ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

 АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ -2

Оқу құралы

 

  

Алматы 2009

 

 

Алмагүл Ибрагимқызы Тілембекова

Мейрамгүл Мұхамедиярқызы Төлеуп

 

 

Мазмұны

 

    Алғы сөз                                                                                                           

    Сәлемдесу. Қоштасу. Танысу                                                                   

    Мамандық. Жұмыс орны                                                                          

   Функционалдық стильдер. Ісқағаздар стилі                                               

    Қолхат.                                                                                                            

    Сенімхат  Анықтама.                                                                                              

    Техникалық сипаттама Жарнама.                                                          

    Конкурс. Презентация                                                                                          

    Өтініш Бұйрық Аңдатпа                                                                               

    Қазақ тілінің орфоэпиялық заңдылықтары. Ықшамдау құбылыс            

    Монолог. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті                                             

 Диалог                                                                                                       

    Ауызша сөйлеу этикасы.                                                                              

    Телефонмен сөйлесу                                                                                          

    Іскерлік хат жазысу                                                                                       

    Жазба тіл этикасы. Іскерлік хат жазысу Құттықтау хат.

    Телефон хат Жедел хат.                                                                               

    Хабарламахат. Шақырухат. Алғыс хат                                                          

    Аударма туралы                                                                                                              

    «Барлаушы» түймелер                                                                             

    Биобатарейка                                                                                           

    Техникалық аударма                                                                               

    Баламасыз лексиканы аудару тәсілдері                                                         

    Бала жұбататын құрылғы                                                                        

    Диэлектрлік заттар, олардың жіктелуі                                                      

    Жарнамалы телеканал                                                                              

    Қартайтпайтын киім                                                                                 

    Жүргіншілер радиолокатормен бақыланбақ                                            

    Құс қалдығынан – мұнай                                                                         

   Ағылшындар киіз басады                                                                         

   Ток өткізетін пластмасса                                                                           

   Өлеңге лайық шаңсорғыш.                                                                       

   Аккумулятор                                                                                              

   Сұйық май сүзгісіз тазаланады                                                                  

   ISDN желісіне енімнің ұйымдастырылуы                                              

   Роботтар құқықпен қамтылмақ                                                                           

   Қанатты парашюттер                                                                                  

   Жалғыз көзді бағдаршам                                                                            

   Графит алмасты алмастырады                                                                    

   Әдебиеттер тізімі                                                                                         

          

       1 Сәлемдесу. Қоштасу. Танысу.

    ♦  Мына жіктеу есімдіктерін қатыстырып, сөйлем құраңыз: мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар.

    ♦ Тәуелдік жалғауын еске түсіріп, мына сөздерді тәуелдеңіз: Ат/есім, аты-жөні, әке, шеше, ата, жағдай, хал/қал, жұмыс, кәсіпорын. Үлгі: танысым, танысың, танысыңыз, танысы,танысымыз, таныстарың, таныстарыңыз, таныстары.

    ♦ Берілген сөйлемдерді назар салып оқып шығыңыз. Денсаулық  сөзінің фонетикалық негізінің өзгерісіне көңіл бөліңіз.

                   Менің денсаулығым жақсы.

                   Сенің денсаулығың жақсы.

                   Сіздің денсаулығыңыз жақсы.

                   Оның денсаулығы жақсы.

                   Біздің денсаулығымыз жақсы.

                   Сендердің денсаулықтарың жақсы.

                   Сіздердің денсаулықтарыңыз жақсы.

                   Олардың денсаулықтары жақсы.

         Мұндай өзгерістердің қ,к,п қатаң дыбыстарына дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанғанда болатынын ескеріп, денсаулық сөзінің орнына  мамандық, кәсіп, бұйрық,бастық, жарлық, көмек, құқық, жабдық, тәртіп, куәлік, мүмкіндік деген сөздерді қойып, тәуелдеңіз.  

        

          ♦ Мына диалогты рөлге бөліп оқыңыздар. Синонимдерді дұрыс қолдануға дағдыланыңыз:

-         Сәлеметсіз беӘ

-         Амансыз баӘ / Есенсіз беӘ

-         Халіңіз / қалыңыз қалайӘ

-         Құдайға шүкір / Жақсы / Жаман емес. Рақмет.

-         Сізбен танысуға бола маӘ/ Сіздің аты-жөніңізді білуге бола маӘ

-         Танысайық! / Таныс болайық! Менің есімім / атым ...// Менің аты-жөнім ...

-         Өте жақсы.Ал сіздің есіміңіз / атыңыз / аты-жөніңіз кімӘ

-         Менің есімім / атым / аты-жөнім ...

-         Сізбен танысқаныма қуаныштымын. / Танысқаныма өте қуаныштымын.

-         Сау болыңыз! / Қош-сау болыңыз!         / Кездескенше!/Көріскенше!

 

          ♦ Өз есімдігінің қолданысын еске сақтаңыз.

Қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне аударыңыз.

         1.Өзім жазамын. Өзіңіз айтыңыз. Өзің сөйлес. Өзі оқыды. Өзі жұмыс істесін. Өздері түсінеді. Мен өзім сөйлесемін. Сіз өзіңіз айтыңызшы. Өзімшіл адам. Өз қарамағындағы қызметкер.

         2. В моем подчинении. Мы сами читаем. Скажи сам. Я сам не знаю. У меня есть свой дом. Мы работаем самостоятельно. Прочитайте сами.

 

♦ Еске сақтаңыз!

                                      Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

                                      Ақылың мен қайратың екі жақтап!

                                                                                              (Абай).

      ♦ Көмектес септік жалғауын сол бағандағы сөздерге жалғап, оларды оң 

бағандағы  сөздермен тіркестіріп сөйлем құраңыз.

         Досым...

         Әріптесім...

         Жаңалық...                                                        

         Мақала...

         Құжаттарымыз...                                                        таныстырайын.

         Құжаттың көшірмесі.                                                   танысыңыз.

         Өтініш...

         Жаңа қызметкер...

         Бөлім бастығының

орынбасары...

 

           ♦ Өткен шақ етістік: -ты, -ті, ды, -ді

Жіктелуі:

1.                 Мен таныс-ты-м, біз таныс-ты-қ

2.                 Сен таныс-ты-ң, сендер таныс-ты-ң-дар

         Сіз таныс-ты-ңыз,сіздер  таныс-ты-ңыз-дар

3.                 Ол таныс-ты, олар таныс-ты

 

 ♦  Сұрақтарға жауап беріңіз:

Сіз кіммен кездестіңізӘ

Қуаныш кіммен әңгімелестіӘ

Бөлім бастығы немен таныстыӘ

Ол жұмыс туралы кіммен сөйлестіӘ

Кәсіпорынды немен жабдықтау керекӘ

Әлия кіммен сөйлестіӘ

 

2. Мамандық. Жұмыс орны

 

Сөздік

маман – специалист

тәжірибелі – опытный

білікті – квалифицированный

сирек мамандық – редкая специальность

жұмыс істеу – работать

сынау мерзімі – испытательный срок

орта арнаулы білім – среднее специальное образование

еңбек кітапшасы – трудовая книжка

 

 

 

мінездеме – характеристика

жұмыс мөлшеріне қарай төленетін жалақы – сдельная зарплата

 бөлім меңгерушісі – заведующий отделом

 

♦  Есте сақтаңыз.

Познакомьтесь: ...                                    Танысып қойыңыз:  …

... заведующий отделом                           ... бөлім меңгерушісі

... ученый секретарь                                 ... ғалым-хатшы

... председатель совета                             ... кеңес төрағасы

 ... мой научный руководитель                ... менің ғылыми жетекшім

... мой коллега                                          ... менің әріптесім

Его зовут Марат Ерланович Арынов       Оның аты-жөні Марат Ерланұлы Арынов

Он доктор ...                                             Ол ... докторы

... технических наук                                  ... техника ғылымдарының ...

... физико-математических наук               ... изика-математика ғылымдарының ...

... исторических наук                               ... тарих ғылымдарының ...

Позвольте представить ...                        ... таныстыруға рұқсат етіңіз

... ректора института                                Институт ректорын ...

... членов Ученого совета                        Ғылыми кеңес мүшелерін ...

... нового научного сотрудника               Жаңа ғылыми қызметкерді ...

...  докладчика                                              Баяндамашыны ...

... моего научного руководителя             өзімнің ғылыми жетекшімді ...       

Я работаю  ...                                            Мен ... жұмыс істеймін.

... в Алматинском институте                    ... Алматы энергетика және байланыс

энергетики и связи                                   институтында ...

...на кафедре промышленной                           ... өнеркәсіптік жылуэнергетика               

теплоэнергетики                                       кафедрасында ...

... старшим лаборантом                                     … аға лаборант болып …

… заведующим кафедрой                        … кафедра меңгерушісі болып…

 

♦  Кестені пайдаланып өзіңіздің, досыңыздың мамандығын айтыңыз.

Мен инженер-мін, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сен инженер-сің,  кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сіз инженер-сіз,  кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Ол инженер, кәсіпкер, бастық, хатшы.

Біз инженер-міз, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сендер инженер-сің-дер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Сіздер инженер-сіз-дер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....

Олар инженер-лер, кәсіпкер-..., бастық-..., хатшы-....    

 Маман, студент, оператор, техник, элетрик, монтер, бағдарламашы, аға оқытушы, инспектор, бухгалтер, проректор,  жиырмада, он жетіде, екінші сөздерін жіктеңіз.        

 

♦  Диалог үлгілерімен танысыңыздар. Өздеріңіз рөлге бөлініп, мамандығыңыз және жұмыс орныңыз жайлы сөйлесіңіздер:

1.  -  Мен инженермін, ал сіз шеӘ

-         Мен студентпін.

 

2  .-  Сіз оқисыз баӘ

-         Жоқ, мен оқымаймын, жұмыс істеймін. / Иә, мен оқимын.

 

3. - Өзіңіз туралы айтыңызшы.

    - Мен Бақыт Жақсылыққызымын. Мен отыз екі жастамын. Мен хатшымын / бөлім бастығымын / оператормын / инженермін / лаборантпын.

    - Жұмысыңыз нешеде / қаншада басталадыӘ

  - Жұмыс сағат тоғызда басталады.

  - Түскі үзіліс нешедеӘ / үзіліс қай уақыттаӘ

  - Үзіліс сағат 1-ден 2-ге дейін.

  - Жұмыс нешеде / қаншада аяқталадыӘ •▪

  - Жұмыс сағат алтыда аяқталады.

  - Маған жұмысыңыздың телефоны мен факс нөмірін бере аласыз баӘ

  - Әрине. Жазып алыңыз. Менің жұмыс телефонымның нөмірі - ...

  Факс нөмірі - ...

 

♦  Мына стандарт формулаларды пайдаланып, сөйлем құраңыз:

Стандартные формулы ограничения во времени:

Үзіліс сағат ға/ге, қа/ке ... дейін. Үзіліс қаншаға дейінӘҚай уақытқа дейінӘ

         Стандартные фразы о начале и конце работы: Жұмыс нешеде/қаншада басталады/аяқталадыӘ

Дан/ден, тан/тен, нан/нен ... кейін, соң.

 

♦ Қазақ тіліне аударыңыз:

До перерыва, до субботы, после восьми, после десяти, после собрания, после работы, до отпуска, через три дня, до понедельника, до работы, до завтра, после четверга, через год, через сутки, через два часа. 

 

         ♦  Оқу, сөйлеу, тыңдау, сызу, тапсыру, аудару, айналысу / шұғылдану, орнату, жөндеу, есептеу, қатысу,   етістіктерін ауыспалы осы шаққа қойып жіктеңіз.

Жіктеу үлгісі:

Мен жұмыс істе-й-мін, кел-е ..., бар-а ....

Сен жұмыс істе-й-сің,  кел-е ..., бар-а ....

Сіз жұмыс істе-й-сіз, кел-е ..., бар-а ....

Ол жұмыс істе-й-ді, кел-е ..., бар-а ....

Біз жұмыс істе-й-міз, кел-е ..., бар-а ....

Сендер жұмыс істе-й-сіңдер, кел-е ..., бар-а ....

Сіздер жұмыс істе-й-сіздер, кел-е ..., бар-а ....

Олар жұмыс істе-й-ді, кел-е ..., бар-а ...

 

♦ Для выражения возможности или невозможности совершения действия употребляется глагол ал-, который сочетается с другими глаголами в деепричастной форме на –а,-е,-й: мен қазақша сөйле-й ал-а-мын.

Для выражения значения не могу употреляется аффиксы отрицания, которые прибавляются к глаголу ал-: Мен қазақша сөйле-й ал-ма-й-мын. Мүмкіндік мағынасын беретін модальдық сөз тіркесінің жасалуы:

Бұйрық

райлы            +        -а, -е, -й                алу

етістік

 

Мыс: болымды түрі                                        болымсыз түрі

                                                                                

          Мен сөйлей ал-а-мын                        Мен сөйлей ал-ма-й-мын

          Сен сөйлей ал-а-сың                          Сен сөйлей ал-ма-й-сың

          Сіз сөйлей ал-а-сыз                            Сіз сөйлей ал-ма-й-сыз

          Ол сөйлей ала-д-ы                              Ол сөйлей ал-ма-й-ды

          Біз сөйлей ал-а-мыз                            Біз сөйлей ал-ма-й-мыз

          Сендер сөйлей ал-а-сыңдар               Сендер сөйлей ал-ма-й-сыңдар

          Сіздер сөйлей ал-а-сыздар                 Сіздер сөйлей ал-ма-й-сыздар

          Олар сөйлей ал-а-ды                           Олар сөйлей ал-ма-й-ды

 

♦ Сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіздер

Үлгі:

-         Сіз қазақша жаза аласыз баӘ

-         Иә, жаза аламын / жоқ, жаза алмаймын.

 1.Сіз іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізе аласыз баӘ

2.Сіз маған өмірбаян жазуға көмектесе аласыз баӘ

3.Сіз бүгін кешкі жаңалықтарды тыңдай аласыз баӘ

4.Сіз іссапарға бара аласыз баӘ

5.Сіз компьютерде жұмыс істей аласыз баӘ

6. Сіз бұл жұмысты атқара аласыз баӘ

7. Ағылшын тілінде өтініш жаза аласыз баӘ

8. Құжаттарыңызды кадрлар бөліміне апара аласыз баӘ

9. Конкурс мәселесін комиссия қашан қарай аладыӘ

10. Диплом көшірмесін ертең әкеле аласыз баӘ

 

     ♦ Мына сөздерді пайдаланып, сұраққа жауап беріңіз.

Декан қашан қабылдайдыӘ

Декан  ------------------- қабылдайды.

Таңертең, түстен кейін, кешке, дүйсенбі күні, сейсенбі күні, сәрсенбі күні, сағат 5-те, сағат 10-да, ертең.

 

♦ Уақытты айырып үйренейік

Промежуток одного часа формируется по этому образцу:

 

 

Сағат қаншаӘ                                                      Сколько времениӘ

Сағат бір                                                            один час

 Сағат 1-ден 5 минут кетті                                  5 минут 2-го

 Сағат 1-ден 25 минут кетті                                25 минут 2-го

 Сағат 1 жарым                                                  Половина 2-го

 Сағат 2-ге 25 минут қалды / 25 минутсыз 2      Без 25 минут 2

 Сағат 2-ге 5 минут қалды / 5 минутсыз 2                   Без 5-и минут 2

 Сағат 2                                                              Время 2 часа

 

♦ Есте сақтаңыз!

КогдаӘ                                             ҚашанӘ

В половине 2-го                              Сағат бір(1) жарым-да

В половине 12-го                                      Сағат он бір(11) жарым-да

 10 минут 12-го                                Сағат 11-ден 10 минут кеткен-де / өткен-де

Без 20 минут 10                               сағат онға 20 минут қалған-да / сағат 20                                                                    минут-сыз (без) он-да

 

♦ Сұрақтарға жауап беріңіз:

-         Мен сағат 3 жарымда мәжіліске барамын. Сіз шеӘ

-         ... .

-         Сіздің сабағыңыз қашан аяқталадыӘ

-         ... .

-         Менің түскі үзілісім сағат 12 жарымда басталады. Сіздікі шеӘ

-         ... .

-         Менің жұмыс күнім сағат алтыда аяқталады. Сіз қай уақытқа дейін жұмыста боласызӘ

-         ... .

-         Жұмыстан кейін мен қазақ тілі курсына барамын. Сіз де осы курсқа қатысып жүрсіз беӘ

-         ... .

-         Жақсы, онда екеуміз сағат 6 жарымда аялдамада кездесейік.

-         ... .

 

♦ Есте сақтаңыз!

В казахском языке для выражения желания, намерения совершить какое-либо действие используется форма Қалау рай (желательное наклонение) –қы,/-кі,-ғы/-гі + притяжательная форма + келеді

 

Жекеше                                       Көпше

Менің оқы-ғы-м келеді               Біздің оқы-ғы-мыз келеді

Сенің оқы-ғы-ң келеді                Сендердің оқы-ғы-лар-ың келеді

Сіздің оқы-ғы-ңыз келеді           Сіздердің оқы-ғы-лар-ыңыз келеді

Оның оқы-ғы-сы келеді             Олардың  оқы-ғы-сы келеді

 

    

 

 

♦Төмендегі етістіктерді пайдаланып, жолдасыңызға  сұрақ қойыңыз.  

Жауабын жазыңыз.

Сіздің ... келе меӘ

Оқу залына бар-, іссапарға бар-, кітап оқы-, мәжіліске қатыс...-, құжат апар-, телефон соқ-, саяхатқа шық-, жұмыс істе-, үйге қайт-, басқа жұмысқа ауыс-, пәтер ал-, мәтінді аудар-, 

 

         ♦ Өмірбаян

 

Өмірбаян – жеке адамның өмір жолын хронологиялық тәртіппен қысқаша көрсететін ресми құжат. Өмірбаянда келтірілетін мәліметтер мынадай тәртіппен жазылады:

1.     Құжаттың аты (өмірбаян);

2.     Аты-жөні (толық жазылады), туған жылы, айы, күні, туған жері;

3.     Ұлты;

4.     Білімі, оқыған орындары;

5.     Қоғамдық-саяси қызметі;

6.     Отбасы жағдайы, ата-анасы, туған-туыстары;

7.     Қазіргі жұмысы, мекенжайы.

 

Сөздік

 өмірбаян – автобиография

 кәсіби білім – профессиональное образование

 ауысу – перевестись

 отбасы – семья

 тұрмысқа шыққан / шықпаған – замужем / незамужем

 үйленген – женат

 жұбай – супруг

      әскери қызмет – военная служба

      жетік білу – владеть в совершенстве

      еркін сөйлеу – говорить свободно

                                                     

♦ Өмірбаян үлгісімен танысыңыз Осы үлгі бойынша өз өмірбаяныңызды жазыңыз.

Өмірбаян

 

Мен, Сүлейменова Ақжарқын Қалдыбекқызы, 1977 жылы 5 қарашада Алматы облысы Іле ауданында тудым. Ұлтым – қазақ. 1984-1994 жылдар аралығында Іле орта мектебінде оқыдым. 1994 жылы Алматы мемлекеттік университетінің шетел тілдері факультетіне оқуға түстім. 1999 жылы университетті «Ағылшын және неміс тілдері оқытушысы» мамандығы бойынша бітіріп, еңбек жолымды «Әділет» жоғары құқық мектебінің шетел тілдері кафедрасында оқытушы болып бастадым. 2001 жылы Халық банкіне ауыстым. Қазір осы банкте аудармашы болып қызмет етемін.

         Отбасым бар: жұбайым – Сүлейменов Қанат Асанұлы, 1976 жылғы, «Дәуір» ЖШС-нің бас редакторы; ұлым – Сүлейменов Талғат, 2001 жылғы.

         Әскери қызметке міндетті емеспін.

         Қосымша мәліметтер: компьютерде    Windows 98, Word, Excel, internet программаларымен жұмыс істей аламын, қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізе аламын, аздап түрікше сөйлеймін.

 

         Мекенжайым: Астана қаласы, Кенесары көшесі, 54-үй, 49-пәтер.

 

         ♦ «Жыл» сөзінің қолданысын есте сақтаңыз, осы тіркестерді қатыстырып сөйлем құраңыз:

1965 жылы қалаға көшіп келді

1996 жылы докторлық диссертация қорғады

 

1990 жылдың 16 қазанында – 1990 жылы 16 қазанда

1998 жылдың 21 шілдесінде – 1998 жылы 21 шілдеде

 

1995-1998 жылдар аралығында

1999-2001 жылдар аралығында

 

1965 жылдан 1969 жылға дейін

1978 жылдан 1986 жылға дейін

 

2003 жылдан бері

2005 жылдан бастап

 

♦  Шартты қысқартуларды есте сақтаңыздар.Өзіңіздің оқу орныңыздың қысқартылған атауын қатыстырып, бірнеше сөйлем ойлаңыз.

 

АЭжБИ – Алматы энергетика және байланыс институты

БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары

ҚазҰУ – Қазақ ұлттық университеті

ҚазХҚжӘТУ – Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік

ААҚ – Ашық акционерлік қоғам

ҚазҰТУ – Қазақ ұлттық техникалық университеті

СТН – салық төлеушінің нөмірі

♦ Түйіндеме

Сөздік

түйіндеме – резюме

жеке қасиеттер – личные качества

ұйымдастырушылық және басқарушылық қабілет – организаторские и лидерские способности

 

 

адамдармен қарым-қатынас орнатуға бейімділік – коммуникабельность

алға қойған міндеттерге шығармашылық көзқарас – творческий подход к  

 выполнению поставленных задач

 

♦ Сөз тіркестерін аударыңыз

 

Азаматтығы туралы мәлімет, тілдік дағдылары, жұмыс тәжірибесі, нарық заманы, қысқа әрі нақты, жұмысқа орналасу, компьютерлік сауаттылығы, 

 ұйымдастырушылық қабілеті, спортқа қатысы, бос уақытында шұғылданатын ісі, 

 ғылыми дәрежесі, қызығушылығы.

 

♦ Түйіндеме үлгісімен танысыңыз

 

Қазақстан Республикасы                                   Әуезов көшесі, 29-үй,65-пәтер

Алматы қаласы                                         телефон: 83002653123

 

АСЫЛБЕКОВА ШОЛПАН САҒАТҚЫЗЫ

 

Туған жылы:                                     15.02.1969

Ұлты:                                                қазақ

Жынысы:                                            әйел

Отбасы жағдайы:                                       тұрмыста

Азаматтығы:                                      Қазақстан Республикасы

Білімі:                                               жоғары

                                                        1992-1995 жж. Әлем тілдері университеті,

                                                        халықаралық қатынастар факультеті

                                                        1984-1991 жж. Әл-Фараби атындағы                          

                                                             ҚазҰУ,     заң факультеті

Кәсіби тәжірибесі:                           1996-2001жж. «Сенім»нотариалдықке ңсесі,                                            кеңесші-заңгер (Алматы қаласы)

 

                                                    1994-1996жж. «Саяхат» туристік фирмасы,                                                            кеңесші-заңгер (Алматы қаласы)

 

Тілдік дағдылары:                            қазақ тілі – ана тілі, орыс тілі – еркін,                                                               ағылшын  тілі - өте жақсы                                                                               

Компьютерлік сауаттылығы:           Windows 98, Word, Excel, internet

Жеке қасиеттері:                               ұстамдылық, жауапкершілік,                               

ұйымдастырушылық және басқарушылық   қабілет т.б.               

 

Қосымша ақпараттар:                    «Life» адвокаттық кеңсесінің сертификаты,                                                       (Лондон қ., 1998)

 

Қызығушылығы:                            БАҚ, жарнама, спорт, саяхат.

 

♦ Өзіңіздің түйіндемеңізді жазыңыз.

 

        3. Функционалдық стильдер

♦  Мына қанатты сөздерді  (афоризмдер) ұғынып, жаттап алыңыз.

Әдеп басы – тіл.

                   (М.Қашқари).

Сәлем – сөздің анасы.

 

Сөздік

бейімделеді – адаптируется

түзіледі – составляется

жүзеге асады – осуществляется

әдетте – обычно

бейресми – неофициально

тұрмыстық сөйлеу тілі – бытовая разговорная речь

жұмсалатындығын білдіреді – означает применение, использование

құралы ретінде – в качестве средства

 

♦ Мына анықтауыштық тіркестерді аударыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.

Арнаулы сөз құрылымдары; негізгі принциптері; белгілі сала; әдеби тіл; стильдік тармақтар; оқу-ағарту саласы; тұрмыстық қатынас; қоғамдық қатынас саласы; тілдік қатынас; ресми (бейресми) түр; кітаби тіл.

 

♦ Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Тіл қоғамдағы түрлі қарым-қатынасты жүзеге асырудың құралы ретінде қызмет етеді де, белгілі бір салаға бейімделеді. Сол салада жиі қолданылатын сөздердің сөздігі, арнаулы сөз құрылымдары, мәтін құрудың негізгі принциптері түзіледі.

Әдетте қоғамдағы мұндай саланың бес түрі бар. Осы салалардағы қарым-қатынас әдеби тілдің бес түрлі стильдік тармақтары арқылы жүзеге асады:

- ғылым, білім, оқу-ағарту саласы – ғылыми стиль;

       - құқықтық сала, заңнама т.б. – ресми іс қағаздар стилі;

- көркем өнер саласы – көркем әдебиет стилі;

- қоғамдық саяси сала – публицистикалық стиль;

- тұрмыстық қатынас саласы – сөйлеу тілі стилі.

         Адамдар арасында тілдік қарым-қатынастың түрі көп болғанмен, негізінен олар екі үлкен салаға бөлінеді:

а) қарым-қатынастың бейресми түрі;

б) қарым-қатынастың ресми түрі.

Қарым-қатынастың бейресми түрі сөйлеу тілі арқылы, ал ресми түрі кітаби тіл арқылы жүзеге асады. Өз кезегінде сөйлеу тілі тұрмыстық сөйлеу тілі және қарапайым сөйлеу тілі болып бөлінеді.

Ал кітаби тілге а) ресми іс қағаздар стилі; б) ғылыми стиль; в) көркем әдебиет стилі; г) публицистикалық стиль жатады.

Қазіргі тіл білімінде бұл функционалдық стиль деген  жалпы  атпен аталады. Функционалдық сөзі стильдердің қай салада қандай мақсатпен жұмсалатындығын білдіреді. Функционалдық стильдердің негізгі белгілерінің бірі олардың әрқайсысына тән, жылдар бойы қалыптасу, даму нәтижесінде пайда болған дайын тілдік бірліктердің, стандарттардың болуы.

Функционалдық стильдер нормасы – оның негізгі сипат белгілерінің бірі. Тілдік норма тілдің барлық стильдік тармақтарына бірдей және міндетті. Тілдік норма – тілдің өзі ұсынған тәртіп. Яғни тілдің дұрыс айтылу, дұрыс жазылу, дұрыс қолданылу нормалары болады. Бүгінгі тіл мәдениеті – айтуда да, жазуда да дұрыстықтың, сауаттылықтың, жүйеліліктің, қолайлылықтың болуы. «Тіл мәдениетінің өзегі – норма туралы ұғым» дейді академик  Р.Сыздықова. Тілдік норманың қалыптасып, даму процесінде қоғамның әлеуметтік, саяси өмірі, яғни экстралингвистикалық факторлар үлкен рөл атқарады.

Әр функционалдық стиль  - өз тақырыбы, өз жанры, өз лексикасы мен фразеологиясы бар әдеби тілдің ықпалды бір саласы.

Іс қағаз жанрларының төмендегідей негізгі ерекшеліктері бар:

а) ресми сипаты;

б) құжатты шығарушы немесе жазушы сипатының көрінуі;

в) құжат жанрының ресми қатынас жағдайына сәйкес болуы;

г) істің нақты жағдайының көрініс беруі немесе бейнеленуі,

д) шешілетін мәселе ауқымының шектеулі болуы;

е) стандарт тілдік бірліктердің қолданылуы;

ж) құрылым тұрақтылығы т.б.

 

Қай мамандық иесі болмасын  сөйлеу мәдениетін жақсы меңгерсе, яғни тілдің дыбыстық жүйесін, сөздің мағыналық қырларын, тұлғалық құрылымдарын, сөз тіркесі мен сөйлем жүйелерін, тілдің стильдік құралдарын әдеби тілдің нормаларына  сай қолдана алса, оның сөзі өтімді болады.

 

♦  Мына сөйлемдерді мәтін бойынша аяқтаңыз:

Тілдік норма – .................... .

Тілдік қарым-қатынас екі үлкен салаға бөлінеді: ........  .

Әдеби тілдің стильдік тармақтары: ....... .

Кітаби тілге ........................................ .

Сөйлеу тілі ........................ .

Стандарт тілдік бірліктер.

 Сөздік

ұтымды жағы – оптимальность

үнемді – экономично

анық – четко

мәтін мазмұнын ашу – раскрыть содержание текста

жиі қолданылуы нәтижесінде – в результате частого использования

 

          қажетті шарт – необходимое условие

          аңдатпа – аннотация

 тапсырыс – заявка

 лауазым – должность

 

♦  Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

         Стандарт тілдік бірліктерді ақпараттық, қажеттілік сипаты бар коммуникативтік мақсатқа сай қолданылатын дайын тілдік формула ретінде тануға болады. Оның ұтымды жағы:

а) қолданысқа дайын;

 б) үнемді;

 в) үйреншікті.

 Іс қағаздарында жиі қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді формасына қарай стандарт сөздер, стандарт сөз тіркестері, стандарт құрылымдар, стандарт  сөйлемдер және стандарт мәтіндер деп топтастыруға болады.

Іс қағаздар тіліндегі стандарт сөздерге ең алдымен іс қағаздарының атаулары жатады: анықтама, аңдатпа, куәлік, бұйрық, жарғы, жарлық, жолдама, заң, ұсыныс, үзінді, хаттама, өкім, өмірбаян, түйіндеме, тізімдеме, қаулы, қарар, ереже, нұсқау, жоспар, пікір, тапсырыс, бағдарлама, өтініш, арыз, төлқұжат, хат, сенімхат, қолхат, түсініктеме, мәлімдеме, мінездеме, сауалнама, хабарлама, хабарландыру, баяндама, акт, шарт, келісім, шешім, келісім т.б.

Іс қағаздарының бірқатары мәтінінің белгілі бөлігі алдын-ала дайындалып, тек қажетті бөлігі ғана толтырылатын сипатта болады. Мұндай құжаттарда негізінен атау тұлғада келетін стандарт сөздер қолданылады. Мысалы: аты-жөні, ұлты, азаматтығы, лауазымы, мекенжайы, қолы т.б.

Бекітілсін, орындалсын, шешілсін, рұқсат етілсін, босатылсын, тағайындалсын, тексерілсін т.б. бұйрық рай тұлғалы стандарт сөздер жеке тұрып та, тіркес түрінде де іс қағаз мәтіндерінде жиі қолданылады.

. Етістікті сөз тіркестерінде шешуші рөлді етістік атқарады.

Мысалы, анықтама алу, анықтаманы көрсету, айып төлеу, өтініш жазу, баяндама жасау, кезектен тыс демалыс беру, маман даярлау, жарғы қабылдау, жоспар жасау, жобаны талқылау, заң талаптарын орындау, заң талаптарын жүзеге асыру т.б.

  Мына құрылымдарды еске сақтаңыздар. Іс қағаздар тіліне тән негізгі ерекшелік  - құжат мәтінінде қолданылатын сөйлемдердің белгілі бір бөлігінің немесе толық құрылымының стандартқа айналуы. Мысалы:

Айтылған мәселеге байланысты шара қолданып, нәтижесін хабарлауыңызды сұраймын.

Қажетті мәліметтерді жіберуіңізді сұраймын.

Мен үшін қол қоюға өкілетті етемін.

Сенімхатқа менің көзімше қол қойылды.

Мекеме заңды тұлға болып табылады.

Үкімет қаулыларын басшылыққа алады.

 

  ♦ Сөздікті пайдаланып, мәтінді аударыңыз.

Бүгінгі ғылым мен техниканың жетістігі іс қағазының барлық түрлерін дерлік машинамен өңдеуге жағдай туғызып отыр. Қазіргі замандағы іс қағаздарының барынша стандартталуы, бірізденуі (унификация) іс қағаздар мәтінінің ерекше түрін – трафареттік мәтіндерді тудырды. Кез келген мекемеде іс қағаздарын жүргізу барысында трафаретті мәтіндерді қолдану өте тиімді екендігін неше жылғы тәжірибе көрсетіп отыр. Стандарт мәтіндерге бланк, формуляр, кесте, сауалнама сияқты белгілі бір формаға түсірілген құжаттар мен мәтіні трафаретті болып келетін немесе мазмұны қайталанып келетін мәтіннен тұратын іс қағаздарының анықтама, түйіндеме, өмірбаян, сенімхат, қолхат, бұйрық т.б. түрлері жатады. 

 

♦  Адам сөзін қолданылу орнына қарай жұптастырыңыз:

Телефон станциясында                            жолаушы

Үйде                                                           оқырман

Ресми құжатта                                           тұтынушы

Ауруханада                                                студент

Шаштаразда                                               абонент

Қызмет орнында                                        ата-ана

Кітапханада                                                клиент

Қоғамдық көлікте                                      азамат

Ательеде                                                     науқас, емделуші

Коммуналдық қызмет үшін                      маман, қызметкер

Жоғары оқу орнында                                тапсырыс беруші

 

 4. Қолхат. Сенімхат. Анықтама

                                                                          

          Қолхат – белгілі бір құндылықтардың (құжат, мүлік, зат, ақша) алынғанын куәландыратын ресми құжаттың бір түрі.

         Сөздік

қолхат – расписка

берілген – выданный

куәландыру – удостоверяю

Тараптардың қолы – подписи сторон

міндеттенемін – обязуюсь

үш дана етіп жасалған – составлено в трех экземплярах

басқа талабым жоқ – других претензий не имею

несие – ссуда

қарыз – долг

жекеменшік – собственность

 

         ♦ Мына тіркестерді аударыңыз, оларды қатыстырып сөйлем құраңыздар.

Қолхат беру, нотариусқа бару, нотариустың қолы, қолхат берілген орын, Ішкі істер министрлігі, жасалған келісімшартқа сәйкес, алынған ақшаның пайызы, төлеп тұруға міндеттенемін, еклісімшартта көрсетілген, басқа талабым жоқ.

 

         ♦ Қолхат үлгілерімен танысыңыздар.

 

         Алматы қаласы, 2006 жылғы он бесінші наурыз

 

         Мен, азамат Кереев Мұса, мекенжайым: Алматы қаласы, Шәкәрім көшесі, 47-үй, 10-пәтер, жеке куәлігі № 707584, Қазақстан Республикасының

ІІМ берген, Алматы қаласы, Қонаев көшесі, 11-үй, 85-пәтерде тұратын азамат Тұрсынов Болаттан жеке куәлігі № 203156, Қазақстан Республикасының ІІМ берген, 150000 теңге (бір жүз елу мың) қарызға алдым.

          2006 жылғы 10 наурызда жасалған келісімшартқа сәйкес ай сайын алынған ақшаның  пайызын төлеп тұруға міндеттенемін. Пайыз көлемі келісімшартта көрсетілген.

 

2006 жылғы 15 наурыз                                    қолы

 

Қолхат

         Мен, Жоланова Зарина, Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар қорынан Абай шығармаларының алғашқы басылымын алдым. Келісілген мерзімде қайтаруға міндеттенемін.

 2005 жылғы 15 қазан                                                  қолы

 

         ♦  Берілген тақырыптарға қолхат жазыңыз.

-         қарызға ақша алу;

-         мекеменің машинасын уақытша пайдалануға алу;

-         жекеменшіктегі пәтерді уақытша пайдалану;

-         мекеменің бухгалтериясынан несие алу.

 

         ♦ Сенімхат

Сөздік

         сенім білдірілген тұлға – доверенное лицо

         сенім білдіруші – доверитель

         жеке тұлға – физическое лицо

заңды тұлға – юридическое лицо

лауазымды тұлға – должностное лицо

жеке сенімхат – личная доверенность

күшін жою – терять силу

        жеке басы – личность

        іс-әрекетке қабілеттілік – дееспособность

мемлекеттік салық – государственная пошлина

мәміле жасау – совершать сделки

төлем – платеж

құндылық – ценность

салым – вклад (банковский)

 

         Сенімхат – сенімді тұлғаға сеніп тапсырушының атынан қандай да бір іс-әрекеттерді жасауға құқық беруі туралы құжат. Сенімхаттың екі түрі бар:

-         кәсіпорындарға берілетін ресми;

-         азаматтарға (жеке тұлғаларға) берілетін жеке.

Ресми сенімхат мәмілелер жасауға, ақша, тауар-материалдық құндылықтарды алуға немесе басқа да іс-әрекеттерді жүргізуге кәсіпорын атынан кәсіпорынның өкіліне беріледі. Оның мынадай деректемелері болады:

-         ұйымның атауы;

-         ұйым туралы анықтамалық деректер;

-         құжат түрінің атауы;

-         құжаттың тіркеу нөмірі;

-         құжаттың мәтіні,

-         лауазымды тұлғалардың қолы;

-         кәсіпорынның мөрі.

Сенімхаттың мәтінінде:

-         сенімді тұлғаның лауазымы және төлқұжат деректері;

-         сенімхат бойынша іс-әрекет жүргізілетін ұйымның атауы;

-         іс-әрекет түрі;

Сенімхатты кәсіпорынның бланкісінде рәсімдеуге болады. Сенімхатта көрсетілген іс-әрекет ақшаға немесе материалдық құндылықтарға қатысты болса, оған кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері қол қояды. Көбінесе сенімхаттардың үлгі бланкілері пайдаланылады.

Жеке сенімхаттар сеніп тапсырушының  (азаматтардың) атынан жалақы алуға немесе еңбек қатынастарына қатысты басқа да төлемдерді, зейнетақыларды, жәрдемақыларды, стипендияларды, банктердегі салымдарды, хат-хабарларды, оның ішінде ақшалай және сәлемдемені алуға беріледі. Атап көрсетілген сенімхаттар нотариаттың куәландыруын қажет етпейді, кдрлар бөлімінің инспекторы қолын растаса жеткілікті.  Жеке сенімхаттың мынадай деректемелері болады:

-         құжат түрінің атауы;

-         құжаттың күні,

-         мәтіні ( сеніп тапсырушы, сенімді тұлға және сенімхат бойынша іс-әрекеттің түрі көрсетіледі);

-         сеніп тапсырушының қолы және оның талдамасы;

-         сенімхатты растаған лауазымды тұлғаның қолы;

-         сеніп тапсырушы жұмыс істейтін ұйымның немесе тұратын жері бойынша тұрғын үй – пайдалану ұйымының мөрі.

Сенімхат, әдетте, онда көрсетілген іс-әрекетті өткізу мерзіміне беріледі.

         Егер сенімхаттың мерзімі көрсетілмесе, онда ол өз күшін берілген сәттен бастап бір жыл бойы сақтайды. Сенімхатты берген күн көрсетілмесе, онда ол жарамсыз болып табылады.

         Сенімхат 3 жыл сақталады.

   

♦ Екі қатарды сәйкестендіріңіз

 

 

        сенімхат төрт айға дейін                    құқығын бердім

нотариалдық кеңсенің                       қабілеттілігі

менің қатысуым                                тіркелді

қол қою                                             алынды

өтініш жазуға                                     дауыстап оқылды

құқықтық іс-әрекеттерге                   өкілетті еттім

тізбеге                                                кезінде

салық                                                 нотариусы

          сенімхаттың мәтіні                            өз күшінде

 

♦ Сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыз.

     Сенімхат жазу, сенімхатты куәландыру, сенімхатпен танысу, сенімхаттың мәтіні, сенімхатқа қол қою, сенімхатта көрсету, сенімхаттан бас тарту.

 

♦ Есте сақтаңыз:

Қ.Досановты менің атымнан өтініш жазуға өкілетті етемін.

Қ.Досановқа менің атымнан өтініш жазуға құқық беремін

♦ Сенімхат үлгілерімен танысыңыздар.

                                  

 Пәтерді жекешелендіру жөніндегі

 

СЕНІМХАТ

2005 жылғы 15 тамыз, Алматы қаласы

 

Мен, азамат Өскенбаев Жәнібек, жеке куәлігі / паспорт № 203654, мекенжайым – Алматы қаласы, Торайғыров көшесі, 16-үй, Алматы қаласы, Н. Тілендиев көшесі, 21-үй,  14-пәтерде тұратын азамат Төлендиев Тұрарға Алматы қаласы, Торайғыров көшесі, 16 мекенжайындағы пәтерімді жекешелендіруге сенім білдіремін.

Бұл үшін Төлендиев Тұрарға менің атымнан өтініш жазу, қажетті құжаттар мен анықтамаларды, жекешелендіру құжаттарын алу, оларды мемлекеттік органдарда тіркеу, мүлік иесі ретінде мен үшін салық инспекциясында өкілетті болу, осы аталған тапсырмаларды орындауға қатысты барлық іс-әрекеттерге мен үшін қол қою құқығын беремін.

 

                                                                  Өскенбаев Жәнібек

         Осы сенімхатты   2005 жылғы 15 тамызда мен,  «Іскер» нотариалдық кеңсесінің нотариусы Досжанова Бақыт, тіркедім.

Сенімхатқа менің қатысуым кезінде азамат Өскенбаев Жәнібек қол қойды.

Сенім білдірушінің жеке басы анықталды, құқықтық іс-әрекетке қабілеттілігі тексерілді. Сенімхаттың мәтінін нотариус дауыстап оқыды.

         № 52/45 тізбесіне тіркелген.

Мемлекеттік салық алынды.

Нотариус

(Мөрдің орны)

СЕНІМХАТ

         Мен, Әлжанов Кеңес, АЭжБИ-дің электрэнергетика факультетінің 3 курс студенті, Алматы қаласы, Байтұрсынов көшесі, 10-үй, 55-пәтерде тұратын Ерлан Жанботаевқа мамыр айының маған тиесілі стипендиясын алуына сенім білдіремін.

 

Әлжанов Кеңес                                                    (қолы)

 

Әлжанов Кеңестің қолын растаймынӘӘ

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

(мекеменің мөрі)                                                     айы, күні, жылы.

 

♦ Мына тақырыптарға сенімхат жазыңыз.

-         айлықты басқа адамның алуы туралы;

-         машинаны уақытша пайдалану құқығын ініңізге беру туралы;

-         кеден бөліміндегі заттарыңызды алу туралы;

-         хат-хабарларды алу туралы;

-         банкідегі есептерді пайдалану туралы;

 -   тұрғын үйді сату құқығын беру туралы.

 

            Анықтама

 

Анықтама – белгілі бір мәселе бойынша мәтін немесе кесте түрінде хабар беретін құжат. Анықтаманың екі тобы болады: бірі қызметтік сипаттағы жағдайларды анықтап, мүдделі тұлғалар мен кәсіпорындарға беріледі, екіншісі атқаратын қызметі, жалақысы, тұратын жері т.б. мәліметтерді растайды.

♦ Төмендегі анықтама үлгілерімен танысыңыздар:

 

АНЫҚТАМА

 

Осы анықтама азамат Әлібек Нұржанұлына берілді. Әлібек Нұржанұлы Алматы қалалық көлік департаментінде экономист болып жұмыс істейді.

         Анықтама Бостандық аудандық салық инспекциясы үшін берілді.

Алматы қалалық көлік

 департаментінің бастығы                                   А.Салықов

                                                                                  2005ж. 15 ақпан.

АНЫҚТАМА

 

       Осы анықтама Ахатова Назымның Алматы энергетика және байланыс институты электрэнергетика факультетінің 2-курсында оқитынын растайды.

       Анықтама берілген күннен бастап 3 айға дейін жарамды.

Электрэнегетика факультетінің деканы                            В.И.Денисенко

                   2008 ж. 25 қазан.

 

♦  Жоғарыдағы үлгі бойынша бірнеше анықтама жазыңыз.

1. Болат Алтайбайұлы, Қарағанды қаласы, С.Сейфуллин көшесі, 18-үй, 55-пәтерде тұрады. Анықтама әскери комиссариатқа керек.

2. Қайрат Өскенбайұлы, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі, тіркеу бөлімінің бастығы. Жалақысы – 30000 теңге. Анықтама «Заңғар» сауда үйінің бухгалтерия есеп бөліміне керек.

3. Анықтама ұлттық кітапханаға Бақытқызы Айдананың әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың заң факультетінде оқитынын растау үшін керек.

 

5. Техникалық сипаттама Жарнама

 

♦ «Техникалық сипаттама» тақырыбына арналған сұрақ-жауаптармен танысыңыздар, рөлге бөліп оқыңыздар.

- Техникалық сипаттама деген неӘ

- Техникалық сипаттама дегеніміз агрегат, машина, станоктардың қысқаша немесе кеңінен берілген сипаттамасы.

- Инженер техникада қолданылатын агрегаттарға, машиналарға, станоктарға техникалық сипаттама беруге үйренуі керек пеӘ

- Иә. Инженер техникалық сипаттама беруге үйренуі керек.

- Инженер не үшін техникалық сипаттамаларды білуі керекӘ

- Қолданылатын техниканың күш-қуатын ұтымды пайдалану үшін инженер техникалық сипаттаманы білуі керек.

 

♦ Төменде берілген техникалық сипаттамалармен танысыңыздар. Өзіңіздің мамандығыңыз бойынша бір құрылғыға техникалық сипаттама жазыңыз.

1) Алматы – Бішкек әуе желісінің техникалық сипаттамасы

Кернеу                                                      500 кВ

Желінің аты                                               Алматы – Бішкек

Ұзындығы, км                                          300

Аралықтың орташа ұзындығы, м            300

Фазаның құрылмасы                                3хАС330/43 шеткі

                                                                  3хАС400/51 ортаңғы

Арқансым                                                 2хТК11,0

Оқшаулағыш                                             1х28 ПС120Б

                                                                  1х25 ПС160В

                                                                  1х24 ПС 120 Б    

Аралық тіректер түрі                                ПБ 500-5Н

                                                                  ПБ-4

                                                                  ПБ-4У

Анкерлік бұрыштың тіректері                  У-2

                                                                  УХ-2у

Климат жағдайлары                                 С=10,15,20 мм

                                                                 

 

                                                                 Y= 30,35,39 м/с

                           

2) АКП-8 (АКБ-8) агрегаттарының техникалық сипаттамасы

  Өнімділігі, дана/ауысымына                                               30

  Теспенің (отверстие) диаметрі, мм                                    42

         Теспенің тереңдігі, мм                                                         2200

         Арбаның жүк көтергіші, кг                                                 400

Ең жоғары жүру жылдамдығы, км/сағ                               15

Манипулятордың бұрылу бұрышы, град.                          – 45...0...+45

Салмағы                                                                                 17000

Басқарушылар саны, адам                                                    1

 

3) Мына үлгіге қарап, өз компьютеріңізге сипаттама жазыңыз.

 

 Характеристика компьютера:

Процессор:                            Intel Core 2 Duo 2,66 GHz 6mb C2L

Материнская плата:               ASUS P35

Оперативная память:             RAM 2 GB DDR3

Жесткий диск:                       Seagate 2x250 GB Raid 1

Видеокарта:                           Video Card GeForce 9800 GT 512 Mb 256 bit

Оптический привод:              DVD-RW ASUS

          FDD/ Multimedia KMP

Монитор:                               LCD 19’ Samsung 2ms

ИБП:                                       UPS 1000 VA

Принтер:                                HP Laser Jet 1005

Антивирус:                            Kaspersky AVP 7.0

 

♦ Жарнама

 

Сөздік

жарнама мәтіндері тілі – язык рекламных текстов

көркемдік әсер – художественное воздействие

ұйымдастыру мәселесі – организационный вопрос

ресми қолдау табады – официально поддерживается

тұтынушы – потребитель

басты ерекшелігі – главная особенность

нақты мәселелерді шешу құралы ретінде – в качестве средства решения

конкретных вопросов

қызығушылығын арттыру – повышение интересов

дамуы нәтижесінде – в результате развития

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

1)     «Жарнама – спектакль, концерт, лекция немесе көрермендерге

 

 

 

 

арналған  басқа да мәдени шаралар, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі. (ҚСЭ. 4т.)

2)     жарнама дегеніміз – белгілі бір фирма, тауар, оның сапасы  немесе қызмет түрі жайлы мағлұматтардың жариялануы.

Жарнамалар БАҚ арқылы беріледі, сондай-ақ сыртта ілінетін жарнама, көліктердегі жарнама, сауда орындарындағы жарнама, мәдени және спорт шараларын өткізу кезінде берілетін жарнамалар болады. 

Жарнама жұмысын жоғары дәрежеге жеткізудің негізгі бір шарты – жарнама мәтіндері тілінің көркемдік әсерін мейлінше жақсарту. Бұл іс жарнама ұйымдастыру мәселесін дұрыс жолға қоюмен қатар жүруі тиіс.

         Нарық экономикасы мен өндіріс түрлерінің дамуы нәтижесінде жарнаманың жаңа түрлері мен формалары пайда болуда. Қазақ тілінің жарнама саласында жұмсалуы қазір мемлекет тарапынан ресми қолдау  табады.

Жарнама мәтінінде сөз ерекше қызмет атқарады, демек, « сөз – күллі фактінің киімі». Жарнаманың әсерлілігі тұтынушының жарнамаланған зат туралы анық түсініктеме алуына байланысты.

Жарнамалық стиль «көпқабатты». Мұнда публицистикалық, ғылыми, кейде сөйлеу және іс қағаздар стилі де кездеседі. Мамандарға арналған жарнамалар ғылыми немесе іс қағаздар стилінде, ал халық шаруашылығы тауарларын жарнамалағандағы  мәтін сөйлеу стилінде құрастырылады. Жарнама тілінің басты ерекшелігі - әдеби тілді ерекше жағдайлардағы нақты мәселелерді шешу құралы ретінде қолдану.

Жарнамалар арқылы тұтынушылардың сол тауарларға қызығушылығын арттыру үшін қажетті сөздерді талғап, орынды жұмсау керек.

 

♦ Мәтінді оқып, түсінуге тырысыңыз.

Национальные особенности делового общения

Одна из западноевропейских фармацевтических компаний решила поставить партию нового болеутоляющего препарата в арабские страны.      Препарат хорошо раскупался на европейском континенте. Для рекламы в Европе использовались три картинки: на первой была изображена женщина, кричащая от боли, на второй – она же принимала лекарство, на третьей – после приема препарата боль прошла, и она изображалась в расслабленном, спокойном состоянии. Рекламу, которая не требовала пояснений, решили оставить. Через некоторое время обнаружили, что препарат вообще не покупается в арабских странах. О том, что там читают справа налево разумеется знали, но о том, что это относится и к картинкам, просто не подумали. Без учета культурной специфики смысл рекламы оказался прямо противоположным: женщина принимает предлагаемое лекарство, после чего кричит от боли. 

Мына  хабарландыру жарнамалармен танысыңыздар, олардың қай уақытта жазылғанын  айтыңыз.

1.     «Жақында Торғай облысында орысша оқудың қазақ арасында көбейгенінен сөйлейтін һәм Торғай облысының картасы бар жаңа кітап басылып шықты. Шығарған – Васильев, аламын деушілер оны шығарған Торғай облысының военный губернаторының кеңсесіндегі советник Васильевке барсын», - деп   

 жазылған жарнама  «Торғай» газетінде жарияланған.

2.     «Айқап» журналында «Жаңа шыққан кітаптар» деген тақырыпта «Жастық жемістері» қазақша өлеңмен басылған. Шығарушысы - «Айқап» оқушыларына белгілі - Әкірам Ғалымов. Ішінде әдемі-әдемі өлеңдер бар. Өлең оқуды сүюшілердің алып оқулары тиіс;

3. Ұмытылған «Қалқаман-Мамыр» қазақ тілінде тарихи хикая. Шәкәрім  

Құдайбердіұғлы. Бұл кітапта қазақта мұнан 190 жыл бұрын болып өткен бір уақиға қисса қылып  өлеңменен жазылған. Оқушыларына әсерлі,  көркем кітап. Алдырушылар Семипалатта «Ярдам» кітапханасынан алдыруға болады».  деген хабарландыру жарнамалар берілген.

      «Қазақ сусындары» сусыны арнайы өңделген айраннан дайындалады. Біздің «Бидай көже» сусынымыз 2005 жылғы 7-ші Халықаралық Көрме Бірлестігі Қазақстан республикасының өндірушілерінің арасында ең жақсы деп аталатын бас жүлде «Гран-При» алды. Табиғи өскен бидайдан адамның ағзасына қажетті дәрумендерді алуға болады. Олар В, С және Е дәрумендер тобына және ферменттер мен микроэлементтерге бай. Зат алмасуға, иммунитетті көтеруге, жүйке жүйесін

 және тістерді қатайтуға жәрдемдеседі.  Қысымды қалыптастыруға жақсы әсер етеді. Сонымен қатар арықтауға да көмектеседі.

 

«Қазақ сусындары»

1.     Бидай көже.

2.     Боза.

3.     Шалап

 

                                                         

 

 

    Алматыда жасалған. «Қазақ сусындары» компаниясы.

Тел/факс: 249 26 48

Ұялы тел: 8701 77 47 607

 

 

 

 

 

1 - тапсырма. Жоғарыдағы үлгіге қарап, мына фирмалардың өнімдерін жарнамалаңыздар.

 

1.     «Рахат» кондитерлік фабрикасы.

2.     «Фуд мастер» сүт тағам өнімдері.

3.     «Беккер» ет, шұжық тағамдары.

 

    2 – тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріңіздер.

 

1.     бұқаралық

2.     жанама

3.     жарнама

4.     тығырыққа

5.     мерзімді

6.     фирманың

7.     спорттық

8.     мәдени

□ баспасөз

□ шара

□ жарыстар

□ ақпарат құралдары

□ беделі

□ жарнама

□ тіреген

□ тарихы

 

♦ Өзіңіз оқып жүрген / жұмыс істеп жүрген   ЖОО-ны жарнама жасап көріңіз.

 

          а) конкурс. Презентация

 

  Сөздікпен жұмыс жасаңыз.

Қаржы – финансы

Лауазымдық – должностное

Талап – требование

Үміткер – кандидат

Жұмыс өтілі – рабочий стаж

Болжамдар – прогнозы

Бос орын – вакансия, вакантная позиция

Сауалнама – анкетирование

 

♦ Конкурс мәтінімен танысып, өзіңіздің құжаттарыңызды реттеп көріңіз.

 

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі бос қызмет орындарына конкурс жариялайды:

Макроэкономика және қаржы статистикасы департаментінің директоры, лауазымдық жалақысы – 25000 теңге. Үміткерге қойылатын талаптар:

-          жоғары экономикалық немесе қаржылық білім бойынша жұмыс

өтілі 5 жылдан кем емес;

-          мемлекеттік, орыс және ағылшын тілдерін білу;

-          ғылыми дәрежесі  болғаны дұрыс;

-          компьютермен жұмыс істей білу (Word,  Excell).

Конкурсқа қатысқысы келетін азаматтар Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігіне мынадай құжаттарды тапсыруы керек:

-          өтініш;

-          сауалнама;

-          жеке іс парағы;

-          диплом көшірмесі;

-          денсаулығы туралы анықтама;

-          еңбек кітапшасының көшірмесі;

-          3 х 4 өлшемді фотосурет;

 

 

          -  мекенжайы туралы мәлімет;

  - түйіндеме.

 

Мына мәтіндерді аударыңыздар.

 

Холдинг «Фудмастер» объявляет конкурс на вакантную позицию в г. Есик:

Электрик КИПиА

Требования: Высшее техническое образование, опыт работы не менее 3-х лет, навыки обеспечения бесперебойной работы электрооборудования и КИПиА для производства стандартной и качественной продукции, активность, умение работать в команде. Желательно знание английского языеа. Проживание в г. Есик и наличие автомобиля -  предпочтительно.

 

Kcell  

Инженер по контролю качесва сети

Требования: в/о техническое, знание телекоммуникационного оборудования, знание радиосети GSM стандарта, знание ОКС №7, продвинутый пользователь компьютера, знание офисных приложений : Excel (построение таблиц и графиков, «макросы») и Power Point (создание эффективных презентаций), приветствуется знание основ программирования, особенно знание Delphi,  Visual Basic, навыки решения проблем, готовность к командировкам.

         Обязанности: Контроль за производительностью и качеством сети с помощью специальных приборов и программ. Выполнение выборочных проверок качества связи на местах. Участие в проектах компании. 

 

6. Аңдатпа. Өтініш. Бұйрық

Аңдатпа

 

Аңдатпа – жазылған еңбектердің, оқулықтар, ғылыми мақалалар, рефераттар, диплом және бітіру жұмыстарының т.б. қысқаша мазмұнын баяндайтын құжат түрі.

 

Дмитриев Д.

ЭиАТК – 04

 

                                                  АҢДАТПА

Бұл бітіру жұмысы “Шахталық көтергіш қондырғысының ҚҚМ асинхронды электржетегі” тақырыбына орындалды. Оған келесі бөлімдер кіреді: арнайы, өміртіршілік қауіпсіздігі бөлімі, экономикалық бөлім.

Арнайы бөлімде транспорттық-көтергіш қондырғысына арналған ҚҚМ тізбегінің  есептеулері келтірілген. Шахтаның көтергіш қондырғысының көтеру тахограмммасы жасалған, ҚҚМ тізбегін модельдеу арқылы алынған динамикалық сипаттамалары келтірілген.

Экономикалық бөлімде шахтаның көтергіш қондырғысындағы электржетегі басқару жүйесінің екі нұсқасының салыстырмалы талдауы жасалған. Таңдалған жобаның келтірілген шығыны бағаланған.

Өміртіршілік қауіпсіздігі бөлімінде шахтаның көтергіш қондырғысының машина бөлімшесіндегі шуылға есептеулер жасалған.

 

АННОТАЦИЯ

Выпускная работа выполнена на тему “Асинхронный электропривод шахтной подъемной установки с МДП”. В него входят следующие разделы: специальная часть, безопасность жизнедеятельности, экономическая часть.

В специальной части производится расчет схемы МДП для транспортного-подъемной установки, имеются динамические характеристики, полученные при  моделировании схемы МДП.

В эконмической части производится сравнительный анализ выбора двух вариантов системы управления электроприводом шахтной подъемной установки.       Оцениваются приведенные затраты выбранного проекта.

В разделе “Безопасность жизнедеятельности” производится расчет шума в    машином отделении шахтной подъемной установки.

 

Шевченко В. С.

БВТ-04-4

 

АҢДАТПА

Бұл бітіру жұмысында Интернет технологиялар пәнін қашықтан оқытуға    

арналған Web-сайт құрастырылады. Тиімді оқу жүйесін жасау үшін келесі       

мәселелер зерттеліп анықталған:

-         жүйенің сапалы жұмыс істеуіне қажетті мақсаттар, Web-технологиялар мен жобалау тілі;

-         программалық және ақпараттық құралдар;

Құрылған жүйенің экономикалық тиімділігі есептелген. Өміртіршілік қауіпсіздігі, еңбек ету жағдайлары мәселелері қарастырылған, жұмыс орнын жарықтандыру және ауа баптау есептеулері келтірілген.

 

АННОТАЦИЯ

     В данной выпускной работе разрабатывается Web-сайт для дистанционного обучения по предмету Интернет- технологии. Для создания эффективной обучающей системы исследовано и определено следующее:

-         цели, существующие Web-технологии и язык разработка, необходимые для каечственного функционирования данной системы;

-         прогаммные и аппаратные средства.

Производен расчет экономической эффективности разработанной системы. Рассмотрены вопросы безопсности жизнедеятельности, условий труда, выполнен расчет освещенности и кондиционирования рабочего помещения.

 

 

Хан Д.

МТС-04

 

АҢДАТПА

       Бұл бітіру жұмысында  GPS навигациясын Тараз қаласының ұялы байланыс желісіне енгізу зерттелді. GPS навигациясы ең қысқа жолды, нысанның орналасқан жерін және оған дейінгі қашықтықты анықтау үшін пайдаланылады. Ол GPS қабылдағыштан және ұялы телефоннан тұратын аппаратура жиынтығы ретінде ұсынылды. Жұмыс барысында GPS қабылдағыштарын негізгі сипаттамалары мен таңдауы жасалды. Сонымен қатар радионавигациялық өрістің есептеулері, атмосфераның  әр түрлі қабаттарындағы өшуіне өзгертулер жасалды. Ол нысанның координаттарының дәлірек анықталуына мүмкіндік жасайды. Өзімен бірге ұялы телефонды және қабылдағышты алып жүретін кез-келген тұлға GPS навигация қызметін қолдана алатын болады.

       Бітіру жұмысында бизнес-жоспар құрылды, онда пайдалану шығындары есептелді, бұл қызметті енгізу нәтижесінен түсетін пайда анықталып, қызмет көрсетудің болашақта керектігін анықтайтын өтемділік мерзімі есептелінді. Өміртіршілік қауіпсіздігі мәселелері қарастырылды, мұнда басты электрмагниттік өрістің сәулесіне қауіпсіз қашықтықты анықтау және ғимаратты найзағайдан қорғануды есептеулер мәселелеріне аударылды.

 

АННОТАЦИЯ

       В данной выпускной работе исследовано внедрение GPS-навигации в сотовые сети города Тараза. GPS-навигация предназначена для определения местонахождения объекта. Она представляет собой комплекс апаратуры, состоящей из GPS-приемника и сотового телефона. В ходе работы произведен выбор и описание основных характеристик GPS-приемников. Также произведен расчет радионавигационного поля, поправка на затухание в различных слоях атмосферы, что позволяет более точно определить координаты объекта. GPS-навигацией могут пользоватся все, кто имеет при себе сотовый телефон и приемник.

       В выпускной работе составлен бизнес-план, в которым были рассчитаны эксплуатационные расходы, определена прибыль от внедрения данной услуги и рассчитан срок окупаемости, что позволит определить преспективу данной услуги. Рассмотрены вопросы безопасности жизнедеятельности, где там безопасного расстояния от излучения электромагнитных полей и молниезащиты здания.

 

Андреев М.

БРЭ-04

 

АҢДАТПА

       Бұл бітіру жұмысында басқа елдерде цифрлық радиохабар таратуды енгізудің тәжірибесін талдау негізінде, Қазақстан Республикасындағы телерадиохабар таратудың цифрлық желісін ұйымдастыру және іске асыру қаншалықты күрделі проблема болып табылатындығы көрсетілген.

         Жұмыста DVB-N (MPEG-2) стандарты пайдалану арқылы Астана ЦТД желісі әзірленген. Жоғары тиімді  MPEG-2 стандартын қолдану абоненттік декодерді бірегейлеуге және келешекте жоғары анықтықты теледидарға өту мүмкіндігін қарапайымдандыруға мүмкіндік береді. Жоспарланған желіде қашықтан басқару және мониторинг жүйелерін пайдалану қарастырылған. ТД бағдарламаларын таратқыщтарға жеткізу “Казсат” жерсеріктік тарату жүйесімен іске асырылатын болады.

     Сондай-ақ жұмыста бизнес-жоспар ұсынылған, ЦТД желісін негізудің техника-экономикалық көрсеткіштерінің тиімділігі анықталған және өміртіршілік қауіпсіздігі мәселелері қарастырылған.

 

АННОТАЦИЯ

      В выпускной работе на основании анализа опыта внедрения цифрового радиовещания в других странах показаны проблемы, стратегия организации и реализации сети цифрового телерадиовещания в Республике Казхстан.

    В выпускной работе разработана сеть ЦТВ в г. Астане с использованием стандарта DVB-Т (MPEG-2). Применение высокоэффективного стандарта MPEG-2 позволит унифицировать абонентский декодер  и упростить возможность перехода в будущем к телевидению высокой четкости. В планируемой сети предусмотрено использования и мониторинга. Доставка ТВ-программ к передатчикам будет осуществляться системой спутникового вещания “Казсат”.

    Также в работе представлен бизнес-план, определены технико-экономические показатели эффективности от внедрения сети ЦТВ и рассмотрены вопросы безопасности жизнедеятельности.

 

 Өтініш

 

          Өтініш –  белгілі бір жағдайда азаматтың өзінің заңды жеке құқықтарын   

  жүзеге асыруды өтініп жазатын  ресми құжат.

 Сөздік

 заявление - өтініш

 прошу – сұраймын / өтінемін

 проживающий – тұратын

 прилагается -  тіркелген

 принять -  қабылдау

 перевести – ауыстыру

 стаж - өтіл

 

♦  Мына стандарт құрылымдарды есте сақтаңыз:

 

Кезекті демалысқа шығу                             выйти в очередной отпуск

Кезектен тыс демалыс беру                        дать внеочередной отпуск          

Рұқсат ету                                                 разрешить, дать разрешение

Рұқсат етуіңізді сұраймын                   прошу разрешить, прошу дать                                                                               разрешение

 Сізден ... сұраймын                            Прошу Вас...

    ...ден бастап                                       с...числа

 

         ♦  Дұрыс аудармасын табыңыз:

өтініш жазу                                           рассмотреть жалобу/заявление

өтініш беру                                            регистрировать  жалобу/заявление

өтінішті қабылдап алу                          дать ответ на жалобу/заявление

өтінішті тіркеу                                      жалоба/заявление гражданина

өтінішті қарау                                       подать жалобу/заявление

өтініштің мазмұны                               написать жалобу/заявление

өтінішке жауап беру                             принять жалобу/заявление

азаматтың өтініші                                 не рассматривать жалобу/заявление

өтінішті қарамау                                    содержание жалобы/заявления

 

         ♦  Тұрақты тіркестерді есте сақтаңыз. Олардың әрқайсысы үшін жағдаят диалог ойлаңыз.

         Кесте бойынша, қол қою, рұқсат беру, құжат дайындау, тапсырманы орындау, өтініш беру.

 

         ♦ Мына құрылымдарға назар аударыңыз, есте сақтаңыз (запомните).

Кімге

     -   АЭжБИ ректоры профессор Ғ.Ж.Дәукеев-ке

-         Ғ.Ж.Дәукеев мырза-ға

-         Электроника және компьютерлік технологиялар кафедрасының меңгерушісі профессор Ә.Берікұлы-на

-         ҚОжЕҚ кафедрасының меңгерушісі профессор М.Қ.Дүйсебаев-қа

Кімнен

-          Қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, доцент Р.Қ.Бөкейханова-дан

-         Аударма бөлімінің бастығы С.Х.Дүкенбай-дан

-         ҒЗС бастығы С.Р.Ерланұлы-нан

-         ҚКК төрағасы В.И.Фельский-ден

 

         ♦  Шығыс септік –нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен + бастап.

Данная конструкция переводится деепричастным оборотом Начиная с... .

 

         ♦ Мына сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыз.

         Начиная с этого года, начиная с середины месяца, начиная с пятницы, начиная с самого утра, начиная со следующего года, начиная со следующей недели, начиная с завтрашнего дня, начиная с 15 января сего года.

 

         ♦ Ауыспалы осы шақты жедел өткен шаққа өзгертіңіз.

        

 

 

Мен өтініш жазамын. Мен бүгіннін бастап кезектен тыс демалысқа шығамын. Бүгін кешкі бестен бастап сегізге дейін мәжілісте боламын. Түске дейін құжаттарды дайындаймын.

 

         ♦  Табыс септіктің қолданысын есте сақтаңыз

 

Бас энергетик қызметіне қабылдауыңыз-ды

Кезекті (кезектен тыс) демалыс беруіңіз-ді

Іссапарға жіберуіңіз-ді                                               

Мені басқа бөлімге ауыстыруыңыз-ды                       өтінемін

Жалақымды көтеруіңіз-ді                                          (сұраймын)

Өндірістен қол үзбей оқуға рұқсат беруіңіз-ді

Еңбек келісімін ұзартуыңыз-ды

                                     

          ♦ Өтініш үлгілерімен танысыңыз

 

                                                        АЭжБИ ректоры, проф.Ғ.Ж.Дәукеевке

                                                        қазақ тілі кафедрасының аға оқытушысы

                                                        Д.М.Арыстанғалиевадан

 

 

ӨТІНІШ

         2009 жылғы шілде айының 5-інен бастап  осы жылғы кезекті еңбек

демалысына шығуыма рұқсат етуіңізді сұраймын.

 

                                                                  Д.Арыстанғалиева

                                                                  2009 жыл, маусымның 5-і

 

                                                        «Арай» шағын кәсіпорнының төрағасы

                                                        Б.Асқарұлы мырзаға

                                                        Алматы қаласы, В.Радостовец көшесі,

                                                        362-үйде тұратын С.Жанботаевтан

 

                                                       

ӨТІНІШ

 

         Мені 2009 жылдың 10 шілдесінен бастап техника бөлімінің директоры  қызметіне қабылдауыңызды сұраймын. Екі жоғары білімім бар. Еңбек өтілім – 5 жыл.

         Қажетті құжаттар өтінішке тіркелген.

 

                                                                                  С.Жанботаев

                                                                                 5 шілде 2009 ж.                              

 

        

 

Арыз – хабарламаның түрі. Арызда азаматтардың заңмен қорғалатын құқықтарының бұзылуы көрсетіледі. Өтінішке қарағанда, арыздың мазмұны мен тақырыбы кең, әрі әр алуан.                                                                                   

        ♦ Төмендегі құрылымдарды пайдалана отырып, бір өтініш жазыңыз.

 

         Арыз, өтініш жазуға себеп болған жайттарды көрсететін стандарт құрылымдар: үй-жайым болмағандықтан, басқа жұмысқа ауысуыма байланысты, денсаулығыма байланысты, ... қызметкерінің заңсыз әрекеттеріне байланысты, ... қатысты (туралы) байқау ұйымдастырылуына байланысты т.б.

         Арыз, өтініштің талап-мақсатын көрсететін құрылымдар: академиялық демалыс беруіңізді сұраймын, жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын, басқа факультетке ауыстыруыңызды сұраймын, материалдық көмек көрсетуіңізді сұраймын, тұрғын үймен қамтамасыз етуіңізді сұраймын, жер бөлуіңізді сұраймын, жатақханадан орын бөлуіңізді сұраймын, кезектен тыс демалыс беруіңізді сұраймын.

 

         ♦  Бұрыштаманың түрлерімен танысыңыздар:

Қаралсын – рассмотреть

Талқылансын – обсудить

Бекітілсін – утвердить

Тапсырылсын – поручить

Ұсыныстар даярлансын – подготовить предложения

Комиссия құрылсын – создать комиссию

Баяндалсын – доложить

 

♦  Бұйрық

 

Бұйрық-кәсіпорындағы ең маңызды және кең тараған құжаттардың бірі. Бұйрық - кәсіпорын басшысы қандай да болмасын (өндірістік немесе кадр мәселеіне байланысты) бір міндеттерді шешу үшін шығаратын нормативтік құжат. Бұйрық кәсіпорынды немесе оның құрылымдық бөлімшесін құру, жою, қайта құру; кәсіпорын жұмысын ұйымдастыру, қаржыландыру, жоспарлау, есептеу, жабдықтау, өнімді өткізу, сондай-ақ қызметкерлерді жұмысқа қабылдау, ауыстыру, босату т.б. мәселелер бойынша шығарылады. Бұйрық кәсіпорынның барлық қызмекерлері үшін міндетті.

Сөздік

бұйрық – приказ

жеке құрам – личный состав

бұйрық беру – отдать приказ

бұйрыққа бағыну – подчинится приказу

тағайындалсын – назначить

қабылдансын – принять

босатылсын – освобадить

 

   ауыстырылсын – заменить, перевести

   жүктелсін – возлажить

белгіленсін – определить, установить

штаттық кестеге сәйкес – согласно штатному расписанию

қызмет – должность

бос орын пайда болуына

басқа жұмысқа ауысуына

қызметі жоғарылауына

денсаулығына

отбасы  жағдайына

зейнеткерлікке шығуына                                                     байланысты

ресми сапарға кетуіне

іссапарға кетуіне

кәсіпорынның жойылуына

еңбек шартының мерзімі өтуіне

 

себепсіз жұмыстан қалғаны

еңбек тәртібін бұзғаны

ерекше жұмысы                                                                       үшін

жұмысқа үнемі кешігетіні

жұмыстан ерте кеткені

қызметтік жағдайын орынсыз пайдаланғаны

 

♦  Ырықсыз етіс: -ыл,-іл,-л,-ын,-ін,-н + бұйрық райдың үшінші жағында қолданылған өкілеттік құжаттардағы  баяндауыштарды аударыңыз, оларды қатыстырып, сөйлемдер құраңыздар (орыс және қазақ тілдерінде).

 

Сайлансын, бекітілсін, жарамсыз деп табылсын, іске қосылсын, жол берілмесін, көмек көрсетілсін, қамтамасыз етілсін, өзгеріс енгізілсін, қарауға жіберілсін, қорғауға жіберілсін, рұқсат етілсін, тексерілсін, бақылауға алынсын, жауапкершілік жүктелсін, т.б.

 

     ♦  Етістіктерді үлгі бойынша түрлендіріңіз, сөз тіркестерін құраңыздар.

Үлгі:

Енгізу – енгіз-іл-сін - өзгеріс енгізілсін.

Босату - ........................

Қысқарту - ....................

Жүргізу - .......................

Орындау - ......................

Тыйым салу - ................

 

♦ Екі қатардағы сөздерді сәйкестендіріңіз:

  Жұмысқа                                                        кестеге сәйкес

    Штаттық                                                         белгілеу

   Орынбаевтың                                                  жағдайына байланысты

 

 

   Үстемақы                                                      шығуына байланысты

   Отбасы                                                          сынақ мерзімімен

Еңбек шартының                                        қызметінен

Зейнеткерлікке                                            өтініші

2 апталық                                                     қабылдау туралы

атқаратын                                                    аяқталуына байланысты

 

 

Бұйрықтың үлгісімен танысыңыз 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының сырттай оқу және мамандарды қайта даярлау факультеті бойынша

 

№ 9 Бұйрық

Алматы қаласы                                                                21.05.2005 ж.

Сынақ пен емтихандарды уақытында тапсырмаған студенттер туралы

 

Сынақ пен емтихандарды уақытында тапсырмағандарына байланысты

 

БҰЙЫРАМЫН:

 

Мына студенттер институттан шығарылсын:

1. Семенов В.В.

2. Нефедов К.И.

  3. Жетенов Т.М.

 

Алматы энергетика және байланыс институтының сырттай оқу және    

мамандарды қайта даярлау факультетінің деканы,

    профессор                                                                      М.М.Аршидинов 

                   

хатшы                                                                              З.Садырова

 

♦ Мына жағдаяттар бойынша бұйрық шығарыңыз.

1. А.Асановты физика кафедрасына инженер қызметіне қабылдау туралы

2. Ж.Досановты еңбек тәртібін ұдайы бұза бергендігі үшін үйлестіруші қызметінен босату туралы

3. Институт ішінде және ауласында шылым шегуге тыйым салу туралы

        

 

♦  Ресми іс қағаздар тілінде қолданылатын фразеологизмдердің мағынасын ашып, оларды қатыстырып сөйлем құраңыз:

 

Басы ашық – даусыз, айқын;

Бас қосты –

Көз жазбады –

 

Іс тындырды –

Қол астында –

 Есеп берді –

 Қол қойды –

 Қол астында –

 Іске қосты –

 Дауыс беру –

 

7. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормалары

 

♦  Сөздікті пайдаланып, мәтінді аударыңыздар.

Қазақ тілінің, өзге де ұлттық әдеби тілдер сияқты, екшеліп, тұрақталған, жалпыға ортақ тұрақталған ортақ заңдылықтары, яғни нормалары бар. Ол заңдылықтардың бір бөлегі сөздерді дұрыс таңдап, орнымен жұмсауға қатысты болып келеді, оны лексикалық нормалар деп атаймыз, енді бір саласы сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлемдерді құрастыра білуге қатысты болып келеді, оны грамматикалық нормалар дейміз. Дұрыс жазу заңдылықтарын орфографиялық нормалар, ал дұрыс айту (дыбыстау) заңдылықтарын орфоэпиялық нормалар деп атаймыз.

 

♦   Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер:

төменде – төмөнде

құбылыс – құбұлұс

дөңгелек – дөңгөлөк

қуат – құуат

құрылыс – құрұлұс

құрылым – құрұлұм

 

         Ықшамдау құбылысы

 

 Қазақ тілінде құрама сөз (біріккен сөз, қос сөз, күрделі сөз), сөз аралығында қатар келген екі дауыстының алдыңғысын (көбінесе қысаң дауыстылар) түсіріп айту – заңды құбылыс. Сөздің түбірін қысқартып жазу қалай дұрыс болмаса, сөз аралығындағы екі дауыстыны қатар айту да сондай дөрекі қатеге жатады.

 

♦  Мына сөздерді айтып жаттығыңыздар:

                    не айттыӘ – н әйттыӘ

                    Не алдыңӘ – н алдыңӘ

                   өте ерте - өт ерте

                   жеті ағайынды – жет ағайынды

                   сарыағаш – сар ағаш

 

♦ Әліпбидегі и әрпі ый, ій дыбыс тіркесін береді. Тек тый, сый сөздері мен осы түбірдің туынды сөздері ғана ый әрпімен жазылады: сыйлық, тыйым.

Қалған жағдайда и әрпі сөз құрамындағы басқа дауыстылардың ырқымен жуан, жіңішке болып оқылады: қиын – қыйын, жиын – жыйын, тиімділік – тійімділік, мирас – мыйрас. Мұнда көп қиындық жоқ. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың жеке тұрғандағы қалпы жуан дыбысталады: мы, ыр, сы, ты, ды, шы. Сондықтан ми – мый, мидай – мыйдай, сипат – сыйпат.

 

         ♦ Үйлесім заңдылығы немесе дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер етуін ескеріп, мына сөздерді орфоэпиялық нормасына сай айтып, жаттығып көріңіздер:

            көп жасау – көб жасау

            көп деңгейлі – көбдеңгейлі

            қазақ елі – қазағ елі

            сұйық зат – сұйұғ зат

            газ жолы – гажжолы

            мұзжарғыш – мұжжарғыш

            сан мыңдаған – сам мыңдаған

            үшбұрыш – үшпұрұш

            жазсын – жассын

            тас жол – ташшол

            үш жүз – үшшүз

            саясатшы – сайасатшы

Сонымен, қазақ тілінің ауызша сөйлеу жүйесінде негізгі-негізгі деген осындай айтылу заңдылықтары бар. Дұрыс сөйлемеу берілген мәтін мазмұнын игеруді баяулатады. Ақпарат дұрыс қабылданғанда ғана коммуникация жылдам әрі сапалы жүреді.

 

Мәтіндердің айтылым үлгілері

Сөздік

айтарлықтай айырмашылық – существенная разница

тірек сөздер – опорные слова

бастарын қосып жинаған ғалымдар – собранные ученые

бірнеше ғасырлар бойы – в течении многих веков

негізгі оқулығы болып келді – считался основным учебником

кідіріс – пауза

айтылым – говорение

 

♦ Мәтінді оқып, аударыңыз.

 

Ғылыми мәтін оқылғанда дауыста ойнақылық, эмоциялылық байқалмаған дұрыс. Сонымен бірге жалпы алғанда орташа немесе баяу қарқында, абзацтары мен сөйлемдері арасында орташа немесе көлемді кідірістер жасалып оқылуы керек. Дауыс әуезі бірқалыпты келіп, әуен мен дауыс қаттылығы арасында айтарлықтай айырмашылық болмауы керек. Терминдік мағынадағы тірек сөздер мәтіннің айтылымының өн бойында ой екпіні арқылы ерекшеленуі керек.

 

♦  Мәтінді дұрыс оқып жаттығыңыз.

 

Шын мәніндегі алгебраның тууы

Сегіз жүз жиырмасыншы жылы халиф Мамұн өзінің сарайына бастарын қосып жинаған ғалымдардың ішіндегі ең көрнектісі орта азиялық математик және астроном Мұхаммед Хорезми болды.

Сол кездегі математика саласынан жасалған еңбектердің ең маңыздысы М.Хорезмидің «Әлджебр және әлмукабаланы есептеу туралы қысқаша кітап» атты шығармасы. Оның бұл еңбегін латын тіліне аударғанда ғалымның «әл-ховарезм» деген сөзі «алгорифм» немесе «алгоритм» деген сөзге айналып кеткен.  М.Хорезмидің бұл шығармасы араб тілінен латын тіліне аударылып, бірнеше ғасырлар бойы Батыс Европада алгебраның негізгі оқулығы болып келді. 

 

Ісқағаз стиліндегі мәтін.

         ♦ Оқып, аударыңыз.

Бұл стильдегі мәтіндер қалыпты үлгі бойынша құрылып, одан ауытқу сирек болады. Мәтіннің құрылымына қарай әр түрлі бөліктері (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және т.с.) тиісті интонациялық әуенмен оқылады да, дауыс әуезінде құбылғыштық, әсерлілік өте сирек байқалады. Себебі ісқағаз стиліндегі мәтіндердің басты мақсаты – адресаттың көңіл-күйіне әсер ету, оның эстетикалық талғамын тәрбиелеу емес, ақпарат жеткізіп, сол арқылы бір шаралар ұйымдастыру болып табылады. Осы мақсатына қарай оның интонациясы да ерекшеленіп тұрады. Сонымен, ресми қатынастағы ісқағаз стиліндегі мәтіндердің интонациясына негізінен бірқалыптылық, әуеннің бірте-бірте өзгеруі, ұстамды дауыс сазы, орта немесе баяу қарқын тән болады. Ой екпіні түскен бұйрық, ұйғарым секілді тірек сөздер ерекшеленіп тұрады.

 

♦  Мәтінді дұрыс оқып жаттығыңыз, аударыңыз.

 

Қазақстан Республикасының ғылым туралы заңы.

                   Жалпы ережелер. 2-тарау.

5-бап. Ғылыми қызметкердің құқықтары мен міндеттері (үзінді)

 

Ғылыми қызметкердің :

а) өзінің ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерінің авторы деп танылуына және өнертабыс пен санаткерлік қызметтің басқа да нәтижелеріне өтінім беруіне, сондай-ақ зияткерлік меншігін қорғауға;

б) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзі авторы болып табылатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін іске асырудан түскен табыстарды алуға;

в) өзінің шығармашылық үлесіне сәйкес сыйақылар, көтермелеу сыйлықтары мен жеңілдіктер алуға;

... Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған өзге де іс-әрекеттерді жүзеге асыруға құқығы бар.

 

♦ Төменде берілген жаңылтпашты тез әрі анық айтуға жаттығыңыз. Өздеріңіз білетін жаңылтпаштарыңызды еске түсіріңіз:

    Тары – азық, қазы – азық,

Нан – азыққа қазық.

 

8.  Монолог. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті

 

Сөздік

тыңдаушы – слушатель

мінбе – трибуна

ұстамды болу – быть сдержанным

 тілдік амал-тәсілдер – языковые сред

 ескеруі керек – должен учитывать

 батылдық – смелость

 сенімділік – уверенность

 әсерлі, қызықты (сөз)– воздействующая, интересная (речь)

 қобалжу – волноваться

  

♦  Мәтінді оқып, аударыңыз.

Монолог – бір кісінің сөзі. Онда белгілі бір тақырыпты айтып беру мақсаты көзделеді, адамның ойы, пікірі, көңіл-күйі, психологиялық ішкі толғанысы , саяси, ғылыми көзқарасы, дүниетанымы – бәрі анық байқалады. Белгілі тақырыпқа көпшілік алдында жасалған лекция, баяндамалар да монологқа жатады. Монолог күрделі ойға құрылады, әдеби сөйлеу үлгісіне жатады. 

Жұрт алдында сөйлеу өте жауапты, әрі қиын жұмыс. Тыңдаушылар алдында өзін-өзі ұстай алмаған адамның сөзі де өтімді болмайды. Сондықтан мінбеде ұстамды болу, қобалжымау, сасқалақтамау – сөйлеушілерге қойылатын басты талаптардың бірі.

Аудиторияда ұстамдылықтың қамы – ерте бастан жүргізілетін даярлық. Даярлықсыз сөйлеген кісіде батылдық, өзіне сенім болмайды. Сөйлеуге алдын-ала дайындалған кісі, не айтатынын, қалай айтатынын, тілдік амал-тәсілдерді қалай пайдаланатынын жоспарлап алған адам ғана өзін-өзі еркін ұстап, тыңдаушыларын өзіне тарта алады.

Жұрт алдында сөйлейтін адамдар мына қағидаларды ескеруі керек:

       1) тыңдаушылар жақсы білетін нәрселерді тәптіштеп айтудың қажеті жоқ.

       2) білгішсініп, мақтана сөйлегендерді де тыңдаушылар ұната қоймайды.

       3) сөйлеген сөз анық, дәл, айқын естілетін болсын.

       4) сөздің мағынасына, сөйлем мазмұнына үйлесімді ырғақ тауып, қолдың, бет-ауыздың  қимылдарын қатыстыруға болады.

       5) екі көзін қағаздан алмай оқып беретін сөйлеуші мен тыңдаушылар арасында байланыс болмайды, байланыс болмаған соң айтылған сөз айдалаға атылған оқпен бірдей болады.

       6) айтайын деген ойды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден бастамаған дұрыс. Шаблон – барлық өнердің, әсіресе сөз өнерінің жауы. Ойды әдеби тілге тән сөздермен әсерлі, қызықты етіп жеткізуге тырысу қажет.

       7) айтылған сөз қысқа әрі тұжырымды болуы керек. Сөйлемдер ықшамды, ұғынуға оңай, қолданған сөздер жұртқа таныс әрі мазмұнды болуы керек. «Аз сөз -  алтын, көп сөз – көмір» дегендей, аз сөзбен көп нәрсені айтуға тырысу керек.

       8) «Жүйелі сөз жөнін табады» дегендей, сөйлейтін сөз жүйелі болмаса, онда ешқандай береке болмайды. Жүйелі сөз белгілі мазмұнға, өзара тығыз 

 байланысты желіге құрылады.

 

  ♦ Мәтіндегі мақалдарды көшіріп жазып, мағыналарын түсіндіріңіз.

 

10.  Диалог.

Жер туралы заң жобасын талқылайық (дөңгелек үстел)

 

Сөздік

Талқылау - обсуждение

Кезекті отырыс – очередное заседание

Жеке меншік – частная собственность

Түзету – поправка, исправление

Пайдалану құқығы – право использования

Алыпсатарлық – спекуляция

Ұжымдық – коллективный

Балама – альтернатива, эквивалент

Мерзім – срок

Енгізу – включить

Толықтырулар мен өзгерістер – дополнения и изменения

Дағдарыс – кризис

 

♦  Мәтінді рөлдермен оқыңыз

Төраға: Бүгінгі отырысымызда «Жер туралы» заң жобасын талқылаймыз.

-    Депутат Б. ...............  Жерді 99 жылға жалға беру туралы бапты өзгерту керек. Меніңше, бұл өте ұзақ мерзім, оны қысқартқан дұрыс.

-    Депутат С. ................. Жобадағы «субаренда» дегенді алып тастау керек. Бұл алыпсатарлыққа алып келеді.

-    Депутат С.  ................  Жер тек мемлекет меншігінде болуы керек. Ұжымдық шаруашылықты ендіру керек.

-    Депутат В.................. Жобада жарамсыз жерді сатуға болады делінген. Бұл тұжырыммен келісе алмаймыз. Жарамсыз жердің астында байлық көп. Мысалы, Арал теңізінің  құрғап қалған бөлігі – 2 млн. га жер.  Жері егін егуге, мал бағуға жарамайды, бірақ сатуға болмайды.

-    Депутат О.   ................. Меніңше, негізгі проблема жердің экологиялық дағдарысында. Мысалы, Семей полигонындағы   2 млн. га жер радиоактивті қалдықтармен бүлінген, оны пайдалану өте қауіпті. Ал 4,8 млн га жарамсыз жер Байқоңырда. Барлығы 180 млн. га жер жарамсыз.Жер – біздің анамыз. «Жері азғанның елі азады, елі азғанның ері азады» дейді халық. Сондықтан жерді экологиялық дағдарыстан құтқару керек.

-                     Депутат Д. .................... Жерді пайдалануға болады, бірақ сатуға болмайды. Жер туралы заң біздің саяси талаптарымызға жауап беру керек. Жер мемлекеттік меншікте болуы керек.

 

♦  Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңыз.

 

♦  Мәтіннен мақалды тауып жазып, мағынасын түсіндіріңіз.

 

♦  Сізге қай депутаттың сөзі ұнадыӘ НеліктенӘ Ойыңызды

дәлелдеңіз.

 

♦  Берілген цитатаны жаттап алыңыз:

«Жер мәселесі – негізгі өмір мәселесінің ең зоры. Жер ісін ақылмен, сабырмен шешкен дұрыс».

                                                                                                       (Ә.Бөкейханов).  

 

 

10. Ауызша сөйлеу этикасы. Телефонмен сөйлесу

 

Этика (грек тілінде ethos - әдет-ғұрып) – мораль, өнеге туралы ілім.

Этика терминін тұңғыш рет Аристотель адамдар дұрыс, өнегелі іс істеуі үшін не істеуі қажет деген сұраққа  жауап беретін практикалық философияны атау үшін қолданды.

Этикет (француз тілінде Etiquette) – мінез-құлықтың қалыптасқан тәртібі.

 

Сөздік

кәсіпкер – предприниматель

ереже – правило

кәсіби білім – профессиональное знание

ең маңызды дыбыс – самый важный звук

өзін ұстай білуі – самообладание

әр түрлі жағдаят – различная ситуация

эмоцияны тежеу – сдерживать эмоцию

қалыптасқан тәртіп – установленный порядок

мінез-құлық – поведение

 

♦ Мәтінді түсініп оқыңыз.

Іскерлік этикетті білу кәсіпкер үшін өте маңызды. Бұл жөнінде 1936 ж. Дейл Карнеги былай деп жазған: «Адамдардың қаржы мәселесі бойынша істерінің табысты болуының тек 15 проценті оның кәсіби біліміне байланысты болады да, 85 проценті оның адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алуына байланысты болады».

         Карнеги адамдарға әсер етудің алты ережесін ұсынады:

1.                Басқа адамдарға көңіл бөліңіз. Сир: «Басқа адамдар бізді білгісі келгенде, біз оларды білгіміз келеді» деп жазған.

2.                Күлімсіреңіз. Қытайлар: «Адам күлімсіремей тұрып дүкенін ашпауы керек», -  дейді.

3.                Адам үшін оның өз аты -  ең маңызды дыбыс,  сондықтан әр адамды аты-жөнімен атаңыз.

4.                Сабырлы  тыңдаушы болыңыз.

5.                Тыңдаушыңызды қызықтыратын мәселелер жөнінде сөйлеңіз.

6.                Әңгімелесушіңізге шын көңілден жақсы баға беріңіз.

         Іскерлік этикетке дұрыс киіну, өзін ұстай білуі, сөйлеу мәнері т.б. жатады.

Іскерлік этикет бойынша өзіңіздің партнерыңыздың еліне тән ұлттық дәстүрлер мен салттарды мүлтіксіз орындауыңыз қажет. Бұл сіздің бизнесіңіздің табысты болуы үшін маңызды шарт болып табылады.

         Сөйлесу кезінде тыңдаушыға сөйлеушінің  даусы, тоны, интонациясы, тембрі көп нәрсені аңғартады. Психологтардың деректері бойынша сөйлеу кезіндегі сөйлеуші интонациясы мен тоны ақпараттың 40 процентін жеткізе алады екен. Сондықтан, көзбе-көз сөйлескенде немесе телефонмен сөйлесу кезінде өз эмоцияңызды тежеп, бірқалыпты сөйлеуге тырысыңыз және сөйлесіп отырған адамыңыздың сөзін бөлмеңіз.

        

♦ Рөлдік жағдаяттарды ойнаңыздар. Қатысушылардың сөйлеу этикеті ережелерін, ым, ишара, интонацияны қалай пайдаланғанына назар аударыңыздар:

а) сіз – бірінші курс студентісіз. Сіздің  ректорға, деканға, кафедра меңгерушісіне, оқытушыға, жолдасыңызға өтініш жасауыңыз қажет;

б) сіз -  ұйымның кәсіподақ комитетінің төрағасысыз. Сізге ескі досыңыз, әке-шешеңіздің ескі танысы, бейтаныс ер (әйел) адам, бейтаныс жігіт (қыз), техникалық қызметкер келді дедік. Оларды қабылдаңыз;

в) сіз – коммерциялық құрылымның жетекшісісіз. Сіздің фирмаңызда бос жұмыс орны бар. Сізге осы орыннан үміткер 3-4 адаммен сұхбаттасуыңыз керек. Олар хабарландыру бойынша келген.

 

♦ Мынадай қоқырсық (паразит) сөздерді өзіңіз немесе достарыңыз қолдана маӘ Бақылап көріңіз.

«Ол кеше нені нетіп келді», «Жазушы Майлин, жаңағы, әйел теңдігін жырлады», «Олар, жаңағы, енді, тап тартысын, жаңағы, күшейтті».

Осындай «нені», «нетіп», «жаңағы», «мысалы», «иә», «яки», «сонымен», «ал енді», «тағы», «тегі» тәрізді бұралқы сөздерді жиі қолданатын кісілердің сөзі құлаққа жағымсыз тиетінін ескеріп, оларды қолданбауға тырысыңыз.

 

 

 

Телефонмен сөйлесу

 

Телефонмен сөйлесудің мынадай артықшылықтары бар:

-    шұғыл екіжақты байланыс;

-    уақыттан ұту;

-    еңбек және қаржы шығындарын үнемдеу;

-    байланыстың үзілмеуі (әсіресе автожауапбергіш болған жағдайда) т.б.

Телефонмен сөйлесудің бірқатар этикалық талаптары болады, олардың кейбіреуі мыналар:

-    іскерлік әңгімелер қызметтік телефон арқылы жүргізіледі;

-     әңгімелесушілер өздерін таныстырады;

-    пәтерге сағат 22-ден кейін және 9-дан ерте телефон соғу этикетті     

   бұзғандық болып саналады;

-    егер танымайтын адамдарға телефон соқсаңыз, телефон шалуыңыздың  

   себебін және телефон нөмірін кім бергенін айтуыңыз қажет;

-    этикет бойынша телефонмен сөйлесу 5 минуттан аспауы керек,

-  телефон тұтқасын 3-қоңыраудан кешіктірмей көтеру керек;

-   сіздің қоңырауыңызға 15 секунд бойы жауап бермесе, тұтқаны қойыңыз,

-         әңгімені бастаған адам аяқтауы керек.

 

Телефонмен сөйлесудің мынадай мақсаттары болуы мүмкін:

Ақпарат алмасу, мәлімет жинау, кездесу туралы келісу, тапсырыс беру, құттықтау, этикеттік сипаттағы қатынастарды жоғалтпау т.б.

         «Телефон күніне» даярлану барысында өз қолыңызға анықтамаларды, қажетті деректерді, лауазымды адамдардың тізімдері мен олардың телефон нөмірлерін жинақтап алуыңыз қажет:

-   телефондық шақырудың мүмкін типтерін бағамдап алыңыз: тұтынушы / клиент; жеке тұлға / кәсіпорын; бастық / бағынышты т.б.

-    тақырыптарды болжамдап алыңыз: анықтама беру, кездесу туралы келісу, түсінік беру т.б.

-   ойыңызша мүмкін сценарийлерді «ойнап шығыңыз»: контактіге ену – сәлемдесу, сөйлесушімен танысу - әңгіменің мақсатын анықтау - 

мәселені талқылау - әңгімені түйіндеу – қорытындылаушы этикет формулалары – қоштасу.

 

Іскери телефондық әңгімелесудің негізгі уақыттық өлшемдері шамамен мынадай болады:

1.     Екіжақты танысу (20 + 5 сек.)

2.     Әңгімелесушіге шаруаның мәнісін түсіндіру (40 + 5 сек.).

3.     Жағдаятты талқылау (100 + 5 сек.).

4.     Қорытынды шығару (20 + 5 сек.).

         Телефон тұтқасын, лажы болса, 3-қоңыраудан кешіктірмей көтеріңіз.  Алғашқы сөзіңізден бастап өзіңіздің әңгімені адал, тілектестік  ниетте және                                                                                                                

 

нәтижелі жүргізуге құлықты екеніңізді сездіруге тырысыңыз. Өзін таныстыру міндетті болып табылады. Мысалы: «ЭЭФ деканаты, қайырлы   күн». Немесе «Ректордың хатшысы Дүйсекова, сәлеметсіз бе» т.б.

  Егер абонент өзін таныстырмаса, сіз өзіңізге қажет мәліметтерді біліп   

алу үшін мынадай сұрақтар қоюыңызға болады: Кешіріңіз, мен кіммен  

сөйлесіп тұрмынӘ     Рақым етіңіз,  өз атыңызды айтып жіберіңізші және т.б.

Әңгімені бастаушы жауап болған соң міндетті түрде өзін таныстыруы керек. Мысалы: Қайырлы күн, менің аты-жөнім Тұрсынов Аманжол Бақытұлы, мен сіздермен ... туралы келісейін деп едім.

Осылайша абонент әңгіменің мақсатын таратып түсіндіруі қажет және    

өз сұрақтарын қысқа да нақты жауаптар талап етілетіндей етіп қоя білуі керек.   Телефонмен сөйлесу барысында сөз мынадай болуы керек:

-    жинақы;

-    ақпаратқа қанық;

-    жаргон, вульгаризмдерсіз;

-   мүмкіндігінше жалпыға түсініксіз терминдер мен шетел сөздерін қолданбау;

-    агрессиялық фразаларды қолданбау («Немене сіз, түсінбейсіз бе!», «Мен сізге әлі дәлелдеймін!»);

-   Үзілді-кесілді келіспеушілік сезілмеуі керек («Жоқ!», «Мен мұнымен ешқашан келіспеймін!», «Бұлай болмайды!»);

-   Нәтижелі әрі достық қарым-қатынас жағдайында

         Әңгіменің соңында шешім қабылдануы керек. Сондықтан тараптардың біреуі бір шешімді ұсынуы қажет, егер ол қабылданып жатса, екі жақ та өз келісімдерін анық білдіруі керек. Мысалы, «Сонымен біз келісімшартты егжей-тегжейлі талқылау үшін кездесетін болып келістік. Ол үшін ертең сағат 10-да біздің офисте кездесеміз». – «Келістік».

         Қорытынды кезеңнің мақсаты әңгімені әңгімелесушіде өзіңіз жайлы жақсы пікір қалдыру және сізбен қайта сөйлескісі немесе кездескісі келетіндей етіп бітіру болып табылады. Қоштасарда мынадай фразаларды қолдануға болады: «Сізбен сөйлескеніме қуаныштымын», «Біздің ұсынысымызды қолдағаныңыз үшін көп рахмет!» 

 Телефонмен сөйлескен кезде адамның аты-жөні, жер атаулары, сан есімдер кездессе, оларды буынға бөліп, тіпті жеке әріптері бойынша  айту қажет. Сөйлесу нәтижелі болсын десеңіз, оны мына сұрақтар бойынша қадағалап отырыңыз:

         Сіз мені қалай естіп тұрсызӘ

         Қайталап жібермес пе екенсізӘ

         Кешіріңіз, өте нашар естіліп тұр.

         Кешіріңіз, сіздің не дегеніңізді анық ести алмадым т.б.

         Егер сөйлесу кезінде бірнеше мәселе қозғалса, олардың әрқайсысының ара жігін  стандарт фразалар арқылы  бөліп отырыңыз. Мысалы:

         Демек, бұл мәселе бойынша біз келістік қойӘ!

         Бұл мәселе бойынша келісімге келдік деп санауыма болады ғойӘ

         Сіздің қолдауыңызға сенуімізге болады ғойӘ!

        

Осылайша, бізге қажет тауарды наурызға дейін жеткізесіз ғойӘ  Әр тақырып бойынша әңгіме нақты жауапты талап ететін сұрақпен аяқталуы тиіс.

         ♦ Әріптесіңізбен  телефонмен ертеңгі болатын жиналыс  жайлы сөйлесіңіз

 

11. Іскерлік хат жазысу

Сөздік

іскерлік хат жазысу – деловая переписка

көлем – объем

түсініксіз сөздер – непонятные слова

«түрлі-түсті» - «цветастый»

ұнату – нравиться

  артықтьғы жоқ – не лишне

   көңіл айту -  соболезнование

 назар – внимание

 әлеуетті – потенциальный

 

Хат – эпистолярлық қарым-қатынасқа пайдаланылатын құжаттардың бірі. Әр жағдаяттарға орай хаттар жазылады. Демек, мазмұны, мақсаты, қалпы жағынан хаттың бірнеше түрі болады.

Іскерлік хат жазысу – іскерлік этикеттің маңызды бөлігі боп табылады. Іскерлік хаттарды жазудың жалпы ережелері болады, бірақ қажет жерінде ол хат жазушының творчестволық қабілетіне де байланысты болады.

         Хатқа қойылатын басты талаптардың бірі – оның ұзақ болмауы. Жіберген хатыңызды оқысын десеңіз, оның көлемін 1-1,5 беттен асырмаңыз. екінші талап – хаттың анық және айқын жазылуы. Іскерлік хатта түсініксіз  сөздерді қолданбау – оған қойылатын үшінші талап. Сол сияқты іскерлік хаттарда стильді тым «түрлі-түсті» етіп жіберетін басы артық сын есімдер қолданылмағаны жөн.

         Осылайша стандартты түрде жазылатынына қарамастан, адресант үшін оны творчестволықпен жазуына мол мүмкіндік бар. Ол үшін адресаттың нені ұнататынын, немен айналысатынын біліп алудың артықтығы жоқ. Орнымен әзілді де қосып жіберуге болады, әдетте мұндай хаттар тез оқылады әрі есте ұзақ сақталады.

         Қазіргі кезде іскерлік хат жазысуда «мен» жіктеу есімдігі қолданылмайды, «Мен сұраймын» дегеннің орнына тек «сұраймын» деп қолданылады, сондай-ақ «Мен орындадым» дегеннің орнына «Орындалды» деп қолданылады.

         Іскерлік хат жазысу түрлері:

- сауда-саттыққа байланысты келісімдер ;

- алғыс хаттар:

- құттықтаулар;

- кешірім сұрау;

- талаптар;

- көңіл айту.

Іскерлік хат жазысуда қолданылатын тәсілдер көп, біз неғұрлым

жиі кездесетін жалпы мәселелерді бөліп көрейік:

Әлуетті клиентке не қажетӘ

Негізгі мазалайтын ойлары қандай болуы мүмкінӘ

Оны қандай жағдайлар күмәндандырадыӘ

Қаржы мәселесін қалай шешкісі келедіӘ

Оны қазіргі уақытқа дейін мазалайтын проблемалары болды ма екенӘ

Оның мақсаттары қандайӘ 

         Тағы бір ескеретін нәрсе: хат мәтіні мына сұлба бойынша түзілуі керек: назар – қызығушылық - өтініш – іс-әрекет.

Назар аудару:                     Қадірлі           ------------------------------------

                                Біз  сізге бір өте маңызды нәрсе жайлы хабарлағымыз  келеді

 

Қызығушылық:     Біз Сізге өміріңізді түпкілікті өзгертетін нәрсені                                                                                                                                                                     

                                ұсынамыз.

Өтініш:                   Бізге осы игілікті, патриоттық іске өз үлесін қосуға даяр              

                                 адамдардың көмегі қажет.

 

Іс-әрекет:              Біз сіздерді мыңдаған мейірімді адамдар қатарына        

                               қосылуға шақырамыз

Мақсатына қарай хаттың бірнеше түрі бар:

-         баяндау мазмұнындағы хат (хабарламахат, өмір, қызмет, оқу туралы хат);

-         әсер ету мазмұнындағы хат (шақырухат, өтінішхат, талапхат, сауалхат, кеңесхат, ескертухат);

-         эмоционалды-бағалау мазмұнындағы хат (арызхат, көңіл айту хаты, мақұлдаухат);

-         этикет мазмұнындағы хат (құттықтаухат, алғысхат, кешірімхат, байланыс орнату хаты)

Іскери хаттың нақты құрылымы болады: басталуы, негізгі мазмұны және соңы. Хаттың басталуында хатты жазған ұйымның атауы, хат жазылған айы, күні, жылы көрсетіледі.  Хаттың негізгі мазмұнында әдетте, осыған байланысты, осыған орай, сол себепті, біздің ойымызша,мүмкіндік болса,Сіздің атыңызға, Сіз басқарып отырған мекеме сияқты орамдар қолданылады.

Хаттың соңында хат жазушы адамның лауазымы, хат жазылған айы, күні, жылы көрсетіледі, лауазымды адамның қолы қойылады.

 

♦ Есте сақтаңыз!

Мемлекет пен кәсіпорын                арасындағы         байланыс

Жеке тұлға мен заңды тұлға                                         хат

өкімет пен халық                                                         

бастық пен қарамағындағы адам                                    қарым-қатынас

әріптестер достар 

 

♦ Есте сақтаңыз:

Қоныстануға арналған ықтиярхат – вид на жительство

 

12. Құттықтаухат. Жеделхат. Телефонхат

 

♦ Құттықтаухат қажет болған реттерде, мысалы, ресми ұйымдар мен мекемелерді, лауазымды адамдарды құттықтаған жағдайларда арнаулы ресми құттықтау (адресі) түрінде жазылады.

Құттықтау мәтінімен танысыңыз. Үлгіге сүйене отырып, өзіңіз құттықтаухат жазыңыз.

Құрметті Жақсылық Дәулетұлы!

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Сізді ердің жасы – 50 жылдық мерейтойыңызбен шын жүректен құттықтайды.

Біз Сізді білікті маман, тәжірибелі заңгер ретінде зор құрмет тұтамыз. Ұжымда істеген 20 жыл ішінде Сіз заң кеңесшісі қызметінен бөлім бастығы қызметіне дейін көтерілдіңіз, жас мамандарды даярлауға үлес қостыңыз, Қазақстандағы құқықтану және заң мәселелері бойынша байыпты еңбектер жарияладыңыз.

Құрметті Жақсылық Дәулетұлы! Әріптестеріңіз Сізге еңбекте табыс, отбасыңыздың амандығын тілейді.

        

                                               Шынайы ниетпен әріптестеріңіз.

 

Жеделхат.

♦ Жеделхаттың үлгісімен танысыңыздар, осыған сүйеніп, өздеріңіздің нұсқаларыңызды жазыңыздар.

 

Жеделхат

                                               20.05.2005 № 25

 

       Алматы энергетика және байланыс институтының ректорына 20 маусым күні сағат 14.00-де ректорлардың өткен жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы алқа жиынында тыңдалады.

       Қол қойған: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі

Б.Әйтімова.

        

20.05.2005 күні сағат 10:50-де қабылдап алған Г.Төлеубаева.

 

       Телефонхат

       Телефонхат – радио немесе телефон арқылы жеткізілетін жедел құжат. Бұл жағдайда бір мекеменің лауазымды адамы екінші мекеменің лауазымды адамымен тікелей сөйлесе алады. Жоғары лауазымды адам төмен лауазымды адамға тікелей тапсырма береді, ал төмен лауазымды адам сол адамға тапсырманы орындағанын хабарлайды. 

         Егер  бірнеше мекеме бастықтарына қатысты жедел қаралатын мәселе  болса, онда телефон хатты лауазымды адамның хатшысы бере алады, сондықтан   телефонхатты қабылдаған адам өзінің аты-жөнін айтуы керек. Телефонхат арнайы журналға тіркеледі, содан кейін өзінің бастығына хабарлайды; сағат нешеде хабарлағанын журналға жазады. Телефонхат қабылдаушы алған хабарды уақытылы орындамаса, ол адам жауапқа тартылады.

                          Телефонхаттың құрылымы

-         телефонхат алушының толық аты-жөні;

-         негізгі мәтін 9-10 сөйлемнен аспауы керек;

-         жіберушінің толық аты-жөні;

-         ақпаратты телефон арқылы жіберуші;

-         телефонхат жіберілген уақыт, айы, күні, жылы.

 

Телефонхаттың үлгілерімен танысып, өзіңіз басқаша мәтін  жазыңыз.

 

«Полиграфия»                                                   Күрті аудандық

                                                                        «Шұғыла» газетінің редакторы Ә.Нұриевке

                                                                         Қабылдап алған - хатшы

                                                                          Нарымбетова тел: 2-22-82. 

өндірістік                                                              

бірлестігі

Хабарлаған –  хатшы

Нұрымжанова

Тел: 92-58-47

 

ТЕЛЕФОНХАТ

 

00/00/00                                            № 16                             12 сағ. 30 мин.

 

Алматы

         15.04.10 ж. Са. 15. 30-да бірлестіктің акт залында Алматы облысының аудандық газеттері редакторларының бірінші тоқсанның қорытындылары бойынша мәжілісі өткізіледі. Бірлестіктің мекен-жайы: Байзақов көшесі, 85-үй.

 

Бірлестіктің  бас директоры               И.С. Ақылбеков

 

Үлгі:

         Алматы энергетика және байланыс институтының декандарына

         Маусым айының 26-күні сағат 16-дан 18-ге дейін оқу корпустарына электр энергиясын беру тоқтатылады. Барлық декандарға осы уақыттағы сабақтардың толық өтілуін қамтамасыз ету тапсырылады.

         Қол қойған: АЭжБИ ректоры Ғ.Ж.Дәукеев.

         Жіберуші:   Абдрахманова Г., тел: 92-58-47.

         Маусым айының 25-і, 2009 жыл, сағат 11.00.

 

14. Хабарламахат. Шақырухат. Алғысхат

 

Хабарламахат – қызметтік хаттардың бір түрі. Ол қандай да бір жағдайды хабарлау үшін немесе қандай да бір міндеттердің орындалмағанын ескерту үшін жіберіледі.

 

♦ Сөз тіркестерін аударыңыз.

Келісімге сәйкес, ай сайын, төлеп тұруға міндеттену, келісімнің талаптары, сіздің тарапыңыздан, сіздің қарызыңыз, іс қозғау, сот ісіне қатысты шығын.

 

♦ Хабарламахаттың үлгісімен танысыңыздар:

 

                                                                           Астана қаласы,

                                                                                     С.Сейфуллин көшесі,

                                                                                     7-үй, 15-пәтерде тұратын

                                                                           А.Жақыпұлына

 

Хабарлама хат

 

2003 жылғы 14 қазанда жасалған келісімге сәйкес Сіз электр энергиясын пайдалану төлемақысын ай сайын төлеп тұруға міндеттенгенсіз. Алайда келісімнің талаптары орындалмай отыр. 2004 жылдың 15 мамырына дейінгі сіздің қарызыңыздың көлемі 120 000 (жүз жиырма мың) теңге.

Егер осы жылдың 15 шілдесіне дейін қарыз төленбесе, біз өз тарапымыздан электр энергиясымен қамтамасыз етуді тоқтатамыз.

Сондай-ақ, қарыз төленбеген жағдайда, сізге қатысты іс қозғалатынын және сот ісіне қатысты шығынды Сіз төлейтініңізді ескертеміз.

«Астанаэнерго» ААҚ рпезидентінің

орынбасары                                                                Ж.Бақтыгереев.

2004 жылғы 20 мамыр.

 

                                                                    Алматы қаласы, Әуезов      көшесі

                                                                    25-үй, 14-пәтерде тұратын

                                                                     Б.Кеңесбаев мырзаға

 

Хабарлама хат

 

2003 жылдың 31 тамызындағы жасалған келісімшарт бойынша

Сіз қызыңыз Айман Кеңесбаеваның оқуы үшін жыл сайын әр семестрдің аяғына дейін 140 000 (бір жүз қырық мың) теңге төлеуге міндеттенген болатынсыз.

2004-2005 оқу жылындағы 3 семестрдің төлемақысы келісімде көрсетілген мерзімде төленбегендіктен, қызыңыз Айман Кеңесбаева қысқы сессияға жіберілмейді.

1 ай мерзім ішінде оқу төлемақысы төленбесе, қызыңыз Айман Кеңесбаеваның оқудан шығарылатынын мәлімдейміз.

 

Абылай хан атындағы ҚазХҚ ж

ӘТУ-дің ректоры                                               С.С.Құнанбаева

2005 ж., 16 ақпан

 

♦ Сәйкестендіріңіз

келісімшарт                                                        жеткізу

шағын                                                                 шегу

шикізат                                                               бас тарту

зиян                                                                    мерзімде

келісімшарттан                                                   бойынша

көрсетілген                                                         кәсіпорын

 

♦ Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. НеліктенӘ Не себептіӘ

Етістіктің                ған

бұйрық           +       ген                 +          дықтан         

райы                        қан                             діктен

                                 кен                             

                                                                                             

♦ Жай сөйлемдерден себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер құрастырыңыз.

Үлгі: Кәсіпорын өкілі келмегендіктен, келісімшарт жасалмады.

1.     Кәсіпорын өкілі келмеді. Сондықтан келісімшарт жасалмады.

2.     Ол оқу төлемақысын төлемеді. Сондықтан оқудан шығарылды.

3.      Сенімхат нотариалдық кеңседе куәландырылмады. Сондықтан ол өз күшін жояды.

4. Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық шықпады. Сондықтан мен жұмысқа әлі кіріскен жоқпын.

 

         ♦ Сәйкестендіріңіз

1.     Оның еңбекақысы жоғары                                кездесу ұзаққа созылмады

болғандықтан                                              

2. Олар кездесуге уақытында

келгендіктен                                                            қазір осы мәселені көтеріп    отырмыз

3.Біз бұрын фирма басшысына

өтініш білдіргендіктен                                             басқа қызметке ауыспады

4.Кейбір қызметкерлер жұмыс

тәртібін ұдайы бұза бергендіктен                           қала әкімі мәжіліске

                                                                           кешігіп келді

5. Ол келесі жылы зейнеткерлікке

шығатындықтан                                                      оған үстемақы қоспады

6. Қабылдауда адамдар көп

болғандықтан                                                         бірнеше рет ескертулер алды

 

♦  Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. ҚайтсеӘ

 

Етістіктің               

бұйрық           +       са,се                 +          жіктік жалғауы         

райы                                                  

                                                             

Мыс: Келісімшарт талаптарын орындасаңыз, біз келісімшарт мерзімін ұзартамыз.

       ♦ Тиісті жіктік жалғауын қойыңыздар.

Біз келісімшарт талаптарын орындаса..., сендер шикізатты жеткізсе..., сен жылу төлемақысын төлемесе..., мен оған құттықтау жіберсе..., біз хабарламахат жазса...,

сен сағат үште келсе..., сіздер келісімшарт жасаса..., сіз оған айтса... .

 

         ♦ Сәйкестендіріңіз.

1.Студенттер оқу төлемақысын төлемесе,                  1.Еңбек төлемақысы    қысқартылады

2. Келісімшарт бойынша жеткізілім                            2. Екінші хабарламахат

мерзімі көрсетілсе,                                                      жібереміз

3. Құрылысшылар жұмысты                                     3. Біз шығынды өтеп беруіміз уақытысында аяқтамаса,                                             керек

4. олар біздің кінәмыздан                                            4. Сол уақыттан

зиян шексе,                                                                  кешіктірмеу керек

5. Бұл хабарламахат бармаса,                                      5. Олар оқудан шығарылады

                                                                                             

         ♦ Шақырухат

 

Шақырухат клиенттерді, қызметкерлерді, басқа кәсіпорын басшыларын немесе қызметкерлерін кеңестерге, салтанатты жиналыстарға, көрмелерге, тұсаукесер және т.б. шараларға шақыру мақсатымен жазылады.

       

     ♦ Шақырухаттың үлгілерімен танысыңыздар

Құрметті Асан Қайратұлы!

  Сізді біздің фирмамыздың 10 жылдығына арналған салтанатты кешке шақырамыз. Кеш 21 маусымда сағат 17-де «Рахат палас» қонақ үйінің холында өтеді.

«Нұр» фирмасының директоры             Рахманқұлов Т.А.

 

  

Алғысхат -

Алғысхаттың үлгісі:

                                                                                Алматы энергетика және       байланыс институтының

                                                                                орыс және қазақ тілдері

                                                                                         кафедрасының

                                                                                         аға оқытушысы                                                                                                      М.Қ.Нұрмахановаға

 

Құрметті Маржан Қалжанқызы!

 

        «DUCAT» компаниясы, Алматы энергетика және байланыс институты және Алматы қаласының Әкімі жанындағы білім, ғылым және мәдениет комитеті Сізге «Қазақстан телекоммуникациясының болашағы» жобасын жүзеге асыруда және Алматы қаласында Республикалық телекоммуникациялық олимпиаданы өткізуде көрсеткен баға жеткісіз көмегіңіз үшін шын жүректен алғысын білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аударма туралы

 

Аударма дегеніміз – бір тілде берілген ақпаратты екінші тілдің тәсілдерімен басқа тілге жеткізу. Яғни аударма дегеніміз – түпнұсқа сөзін аудару немесе  грамматикалық конструкциялары мен тілдің басқа тәсілдерін  беру  емес, түпнұсқаның ойын, мазмұнын жеткізу.

Аударма ортақ тілде сөйлемейтін адамдар арасында үнемі туындайтын қажеттіліктерді қанағаттандырады.

Аударманың бірнеше түрлері бар.

Сөзбе-сөз дәлдік немесе сөзбе-сөз аударма дегеніміз - грамматикалық оралымдарды механикалық түрде көшіру, жеке тілдік бірліктерінің мағынасын беру,  терминологиялық және лексикалық тәсілдерді дұрыс таңдамау, түпнұсқа сөйлемдерінің құрылымын өзгертпей сақтау, аудармашыға еркіндік бермеу.  Мұндай аударма сапасыз аударма ретінде саналуы мүмкін.  Бірақ сөзбе-сөз аударманың артықшылығы да бар, ол аударманың ең объективті түрі болып есептеледі. Бастапқы мәтіннің жеке тілдік бірліктерінің мағынасын бере отырып, синтаксистік конструкцияларды көшіріп бере отырып, аудармашы өзіне еркіндік бере алмайды. Сөзбе-сөз аударманың кемшілігі - аударманы қолданатын адамның коммуникативтік мүмкіндіктерін ескермеу.

Мағыналық дәлдікке немесе мағыналық аудармаға екі тілдің стильдік ерекшеліктерін терең біліп, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі  мен сөйлемдер құрылымындағы айырмашылықтарды біліп, керек кезінде түпнұсқаның мағынасын сақтау үшін сөзбе-сөз аударудан аулақ болғанда ғана қол жеткізуге болады.

Мағынасын сақтап аударуды еркін аударма деп те атайды. Еркін аударма аудармашыға түпнұсқа мәтінін түсіндірулер мен қосымшалар, түбегейлі өзгертулер арқылы жеткізуге шексіз мүмкіндіктер береді. Сол себептен еркін аударма объективті емес, өйткені аударылатын мәтінді жазған адамның дәл солай дегеніне ешкім кепілдік бере алмайды. Көптеген жағдайларда, мысалы, келісімшарттарды, маңызды құжаттарды аударғанда ол жарамсыз болып қалады.

Нағыз аударма  сөзбе-сөз аударма мен еркін аударманың жиынтығы болып табылады. Сөзбе-сөз аудармадан бастапқы мәтінге мүмкіндігінше мағыналық және құрылымдық жағынан жақындықты алады, бірақ бұл тілдік норманы бұзбауы және түсініксіздік туғызбауы керек. Түсініксіздік туған жағдайда  және  барабарлық болмаған жағдайда  бейімдеуді қолдануға болады, бірақ ол шектеулі көлемде болуы керек. Түпнұсқаға мағыналық-құрылымдық жақындықтан шегіну, яғни бейімделу қажеттіліктен туындаған амалсыз шара ретінде қарастырылады.

Бір-бірімен қосылып, жетілдіріле отырып, сөзбе-сөз және еркін аударма аударманың дамуына негіз жасайды.

Аударманы мына формуламен белгілеуге болады:

түпнұсқа – a,  аударма – b,  аударылған мәтін – c деп алсақ, a=b,  b=c болады да, одан a=c болуы керек.

        

Аударма туралы мәтіндерде кездесетін сөздермен танысыңыз

түпнұсқа - оригинал

 тілдік тәсіл – языковое средство

 мазмұн - содержание

 мағына – смысл, значение

 сөзбе-сөз аударма – дословный перевод

 еркін аударма – вольный перевод

 көшіру - копировать

 дәлдік - точность

 дұрыс таңдау – правильный выбор

 сөйлем құрылымы – структура предложения

 грамматикалық оралымдар – грамматические обороты

 

Алдымен сөзбе-сөз аудармасын, сосын мағыналық аудармасын беріңіз.

Транзакционный вызов Web-методов – это очень мощная возможность, позволяющая избавиться от многих проблем при реализации бизнес-логики.

 

Сөйлем қалай аударылғанӘ Сөйлемдегі сөздерді орын тәртібімен қойыңыз. редакциялаңыз.

Всегда можно повысить безопасность АD (Active Directory) автоматизировав процессы, выполняемые вручную, например построение контроллеров домена (DС).

Әрқашан болады арттыру қауіпсіздік автоматтандырып процестерді орындалатын қолдан, мысалы, құру контроллер домен.

 

Сөйлемнің сөзбе-сөз аудармасын беріңіз.

Поэтому необходимо составить руководство по обслуживанию АD для администраторов. От них следует потребовать строгого соблюдения некоторых правил.

 

Сөйлемнің мағыналық аудармасын беріңіз.

Поэтому необходимо составить руководство по обслуживанию АD для администраторов. От них следует потребовать строгого соблюдения некоторых правил.

 

Бір студент мәтіннің сөзбе-сөз аудармасын, екінші студент мағыналық аудармасын жасауы керек. Екі аударманы салыстырып, сөздерді орын тәртібімен қойып, дұрыс аударма нұсқасын жасаңыздар.

 

«Барлаушы» түймелер

Әскерилердің киімі қолайлы және маскировкалы болумен шектелмейді. Оңтүстік Калифорния (АҚШ) университетінің ғалымдары сарбаздардың киімдеріне маскировкалығына қоса, «барлаушылық» қасиетін де жүктегісі келіп отыр. Американдық зерттеушілердің жобасы бойынша сарбаздардың киімдерінің түймелері арнайы жасалған микрофондардан тұрмақ.

Микрофондардың мақсаты – 100 метрлік радиустағы дыбыс көздерін бақылап, керек нысанның бағытын көрсету. Әзірге  «түймелерден» түскен дыбыстық мәліметтер киімнің қалтасында орналасқан компьютерлік чипте сарапталады да, тиісті нысанға нұсқайды. Компьютерлі чиптер өз кезегінде киімде орнатылған батареялармен жұмыс істейді. «Келешекте чиптер мен батареялар киімнің қалталарында ғана емес, оның бойында  тұтас орналасатын болады» дейді жасаушы мамандар.

Әрине, ондай жағдайда дыбыс көзін анықтаудың саны мен сапасының арта түсері ақиқат. Сонымен қатар, әскерилердің далалық шатырлары да осындай жүйемен қамтамасыз етілуі мүмкін деген болжам да жоққа шығарылмайды.

                                                                                       («Зерде» журналынан)

 

Сөздерді жақшадағы сұраққа жауап беретіндей формада керекті жеріне қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз. Қандай аударма түрін пайдаланғаныңызды түсіндіріңіз.

көзделіп

сұйықпен

ток көзі

қанындағы

ағзасында

қамтамасыз

энергияны

шығарды

Биобатарейка

 

Американдық химиктер адам __________ (қайда) жүретін химиялық реакциялардың әсерінен ток шығаратын кішкентай батарейка жасап __________ (не істеді). Батарейканы жасаушылар оның глюкоза мен оттегінің реакциясынан бөлінетін ________ (нені) электр тогына айналдыратынын айтады. Биожанармайлық батарейка кез келген биологиялық ________ (немен) жұмыс істей береді, сондықтан оны терінің астына немесе омыртқа үстіне қою ________ (қайтіп) отыр. Әрине, адам денесіне бөгде заттың қондырылғаны құптарлық нәрсе емес. Десек те, кей жағдайларда солай етуге тура келеді. Биобатарейка ауруларды емдеуге пайдаланылмақ. Мысалы, диабетиктердің ___________ (қайдағы) глюкозаның деңгейін қадағалайтын, жасанды дене мүшелерінің қозғалысын __________  (қайтетін) миниатюралық сенсорларға  _________  (не) ретінде қойылмақ.

                                                                                      («Зерде» журналынан)

 

Ғылыми-техникалық әдебиетті аудару

 

Ғылыми-техникалық әдебиетті аударушының ең негізгі міндеті  - автордың ойын  бұрмаламай, толық беру, аудармада қажетті терминологияны қолданып, сауатты әдеби тілмен аудару. Ғылыми-техникалық әдебиеттің  аудармасына қойылатын негізгі талап аударманың түпнұсқаға толық сәйкес келуі керек, оны орысша «адекватность перевода» дейді. «Адекватный» - латын сөзі.  Қазақ тіліндегі мағынасын: тең, толық сәйкес келетін, барабар, ұқсас, бірдей, тепе-тең, теңбе-тең  деген сөздер береді. Ғылыми-техникалық мәтіннің бірдейлігіне ақпараттық, ғылыми-техникалық  дәлдікті сақтай отырып  және түпнұсқаның стилистикалық ерекшеліктерін ескере отырып қол жеткізуге болады. Мұндай аударманы басқаша эквивалентті (лат. тең, тең мағыналы) және аутентивті (грек тілінде - түпнұсқаға сәйкес, дұрыс, шын) деп те атайды.

Аударманың өн бойында бір затты немесе ұғымды білдіретін бір ғана термин қолданылуы керек. Белгілі бір кәсіпорында ғана қолданылатын жергілікті сөздерді, архаизм-терминдерді қолданбау керек. Қазіргі кезде аудармада бір сөзді бір мәтіндік бірліктің өзінде бірнеше құбылтып қолдану жағдайлары кездеседі. Мысалы, «схема» деген сөзді бір мәтінде  немесе бір ақпараттық  бірлікте «сұлба», «схема», «сүлбе» деп немесе «сеть» сөзін бірде «желі», бірде «торап» деп аударатын жағдайлар жиі кездеседі.

Тілдің барлық грамматикалық нормаларын сақтап, күрделі грамматикалық конструкцияларды көп қолданбай, аударылатын ақпаратты қарапайым және түсінікті етіп беру керек. 

 

Сөздерді орнына қойып, мәтінді оқыңыз, аударыңыз. Мәтінге ат беріңіз

айғақтап келеді

немен

қарапайым

көрсетті

келешекте

асырылады

университетінің

        

Болашақ – биологиялық технологиялардың еншісінде. ____________(қашан) техникалық құралдардың жұмыс принциптері ауа мен судың қасиеттеріне арқа сүйейтінін уақыт ағымы  ___________(не істеп келеді). Жақында Массачусетс технологиялық ______________ (несінің) (АҚШ) студенттері сумен жұмыс істейтін компьютердің үлгісін ______________ (не істеді). Ол компьютердің алгоритмдік процестері электрондардың  ________ (немен) емес, судың ағысымен жүзеге ___________ (қайтеді) . Су компьютері әзірге _____________ (қандай) есептер мен логикалық операцияларды орындай алады.                                                                     

 

Мына сұрақтар бойынша өз ойларыңызды айтыңыз

Энергиямен жұмыс істейтін компьютер тұрғанда, сумен істейтін компьютердің қажеті қаншаӘ

Су компьютері келешекте күрделі операцияларды орындай ала ма, алса неліктен, алмаса неліктенӘ

                                                                                       

 

 

Техникалық аударма

 

Техникалық аударма - әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар арасында арнайы ғылыми-техникалық ақпарат алмасу үшін қолданылатын аударма.  Техникалық аударманы жүзеге асыратын адам екі тілді білуге міндетті. Түпнұсқаның мазмұнын сауатты, нақ, дәл беру үшін аудармашы екі тілдің біреуін еркін меңгеруі керек. Техникалық аударманы жүзеге асырушы адам жаңа материалдарды пайдаланады, сондықтан оны қабылдау үшін белгілі дайындығы және арнайы білімі болуы керек. Кез келген екі тілді білетін адам техникалық аударманы жүзеге асыра алмайды.

Техникалық аударма жасай алу үшін ғылыми-техникалық ақпарат алмасуда аудармашы (делдал) қызметін атқаратын адам қандай қасиеттерге, білімге, біліктілікке, дағдыға ие болуы керекӘ

Бұл жерде әңгіме қазақ тілі мен орыс тілі туралы болып отырғандықтан, біріншіден, аударып отырған тілін (мысалы, аудармашы орыс тілді болып, түпнұсқа қазақша немесе керісінше болса), яғни қазақ тілін түсіне алатындай деңгейде немесе керісінше; екіншіден, басқа тілді (бұл жерде орыс немесе қазақ тілін)  ақпаратты сауатты бере білу үшін жеткілікті деңгейде білуі; үшіншіден, ақпарат көздерін пайдалана білуі; төртіншіден, әртүрлі техникалық аудармалар жасай алуы; бесіншіден, терминологиялық минимумды білуі керек.

Аудармашы өзіне қажет арнайы мәліметтерді тез табу үшін қандай ақпарат көздері бар екенін, олардан не табуға болатынын, оларды қандай тәртіппен қолдануға болатынын білуі керек. 

Барлық ақпарат көздерін жалпы, арнайы ақпарат көздері деп бөлуге болады. Жалпы ақпарат көздеріне жалпы қолданыстағы сөздіктер және жалпы энциклопедиялар жатады.  Сөздіктер екі тілді және бір тілді болады. Бір тілді сөздіктер: түсіндірме, синонимдер, омонимдер, антонимдер, орфографиялық, фразеологиялық болып келеді. Арнайы ақпарат көздеріне: арнайы сөздіктер, арнайы энциклопедиялар, ғылым мен техниканың әртүрлі салалары бойынша анықтамалықтар, арнайы әдебиеттер жатады.

Жалпы екі тілді сөздіктерді табысты пайдалану үшін мыналарды есте сақтау керек:

1. Кез келген жалпы екі тілді сөздік (фразеологиялық сөздіктен басқасы) сөздің аудармасын емес, әрбір сөздің мүмкін болатын баламаларын ғана береді, сөздік сөздің белгілі контекстегі мағынасын тұспалдап қана көрсетеді.

2. Қажет сөзді жылдам табу үшін алфавитті жақсы білу керек. Сөздікпен жиі жұмыс жасаған кезде алфавитті жақсы білу жұмыс уақытын едәуір үнемдеуге мүмкіндік береді.

3. Барлық шартты белгілердің, қысқартулардың, сөздік мақалаларында кездесетін тыныс белгілерінің мағыналарын жақсы білу керек. Ол үшін сөздікті пайдаланбас бұрын сөздікті пайдалану туралы мақаланы зерде қойып оқып шығу және қысқартулар тізімімен танысу  керек.

 

 

 

Қазақша-орысша сөздіктен төмендегі сөздердің баламасын (15 секундта) табыңыз.

Балама, қысқарту, тізім, зерде, арнайы, көз, үнемдеу, түсіндірме, тұспалдау, туындау, есте сақтау, едәуір.

 

Сөздіктен төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің негізін тауып, аударыңыз. Тапсырманы қалай орындағаныңызды түсіндіріңіз.

Сұлбалардың, қарастыратын болсақ, күшейткіштердің, істерінде, кеселдердің, қосылмаған қалпын суреттейді, жасанды дене мүшелерінің, айырмашылығына байланысты, ағымында, құбылыстарды.

 

Шешу сөзінің барлық мағынасын сөздіктен жазып алып, тіркестер құрап, оның қай мағынасын техникалық аудармада қандай сөйлемдерде қолдануға болатынын айтыңыз.

 

Баламасыз лексиканы аудару тәсілдері

 

Аудармада кейде сөздікте жоқ, яғни баламасыз лексика деп аталатын сөздер кездеседі. Мұндай жағдайда аударманы баламасыз лексиканы жеткізудің тәсілдерін қолданып, іске асырады.

Баламасыз  лексиканы жеткізудің бірнеше тәсілдері бар:

1. Транслитерация. Шетел сөзін алып, оны аударма тілдің әріптерімен бейнелеу. Ондай сөздерге  зауыт, пошта,  станса т.б. сөздер жатады, бұл сөздер қазақ тіліне сіңіп кеткен.  Ал орыс тіліне шетел тілінен енген жаңа сөздер қазақ тілінде де өзгертілмей алынып жүр: дисплей, ноу-хау, программа, модем т.б. сөздер. Бұл тәсілдің артықшылығы - оның сенімділігі. Транслитерация - таныс емес, жеткіліксіз зерттелген сөздің тек дыбыстық сыртқы қабығын ғана көрсету. Мұндай сөздердің мазмұны контекст арқылы ашылады. Аудармашы осы тәсілді қолдана отырып, жаңа сөзді түсіндіруде қателік жіберіп алудан қашады.

2. Калькілеу. Бұл тәсілдің мәні баламасыз сөздің құрылымдық бөліктері олардың аударма тілдегі сөзбе-сөз нұсқаларымен ауыстырылады: іскерлік банк, қызметтік автомашина, жоғарғы палата, директорлар кеңесі, Қауіпсіздік Кеңесі т.б.

3. Баламасыз лексиканың өзіндік сонылығын сақтап, аударма тілдің мүмкіндігін пайдаланып, жаңа сөз немесе сөз тіркесін жасау. Зейнеткер, тіркелім, бағдаршам, іссапар, тікұшақ, күнтізбе т.б. 

4. Сипаттама (түсіндірме) аударма тәсілі - баламасыз лексиканы  тілдік бірліктің мағынасын кеңінен сипаттау (сөз тіркестері, фразалар) арқылы  жеткізу. Оның артықшылығы сипатталатын құбылыстың мәнін толық ашу мүмкіндігін береді. Түпнұсқа тіліндегі сөз беріледі де, оның беретін мағынасы аударма тілдің тәсілдерімен түсіндіріледі

5. Ұқсастырып аудару тәсілі  -  Аяз Ата, Қарша Қыз т.б.Сөз тіркестерін аударып, техникалық терминдердің қалай жасалғанын түсіндіріңіз.

Радиопередающие устройства –

Генерация радиосигналов -

Устройство, генерирующее  радиосигналы –

Полупроводниковые транзисторы –

Сверхчастотные транзисторы –

Гармонические колебания - 

 

Сөздерді түсіндірме әдісін қолданып аударыңыз

Генератор –

Транзистор  -

Модуляция –

Монитор -

 

Сөздердің түсіндірмесін беріңіз

Құрылғы –

Қуат –

Транзистор көрсеткіші -

Жиілік –

 

Сөз тіркестерін аударыңыз.

Большой диапазон промежуточных частот; использование транзисторных радиопередающих устройств; волоконно-оптические линий связи;  отличается высоким КПД и надежностью; снижается чувствительность; облегчается подготовка к работе генераторов.

 

Сөздердің аудармасын сөздіктен тауып, жазып, олармен сөз тіркестерін, сөйлемдер құраңыз

сопротивление –

помеха –

напряжение –

колебание –

волна –

источник тока –

установка –

частота –

 

Сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемді аударыңыз

қуат -

жоғары жиілікті –

тербеліс –

қазіргі –

қазіргі радиотехникалық аппаратурада –

қуаты 10 кВт-қа дейінгі

жоғары жиілікті тербелістер –

 

 

транзисторлардың көмегімен –

 

Қазіргі радиотехникалық аппаратурада қуаты 10 кВт-қа дейінгі жоғары жиілікті тербелістерді транзисторлардың көмегімен генерациялайды. 

 

Сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемді аударыңыз

шығын -

кілттік режим –

ерекшелену –

кәдімгі генератор -

жоғары ПӘК-імен –

кем кернелген –

артық кернелген -

генерацияланатын қуат –

транзистордағы шығын –

жоқтың қасында –

шығын -

Кілттік режимдегі транзисторлық генератор кем кернелген және артық кернелген кәдімгі генераторлардан жоғары ПӘК-імен және сенімділігімен ерекшеленеді, себебі берілген  генерацияланатын қуатта транзистордағы шығын  жоқтың қасында.

 

Сөйлемді сөз тіркестеріне бөліңіз

Транзисторлық радиотарату құрылғыларын пайдалану арзандау, транзисторларды пайдалану төменірек кернеуді қолдануға мүмкіндік береді және оны қыздырудың қажеті жоқ.

 

Жақшаның ішіндегі сөздерді аударып, сөйлемдерді толықтырыңыз

Сәулені, оның ішінде (свет), екі өлшемде өзгертіп, (преобразовать) болады.

Мысалы, лазер сәулесі (в микронах) өлшенеді, ол нерв, нейрон талшықтарына операция жасауға (дает возможность). Сәулелік байланыс бір бағытты: сәуле шыққан жеріне (не возвращается), яғни қабылдау көздері хабардың шығу (источникам) қайтып әсер етпейді. (Полезное действие) коэффициенті де (мало). (В связи с этим) бағасы қымбат және жұмыс (надежность) төмен. Сонымен, оптикалық сигналды екі (измерениях) (пространство) және уақыт аралығында өзгертіп, модуляциялауға  (можно).

 

Сөздерді керекті жеріне қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз

есімді

анықтаған

дауыс

емізік

себептерін

 

ерінбестен

сәбилердің

 айналысқан

 әлекке

 

Бала жұбататын құрылғы

 

Бұдан былай жас әкелер жұбайы жоқта нәрестені жұбатамын деп көп ________  түспейтін болады. Жаңа туған нәрестелердің жылауын зерттеумен ____________ испандық Педро Монагас ________ азамат кішкентай бүлдіршіндердің не себептен жылайтынын __________ . Нәрестелер қарны ашқанда, шаршағанда, ызаланғанда, дәретке барып қойғанда бір-біріне ұқсамайтын әр түрлі жиіліктегі _________ шығарып, көңіл күйінен хабар береді екен. Бұл белгілерден бейхабар кейбір әкелер бүлдіршіннің бұтын ауыстырудың орнына бөпесінің аузына қайта-қайта ________ салып, ұйықтатумен әуреге түсіп жатады.  Осындай жәйттерді басынан кешкен болуы керек, Педро өзінің  «балапанымен» қоса басқа да жүздеген бөпелердің жылауын _________ зерттепті. Соның нәтижесінде Why Cry деп аталатын жылаудың ___________ ажыратып бере алатын құрылғы жасапты. Амандық болып, аппарат сатылуға шығып жатса, Педроның бірталай әкелер мен ________ сауабын алары анық.

                                                                                   («Зерде» журналынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз

Қандай құрылғы туралы сөз болып отырӘ

Педро Монагас нені анықтағанӘ

Педро нені зерттегенӘ

Сәбилер не себептен жылайды екенӘ

Педроның өнертабысы оның өзі үшін ғана пайдалы маӘ

 

Көп нүктенің орнына тұлғасы мен мағынасы жағынан сәйкес келетін сөздерді қойып, сөйлемдерді аударыңыз

1. Қуатты каскадтары кілтттік режимде ................... таратқыштарды құру мәселелері талқыланады.

а) жұмыс істеген

ә) жұмыс істейтін

б) жұмыс істеп

в) жұмыс істегіш

2. Мұнда транзистордың көрсеткіштері  генерацияланатын ........... аз әсер етеді.

а) қуаттан

ә) қуатта

б) қуатты

в) қуатқа

3. Бұл оқу .................... сырттан қоздырылатын генераторлардың теориясы және оның әр түрлі сұлбаларын есептеу жолдары қарастырылған.

а) құралында

ә) құралда

б) құралдан

 в) құралды

4. Жүктемелік және модуляциялық сипаттамаларды қоса, генератор сипаттамасының .............. қарастырылады.

а) кешенін

ә) кешен

б) кешені

в) кешенді

5. Дегенмен де  ауыстырып қосу процестерінің инерттілігін ескеру ................. .

а) мүмкін

ә) қажет

б) шығар

в) сияқты

6. Мұндай генераторлардағы транзисторлардың кедергісі өте кең аралықта, тіпті нөлден шексіздікке ............... өзгереді.

а) дейін

ә) соң

б) кейін

в) шейін

 

Жақшадағы сөздің орыс тіліндегі баламасын қойып, сөйлемді толықтырыңыз

1. Қазіргі радиотехникалық (в аппаратуре) қуаты 10 кВт-қа дейінгі (высокочастотные) тербелістерді транзисторлардың (с помощью) генерациялайды.

2. Алайда, (ключевых) генераторлардың (преимущества) транзистордағы процестердің (инертность) әсер етпейтін (в сравнительно низких) жиіліктерде айқындалады.

3. (Таким образом), кілттік режимді әлі де қолдануға болатын  (промежуточных)  жиіліктердің үлкен (диапазон) бар.

4. Гармоникалық (колебании) транзисторлық генераторларын (проектирование)  және оның теориясы мәселелеріне (зарубежных) және отандық (ученых) көптеген еңбектері (посвящено).

5. (А также), (мощные) каскадтары кілттік (режиме) жұмыс істейтін таратқыштарды (построение) мәселелері (обсуждаются).

6 (Здесь)  кілттік режимдерді (применение) ерекше тиімді болып табылатын бір (боковой) жолақта істейтін байланыс (системам) айрықша көңіл (уделено).

 

Сөздіктен мағынасы ұқсас сөздерді тауып жазыңыз

алайда -

шейін -

айрықша –

назар –

жұмыс –

қолдану –

іске асыру –

өйткені –

кемиді –

ықпал етеді –

сан түрлі –

 

Мағыналық аударма жасаңыз.

         Диэлектрлік заттар, олардың жіктелуі

 

Диэлектрлік заттарға электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктер жатады. Әртүрлі электр потенциалдары әсер ететін электр құрылғыларының ток жүргізуші бөлшектерін бір-бірінен оқшаулайтын және ток жүрмейтін, бірақ өткізетін  бөлшектерді (мысалы, корпус, кабельдің орамалары) ток жүретін бөлшектерден оқшаулайтын заттарды электр оқшаулағыш немесе пассивті диэлектрик дейміз.

Егер диэлектриктердің басқарылатын қасиеттері болса, олар активті диэлектриктер болады.

Электр тогын өткізбейтін заттар агрегаттық күйі бойынша 3 түрге бөлінеді: газ тәріздес, сұйық және қатты. Бөлек бір топқа қататын заттар жатады.  Ол заттар бастапқы кезде сұйық болады да, дайын күйінде қатты болып шығады (мысалы: лактар, эмальдар, компаундтар). 

Қатты оқшаулағыш заттар өз кезегінде органикалық қатты және органикалық емес қатты заттарға бөлінеді. 

 

Төмендегі сөздердің 3 түрлі анықтамасын беріп, аударыңыз

Үлгі: Диэлектриктер: а) Электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктерді диэлектрлік заттар дейді. ә) Диэлектрлік заттар деп электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктер аталады. Диэлектрлік заттар дегеніміз электр тогын өткізбейтін активті және пассивті диэлектриктер.

Қататын заттар

Пассивті диэлектриктер

Активті диэлектриктер

 

         Жақшаның ішіндегі сөздерді аударыңыз, сәйкес формаға қойыңыз

         Полюстердің магниттік қозғаушы (силой) бағыттас болады. Магнит өрісі (к оси полюсов)) симметриялы болмайды. Магниттік индукция полюстің бір шетінде (ослабевает). (Якоря) бұл өрісі полюстер осіне перпендикуляр бағытта тұйықталады. Ол полюстердің магнит (полюсу) әсерін тигізіп, (его) өзгертеді. Якорь реакциясының өрісі полюстердің магнит өрісінің (распределение) өзгертеді.

        Полюстердің магниттік қозғаушы күштерінің әсерінің (благодаря) магнит тізбегі арқылы қорытқы магниттік  (поток) Фр тұйықталады.

 

Жақшадағы сұрақтарға жауап беретін септіктің қосымшаларын қойып, мәтінді толықтырыңыз, аударыңыз

 

Жарнамалы телеканал

 

Қызықты телехабар немесе телефильм кез....... (қашан) жарнамалардың килігіп, көңіл-күй... (нені)  бұзатыны бар. Ондай жарнама....... (ненің) тиімділігі төмен болатыны... (нені) ағылшындар аңғарса керек, енді олар жарнама көрсететін арнайы телеарна ашты. Арнаның бір ерекшелігі – жарнама.... (недегі)  тауар... (нені) сол бойы тапсырыс беріп алдыру....... (не істеуге) болады.

                                                                                               («Зерде» журналынан)

 

         Келесі сөздерге анықтауыш болатын сөздерді тауып, әртүрлі тіркес құраңыз

Шығын, индукция, кернеу, ток, машина, үйкеліс, энергия, қуат.

 

          Бөлініп көрсетілген сөздердің антонимін табыңыз

         Тұрақты ток. Электр тогын ажырату. Ток артады. Пайдалы қуат. Жоғары жылдамдықты машина. Үлкен айналу жиіліктерінде жұмыс істейді. Аппарат қосылған. Аккумулятордың ішкі кедергісі гальваникалық элементтердікіне қарағанда аз.

 

         Керекті қосымшаны немесе сөзді қойыңыз.

         Механикалық шығындар жүктеме...ге/де  байланысты болмайды. Цилиндрлік орамалар.....ды/дың орналасуы суретте көрсетілген. Айнымалы ток ................ үшін/арқылы айнымалы өріс туады. Кернеу мен ток....та/ты өлшеуге арналған аспаптар. Ол резонанстық бұрыштық жиілік деп атал......ады/ды. Генератордың орамалары...н/ны жалғау. Желілік сымдардың арасындағы кернеу желілік кернеу ....... деп/деген аталады. Электр мөлшерін анықтау ............бойынша/үшін ампер-сағатты қолдану ыңғайлы. Шығынның екінші құраушысына мыстағы шығын...... ды/дар  Рор жатады.

 

         Сөздерді орнына қойып, сұраулы сөйлем жасаңыз, сұрақтарға жауап беріңіз

1. жұмыс // тұрақты // кезінде // машиналарының // істеуі // қандай // ток // шығыны // болады // энергия

         2. құраушысына // жатады // шығынның // қандай // екінші // шығын

3. щеткалар // орамасындағы // якорь // болады // түйіспелеріндегі //шығындар // және // қандай

         4. магниттелу // қандай // жұмсалынады // қайыра // процесіне // қуат

         5. якорь  // құйынды // қай // индукцияланады // кезде // өзекшесінде // токтар

         6. немен // немесе // анықталады // ЭКҚ // машинаның // кернеуі

 

Сөздерді керекті жеріне қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, мәтінге ат беріңіз

қашықтықты

принципті

кейін

бара

тауыпты

гөрі

өнімдірек

 

Жаяу жүргеннен __________ велосипедпен қозғалған әлдеқайда тиімді. Әрі аяқ шаршамайды, әрі жүріп өткен жол __________ болады. Айталық, бес шақырым ___________ жаяу өткен жүргінші бір сағаттан ______ шаршап қалатын болса, отыз шақырымды басып өткен велосипедші кішкене демін алып, әрі қарай кете береді.

Велокөлік – судың астында да велокөлік. Ұлыбританиялық Дуглас Бьюкенен деген тапқыр осы __________ басшылыққа алып, су астында қозғалатын велокөлік  ойлап _______ . Автордың айтуынша, судың астындағы велосипедші аз күш-қуат жұмсап, алысқа _____алады  екен.

                                                                                         («Зерде» журналынан)

 

Керекті қосымшаларды қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз

Қартайтпайтын киім

 

Кәрілік не...... басталадыӘ Жапондық Капево Spinning Corp. фирмасының мамандары адам....... қартаюының себебі күн...... көзінен келетін ультракүлгін сәулелердің әсері...... деп топшылайды. Аспандағы алып жұлдыздың біздің көзіміз..... көрінбейтін ультракүлгін сәулелері адам денесінің әдемі де, нәзік тері қабатының құрғап, ресурстық мүмкіндіктерін толық пайдаландырмай, қартаю процесінің басталуына мәжбүрлейді. Осыған көз жеткіз...... жапондық зерттеушілер құрамы....... Е витамині мен арнайы биологиялық ферменттері бар Nana Dew деп аталатын матаны жасап шығарған. Мата оны жасаушылар...... айтуынша, ультракүлгін сәулелердің денеге зиян...... әсерінен қорғап, терінің идеалды қалпының сақталуына жағдай жасайды. Капево Spinning Corp-тықтар мұндай мата...... жаңа футболкалар мен көйлектер тігуді де қол...... ала бастады. Сондықтан, жуық арада қартайтпайтын киімнің сатыла бастауы ешкімді  таңдандырмайтын болады. Бірақ, әзірге ол Жапонияда ғана мүмкін болып тұр.

                                                                                        («Зерде» журналынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз.

Жапондықтар адамның қартаю себебі ненің әсерінен болады деп топшылайдыӘ

Жапондық зерттеушілер нені ойлап тапқанӘ

Жаңа матадан қандай киімдер тігедіӘ

Адамды қартайтпайтын киімді жақын арада бәріміз кие аламыз баӘ

 

Сөздерді сәйкес келетін орындарына қойып, аударыңыз

 

ие

қозғалысын

мәлімдеуінше

тұр

қызмет

өзгертіп

береді

жоқ

бастады

арттыруды

 

Жүргіншілер радиолокатормен бақыланбақ

 

Адам мен ұшақ арасында ұқсастық бар маӘ Джорджия (АҚШ) технологиялық университетінің ғалымдары осы бір қарағанда қисыны жоқ мәселемен айналыса ............... . Ондағы ұқсастық: екі нысанды да радиолокациялық бақылауға алуға болатындығы.

Әуе кемелерін локаторлық ................. бақылау орынды да шығар, ал адамдарды олай тексерудің қажеті қаншаӘ Біріншіден, адамдарда ұшақтардай қапыда соқтығысып қалады-ау деген жылдамдық ......... , екіншіден, локатор тек жалғыз нүктенің ............. ғана көрсетіп отырады емес пеӘ

Бұл жердегі бар мәселе қозғалыс ағымында болып ........ . Өйткені әрбір адамның жүріс тұрысы, қимыл-қозғалысы қайталанбас ерекшелікке ....... екен. Мамандардың ................... , адамдарды радиолокациялық бақылауға алуды қауіпсіздік және денсаулық сақтау істерінде пайдалануға болады екен. Мысалы, радиолокатор үшін түрін, киімін сан-қилы амалмен ................... , бүркенген қылмыскер түк емес, оның үстіне радар қараңғыда да, тұманды күнде де жаңылмай жұмыс істей .............. . Қазіргі радиолокатор 15 метрге дейінгі  аралықтағы адамдардың 80%-на  дейін дәл анықтап бере алады. Алдағы уақытта ізденушілер оның шеңберін 150 метр және одан да алыс қашықтықта 90% дейін дәлдігін ................. жоспарлап отыр. Оған қоса бұл әдіс түрлі кеселдердің алдын алуға да ............... етеді екен.

 

Сұрақтарға жауап беріңіз

Адамдарды радиолокатормен бақылау не үшін қажетӘ

Мамандар радиолокациялық бақылауды қандай салаларда пайдаланбақӘ

Адамдарды бақылайтын радиолокатор қалай жетілдірілмекӘ

 

Құс қалдығынан – мұнай

 

Органикалық қоқыстарды оттегінің қатысынсыз қолданған кезде олар жанудың орнына көмірсутегі.. ыдырайды екен. Алынған зат табиғи мұнай...өте

 

жақын көрінеді. Осы технологияны меңгерген АҚШ-тың Changing World Technologies компаниясы жасанды мұнай жасау өндірісін қол..... алып отыр. Жаңа тауардың шикізаты ретінде құстарды өңдейтін мекемелерден шыққан қалдықтар пайдаланылады. Компания бүгіндері күніне 200 тонна..... дейін құстардың қанаттары мен сүйектерін, еттерінің қалдықтарын жер астында жатқан табиғи «қара алтыннан» кем түспейтін мұнай...... айналдырып келеді. Бірақ  әзірге оның құны табиғи шикізаттан қымбаттау.

                                                                                           («Зерде» журналынан)

 

Бөлінген сөз тіркестеріне сұрақ қойыңыз, олардың қандай сұраққа жауап беріп, қандай қызмет атқарып тұрғанын анықтаңыз

Changing World Technologies компаниясы жасанды мұнай жасау өндірісін қолға алып отыр.

Жаңа тауардың шикізаты ретінде құстарды өңдейтін мекемелерден шыққан қалдықтар пайдаланылады.

Компания бүгіндері күніне 200 тоннаға дейін құстардың қанаттары мен сүйектерін, еттерінің қалдықтарын жер астында жатқан табиғи «қара алтыннан» кем түспейтін мұнайға айналдырып келеді

 

Мәтінді керекті қосымшалармен толықтырып оқыңыз, аударыңыз.

Алманың піскенін анықтайтын қолғап

 

Жеміс... піскен кезінде жұлудың пайдасы оның толық жетілмеген кезінде жинаған..... жоғары. Жеміс ағашындағы мәуелердің бір мезгіл..... пісіп  жетіле қоймайтыны белгілі. Жемістер... сақтау барысында орын алатын бұзылулар..... бірден-бір себебі  - піспеген мәуелер. Осындай жағдайлар.... назар аударған Монпельдегі (Франция) Ауыл шаруашылығын механикаландыру орталығы мамандары жемісті жұлмай жатып оның піскен... анықтайтын қолғап жасады. Қолғап....... инфрақызыл белгі бергіштері алманың жұмсағы..... жиналған қанттың мөлшерін анықтап береді. Ол үшін қолғап киілген қол..... алманы жай ғана ұстау жеткілікті, индикатор тиісті нәтиже...... көрсетеді. Сондай-ақ, осы қолғап...... базардағы жемістердің де сапа....... білуге болады.              

                                                                                          («Зерде» журналынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз

Жемісті піскен кезінді жұлудың пайдасы қандайӘ

Қолғаптың негізгі қызметі қандайӘ

Қолғап қосымша қандай қызмет атқарадыӘ

Бөлінген сөздерге сұрақ қойыңыз, ол сөздің қандай қызмет атқарып тұрғанын анықтаңыз

Технологияны меңгерген; қолданған кезде; мұнай жасау өндірісін; жаңа тауардың шикізаты ретінде; құстарды өңдейтін мекемелерден; мұнайға айналдыру; табиғи шикізаттан қымбаттау;  жер астында жатқан; жанудың орнына.

 Бос орынға сөздердің қажеттісін қойып, мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

қойлардан

жеті

дымқыл

ыстықты

қазақтың

жұртын

шалдықтырмайды

қымбат

материалын

киіздің

сапалы

қасиеттерін

 

Ағылшындар киіз басады

Киіздің пайдалы ____________ ағылшындар біле бастаған көрінеді. Англияның бір компаниясы ет тұқымдас __________ алынатын төмен ________ жүндерден жылу сақтайтын құрылыс _________ шығара бастапты. Ол ______ құны мақтадан ________ болғанымен, оны жасауға кететін энергияның мөлшері _____ есе аз. Киіз ешқандай аллергиялық ауруларға ____________, жеңіл, әрі _______ жұтқыш қасиеті бар. Ең бастысы, қыста суықты, жазда _______ өткізбейді. Ал мұны _____қилы замандардан білгені көпшілік шетел ______ таңдандырса керек.                                

                                                                                           («Зерде» журналынан)

         Сұрақтарға жауап беріңіз

Ағылшындар киізді қандай іске қолдана бастаптыӘ

Киіздің қандай қасиеттері барӘ

Қазіргі технологиялардың дамыған кезеңінде еуропалықтардың киізді қолдануы сізге қандай ой саладыӘ

 

Алдыңғы сөздің қосымшасына қарай отырып, оған сұрақ қою арқылы, бос  орынға сәйкес сөздерді қойыңыз

электрөткізгіштік

мамандары

қызметін

қамтамасыз

жеткілікті

ағымын

арзан

тасымалдауға

Ток өткізетін пластмасса

 

Алдағы уақытта электр тогын ___________ металл сымдардың қажет болмауы мүмкін. Олардың орнына пластмасса материал пайдаланылатын болады. Пластиканың жасалу технологиясы әрі ________, әрі жұмыс істеу мерзімі ұзақ. Көп жылдар бойы пластмассадағы электр зарядтарының ________ зерттеумен айналысқан Ресей ғылым академиясы  Уфа ғылыми орталығы молекулалар мен кристалдар физикасы институтының _________ пластикалық заттың да белгілі бір жағдайда электр өткізгіш қасиеті болатынын анықтады. Ғалымдардың мәлімдеуінше, пластмассада _____________ қасиет  болуы үшін ғаламат қысым мен орасан үлкен температура керек емес, оған кішкене қысым мен электр өрісі де ____________. Осындай жағдайда полиэтилен жартылай өткізгіш транзистор _________ атқарады. Пластмассаның шикізаты ретінде полимерленген полидифениленфталид алыныпты. Қазірге ондай нәтижені кәдімгі полиэтилен қалтасы секілді жұқа полимерлік пленка _________ етіп отыр.

                                                                                                («Зерде» журналынан)

 

Бөлінген сөздерге сұрақ қойыңыз

Олардың орнына пластмасса материал пайдаланылатын болады. Пластиканың жасалу технологиясы арзан және  жұмыс істеу мерзімі ұзақ.

Ғалымдар көп жылдар бойы пластмассадағы электр зарядтарының қызметін зерттеумен айналысты.

Пластикалық заттың да белгілі бір жағдайда электр өткізгіш қасиеті болатынын анықтады.

Ғалымдар пластмассада электрөткізгіштік қасиет  болуы үшін ғаламат қысым мен орасан үлкен температура керек емес деп мәлімдейді.

Пластмассаның шикізаты ретінде полимерленген полидифениленфталид алыныпты.

 

Көп нүктенің орнына керекті қосымшаны немесе сөзді қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз

 

Қолға тағатын телефон

 

Жапондық  «Докомо» фирмасы сағат секілді білек......те/ке тағып жүретін ұялы телефон шығара бастады. Қоңырау соғу .......... арқылы/үшін аппарат қолдан шешіліп алынады да, баудың бір ұшы құлаққа қойылып, екінші ұшына сөйленеді.

Телефонның салмағы - 113 грамм. Оның иесі телефонмен сөйлесумен .......... кейін/қатар электронды поштаны да пайдалана ........... келеді/алады. Аккумулятор..... дың/да заряды үзіліссіз сөйлесуде екі сағаттық, ал қоңырау күту қалпында 200 сағаттық жұмыс....тың/ты қамтамасыз ....... ете/етіп алады. Қазірше бұл бастама тек жапондық ұялы байланыс жүйе.... сіне/ге ....... қана/ғана арналып отыр.

                                                                                        («Зерде» журналынан)

 

Сөздердің синонимін жазыңыз

Секілді -

Шығару –

(Білекке)  тағу -

Қатар –

Пайдалану –

Үзіліссіз -

 Қазірше -

  Күту –

 

Мәтінді сөзбе-сөз аударма және мағыналық аударма түрін қолданып, аударыңыз

Өлеңге лайық шаңсорғыш

 

Осыдан бір ғасыр бұрын болғанда ақындар  «иесі жоқ көк жәшік» жайлы өлең жазар ма еді, кім білсін. Ал бүгінгі ақындарды жаңа техниканың жетістіктері таңғалдыра қоймайды. Олай дейтініміз, таяуда LG компаниясы шаңсорғыштың жетілген түрін жарыққа шығарды. ROBOKING деген тұрмыстық техниканың соңғы үлгісі өзінің жұмыс процесіне адамның араласуын қажет етпейді деуге болады. Аппарат алдын ала жасалған бағдарлама бойынша және дистанциялық басқару арқылы тазалау жұмыстарын атқарады. Жаңа шаңсорғыш  «негізгі», «тез», «тыныш» тәртіптермен тапсырмаларды орындайды. Пәтер ішінде ROBOKING өздігінен қозғалады және аккумулятордағы зарядты да өзгенің көмегінсіз толтыра алады.

                                                                                        («Зерде» журналынан)

Сөйлемдердегі бөлінген сөздерге сұрақ қойыңыз

Пәтер ішінде ROBOKING өздігінен қозғалады.

Аппарат  тазалау жұмыстарын дистанциялық басқару арқылы атқарады.

Жаңа шаңсорғыш  «негізгі», «тез», «тыныш» тәртіптермен тапсырмаларды орындайды.

LG компаниясы шаңсорғыштың жетілген түрін жарыққа шығарды.

Ақындар  «иесі жоқ көк жәшік» жайлы өлең жазар еді.

 

Мына сөздердің мағынасы жағынан жақын жұптарын жазыңыз

Орындау -

Жайлы –

Өзге –

Жарыққа шығару –

Бүгінгі –

Таяуда –

Қажет етпейді –

 

Мәтінді керекті қосымшалармен толықтыра отырып, оқыңыз, неге қандай қосымша қойғаныңызды түсіндіріңіз  

 

Телекамералы тоңазатқыш

«Электролюкс» деп ата.. швед фирмасы ішінде телекамерасы бар тоңазытқыш жаса... шығарды. Тоңазытқыш  иесі кез келген компьютерден, тіпті керек де..., ұялы телефонның экранынан интернет арқылы «салқындатқыш сандығының» ішіндегі тағамдарды көр... ал... болады.

 

Сөздерді керекті жеріне қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз

дейін

астарына

талшықтарын

шығара

болса

екен

жарамақ

бастады

шаруашылығы

Қауырсыннан қағаз

АҚШ ауыл ________________ министрлігінің мамандары құстардың қауырсынына жаңа қызмет іздей ________ . Себебі – жасанды заттардың тым көбейіп кетуінен АҚШ-та жылына екі миллион тоннаға _____ құс қауырсындары қоқысқа шығады екен. Енді мамандар күрке тауық  қауырсынының _________ нейлон талшықтарымен араластырып жаңа мата ________ бастады. Ол матаны ұйықтау қапшықтары мен сыртқы киімдердің _________ пайдалануға болады. Сондай-ақ, тазаланып, ультрадыбыспен өңделген қауырсындар су тазартқыш сүзгі ретінде де кәдеге ________ . Қауырсын талшықтарынан қағаз, қаптағыш пленка жасау әрекеттері де жоқ емес. Салыстырмалы түрде, қоқыстағы полиэтилен 200 жылда толығымен жойылатын ______ , қауырсыннан жасалған пленка 10-12 күннің ішінде ыдырап кетеді _____ .

                                                                                               («Зерде» журналынан)

Мәтінді аударыңыз

Аккумулятор

Аккумулятор деп химиялық процестер нәтижесінде электр энергиясын белгілі бір уақыт  аралығында жинайтын және сақтап тұру қабілеті бар аспапты атайды.

Аккумуляторларда да, гальваникалық элементтердегі сияқты, электр тогы химиялық процестердің салдарынан болады. Бірақ гальваникалық элементтердің аккумуляторлардан айырмашылығы ондағы алынған химиялық қосылыстар сырттан берілген токтың салдарынан қайтадан ыдыратылып, алғашқы күйіне келтіріле алмайды. Сондықтан гальваникалық элементтерді бастапқы, ал аккумуляторларды - туынды немесе қайтымды элементтер деп атайды.

Электролит құрамы мен тіліктері материалдарына байланысты аккумуляторларды қышқылдық және сілтілік деп бөледі.

Қарапайым қышқылдық аккумулятор электролитке батырылған екі қорғасын тіліктерінен (электродтардан) тұрады. Электролит - аздап күкірт қышқылы қосылған су. Басқа көзден берілетін тұрақты ток электролит арқылы өтіп, оны құрамдық бөліктерге ыдыратады. Электролит ішінде ток көзінің теріс қысқышына қосылған тілігіне қарай сутегінің оң иондарының қозғалысы, ал ток көзінің оң қысқышына қосылған тілікке қарай оттегінің теріс иондарының қозғалысы пайда болады.

Электролиз нәтижесінде оң электродтың қорғасыны тотығады да, теріс электродта кеуекті қорғасын пайда болады. Осылайша электр энергиясы химиялық энергияға түрленеді де, аккумулятор зарядталады. Химиялық энергия белгілі мерзім бойы сақтала алады және керек кезінде электр энергиясына оңай түрлендіріледі.

Егер аккумуляторды ток көзінен ажыратып оны қандай да болмасын энергия тұтынушыға қосса, онда аккумулятордың өзі гальваникалық элементтерге ұқсап ток көзіне айналады.

Қышқылдық аккумуляторларда электролит ретінде белгілі тығыздығы бар күкірт қышқылы ерітіндісі қолданылады. Ерітінді тығыздығы деп қаралып отырған ерітінді массасының осындай көлемдегі су массасынан қанша есе көп екендігін көрсететін санды айтады.

 

Бөлінген сөздерге сұрақ қойыңыз

Ерітінді тығыздығы деп қаралып отырған ерітінді массасының осындай көлемдегі су массасынан қанша есе көп екендігін көрсететін санды айтады.

Аккумуляторларда электр тогы химиялық процестердің салдарынан болады.

Гальваникалық элементтерді бастапқы, ал аккумуляторларды - туынды немесе қайтымды элементтер деп атайды.

Қышқылдық аккумуляторларда электролит ретінде белгілі тығыздығы бар күкірт қышқылы ерітіндісі қолданыладыӘ

Электролит құрамы мен тіліктері материалдарына байланысты аккумуляторлар қышқылдық және сілтілік аккумуляторлар деп бөлінеді.

Электролит - аздап күкірт қышқылы қосылған су.

Электролит ішінде сутегінің оң иондарының қозғалысы, оттегінің теріс иондарының қозғалысы пайда болады.

Анықтаманың бірнеше түрін беріңіз

Үлгі: Аккумулятор деп электр энергиясын белгілі бір уақыт  аралығында жинайтын және сақтап тұра алатын қабілеті бар аспапты атайды. Аккумулятор деп электр энергиясын белгілі бір уақыт аралығында жинайтын және сақтап тұра алатын аспап аталады. Аккумулятор дегеніміз - электр энергиясын белгілі бір уақыт аралығында жинайтын және сақтап тұра алатын аспап.

1. Ерітінді тығыздығы деп ерітінді массасының осындай көлемдегі су массасынан қанша есе көп екендігін көрсететін санды айтады.

2. Сырттан берілген токтың салдарынан қайтадан ыдыратылып алғашқы күйіне келе алмайтын элементтерді гальваникалық элементтер деп атайды.

3. Электролит - аздап күкірт қышқылы қосылған су.

Үзінділерді қазақ тіліне аударыңыз

Если в магнитном поле постоянного магнита или электромагнита поместить проводник и под действием какой-либо силы перемещеть его, то в нем возникает ЭДС. При подключении этого проводника к какому-либо приемнику энергии в замкнутой цепи под воздействием ЭДС будет протекать ток.

 Если через проводник пропустить ток, то в результате взаимодействия тока, проходящего в проводнике, с магнитнм полем создается электромагнитная сила. Под воздействием этой силы проводник начнет перемещаться  в магнитном поле.

Асинхронные электрические машины. Наиболее широкое распространение получил трехфазный асинхронный двигатель, впервые  сконструированный известным русским электриком М. О. Доливо – Добровольским (1862-1919).

 

Мәтінді аударыңыз

 

Сұйық май сүзгісіз тазаланады

 

«Изопьюр Флюид Технолоджиз» деп аталатын американдық бір фирма автомобиль қозғалтқыштарындағы жұмыс істеп болған майды тазартудың жаңа әдісін ұсынды. Ұсыныс бойынша тазаратын май теңдей екіге бөлінеді. Сонан соң оның бір бөлігі оң зарядталған пластина үстімен, екінші бөлігі теріс зарядталған электрод бетінен өткізіледі. Осы кезде маймен бірге оның құрамындағы бөгде заттар – ластар да екі түрлі зарядталады. Содан соң майларды қайтадан біріктіреді. Нәтижесінде әр түрлі зарядталған бөлшектер бір-бірімен тартылысып, ірі-ірі түйіршіктерге айналады. Ал майды ондай түйіршіктерден тазалау аса қиын шаруа емес.

Жаңа әдістің ұтымдылығы сол, ол 0,1 микроннан кіші бөлшектерді де жинақтай алады. Ондайды ең кіші деген сүзгілердің өзі де қамтамасыз ете алмайды.

                                                                                   («Зерде» журналынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз

Американдық фирма қандай әдіс ұсындыӘ

Әдіс қандай принципке негізделгенӘ

Жаңа әдістің ұтымдылығы недеӘ

 

Үзіндіні қазақ тіліне аударыңыз

Отличаясь простотой конструкции и обслуживания, асинхронный двигатель, как и любая электрическая машина переменного тока, состоит из двух основных частей: статора и ротора. Статором называется неподвижная часть машины, ротором  -  ее вращающаяся часть.

Действие трехфазного асинхронного двигателя основано на использовании явления вращающегося магнитного поля, это поле создается при питании трех обмоток, оси которых сдвинуты одна относительно другой на угол 120°. Эти обмотки расположены на неподвижной части машины – статоре. Их соединяют в звезду или треугольник, подключая к сети трехфазного переменного тока.

 

Сөздерді керекті жеріне қойып, мәтінді толықтырыңыз, оқыңыз, аударыңыз

бағытын

уақытын

жабдықталған

 үшін

 айырмашылығы

 арналған

Мұсылмандарға арналған телефон

 

Малайзияда мұсылмандарға ________ ұялы телефон шығарыла бастады. Бұл байланыс құралының өзі тектес басқа аппараттардан ____________ сол, оның дисплейі қай кезде де және қай жерде де Меккенің ________ нұсқап тұратын көрсеткішпен ____________ . Телефон иесі солтүстікке жүзін қаратып, өзі келген қаласының атын аппаратына енгізсе болғаны, телефонның экранында қасиетті қаланың қай жақта екенін көрсететін сызық пайда болады. Намаз оқушылар ________ бұл нағыз таптырмас құрал. Ал Малайзиялық тағы бір байланыс компаниясы аппараттарына кішігірім төлем үшін күніне 5 рет болатын намаз _______ ескертіп тұратын қызмет түрін де ұсынуда.

                                                                                 («Зерде» журналынан)

Сұрақтарға жауап беріңіз

Малайзияда қандай ұялы телефон шығарыла бастадыӘ

Бұл телефонның басқа телефондардан айырмашылығы қандайӘ

Бұл телефон мұсылмандарға қандай қызмет көрсетедіӘ

Мұсылмандарға намаз оқуда бұл құралдың қандай көмегі барӘ

Малайзиялық байланыс кәсіпорындары тағы қандай қызмет түрлерін ұсынудаӘ

 

Етістіктер қандай септіктегі сөздерді қажет етеді

Үлгі:  Химиялық қосылыс.....  (нені)  бөліп шығарады.

Майлар үш топ..... бөлінеді.

Майды қышқыл....... өңдейді.

Майлар сынақ...... өткізіледі.

Жекелеген бөліктер әр түрлі температура..... қайнайды.

Трансформаторлық майлар күш трансформаторлар......., майлы оқшаулағыштар...... т.б. пайдаланылады.

Сонан соң су....... жуып, кептіреді.

 

Сөйлемдердің баяндауыштары қандай формада тұруы керекӘ Таңдаған нұсқаңызды түсіндіріңіз

Минералды май мұнайды бөлшектеп айыру  әдісімен алады/алынады. Мұнайдан жасалған майларды үш топқа бөлінеді/бөледі. Олардың химиялық құрамы мұнайдың құрамымен анықтайды/анықталады. Солярлы май қышқыл және сілтімен өңдейді/өңделеді. Одан химиялық тұрақсыз қосылыстарды бөліп шығарады/шығарылады. Трансформаторлық майларды күш трансформаторларында, майлы оқшаулағыштарда пайдаланылады/пайдаланады. Жаңа трансформаторлық майлар трансформатор мен аппараттарға құюдан бұрын сынақтан өткізіледі/өткізеді.

 

Үзінділердің аудармасын тексеріңіз, қате болса, оның себебін көрсетіңіз, дұрыс баламасын беріңіз

1 қазақ тілінен орыс тіліне аудармасы:

Жартылай өткізгіштік диод p-n ауысуынан немесе Шотки түйіспесінен тұрады. Жасалу негізі балқыту немесе диффузия технологиясына негізделген. Балқыту технологиясы бойынша жартылай өткізгіш бетіндегі қоспа балқытылып, ыстық вакуум пешінің ішінде p-n ауысуын құрайды. Осы алынған ауысуды ауасы жоқ корпус ішіне орналастырып, екі жағынан анод пен катод электродтарын шығаратын болсақ, диодымыз дайын болды деп есептеуге болады.

 

Полупроводниковый диод состоит из p-n перехода или контакта Шотки. Технология изготовления основана на плавлении или диффузии. При сплавной технологии на поверхности полупроводника расплавляется примесь, p-n переход образуется внутри горясей вакуумной печи. В таком переходе внутри корпуса нет воздуха, выводится два электрода – анод и катод.

 

Орыс тілінен қазақ тіліне аудармасы:

1986 год можно назвать историческим для компьютерной индустрии. Именно тогда была основана корпорация Intel, начавшая свой жизненный путь с разработки микропроцессора  Intel 4004. Именно тогда сотрудник американского исследовательского центра Xerox Palo Alto Research Center Алан Кей представил компьютерному сообществу идею переносной вычислительной машины, которая должна была бы иметь размеры блокнота, хранить на внутренних носителях всю необходимую пользователю информацию, обладать плоским и тнким экраном и уметь работать в беспроводных сетях будущего.

 

1986 жылды компьютерлік өндіріс үшін тарихи деп атауға болады. «Intel» корпорациясы осы уақытта ашылған болатын, Intel 4004 микропроцессорын өңдеуден өзінің өмірлік жолын бастаған еді. Сол уақытта Xerox Palo Alto Research Center американдық зерттеулік орталықтың қызметкері Алан Кей компьютерлік қоғамдастығына тасымалдау есептеуіш машина туралы ойын ұсыныс етіп, машина қойын дәптеріндей мөлшерде болу керек, пайдаланушыға барлық керек ақпаратты ішкі тасымалдаушыларда сақтау керек, экраны жазық және жіңішке болу керек және болашақта сымсыз желілерде жұмыс істей алу керек. 

 

Мәтінді аударыңыз

ISDN желісіне енімнің ұйымдастырылуы

 

ISDN қызметіне енімнің екі деңгейі бар:

- Негізгі деңгейдің енімі (ISDN BRI);

- Кеңейтілген деңгейдің енімі (ISDN PRI).

ISDN BRI, кәдімгі телефон желісінде пайдаланылатын мыс жұбы негізінде құрылған байланыс желісі (U–интерфейс) арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, пайдаланушының ақырғы құрылғысына дейін өткізу қабілеттілігі 144 КБит/с-ке тең цифрлық синхронды мәлімет беру арнасы жасалынады. Берілген жылдамдық үш арнаны мультиплекстеуден: тарату жылдамдығы 64 Кбит/с-тік екі В-арнасынан (Bearer channels) және 16 Кбит/с-тік  D-арнасынан (Delta channel) құрылады. Арнайы  протоколдар мен интерфейстердің көмегімен тарату жылдамдығын 384 Кбит/с –қа дейін арттыруға болады.  Мұның өзі теледидарлық сапасы бар толықэкранды бейнеконференция өткізуге мүмкіндік береді.

В-арналары арқылы пайдаланушының ақпараты беріледі. Ақпараттар: дауыстық байланыс, бейне немесе мәліметтер болуы мүмкін. D-арнасы ISDN желісіне қосылған пайдаланушылардың ақырғы құрылғыларының жұмысын үйлестіретін қызметтік сипаттағы ақпаратты береді. Сондай-ақ D-арнасымен мәліметтер қаттамасы түріндегі пайдаланушылық ақпаратты беруге болады.

Сондай-ақ ISDN-ті құруда импульсті-кодалық модуляция техникасына негізделген тез жылдамдықты магистральдық цифрлық арна пайдаланылады.

Т1 арнасымен өткізгіш жұбы арқылы 1,544 Мбит/с жылдамдықпен цифрлық сигналдар таратылады. Бұл сан келесі түрде алынады. Т1 арнасы АҚШ стандарты болып табылатын ИКМ-нің 24 арнасы арқылы мәліметтер беруді қамтамасыз етеді. Сигнал мынадай тәртіппен мультиплексияланады: әуелі ИКМ-нің бірінші арнасынан мәліметтердің 8 биті, сосын екінші арнадан 8 бит т.с.с. беріледі. 24-арнадан кейін кадрдың бір бит-бөлгіші қосылады. Сонда кадрдың ұзындығы 24*8+1=193 бит болады. Осындай кадрлардың  секундына 8000-ы беріледі және жалпы жылдамдығы 153*8000 = 1540000 бит/с болып шығады.

Еуропа мен Ресейде құрамына 30-ы пайдаланушылар мәліметтері үшін және 2-уі қызметтік сипаттағы ақпаратты беру үшін ИКМ-нің 32 арнасы (жалпы жалдамдығы – 2,048 Мбит/с) кіретін басқа Е1 стандарты қабылданған. Демек, магистральда бір мезгілде әрқайсысының өткізу қабілеттілігі 64 кбит/с-тық 30 телефон арнасы жұмыс істейді. Осыған байланысты PRI кеңейтілген деңгейі енімінің құрамына 32 арна кіреді: оның 30-ы жылдамдығы 64 Кбит/с-тік  негізгі қатынау трактының В-арнасына эквивалентті, бір арна синхрондауды жүзеге асырады, ал қалған D-арнасы (64 Кбит/с) ақпараттық В арналарының желі ішілік өзара әрекеттесуін жүзеге асырады.

 

Сәйкес қосымшаны белгілеңіз

Жылдамдық.....тан/пен/та таратылады; синхрондау.... ды/да/дың жүзеге асырады, енімнің құрам.......ға/ына/нан 32 арна кіреді: Е1 стандарт....ы/ын/ының қабылданған;  арна....ны/н/ның мультиплекстейді;  мәліметтер беру...ді/де/ден қамтамасыз етеді; арттыру...да/ға/дан болады.

 

Сұрақтарына қарап, бос орынға қажетті қосымшаны қойыңыз

Пайдаланушылардың ақырғы құрылғылары..... (ненің) жұмысы; қызметтік сипат........ (қандай) ақпаратты беру үшін; екі В-арнасы...... (неден) (Bearer channels) және 16 Кбит/с-тік  D-арнасынан (Delta channel) құрылады; кадр....... (ненің) ұзындығы 24*8+1=193 бит болады; бір мезгілде (қашан) 30 телефон арнасы жұмыс істейді; мәліметтер беру....(нені) қамтамасыз етеді; өзара әрекеттесу....(нені) жүзеге асырады; Е1 стандарт.... (не) қабылданған; негізгі енім трактының В-арна......(неге) эквивалентті; сигнал мынадай тәртіп.......(немен) мультиплексияланады.

 

         Үзіндіні аударыңыз

Вращающееся магнитное поле статора, пересекая проводники обмотки ротора, индуцирует в них эдс. Если обмотка ротора подключена к какому-либо сопротивлению (в том числе и очень малому), то по ней под действием индуцируемой эдс протекает ток. В результате взаимодействия тока в обмотке ротора с вращающимся магнитным полем обмотки статора создается вращающий момент,  под действием которого ротор начинает вращаться.

Частота вращения ротора, равная частоте вращения магнитного поля, называется синхронной.

Частота вращения ротора, не равная частоте вращения магнитного поля, называется асинхронной.

Асинхронные электрические машины отличаются от синхронных тем, что рабочий процесс в них может протекать только при асинхронной частоте, т.е. при частоте вращения ротора, не равной частоте вращения магнитного поля.

 

Мәтінді оқып, аударыңыз

Роботтар құқықпен қамтылмақ

 

Роботтарға қатысты қатыгездікті болдырмайтын американдық қоғам (ASPCR) «Роботтар да адам! Болмаса олар да бір кезде адам болады» деген ұранды алға тартады. ASPCR-лықтардың пікірінше, кез-келген саналы жаратылыс, соның ішінде, жасанды дүниелер де өмір сүруге, тәуелсіздікке және білімін жетілдіруге құқылы. Бұл орайда жасанды роботтардың гуманоид тәрізді болуы ешқандай шартты емес. Қоғамның әзірге көздеп отырған мақсаты - жұртшылықты алдағы уақытта кәдімгідей ойланып, толғана алатын роботтар жасалған кезде  кездесетін мәселелерден хабардар ету.

Әрине, қазіргі заманғы ASPCR-дің жұмысы маңызды мәселеден гөрі күлкілі әрекетті елестетуі әбден мүмкін. Сөйте тұра, оның ар жағында күрделі нәрсе бой көрсететіндей. Өйткені, 1890 жылдары басқа бір американдық компания «Жануарларға қатысты қатыгездікті болдырмау қоғамын» құрған кезде күлкіге қалған болатын. Ал бүгінде аталған компания – халықаралық деңгейде мойындалған, көптеген елдерде бөлімшелерін ашқан, жылына бірнеше ондаған миллион долларлық айналымы бар ұйым.

                                                                                         («Зерде» журналынан)

Үзіндіні аударыңыз

Трансформатором называется электромагнитный аппарат, который преобразует переменный ток одного напряжения в переменный ток другого напряжения.

Трансформаторы широко применяют в системах передачи электрической энергии от электростанций к производственным предприятиям, городам и сёлам. Они позволяют значительно повысить напряжение (до500-800кВ) источников переменного тока, установленных на электрических станциях. Благодаря этому уменьшаются потери энергии в проводах и обеспечивается значительное уменьшение площади сечения проводов линий электропередач. В местах потребления электроэнергии напряжение высоковольтных линий электропередач понижается при помощи трансформаторов до 380, 220 и 127 В. При этих напряжениях работают потребители электрической энергии, установленные на фабриках, заводах и в жилых домах. Таким образом, электрическая энергия при передаче ее от места производства к месту потребления преобразуется несколько раз.

 

Мәтінді керекті сөздермен толықтырып, оқыңыз, аударыңыз

Қанатты парашюттер

 

Әуе кемесін жасаушылар туындыларын парашютпен жабдықтау мәселесіне бас қатырып жатқанда, Альбан Гайслер деген немістің өнертапқышы парашютистер үшін қанат жасауды қолға алды. Көміртекті талшық негізінде жасалған дельта тәріздес қанат парашютистің арқасына ілінеді. Осындай амалмен еркін түсуді үш есеге дейін азайтуға болады екен. Біраз жаттығу-машықтану жұмыстарынан кейін онымен әуе кеңестігінде маневр жасауға да болатын көрінеді. Жерге жақындаған бойда спортшы парашютін ашады. Жасалым жетілдірілу үстінде.

                                                                                    («Зерде» журналынан)

Мәтінді аударыңыз

Теледидар семіртеді

 

Колумбия университетінің ғалымдары бөлмелерінде теледидар тұрған балалардың көпшілігінің артық салмақ жинауға бейім келетінін аңғарды. Олар 5 жасқа дейінгі әр түрлі салмағы ауыр 2800 ұлдар мен қыздарды зерттеп байқаған. Нәтижесінде олардың 40%-ының ұйықтайтын бөлмесінде теледидар тұрғаны мәлім болған. Осы мәлімет балалардың қалыптан тыс салмақ арттырудағы айқын көрсеткіштің бірі ретінде танылған. Өйткені, психологиялық әсерді айтпағанның өзінде физиологиялық дамудың белсенді сатысында тұрған жас организм өзіне қажет қозғалыс көлемін толықтыра алмайтынға ұқсайды.

Бір қызығы, кішкене балалар көгілдір экраннан көз алмауға тез дағдыланады екен. Кішкентай кезінен сәбиді телетәуелділіктен құтқармаса, жас адамның тұла бойындағы ақаулардың ауқымы арта береді деседі зерттеушілер.

                                                                                     («Зерде» журналынан)

 

Бос орынға жақшадағы сөздерді аударып, сәйкес формада қойыңыз

Әр түрлі ................... (обмоток) шектен тыс қызуын болдырмау ............. (в целях) орамадан өтетін токтардың .................... (самый большой) максимал мәндерінің мөлшері  ...................... (назначен). Бұл ............. (металла) балқу ..................... (температура) (3660 С) және механикалық ........ (прочность) өте жоғары ..................... (бывает). Жасанды жарықтандыру құрылғыларының .............. (среди) ең кең тарағаны – металл қыл сымды электр ................. (накаливания) шамы. Мұндай ............ (в лампе) өткізгіш ток ................ (силой) ақ шоқ болғанша .................... (нагревается) да, соның салдарынан жарық (излучает). ...................... (проводников) электрмен қыздыру әрқашанда ................. (полезный)  қолданыс таба бермейді. .......... (эту лампу ) 1873 жылы А.Н. Лодыгин .................... (изобрел).

 

Мәтінді аударыңыз

 

Шаршағанға шай шипа

 

Күні бойы компьютермен жұмыс істеген адам жұмыс аяғына таман шаршайды. Сондықтан қателікке жиі жол береді. Мұндай шаршаудың алдын алуда жапондық ғалымдар лимонды салқын шай ішу керектігін айтады. Осыған дейін күншығыс елі мамандары компьютерлік шаршауға қарсы көк шай дұрыс деп келген еді. Мәселен, ол адамның қателесуін 20%-ға дейін төмендеткен болатын. Ал енді, салқындатылған лимонды қара шай ішкенде қателесу деңгейі 50%-ға дейін азаятыны байқалған.

                                                                                 («Зерде» журналынан)

 Мәтінді аударыңыз

Жалғыз көзді бағдаршам

 

Бұдан былай дальтониктер де (түсті ажырата алмайтындар) кәдімгі адамдардың қатарында көлік басқаратын болады. АҚШ-та сынақтан өтіп жатқан жалғыз көзді бағдаршам осыны жүзеге асырмақ. Бұл бағдаршамның бұрынғыларынан айырмашылығы – бір шамның өзі кезек-кезегімен үш түрлі түсті көрсетеді. Ондағы әрбір түс өзіндік пішінмен ерекшеленеді. Мысалы, қызыл түс - сегізбұрышты, сары – үшбұрышты (ұшы төмен қараған), жасыл – дөңгелек қалыпта. Бұл, біріншіден, бағдаршамды жасауға кететін материалдық шығынды азайтса, екіншіден, дальтониктердің дер кезінде белгілерді ажыратуына мүмкіндік береді. Мамандар мұндай қондырғының жолды жөндеу жұмастары кезінде пайдаланылатын қозғалмалы түрі шығатынын да айтады.

                                                                         («Зерде» журналынан)

 

Екі сөзден тәуелдік жалғаулы тіркес жасаңыз

Үлгі: адам – таным – адам танымы

Интерференция – құбылыс; теледидар - бейне; экран – бет; сәуле - құбылыс; сәуле –фаза; электр – ток; электр – хабар; электр  - сигнал; толқын – ұзындық; адам - өмір; көру - мүмкіндік

 

Сөздің түбірі зат есім болса, одан етістік және сын есім, сын есім болса, зат есім, етістік, етістік болса, зат есім және сын есім жасаңыз

Үлгі: кең – кеңістік – кеңейту

өн –

жарық –

модуляция –

ақпарат –

сәуле –

сен –

қымбат –

Жарық жолында жаңа планета

 

Жерден 5600 жарық жылдық қашықтықта, Сарышаян шоқжұлдызында, Британиялық Колумбия (Канада) университетінің астрономдары жаралғанына 13 млрд жыл болған көне планетаны тапты. Ол біздің жер шарымыздан 8,5 млрд жыл бұрын пайда болған екен. Мафусаил деп аталған планета Юпитерден екі есе үлкен және сөніп болған қосарланған жұлдыздың маңайында айналатын болып шықты. Бұл табылым планеталардың үлкен жарылыстан миллиард жылдан кейін пайда бола бастағанына болжам жасайды.

 

Графит алмасты алмастырады

 

Қысым атаулының табиғатында адамға қажет керемет көп. Кейбір заттар қысымның ықпалынан қасиеттерін құбылты отыруға мәжбүр. Мысалы, аса үлкен қысымның әсерінен графит өз қасиеттерін жоғалтып, алмас сияқты берік және мөлдір болып кетеді екен. Графитті 170 мың атмосфералық қысымның сығымына түсірген американдық физиктер осыған көз жеткізген. Қысымды бәсеңдеткеннен соң графит бұрынғы қасиетіне қайта оралған.

 

         Керекті қосымшаны немесе сөзді қойып, сөйлемдерді аударыңыз

         Механикалық шығындар жүктеме...ге/де  байланысты болмайды. Цилиндрлік орамалар.....ды/дың орналасуы суретте көрсетілген. Айнымалы ток ................ үшін/арқылы айнымалы өріс туады. Кернеу мен ток....та/ты өлшеуге арналған аспаптар. Ол резонанстық бұрыштық жиілік деп атал......ады/ды. Генератордың орамалары...н/ны жалғау. Желілік сымдардың арасындағы кернеу желілік кернеу ....... деп/деген аталады. Электр мөлшерін анықтау ............бойынша/үшін ампер-сағатты қолдану ыңғайлы. Шығынның екінші құраушысына мыстағы шығын...... ды/дар  Рор жатады.

 

         Арқылы, туралы, үшін, бойынша, туралы, байланысты, арқасында сөздерінің керегін қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз, аударыңыз

         Электролит ................ электр тогы өткен кезде химиялық қосылыстар түрінде кездесетін заттар бөлінеді. Кернеуді көбейту .......... элементтер тізбектеп қосылады. Трансформатор ........... жалпы мәлімет берейік. Олардың тізбегі R және Rх резисторлары ............... тұйықталады. Қозғалыстағы электрондардың ........................ туатын магниттік өрістер әр түрлі орында орналасады. Магниттік өрістердің өзара орналасуына ................. олар бір-бірімен қосылып немесе бір-бірінен айрылуы мүмкін. Ток пен кернеуді өлшеу ........... амперметрлер мен вольтметрлер қолданылады. Оларды гистерезис әсеріне ...................... тұрақты ток тізбегінде қолдануға болмайды.

 

         Бос орынға қажет шылауды (мен, бен, пен, және, да, де, та, те, немесе) қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз

         Айнымалы ток тізбегіндегі қуат кернеу ....... токқа ғана емес, олардың арасындағы фаза ығысуына ..... тәуелді. Олардың тізбегі R ....... Rх резисторлары арқылы тұйықталады. Генераторлық индукциялық түрлендіргіштерде өлшенетін электрлік шама, мысалы, сызықтық ........... бұрыштық қозғалыстар ЭҚК-ге түрленеді.  Трансформатордың бос жүрісі кезінде оның екіншіреттік орамасы ажыратылған күйде болады..... бұл орамнан ток жүрмейді.

 

         Сөйлемдегі бөлінген сөздерге сұрақ қойыңыз

         Кез келген тұрақты ток қозғалтқышы айнымалы ток желісінен жұмыс жасай алады.

         Якорь тогының бағыты мен полюстердің магниттік ағындарының бағытын бір мезгілде өзгерту керек.

         Қуаты аз бір фазалы коллекторлық айнымалы ток қозғалтқыштары автоматикада, байланыс қондырғыларында  және тұрмыстық мақсатта кеңінен қолданылады.

         Коллекторлық қозғалтқышта якорь реакциясының статорға тигізетін әсерін жою үшін теңгергіш орамасын орналастырады.

Құрылысы жағынан олардың тұрақты ток қозғалтқыштарынан айырмашылығы үлкен.

Оның магниттік ағыны якорь реакциясының ағынына қарсы бағытталған. 

        

         Үзіндіні аударыңыз

         Электрический ток – это направленное движение свободных носителей заряда в веществе или в вакууме. В металлах носителями зарядов являются электроны. Электрический ток зависит от приложенного электрического напряжения. Все тела обладают электрическим сопротивлением, которое представляет собой скалярную величину и численно равно отношению напряжения к току.

         Электрический ток весьма опасен для человека. Прохождение тока через тело человека вызывает электрические травмы, поэтому работающие должны твердо знать и выполнять правила безопасности при работе с электрическими установками.

 

Көп нүктенің орнына керек қосымшаны жалғаңыз.

         Орамалар оқшауламаланған мыс сымдар...... (неден) жасалынады. Үлкен қуатты машиналар..... (неде) орама өзекті түрде жасалынады. Әр секция екі актив..... (қандай) өткізгіштерден тұрады. Орама секция..... (нелер) оқшауламалан...... (қандай) мыс сымнан орауыш түрінде жасал......... (не істеледі). Орама құра....... (қандай) секциялар бір-бірі..... (немен) ЭҚК.... (нелер)  бір жақ..... (қайда)  бағытталанатындай етіп қосылады. Ол үшін тізбекте... (қалай) қосылған секциялар..... (нелердің) бастап.... (қандай)  өткізгіштері кез келген сәт.... (неде) полярлығы бірдей полюстер астында болуы керек. Орама (ненің) әр секция... (несі) бір-бірі.... (неден) полюс бөлігіне шамалас болатын қашықтық.... (неде) орналасады.

 

         Сөйлемдерді мезгіл мәнді сөйлемдерге өзгертіңіз

         Үлгі: Орам ұштарын ораммен бірге айналатын түйіспелік сақиналармен қоссақ, қозғалмайтын щеткалар арқылы жүктемеде айнымалы ток жүреді. Орам ұштарын ораммен бірге айналатын түйіспелік сақиналармен қосқанда, қозғалмайтын щеткалар арқылы жүктемеде айнымалы ток жүреді

         Коллектор тіліктерінің саны көп болғандықтан, ЭҚК пен ток іс жүзінде тұрақты болады.

         Егер якорьде бір-біріне 90 бұрышпен екі орам орналастырсақ, ЭҚК пен сыртқы тізбектегі токтың толықсуы едәуір кемиді.

         Якорь айналса, магнит өрісі біркелкі таралса, орамда синусоидамен өзгеретін айнымалы ЭҚК индукцияланады.

         Орам айналғандықтан, коллектор тілігі де машина білігімен қоса айналады.

 

         Бөлінген сөздердің антонимін, синонимін табыңыздар

         Коллектор тіліктерінің санының толықсу жиілігі тез азаяды. Коллектор тіліктерінің саны көп болғанда ЭҚК пен ток іс жүзінде тұрақты болады. Қарапайым генераторға N және S полюстерінің магнит өрісінде айналатын орам жатады. Қозғалмайтын щеткалар арқылы жүктемеде айнымалы ток жүреді. Коллектордың жұмыс принциіпін былай түсіндіруге болады. ЭҚК нөлге тең болған сәтте бір тіліктен екіншісіне өтетіндей етіп щеткаларды коллекторға орналастырады. Сыртқы тізбектегі токтың толықсуы едәуір кемиді.

 

         Сұрағына қарап, керекті қосымшаны жалғап, сөйлемдерді аударыңыз

         Генератордағы сияқты синхрон... (қандай) қозғалтқыш..... (ненің) статорында үш фаза.... (қандай) орама орналасқан. Қалып... (қандай) жағдай... (неде)  олар cos f-0,8-..... (неге) тең озық ток....(немен) жұмыс істейді. Қоздыру ток....(ненің) азайтылу... (несі) статор....(неде) артта қал....... (қандай) токтың пайда болуы..... (неге) алып келеді. Синхрон.... (қандай) қозғалтқыш....... (нелерде) айналдырушы момент желі  кернеу.... (неге) бір..... (нешінші) дәрежеде пропорционал болады. Асинхрон... (қандай)  қозғалтқыштарда ол кернеу....... (ненің) квадрат....(несіне) пропорционал.

         Арқылы, үшін,  байланысты  сөздерінің керектісін қойып, сөйлемдерді толықтырып, аударыңыз

         Бүкіл кәсіпорынның cos-ін өзгерту ________ қоздыру тогын реттеу керек. Олар қоздырғыш _________, не жартылай өткізгіштік түзеткіштер _________ айнымалы ток желісінен қоздырылады. Бұл қозғалтқыш желі   _________ сыйымдылықтық жүктеме болып табылады. Мұндай қозғалтқыштың бағасы статор орамасының күрделенуіне  ________ едәуір өседі. Орамаларға берілген кернеу бір-бірімен тең және фаза __________ ширек периодқа ығысқан. ЭҚК орамның магнит өрісіндегі қалпына ____________ өзгеріп отырады. Көпірдің үш иығының кедергілері гальванометр көрсетімі кедергісінің шамасына _________ болады.

         Етістіктерді болымсыз формаға қойыңыз

ығысады – ығыспайды

айналады –

тигізеді -

өскен –

пайда болыпты –

алып келді –

өтеді –

жүктеледі –

тіркеледі –

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі:

 1.      Берікұлы. Техникалық электроника. –Алматы: Білім, 1995. – 196 бет.

2.      М.Балақаев, М.Серғалиев. Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы: Зият пресс,  2004. – 140 б.

3.     Л.Дүйсембекова. Қазақ ресми іс қағаздары. – Алматы: Ана тілі  баспасы   ЖШС, 2005.  - 208 б.

4.      Психология и этика делового общения: Учебник для вузов/ Под ред. проф.  

5.      В.Н.Лавриненко. – 3-е изд., перераб. и доп. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. –    327 с. 

6.     Л.А.Введенская, Л.Г.Павлова, Е.Ю.Кашаева. Русский язык и культура речи:   

7.     Учебное пособие для вузов. Ростов н/Д: изд-во «Феникс», 2001.–544 с.

8.     Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат  құралдарының тілі. Жинақ.- Астана, 1999. – 464 б.

9.     Б.Н.Волгин, Е.Е.Полянская. Деловой телефон. – М.: Радио и связь, 1987.   208 с.

10.  Р.Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). Астана: Елорда, 2000.- 532 б.

11.  Н.Уәлиұлы, Ғ.Әнес, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова. Қазақ тілінің  орфоэпиялық анықтағышы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004.- 200б.

12.  З.С.Күзекова. Қазақ тілінің практикалық курсы. Оқулық. – Алматы:    «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001.- 218 б.

13.  Қ.Қадыржанов, Ұ.Шүленбаева, А.Монтаева. Іс қағаздарын мемлекеттік    тілде жүргізу. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы,   2002.- 104 б.

14.  Кенжебекова Н. Қазақ газеттеріндегі жарнама тілінің ерекшеліктері  Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат     құралдарының тілі. Жинақ.- Астана, 1999. -  464 б.

15.  Қазақстан Республикасында іс қағаздарын жүргізу (мемлекеттік және  ресми тілдерде іс қағаздарын жүргізу үлгілері). 3-басылымы, қайта  өңделген/Құрастырушылары: В.И.Скала, Б.В.Скала, Н.В.Скала. – Алматы:  «LEM баспасы» ЖШС, 2005. - 304 б.

16. Қазақ тілі. Ресми қарым-қатынас, іс қағаздары тілі. Мемлекеттік қызметшілер мен студенттерге арналған оқу құралы / А.Алдашева, З.Ахметжанова, Қ.Қадашева, Э.Сүлейменова. – Алматы: Республикалық мемлекеттік  «Рауан» баспасы, 2000. – 176 б.       17.Хазимова Ә.Ж. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу: Оқу құралы. –           Алматы:

18. «Ол-Жас Баспасы» ЖШС,2004. - 120 б. 

19. Кирсанова М.В., Анодина Н.Н., Аксенов Ю.М. Деловая переписка:    Учеб. пособие. – 2-е изд. – М.: ИНФРА-М, 2002. – 102с.

20. Салагаев В. Культура делового общения. Деловая риторика.Деловые  документы: Учебное пособие. – Алматы: Қаржы-Қаражат;   Республиканский издательский кабинет Казахской академии    образования им. И.Алтынсарина, 2003. – 232 с.   

21.Төлеуп М.М. Қазақ тілі. Мемлекеттік тілде іс жүргізу пәнінен  әдістемелік  көрсеткіштер. – Алматы: АЭжБИ, 2003. – 30б.   

22. В.Е.Китаев. Электротехника және өнеркәсіптік электроника негіздері.     Алматы: Қазақстан, 1991. -224 бет.

23.     Трансформаторлр және тұрақты токтың электр машиналары. Оқу   құралы. –Алматы: АЭжБИ,   1993. -92 бет.

24. Г.Хожин. Электр станциялары мен қосалқы станциялар (оқулық). –   Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының  Республикалық баспа кабинеті, 1998. -260 бет.