлеміне дейін; 

- 11-нұсқа – 37-40 беттердегі 1.6.1. Динистордегі физикалық процестер тақырыбын 40 беттің бірінші абзацына дейін;

- 12-нұсқа –  44-45 беттердегі 1.6.3. Тиристордың  пайдалану өрісі;

- 13-нұсқа – 45-46 беттердегі 1.6.4. Тиристордың сипаттамалары мен көрсеткіштері;

- 14-нұсқа – 49-беттегі Интегралдық схемалар мен оптоэлектрондық аспаптар тақырыбын 50 беттегі бірінші абзацқа дейін;

- 15-нұсқа – 58-60 беттердегі 2.2. Оптоэлектрондық аспаптар мен индикаторлар;  

- 16-нұсқа – 60-61 беттердегі Оптоэлектрондық аспаптардың ерекшеліктері;

- 17-нұсқа – 62 беттегі 2.2.2. Сәуле шығарғыш аспаптар тақырыбын 63 беттің соңғы абзацына дейін;

- 18-нұсқа – 66 беттегі 2.2.3. Сәуле қабылдағыштар тақырыбын 67 беттің соңғы сөйлеміне дейін;

- 19-нұсқа – 69 беттегі 2.2.4. Оптрон түрлері мен ерекшеліктері тақырыбын  70 беттің соңына дейін;

- 20-нұсқа – 73-74 беттердегі 2.2.5. Оптронның көрсеткіштері мен сипаттамалары;

- 21-нұсқа  - 75 беттегі 2.2.7. Индикаторлар тақырыбын 76 беттің соңына дейін;

- 23-нұсқа – 84 беттегі 3.1. Айнымалы токты тұрақты токқа түрлендіру. Электрондық түзеткіштер тақырыбын 85 беттің соңғы сөйлеміне дейін;

- 24-нұсқа – 88-91 беттердегі 3.2. Сапалы электр тогын өндіру. Стабилизатор;

- 25-нұсқа – 93 беттегі 3.3.1. Бір каскадты транзисторлық күшейткіштің жұмыс атқару принципі тақырыбын 95 беттегі схемаға дейін;

- 26-нұсқа – 96 беттегі 3.3.2. Интегралдық күшейткіштер тақырыбын 97 беттің соңына дейін;

- 27-нұсқа – 107 беттегі 3.3.3. Қуат күшейткіштерінің ерешеліктері тақырыбын 108 беттің соңына дейін;

- 28-нұсқа – 111-113 беттердегі 3.4. Әртүрлі электр сигналдарын өндіру. 3.4.1. Амплитуда және фаза теңбе-теңдігі;

- 29-нұсқа – 168-169 беттердегі 4.7. Микропроцессор техникасының алғы шебі мен келешегі;

- 30-нұсқа – 169-172 беттердегі 4.7.1 Pentium микропроцессорларының ерекшеліктері;

- 31-нұсқа – 172-174  беттердегі 4.7.2. Р6 микропроцессорының құрылысы. 32-нұсқа – 174-176 беттердегі 4.7.3. RISC процессорлары. POWER PC процессорлары;

- 33-нұсқа – 176-177 беттердегі 4.7.4. PCI шинасының ерекшеліктері;

- 34-нұсқа – 179-182 беттердегі 5.2. Компаратор;

- 35-нұсқа – 182-184 беттердегі 5.3. Интегралдық таймер;

- 36-нұсқа – 184-186 беттердегі 5.4. Цифрлық-аналогтық түрлендіргіш;

- 37-нұсқа -186-190 беттердегі 5.5. Аналогтық түрлендіргіш;

- 38-нұсқа – 190-192 беттердегі Электрониканың қазіргі өрісі мен болашағы. Қорытынды сөз; 

- 39-нұсқа – 167-168 беттердегі 4.6.5. Кіріс-шығыс құрылғысы;

- 40-нұсқа – 164-167 беттердегі 4.6.4. МП жүйесінің жадылық құрылғысы.

 

 

№ 2 бақылау жұмысы.

Тапсырмалары:

1. Мәтін сөйлемдеріндегі сөздердің (30 сөздің) негізін тауып, оларды аударыңыз.

2. Сол сөздерді сөз таптарына (зат есім, сан есім, сын есім, есімдік, етістік, үстеу) бөліп жазыңыз.

3. Өткен шақ есімше формасындағы сөздерді жазып алып, олардың сөйлемдерде қандай қызмет атқарып тұрғанын анықтаңыз.

2. Мәтінді аударыңыз.

 

Мәтіндері: В.Е. Китаевтың  кітабынан (Электротехника және өнеркәсіптік электроника негіздері. – Алматы: қазақстан, 1991, -224 бет):

-1-нұсқа – 4-5 беттердегі І 1;

- 2- нұсқа – 5-7 беттердегі І 2, І 3;

- 3-нұсқа  - 7-9 І 4;

- 4-нұсқа – 10-12 беттердегі І 6, І 7;

- 5-нұсқа – 12-14 беттердегі І 8;

- 6-нұсқа – 14-17 беттердегі І 9;

- 7-нұсқа -  17-19 беттердегі І 10;

- 8-нұсқа  - 19-22 беттердегі І 11, І 12;

- 9- нұсқа  - 22-23 беттердегі І 13;

- 10-нұсқа  - 24-25 беттердегі І14;

- 11- нұсқа – 25-26 беттердегі І 15;

- 12-нұсқа – 26-28 беттердегі І 16;

- 13-нұсқа – 28 беттегі  І17 параграфты 29 беттің соңына дейін;

- 14-нұсқа  - 34-36 беттердегі І 18;

- 15-нұсқа – 36-37 беттердегі І 19;

- 16-нұсқа – 37-39 беттердегі І 20;

- 17 - нұсқа – 39-40 беттердегі І 21;

- 18-нұсқа – 40-42 беттердегі І 22, І23;

- 19-нұсқа – 42-45 беттердегі І24;

- 20-нұсқа – 45 беттегі І 25 параграфты 47 беттің соңына дейін;

- 21-нұсқа – 49-50 беттердегі І26;

- 22-нұсқа – 51-53 беттердегі І 27, І28;

- 23-нұсқа – 53-56 беттердегі І 29;

- 24-нұсқа – 56-57 беттердегі І30;

- 25-нұсқа – 57-59 беттердегі І 31;

- 26-нұсқа – 59-61 беттердегі І 32;

- 27-нұсқа – 61-64 беттердегі І 33, І 34;

- 28-нұсқа – 64-67 беттердегі І 35, І36;

- 29-нұсқа – 67-70 беттердегі І 37;

- 30-нұсқа – 70-73 беттердегі І 38, І 39;

- 31-нұсқа – 73-76 беттердегі І 40 ;

- 32-нұсқа – 76-77 беттердегі І 41;

- 33-нұсқа – 77-79 беттердегі І 42;

- 34-нұсқа – 79-84 беттердегі І 43;

- 35-нұсқа – 84-88 беттердегі І 44;

- 36-нұсқа – 88-90 беттердегі І 45;

- 37-нұсқа – 90-92 беттердегі І 46, І 47;

- 38-нұсқа -  92-94 беттердегі І 48, І 49;

- 39-нұсқа – 94-95 беттердегі І 50;

- 40-нұсқа - 96-97 беттердегі І 51.

 

№ 3 бақылау жұмысы

Тапсырмалары:

1. Мәтінді аударыңыз.

2. Мәтіннен шартты, себеп, мезгіл мағыналы сөйлемдерді жазып алып, бұл мағыналарды қандай формадағы сөздер беріп тұрғанын анықтаңыз.

 

Мәтіндері:

І. В.Е. Китаевтың  кітабынан (Электротехника және өнеркәсіптік электроника негіздері. – Алматы: қазақстан, 1991, -224 бет):

- 1-нұсқа – 97-100 беттердегі І52, І53;

- 2- нұсқа – 100-101 беттердегі І 54, І55;

- 3-нұсқа – 103-107 беттердегі І57;

- 4-нұсқа – 107-110 беттердегі І58;

- 5-нұсқа – 110-112 беттердегі І59;

- 6-нұсқа – 112-116 беттердегі І60, І61;

- 7-нұсқа – 116-118 беттердегі І62;

- 8-нұсқа – 118-121 беттердегі І63, І64;

-9-нұсқа – 121-125 беттердегі І65, І66;

-10-нұсқа – 125-128 беттердегі І67, І68;

-11-нұсқа – 128-131 беттердегі І69, І70;

-12-нұсқа – 132-135 беттердегі І71, І72;

-13-нұсқа  - 135-138 беттердегі І73, І74;

-14-нұсқа – 139-142 беттердегі І75;

-15-нұсқа – 142-144 беттердегі І76;

-16-нұсқа -145-148 беттердегі І77;

-17-нұсқа - 148-151 беттердегі І78;

-18-нұсқа - 151-154 беттердегі І79, І80;

-19-нұсқа - 154-158 беттердегі І81;

-20-нұсқа - 158-163 беттердегі І82;

-21-нұсқа – 164-166 беттердегі І83;

-22-нұсқа – 166-168 беттердегі І84;

-23-нұсқа – 168-170 беттердегі І85;

-24-нұсқа – 170-173 беттердегі І86, І87;

-25-нұсқа – 173-175 беттердегі І88;

-26-нұсқа – 175-178 беттердегі І89;

-27-нұсқа – 178-181 беттердегі І90;

-28-нұсқа – 181-184 беттердегі І91;

-29-нұсқа – 184-187 беттердегі І92;

-30-нұсқа – 187-191 беттердегі І93;

-31-нұсқа – 191-194 беттердегі І94;

-32-нұсқа – 194-198 беттердегі І95;

-33-нұсқа – 198-204 беттердегі І96;

-34-нұсқа – 204-207 беттердегі І97;

-35-нұсқа – 207-209 беттердегі І98;

-36-нұсқа – 209-212 беттердегі І99;

-37-нұсқа – 212-215 беттердегі І100, І101;

-38-нұсқа – 216-217 беттердегі І102;

-39- нұсқа 217-220 беттердегі І103;

-40-нұсқа 220-222 беттердегі  І104.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер:

1. Ә. Берікұлы. Техникалық электроника. –Алматы: Білім, 1995. – 196 б.

2. В.Е.Китаев. Электротехника және өнеркәсіптік электроника негіздері. –Алматы: Қазақстан, 1991. -224 б.

3. Трансформаторлар және тұрақты токтың электр машиналары. Оқу құралы. –Алматы: АЭжБИ, 1993. -92 б.

4. Г.Хожин. Электр станциялары мен қосалқы станциялар (оқулық). –Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1998. -260 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

Алғы сөз                                                                                                  3

 

«Техникалық әдебиеттерді аудару» пәнінің бағдарламасы                   4

1  Жартылай өткізгіштік диод                                                                 5

2  Электр станциялары. Жалпы мәліметтер                                           6

3  Электр хабарларын күшейту. Электрондық күшейткіштер              8

4  Магниттік индукция                                                                            10

5  Бір каскадты транзисторлық күшейткіштің жұмыс атқару принципі  11

6  Тұрақты ток машиналарындағы шығындар және олардың ПӘК-і     13

7  Радиотарату құрылғылары                                                                 15

8  Коллекторлы әмбебап  қозғалтқыштар.                                             17

9  Оптоэлектрондық аспаптар мен индикаторлар                                  20

10  Жүктелген тұрақты ток  машинасының магнит өрісі                      21

11  Голография                                                                                       23

12  Якорь орамалары және тұрақты ток машинасының электр

қозғаушы күші                                                                                         25

13  Диэлектрлік заттар, олардың жіктелу                                                26

14  Модемдер                                                                                           27

15  Тұрақты ток генераторының жұмыс принципі және құрылысы     30

16  ISDN желісіне енімнің ұйымдастырылуы                                        31

 

Бақылау жұмыстары. №1 бақылау жұмысы                                             34

№2 бақылау жұмысы                                                                                 36

№3 бақылау жұмысы                                                                                 37

Әдебиеттер                                                                                                  38                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

2006ж., жинақтық жоспары, реті 190

 

М.М.Төлеуп.

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ

 

Техникалық әдебиеттерді аудару

(сырттай оқу факультетінің студенттеріне арналған бағдарлама, әдістемелік нұсқау және бақылау тапсырмалары) 

 

 

 

 

 

 

 

Редакторы Ж.А.Байбураева

 

 

 

 

 

 

 

 

Басуға қол қойылды                                                       Пішімі 60х84  1/16

Тиражы 400  дана.                                                          №1 типография қағазы

Көлемі 2,0 оқу-басп. т.                                                   Тапсырыс              

Бағасы  90 теңге.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының

көшірмелі-көбейткіш бюросы

050013 Алматы, Байтұрсынов к., 126