АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Орыс және қазақ тілдері кафедрасы

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ -1

050704 - Есептеуіш техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету бағытындағы   студенттері үшін семестрлік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау.

 

Алматы 2009 

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Төлеубаева К. Т., Асылханова Л. А., Даулетбекова А. Д. ҚАЗАҚ ТІЛІ-1 пәні. 050704 - Есептеуіш техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мамандығы бойынша барлық оқу түрлерінің студенттері үшін семестрлік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау.-Алматы: АЭжБИ, 2008. – 60

Есептеуіш техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мамандығы бойынша барлық оқу түрлерінің студенттері үшін семестрлік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау Қазақ тілі–1 пәнінен студенттің семестрлік жұмыстарының бағдарламасына сәйкес жазылған. Нұсқау студенттердің өз бетімен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастырып, сауатты аударуға машықтандыруға септігін тигізеді.

 

№1 СӨЖ бойынша тапсырмалар:

         1. Мәтінді түсініп оқыңыз

         2. Мәтін бойынша сұрақ дайындаңыз (5 сұрақ)

         3.  Сұрақтарыңызға жауап бере отырып, мазмұнын әңгімелеңіз.

 

1-нұсқа

Электроника 

Электроника дегеніміз не? Осы сұраққа қалай жауап беруге  болады? Электронның атом құрылысындағы жағдайы, алатын орны, атомдық, кванттық физикада талданбай ма? Электрондардың бағытталған қозғалысын электр тогы дейміз, ал ол физикада, электротехникада қарастырылады. Есептеу машиналары Электронды-есептеу машиналары деп атала ма? Бәлкім электронға қатыстылығына байланысты шығар? Әрине! Бірақ та электронды-есептеу машиналары өз алдына бір ғылым саласы. Сөйтіп электроникаға қатысты әңгімемізді одан әрі жалғастыра беруге болады. Сонда электроника дегеніміз не?!

Жалпы алғанда электроника мынамен шектеледі деп кесіп айту мүмкін емес. Дегенмен, негізгі элементтеріне, бөлінбейтін бөлшектеріне, олардың пайдаланылатын ортасына қарап, электроника дегеніміз  электрондық приборлар мен схемалардың қасиеттерін, сипаттамаларын беретін, олардың жасалу, пайдалану негіздерін көрсететін ғылым саласы деуге болады. Кеңінен алғанда, электрондық приборлар жасау үшін бірінші кезекте жартылай өткізгіштік материалдар керек болатындықтан, бұл ғылым саласына материалдарды зерттеу мен жасау да кіреді. Ал электрондық схемалардың барлық саласында, оның ішінде автоматика, кибернетика мен радиотехникада кеңінен қолданылатындықтан, бұл ғылым салаларынан да бөліп қарау қиын. Қиындығы сонша, кейде радиотехника деп те атайды. Электроника мен есептеу техникасының өзара тығыз байланысын есептеу  машиналарының электрондық деп аталуы да көрсетеді.

2-нұсқа

Электроника тарихынан 

Тарих электр мен магниттік құбылыстардың ашылуын ежелгі грек философы Фалеспен (біздің дәуірімізге дейінгі 625-547 жж) байланыстырады. Өзінің шәкірттеріне ол мынандай тәжірибе жасап көрсеткен: кішкене янтарь таяқшасын жүн матаға ысқылап-ысқылап, майда жеңіл заттарға жақындатқанда, олар тартыла түскен. Ал, янтарь грек тілінде «электрон» деген ұғымды білдіреді. Демек электр өрісі мен электрон біздің дәуірімізге дейін-ақ пайда болған екен. Осы айтылған құбылысты, оған қосымша магнит рудасының темір ұнтақтарын тартуын да тұңғыш Фалес ашқан деп айтады.

Магнит құпиясын ашуға ағылшын дәрігері У. Гильберт (1544-1603) көп өмірін сарп етті. Ол  дәрігерлік қызметіне байланысты ескі араб, грек тілдеріндегі қолжазбалармен таныса жүріп, магниттік құпия сырын түсіндіре алатындай дәйекті жауап таба алмады, ақыры оны зерттеп, тәжірибе жасауға өзі де кірісіп кетті. Гильберт 18 жыл жүргізген тәжірибесін 1600 жылы қорытындылап,  «Магнит, магнитті денелер туралы және үлкен магнит – Жер туралы  көптеген аргументтер және тәжірибелермен дәлелденген жаңа физиология»  деген өшпес еңбегін қалдырды.

Ол ашқан магнит қозғаушы күшінің өлшемі СГС жүйесі бойынша Гильберт (Гб) есімімен аталады.        

                                     

3-нұсқа

Тәжірибе     

Егер қолымыздағы шыны банкінің ішіндегі суға батырылған металл таяқшасына электр зарядын беріп, екінші қолымызбен таяқшаны ұстасақ қолымызды ток ұрады. Осындай тәжірибе туралы 1746 жылы қатарынан екі бірдей еңбек жарияланып, жаңалықты кім бірінші ашты деген мәселеде Э. Г. Клейст (1700-1748) пен П. Ван Мушенбрук (1692-1761) таласқа түсті. Бұл аздай –ақ осы таласқа Мушенбруктың студенті  Кюнеус  те қатысты. Жаңалықты қайсысы бірінші болып ашқанын шеше алмаған ғалымдар алқасы Мушенбруктың аталған банкіні 1745 жылы Лейденде жасадым дегенін ескеріп, Лейден банкісі деп атады. Осы банкі дүние жүзінде тұңғыш рет жасалған кәдімгі конденсатор еді. Электр құпияларын ашуда орыс ғалымдары М. В. Ломоносов (1711-1765) пен Г. В. Рихман (1711-1753) және американдық Б. Франклин (1706-1790) көп еңбек сіңірді. «Электр сұйығы» (Лейден банкісіндегі) мен найзағайдағы электр тогы құбылыстарының бірдей сипатта екенін көрсете отырып, Б. Франклин 1742 жылы «қағаз батпырауығымен» тәжірибе жасады. Ол батпырауық ұшына кішкентай үшкір темір орнатып, жіптің жердегі екінші ұшына үлкен темір білік байлап, жіпті қолымен ұстамай (оның қандай қауіпті екенін сезсе керек), оны жібек лента арқылы ұстады. Б. Франклиннің болжамы бойынша жаңбырдан су болған жіптің бойымен төгілген «электр сұйығы» төменгі кілт бойына ағып Лейден банкісін зарядтауға тиіс еді. Тәжірибе кезінде  Лейден банкісі мен темір кілттің арасы көгілдір ұшқын шашып, Франклиннің болжамы толық дәлелденді.

                                                    

4-нұсқа

Ломоносов тәжірибесі 

         Ғылымның көптеген саласымен айналысқан ұлы ғалым М. В. Ломоносов электр табиғатымен шұғылдануға да уақыт тапқан. Найзағайда электр қуаты бар екеніне толық сенген М. В. Ломоносов  Б. Франклиннің тәжірибесі туралы естігенде, әріптесі Рихманға былай дейді: «Ауадағы электр күшінің себебі туралы мен өз теориям бойынша Франклин мырзаға ешқандайда қарыз емеспін».

Атмосферадағы электр құбылысы туралы негізгі  қағидаларын М. В. Ломоносов 1753 жылы Ғылым академиясында жасаған «Ауадағы электр күшінен пайда болған құбылыстар туралы сөз» деген  баяндамасында  тұжырымдады. Петербург Академиясының академигі Рихман 42 жасында найзағайға тәжірибе жасау кезінде шарлы найзағайға түсіп қаза тапты. Қысқа ғұмырында денелердің электрленуі мен өткізгіштігін зерттеп, «электр көрсеткішін» ойлап тауып үлгерді. Сонымен XVIII ғасырдың ортасында ғалымдардың қолында электр құбылыстарын зерттейтін біршама құралдар болды. Олар жоғарыда айтылған электр зарядының көзі – электр машинасы, электр зарядының Лейден банкісі – конденсатор, электр зарядының шамасын көрсететін «электр көрсеткіші». Электр зарядын қашықтыққа беруге болатыны, ол үшін суланған жіптен гөрі металл сымының қолайлы екені де белгілі болды.

                                                 

5-нұсқа

Винклердің болжамы 

Қолымызда электр заряды бар құрал бар делік. Оны энергия көзі ретінде пайдалануымызға болады. Ал оны белгілі бір қашықтыққа жеткізіп, неге игілігін көрмеске? Тіпті бәрін былай қойғанның өзінде электр зарядын бір жерден екінші жерге хабар жеткізу үшін неге пайдаланбаймыз?

Міне осы біз қойған сұрақтар кезінде Лейпциг университетінің филология профессоры И. Винклерді де (1703-1770) толғандырған еді. Электрге филология ғылымының қандай қатысы бар? деген де орынды сұрақ туады. Бірақ ол кезде ғылым дәл қазіргідей сана салаға бөлінбеген болатын. Кезінде Ломоносовтың т.б. ұлы ғалымдардың ғылымның әртүрлі салаларымен қатар айналасуына негізінен осы жағдай себеп болған еді. Оның үстіне ол кезде электротехника енді ғана қолға алына бастаған-ды.

Электр энергиясын қашықтыққа беру туралы И. Винклер оның орасан зор жылдамдықпен тарайтынын айтты. Бұл жылдамдықтың мылтық оғының жылдамдығынан да артық екенін ескертті. Қазіргі білім тұрғысынан қарағанда бұл әрине, тым қарабайыр теңестіру еді. Өйткені мылтық оғының 900-1000 м/с, немесе1 км/с жылдамдықпен ұшатынын, ал электромагниттік толқынның, оның ішінде жарық толқынының 300 000 км/с жылдамдықпен тарайтынын қазір кез келген орта білімі бар адам біледі. Ол кездегі ең жоғары жылдамдық мылтық оғының жылдамдығы болғандықтан, И. Винклердің болжауын біз өте көрегендік деп есептеуіміз керек.

 

6-нұсқа

Гальвани тәжірибесі 

1785 жылы француз физигі Ш. О. Кулон тәжірибелерінің негізінде кейін өзінің есімімен аталған  электротехниканың  бірінші заңын ашты. Бұл заңның ашылуына кейінірек тағы да оралармыз. Ал әзір өмірге «жануар электрінің» келуі туралы айтайық.

Медицина ғылымының профессоры итальяндық Л. Гальванидің шәкірті мен әйелі басқа денесінің нерв жүйесіне тәжірибе жасап жатқанда, белгісіз бір құбылыстың куәсі болады. Өлген бақаның сан етіне пышақтың ұшы тигенде, бұлшық еттері жиырылып серпіліс жасаған. Ең ғажабы  бұл құбылыс стол үстіндегі элетр машинасы ұшқын беріп тұрған кезде ғана байқалатын көрінеді. Мұны естіген Гальвани үздіксіз бірнеше жаңа тәжірибе жасап, басқа денеге тек металл заттардың, дәлірек айтқанда, тек өткізгіштердің әсер ететінін анықтайды. Осыған байланысты ол «жануар электрі» деген жаңа ұғым енгізіп, 1971 жылы өзінің «Бұлшық еттер қозғалысындағы электр күштері туралы трактатын» жариялады.

Гальвани тәжірибелерін қайталап, оларды өзгерте отырып, итальянның белгілі физик-профессоры А. Вольта (1745-1827) басқаша қорытындыға келеді. «Менің ойымша бар қимыл  металдардан, олардың бір-біріне жалғасуынан шығады. Сондықтан да мен өзімді барлық жаңа электрлік құбылыстарды металдарға байланысты деп жан - «жануар электрлігін» «металл электрлігіне» ауыстыруға құқылымын деп санаймын»,- деп жазды Вольта 1794 жылы. Гальвани мен Вольтаның арасындағы «жануар немесе металл электрлігі», «кімдікі дұрыс, Гальвани ме, жоқ Вольта ма?» деп басталған тарихи тартыс соңғының пайдасына шешілді. Осы жеңісін Вольта 1800 жылы тұңғыш рет электр энергиясының көзі – «вольта бағанасын» жасаумен дәлелденді. Дегенмен осы Вольта жасап шығарған электр көзі кейінірек Гальванидің құрметіне Гальвани элементі деп аталады. Волтаның есімімен қазір электротехника ең көп тараған кернеу өлшемі- вольт аталды.

                                                      

7-нұсқа

Электр тогы 

1820 жылдың қысында Копенгаген университетінің профессоры Х. К. Эрстед (1777-1851) лекция үстінде металл сымды электр тогынан жылудың пайда болатынын анықтау жөнінде тәжірибе жасап жатты. Тәжірибені қадағалап отырған студенттердің бірі стол үстінде жатқан компас тілінің ауытқуын байқап қалады. Сол сергек ойлы байқампаз студенттің бір сәт көзі шалып қалған елеусіз құбылыс физика ғылымындағы жаңа бір жаңалықтың ашылуына түрткі болған еді.

Тәжірибе жүзінде байқаған құбылысын Эрстед теория жүзінде дер кезінде дәлелдей қоймады. Осы тәжірибелер туралы өз досы Д. Ф. Арагодан естіген Париж академиясының электромагнетимз туралы бірнеше баяндама жасап, қазіргі қолданылып жүрген «электр тогы», «электр тогының күші» деген терминдерді енгізіп, сонымен қатар ол ток ағынының бағытын да белгілеп берді.

А. М. Ампердің Париж Академиясында жасаған үшінші баяндамасы элктромагниттік телеграф туралы болды. Оның ойынша, қаншама әріп немесе цифр саны болса, соншама өткізгіш сымдар хабарды аса алыс жерлерге жеткізуге болады. Келген хабарды қабылдау пунктінде магниттік стрелканың ауытқуына байланысты (келген ток күшінің әсерінен) жазып алуға болады.

Электромагниттік телеграфты жасау орыс  ғалымдары П. Л. Шилинг (1786-1837) пен Б.С. Якобидің (1801-1874) және американ суретшісі, сурет өнерінің профессоры С. Морзенің (1791-1872) есімдерімен байланысты. Кейінірек Морзе жасаған аппарат пен код - «Морзе әліппесі» қабылданды.

 

8-нұсқа

Телефонның  пайда болуы 

Телеграф соңынан телефон пайда болды. Телефон трубкасының жұмыс істеу принципіне бірінші болып патент алған Бостон университетінің профессоры А. Г. Белл (1847-1922) болды.

Беллдің патент  алу оқиғасы да қызық. 1876 жылдың 14 ақпанында өз өнер табысына патент  сұрап Белл Вашингтон патент бюросына өтініш берді. Осыдан екі-ақ  сағат  өткен соң осындай мазмұндағы өтінішті Чикаго тұрғыны Э. Грей ұсынды.

А. Белл өзі ашқан жаңалығына бүкіл өмірін жұмсады. Телефонға ұқсас құрылғы табу үшін ол алдымен адам құлағының құрылысын зерттеп, госпитальде бір жылдай жұмыс істеді. 17 жасынан бастап, 10 жыл бойы дыбыстың таралу заңдылығымен айналысады. Шотландия тұрғыны А. Белл 1871 жылы Бостон қаласына көшіп келіп, мылқауларға арналған мектеп ашады, оларды оқытып үйретумен айналысады, олардың физиологиялық- психологиялық жағдайларын зерттейді.

Алғашында Белл мен оның көмекшісі Ватсон әртүрлі жиілікте істейтін телеграф жасамақ болады (бірнеше хабарды бірден әртүрлі жиілікте беру үшін). Осы мақсатпен олар түтікше бетіне (мысалға телефон бетін есіңізге алыңыз) бір жағы бекітілген, екінші жағы бос пластинка орнатып, оның бос жағын берілетін хабарға сәйкес өзгертпекші болады. Осы жағдайда олар тағы бір кездейсоқтыққа тап болады: электр тогынан пайда болған электромагниттің әсерінен пластинканың бос жағы түтікше бетіне қатты жабысып қалады. Хабар беретін жақта отырған Ватсон осы жабысқан пластинканы босату әрекетіне кіріскен кезде, қабылдайтын жақта отырған Белл сытырлаған дыбыс естиді. Міне, осы оқиғадан кейін ғана олар алдарына тікелей телефон ойлап шығару мақсатын қояды. Қазіргі телефонның қалай жұмыс істейтінін біз әрине білеміз: трубкаға бекітілген мембранада дыбыс  күші мен жиілігіне байланысты діріл пайда бола бастаған кезде оның астындағы көмір ұнтағының кедергісі өзгеріп, соған сәйкес ток күші де өзгереді. Осының әсерінен қабылдау трубкасындағы электромагнит диафрагмасының қимылы өзгеріп, айтылған сөз бен дыбыс күшін қайталап береді.

 

 

        9-нұсқа

       Майкл Фарадей 

1878 жылы дүние жүзінде тұңғыш рет «Белл телефон» компаниясының телефон станциясы жұмыс істей бастады. Сым арқылы жұмыс істейтін телеграф, телефон байланысы тез арада жедел дамыды. Бірақ оның болашақ бәсекелесі – сымсыз электромагниттік толқындар дәуірі де жақындап қалған еді. Бұл тікелей Фарадей мен Максвелл есімдеріне байланысты.

Майкл Фарадей (1791-1867) 1831 жылы өзінің атақты электромагниттік индукция заңын ашады. Кезінде осы заңды ашуға Ампер де жақын келген еді. Бірақ ол ток пайда болу үшін магнит өрісінің өзі емес, оның өзгерісі керек екенін байқамады. Амперге ұқсас жағдайда Швецария физигі Колладон да болды.

Фарадей өзінің соңында орасан зор ғылыми еңбектер қалдырды. Оның көрегендігі сондай, электромагниттік толқындардың бар екенін ол Джеймс Максвеллден 35 жылдай бұрын болжап айтқан еді. Өз заманынан едуәір алға кеткенін байқады ма, әлде дәлелдеуге мүмкіндігі болмады ма, әйтеуір ол осы көрегендік ойын конвертке салып, болашақтың үлесіне қалдырды. Сол хат ешкімнің қолына тимей, ешкімнің назарына ілікпеген күйіде 106 жыл бойы жабулы жатты. Тек 1938 жылы Лонданның Корль ғылыми қоғамында ашылған осы хатта Фарадей өзіне тән қарапайым тілмен (ешқандай формуласыз), кейінірек Максвелл теңдеулері негізінде ашылған электромагниттік толқындардың таралуын, оның су толқындарына ұқсастығын өте ұтымды жеткізген екен.

Фарадейдің идеяларын жалғастыра отырып, Дж. Максвеллл (1831-1879) электромагниттік толқындар (атақты Максвелл теңдеулері)  болатынын сәулелердің де осындай жолмен тарайтынын болжап айтты. Кавендиш  атындағы   зертхананың ұйымдастырушысы және бірінші директоры болған Максвелл осы зертхананың өсіп - өркендеуіне, Кавендиш атының елге кеңінен жайылуына көп еңбек сіңірді.

                                                          

10-нұсқа

Г. Кавендиш ашқан  жаңалық   

Кембридж университетінің  орыс зертханасында кейінірек атақты ғалымдар  Э. Резерфорд,  Дж. Томсон,  П. Ланжеван,  П. Л. Капица, Дж. Уотсон т.б. жұмыс істеп, осы зертханада  бірінші рет  электрон (1897 ж.), атом ядросының бөлшектенуі (1919), нейтрон (1932) ашылып, ДНК-ның алғашқы моделі (1953), Вильсон камерасы (1912), масспектрограф және сызықтық үдеткіш  (1932) өндіріске ұсынылды. Осыншама құпия ашылған зертхана  неге Кавендиш  аталды екен? Оның электроникаға қандай еңбегі сіңді деген де сұрақ тууы мүмкін?

Біздің көпшілігіміз электротехниканың бірінші заңы – Кулон заңын француз инженері, ғалымы Ш. Кулон (1736-1806) 1785 жылы ашты деп есептейміз. Біз  мектеп физикасынан бұл заң бойынша екі зарядталған дене бір-біріне белгілі бір күшпен әсер ететінін, осы күштің қалай анықталатынын білеміз. Дегенмен осы заңды алғаш рет ағылшын ғалымы Г. Кавендиш (1731-1810) ашқанын (мектеп оқулығында жазылғанына қарамастан) елдің көпшілігі біле бермейді.

Г. Кавендиш өзі ашқан заңды жарыққа шығармады. Оның қолжазбасы жарияланбаған күйде қала берді, оны тек жүз жылдан кейін Лондон кітапханасынан тапқан Дж. Максвелл өзінің өмірінің соңғы жылында (1879) ғана жарыққа шығарды. Осы жайға орай бірнеше сұрақ туады. Г. Кавендиш өз жұмысын неге өзінің көзі тірісінде жарияламады? Дж. Максвелл жарияламағанда немесе ол бір-екі жыл кешіккенде, осы жұмыс сол күйінде қала берер ме еді? Атақты ғалым, Король ғылыми қоғамының мүшесі                 Г. Кавендиштің бұлай істеуіне не себеп болды екен? деген сұрақтарға осы күнге дейін дәйекті жауап табылмай отыр. 

                                                                 

11-нұсқа

Дж. Максвелл мен Г. Р. Герцтің еңбектері 

         Дж. Максвелл жас кезінің өзінде-ақ біраз жаңалықтар ашты. Қазір көп қолданылып жүрген екі ине мен жіп арқылы эллипс сызуды ол 15 жасында қолданды. 19 жасында серпімділік теориясымын (Максвелл теоремасын) ұсынды. Өзінің қысқа ғұмырының ішінде түрлі ғылым саласымен айналысты. Бірақ Дж. Максвеллдің негізгі еңбегі оның атақты теңдеулерімен байланысты. Ол «Электр және магнетизм туралы трактат» деген атпен 1873 жылы жарияланды.

Кезінде Дж. Максвелл 12 теңдеу жүйесін қалдырған. Кейінірек осы теңдеулерді Г. Герц пен О. Хевисайд (бір-біріне тәуелсіз) қайта қарап, 4 теңдеулі қазіргі қолданылып жүрген жүйеге келтірді. Максвелл теңдеулерінің негізінде электромагниттік өрістің сәулелік жолдармен таралу мүмкіндігі айтылды.

Г. Р. Герц (1857-1894) 1886 жылдың 5 желтоқсанында жасаған тәжірибесінде  ол бір контурдағы  разрядтың ауа арқылы екінші контурға берілетінін байқайды. Бірінші кезде Герц жаңа құбылыс аштым деп ойлап қалады. Ол қосымша бірнеше қиын да, күрделі де тәжірибелер жасап, таралатын толқындардың әртүрлі беттерден жарық тәрізді шағылатынын, оның жылдамдығының жарық жылдамдығына жақын екенін, полярлау қасиеттері де бар екенін дәлеледейді.

Герц тәжірибелерінің жариялануы сол кездегі электротехника саласындағы зерттеу жұмысына аса бір күшті «толқын» туғызды. Герц сым арқылы байланыс жасаудың орнына электромагниттік толқындар арқылы радиобайланыс жасау жөніндегі өз тұжырымын жасады: «Егер де менің үлкендігі материктей айна (антенна) жасауға мүмкіндігім болса, мен электромагниттік толқындар арқылы байланыс жасар едім».

                                                         

12-нұсқа

          Жиілік 

Адам дауысы күрделі дыбыс толқындарынан - жоғары және төменгі жиіліктегі толқындардан тұрады. Жиілік бірлігі ретінде Герц (Гц)  пайдаланылады. Адам дауысы неғұрлым жуан болса (төменгі тон), соғұрлым оның жиілігі де төмен болады. Мысалы жуан дауыс - «бас» - 80 - 300 Гц жиілікте таралса, баритонға – 100 – 400 , теронға –125 – 500, сопранға – 250- 1100 Гц аралығындағы жиіліктер сәйкес келеді. Адамның құлағы 16-20 000 Гц аралығындағы жиіліктер ести алады, ал оның ең жақсы еститін дыбыс жиілігі  1000 – 2000 Гц аралығы. Енді осы дыбыс жиілігін антенна аумағымен байланыстырып көрейік. Ол үшін мысал ретінде 1000 Гц жиіліктегі адам дыбысын   (жеке синусоидалық толқын ретінде) антенна арқылы таратуымыз керек делік. Толқынды алыс қашықтыққа бұзбай жеткізу үшін антенна аумағы толқын ұзындығына шамалас болуы керек. Толқын жиілігінен толқын ұзындығына көше отырып,  антенна аумағына да қойылатын талапты шамалауымызға болады.  Толқын жиілігі (f) мен толқын ұзындығының (λ) көбейтіндісі толқын жылдамдығын (υ) беретінін ескере  отырып және де электромагниттік  толқын жылдамдығы жарық жылдамдығына тең деп біліп, λ-ны табамыз:

λ = υ  300000 км/с.   =  300 км.

                                                  f    1000 Гц

Сонымен 1000 Гц  жиіліктегі дыбысты тарату үшін ұзыны мен көлдеңені 300 километрге жуық антенна керек екен. Ал дыбысымыз 100 Гц-те тарайтын «бас» дыбысы болса, антеннаның тігі мен көлдеңені 3000 километрдей болмай ма? Герцтің материктей антенна сұрауының мәні осы екен. Әрине, қазір біз мұндай антенналарды пайдаланбаймыз.  Оның себебі жоғары да аталған модуляция  тәсілінде жатыр. Оны қысқаша былай түсіндіруге болады. Алдымен төменгі жиіліктегі адам даусын өте жоғары жиіліктегі толқынмен толтырамыз да (модуляция), антенналармен осы жоғары жиіліктегі толқынды таратамыз. Қабылдау антенналарында да солардан қабылданады да, оны сырттай қоршаған алғашқы төменгі жиіліктегі хабар қайта бөліп алынады.

                                                          

13-нұсқа

Электромагниттік толқындар 

         Электромагниттік толқындардың  бар екені дәлелденісімен бүкіл дүние жүзі физиктері хабар тарату үшін осы толқынды пайдалануға ұмтылды. Осы үмітті тұңғыш іске асырған Россия ғалымы А. С. Попов (1859-1906) болды. 1895 жылдың 7 мамырында орыс физика – химия қоғамының мәжілісінде А. С. Попов тұңғыш рет радиоқабылдағыштың жұмыс істеу қызметін көрсетті. Бұл күн еліміздің тарихына «Радио күні» болып енді.

А. С. Попов 1896 жылы небәрі 250 метр қашықтыққа «Генрих Герц»  деген сөзді беріп, алғаш рет электромагниттік жолмен байланыс жасады.

Жоғарыда айтқанымыздай, электромагниттік толқын ауада болсын, басқа ортада болсын тоқтаусыз сөнеді. Ал осы «сөне бастаған» толқындарды алысқа қалай жеткізуге, оны қалай қайта күшейтуге болады? Ол үшін күшейткіштер керек! Ал осы күшейткіштердің бастауы мыңнан (!) аса өнер табыстардың авторы болған Т. А. Эдисонның (1847-1931) вакуммдағы термоэлектрондық эмиссияны (жылудан электрондардың металл бетіне шығуы) ашуымен басталып, 1904 жылы ағылшын физигі Дж. Флемингтің электровакуумдық диодты ашуымен сабақтасып, ақыры 1906 жылы американдық Ли де Форестің электровакуумдық триодты ойлап табуымен аяқталды. Осыған дейін электрониканы электротехникадан айыра алмай келсек, соңғы екі прибордың пайда болуы электрониканың өз  алдына пайда болуы да осы кезеңмен байланысты болса керек.

 

14-нұсқа

Электровакумм 

Аудион деп аталған Форест триодтың күшейткіштік қасиеті Флеминг диодынан (диодта күшейту қасиеті болмайды) сәл ғана басым болды. Сондықтан да аудионды нағыз күшейткішке айналдыру үшін қосымша күш жұмсау керек болды. Мұны Э. Г. Армстронг тапты. Оның негізгі идеясы триод торына ( сеткаға) беру арқылы өшпейтін сигнал алу, бұл екінші сөзбен айтқанда, тұңғыш генератор еді. Кейінірек  күшейту дәрежесі басым электровакуумдық тетрод, пентод, т.б приборлар өмірге келді. Электровакуумдық  электро сәулелік түтікшелер туралы да айта кеткен жөн. Әртүрлі бейнелерді алысқа беру идеялары  XIX  ғасырдың екінші жартысынан  басталды. Дегенмен қазіргі хабар беретін (бейнені электр сигналына айналдыратын видикон, иконоскоп) және хабар қабылдайтын (электр сигналын қайта бейнеге айналдыратын, мысалға телевизор кинескопы) электр  түтікшелері кейіннен 1923-1924 жылдары өмірге келді.

Шығу тегі электровакуумдық лампаларға байланысты болғанымен электрониканың қазіргі мазмұны өзгеріп, жартылай өткізгіштік приборлармен, олардың туындысы – интегралдық схемалармен байыды. Ол кешеуілдеп қолға алынғанымен жартылай өткізгіштік приборлардың тарихына қарағанда әлдеқайда әріден басталады.

 

15-нұсқа

Жартылай өткізгіштер 

Жартылай өткізгіштік приборлардың пайда болуы да М. Фарадей есімімен байланысты. 1833 жылы ол күкүртті күмістің өткізгіштігінің температура әсерімен өсе түсетінін, мұндай қасиет тек жартылай өткізгіштерге тән екенін байқады. 1839 жылы А. Э. Беккерель (1820-1891, атақты уран тұздарының радиоактивтігін ашқан А. А. Беккерельдің әкесі) сәуле түскендегі электролит пен жартылай өткізгіштің арасындағы электр қозғаушы күшінің пайда болуын тапты. 1873 жылы осындай сәуледен селеннің де өз өткізгіштігін өзгертетінін У. Смит байқап, ал осыдан бір жыл өткен соң, яғни 1874 жылы Макдебург (Германия) қаласының профессор – физигі  К. Ф. Браун (1850-1918) металл инесінің ұшы мен күкүртті қорғасын жалғасының тоқты бір бағытты ғана өткізетінін байқады. Кейінірек                              Г. Марконимен бірге Нобель сыйлығының лауреаты атанған Брауынның осы жаңалығы қазіргі жартылай өткізгіш приборлардың, оның ішінде диодтардың негізі болды деуімізге болады. Осы бір жақты өткізгіштікті кейінірек А. С. Попов та радиосигналдарды детекторлау мақсатында қолданды.

Жоғарыда айтылғандай, электрондық лампалардың бар түрі делік 30 жылдарға қарай жасалып бітті. Ұлы Отан соғысына дейін  соғыс кезеңінде осы приборлар радиотехниканың, есептеу техникасының, автоматиканың негізгі бөліктерінде толық қолданылды деуге болады. Электрондық аппаратуралар үсті – үстіне  күрделілене түсіп, енді оларды лампалардың саны жүздеп, мыңдап санала бастады. Олардың аумағы ондаған – жүздеген  шаршы метрге, ал салмағы жүздеген – мыңдаған килограмға жетті. Енді осы аумақта, әрі салмақты лампаларды қалай орналастыру керек? деген сұрақ туа бастады. Осы сұрақ бірінші кезекте ұшу аппараттары тұрғысынан қойылса керек. Өйткені 1 кг артық салмақты көтеру үшін самолет салмағын 5 килограмға жуық, ал ракета салмағын 40-50 кг-ға арттыру керек екен.

Электрондық аппаратураның салмағы және аумағымен қатар оның сапалық сенімділігін, энергия үнемділігін, бағасын, т.б. еске ала отырып, қалайда электрондық лампалардан басқа бір тиімді приборға  көшу керек болды. Оның аты қазір тұрмысымызға берік енген «транзистор» еді.

                                              

16-нұсқа

Транзистор 

Транзисторды жасау жөніндегі жұмыс 1945 жылы 9 сәуірде «Bell Telephone Laboratories» (тағы да Белл!) фирмасында Вильям Шоклидің (1910) басшылығымен қатты денелер физикасын (жартылай өткізгіштер) зерттеу тобының құрылуынан басталды. Осы топтың құрамында Уолтер Браттейн (1902) де болды. Ал 1945 жылдың соңында, соғыс жылдарында артиллерия зертханасында істеген, Джон Бардин (1908) де келіп қосылады.

Жартылай өткізгіштер теориясы бұл кезде әжептеуір дамыған еді. Бұл іске атсалысуда англияда Н. Ф. Мотт, СССР-де А. С. Давыдов пен Я. И. Френкель, Германияда  В. Шоттки елеулі үлес қосты. Олардың ең жасы еңбектерін  жиі-жиі жариялап, инженерлердің арасында жиі-жиі лекция оқып отырған, талабы мен таланты ерте көзге түскен, транзистор теориясының негізін қалаушылардың бірі - Шокли еді.

Транзисторды ойлап тапқан, оған патент алған Браттейн мен Бардин болды. 1948 жылы транзистор ашылғаны тіркелді. Транзистор  осы жылы ашылған деп есептелгенмен, оның түпкі ашылу күні 1947 жылдың 23 желтоқсан еді. Осы күні Браттейннің тапқырлығының арқасында алтын қаңылтыр лезвиемен екіге тілініп, аздап қимылдата отырып, германий денесінде қайта жақындатылды. Тілінген қаңылтырдың бір жағы «эмиттер» болды да, екінші жағы «коллектор» болып, екеуінің аралығы, қалыңдығы 50 микронға жуық «база» болып шықты. Браттейнің тапқырлығының өзі осындай алдын ала есептелінген, жұқа база алу үшін бағытталған еді. Бұл құрылғыға транзистор деген атты олардың жолдасы Джон Пирс берді. Оның ойынша прибордың күшейткіштік әсері оның өткінші кедергісіне (transresistance) байланысты болғандықтан, оны қысқартып  transistor деп атады.       

                                                                

17-нұсқа

          Жартылай өткізгіштердің электр тогын өткізу қасиеті.

          Зондық теория негізі 

         Жартылай өткізгіштерге өзіндік кедергілер 10 – 3 - 10 Ом . см арасында жатқан әртүрлі тотықтар, қоспалармен (мысалға Ga As, Isb т.б.) қатар негізінен Менделеев кестесінің IV топ элементтері Si (кремний), Ge (германий) жатады. Соңғы аталған элементтердің кристалл торы тетраэдр екенін, оның алмаз, графит торында ұқсастығын ескере отырып, олардың өте қатты денелер қатарына жататынын білеміз.

         Жартылай өткізгіштердің электр тогын өткізу қасиеттерін зондық теориямен дәлелдеген жөн. Бұл теория бойынша әрбір атом құрылысында бірнеше электрондық қабаттар – энергиялық деңгейлер болады. Тұрған деңгейіне қарай әрбір электронға өзіндік энергия, өзіндік орбита сәйкес келеді. Электронның осы энергиялық деңгейін сипаттау үшін физикада 4 кваннтық сан енгізілген: 1-«басты» кванттық сан: 2- « орбиталық » кванттық сан; 3- «орбиталық магниттік» кванттық сан; 4- магниттік спин.

         Осы енгізілеген сандардың физикалық мәндерін түсіну үшін мынандай физикалық ұқсастыққа жүгінуге болады. Мысалы, өз алдына бөлек алынған жеке атом жер шарына ұқсас делік. Онда, атом орбитасында жүрген электрондар жер серіктеріне ұқсас болып шығады. Орбитаның ең алыс (апогей) және ең жақын (перигей) шектері атом құрылысындағы басты және орбиталық кванттық сандарына сәйкес келеді, яғни олар электронның атом құрылысындағы орбитасының апогейі мен перигейін көрсетеді. Айтылған екі шама тек орбита көрсеткіштері болып қалады. Толық анықтама алу үшін тағы екі шама енгізуіміз керек: бірі – электрон орбитасының атом кеңестігіне бағдарлануы немесе өз осінен оңға немесе солға айналуы (магниттік спин). Осы аталған 4 санмен электронның энергия деңгейіне толық баға беруге болады.

                                                                 

18-нұсқа

Бор постулаттары 

Бордың постулаттары бойынша әрбір электрон шексіз өмір сүру үшін тек белгілі бір рұқсат етілген орбитада (кванттық сандарына сәйкес) айналуы керек, демек, тек белгілі бір энергиялық деңгейде өмір сүруі керек. Тек осындай жағдайда ғана электронның энергиясы шығындалмай, ол шексіз өмір сүре алады. Егер электрон рұқсатсыз деңгейге (орбитаға) шыға қалса, ол оның энергиясы аз-аздап болса да шығындала келіп, ол түбінде ядроға құлап түскен  болар еді (жер серігінің атмосфераға құлап түскені сияқты). Сондықтан әрбір атом электрондары тек белгілі бір рұқсат етілген энергия деңгейлеріне өмір сүреді де, ал бір деңгейден екінші деңгейге (рұқсат етілген) ауысуы, сыртқа

энергия шығару немесе қабылдаумен жалғасады. Мысалы, электрон  жоғары орбитадан төменгі орбитаға ауысты делік. Бұл электронның жоғары энергия деңгейінен төменгі энергия деңгейіне ауысуына сәйкес келеді де, сыртқа артық энергия жылу (немесе сәуле) ретінде бөлінеді. Электронның төменгі энергия деңгейінен жоғары деңгейге шығуы электронның сырттан энергия қабылдауына байланысты.

Әрине электрондардың бір деңгейден екінші деңгейге ауысуы ол деңгейлерде бос орын болуына байланысты. Төменгі қабаттар энегияны аз керек етіп, электрондармен бірінші кезекте толтырылатын болғандықтан, бос орындар тек жоғары орбиталарда болуы мүмкін. Ал электр тогы электрондардың орын ауыстыруынан туатындықтан, бізге керектісі де энергия деңгейлерінің электрондар ауыса алатын ең жоғары қабаттары. Олар үшке бөлінеді: біріншісі – электрондар  жоқ бос қабат – энергия деңгейі, екіншісі – электрондар бола алмайтын энергия деңгейлері, үшіншісі – электрондары толық, ішкі қабаттар.

                                                          

19-нұсқа

Интегралдық схемалар 

Электрондық құрылғылар небір күрделі қызметтер атқара бастаған сайын оның элементтерінің саны өсе түседі, ол мыңдап, тіпті миллиондап саналады. Егер кәдімгі күнделікті көріп отырған телевизорымызда небәрі жүздеген элемент бар десек, миллион элементі бар құрылғыны қайда құрмақпыз? Алатын аумағы, салмағы қанша болмақ? Қаншама энергия жейді, бағасы қанша? Осы мәселені қалай шешуімізге болады екен? Белгілі бір приборды жасау кезінде әр элементтің салмағын, бағасын, алатын аумағын азайту мәселесіне баса назар аударылады. Осы мәселе электрониканың жаңа саласы микроэлектрониканың пайда болуына негіз жасаған еді. Әйтсе де микроэлектрониканың, оның тұңғыш туындысы -  интегралдық схеманың бірінші кезекті мақсаты басқада. Оны төмендегі мысал негізінде түсіндіруге болады.

Айға ұшып барып қайтқан «Луна -16» кораблінің бортында миллионға жуық радиоэлемент болды. Жекелеген элементтің жұмыс істеу сенімділігі 106 сағатқа (шамамен 100 жылдан артық) жуық десек, 106 элементтен жиналған «Луна -16» кемесінің жұмыс істеу сенімділігі дегеніміз миллион элементің барлығы дерлік 106 сағаттан соң ғана істен шығады деген сөз емес. Олардың біреуі жүйенің сенімділігін қарапайым түрде бағалау үшін әрбір элементтің жұмыс істеу сенімділігін бүкіл элементтің санына бөлуіміз керек. Сонда алатын шамамыз – 1 сағат. Демек, «Луна -16»  кемесінің радиоэлектрондық жүйесінің жұмыс атқару сенімділігі 1 сағатқа тең екен, яғни жекелеген транзисторлар мен диодтардан жиналған электрондық аппаратура Айға ұшып барып келуі былай тұрсын, жерден көтерілген соң 1 сағаттан кейін істен шықпақ. Ал енді Марс, Шолпан жұлдыздарына барып, Галлей кометасын суретке түсіріп жүрген «Венера», «Вега» автоматты аппараттарының құрылғылары одан да күрделі емес пе? Олардың бортында107-108 элементтер болса қайтеміз? Олардың жұмыс істеу сенімділігі минуттармен тіпті секундтармен есептелмей ме? Бұл мысалдан шығатын қорытынды -  үлкен электрондық жүйелер бөлек – бөлек жеке приборлардан жасалса, бұл олардың жұмыс істеу қабілетін өте төмен етуі. Осы мәселеге «үлкен сандардың күйреуі» деген ат тағылды.

Ал жоғарыда аталған космос кемелердің космос кеңестігінде айлап – жылдап ұшып жүргені бәрімізге белгілі. Оның себебі -  микроэлектрониканың, интегралдық схемалардың күші мен мүмкіндіктерінде жатыр.

                                                              

         20-нұсқа

         Сәуле шығарғыштар 

         Оптронның негізгі элементтерінің бірі – сәуле шығарғыш. Өзімізге белгілі ең қарапайым сәуле шығарғыш – үйдегі жарық лампасы немесе олардың шағын түрлері: қыздыру және неонлампалары. Бірақ оптоэлектроникада жиі қолданылып жүрген сәуле шығарғыштар – люминесценция құбылысы негізінде жұмыс істейтін сәуле шығарғыштар. Олардың ерекшеліктері – жылу сәулесіне қатыссыз шығатын сәуленің сақталу уақытының сәуле толқындарының өз периодынан әлдеқайда артық болуы. Яғни сәуленің шығуына себепші болған  процестер біткеннен кейін де, сәуле өз жарығын біраз уақытқа дейін бере береді. Люминесценция – белгілі бір энергияның берілуіне байланысты атомдардың қозуына немесе атом электрондарының уақытша өткізгіштік немесе рұқсатсыз зоналарға шығып, қайтып орлғанда рекомбинацияға түсіп, алғашқы қабылдаған энергияны сәуле ретінде кері шығаруына байланысты. Энергияның берілу түріне қарай люминесценция: электролюминесценция (электр өрісінің энергиясы); катодолюминесценция (катодтан шыққан электрондардың соғылуы нәтижесінде жарықтану, мысалы, телевизор, осциллограф түтікшелері беттерінің (экранның) жарықтануы); фотолюминесценция (жарық энергиясын қабылдау); хемиолюминесценция химиялық реакцияның энергиясы), т.с.с. болып бөлінеді. Энергияны қабылдау мен қайта бөлу белгілі бір уақыт аралығында өтетіндіктен, сәуле шығару энергия қабылдау тоқтағаннан кейін де жалғаса беруі мүмкін (люминесценция қасиеті). Рекомбинацияға қайта түсу мен сәуле шығару процесі өздігінен жүруіне байланысты мұндай сәуле шығару спонтандық немесе өзіндік деп аталады.  

         Сәуленің кездейсоқтық жағдайда шығуына байланысты (әртүрлі уақытта, энергиялық деңгейлерде т. б.), мұндайда шығатын сәуленің спектрі әртүрлі немесе біртұтас, бірқалыпты болады.

 

№2 СӨЖ (жазбаша)

Жұмыстың орындалу мерзімі: 1 ай.

 Қойылатын талаптар: 

1) жұмысты  А 4 форматында  14 шрифтпен басу;

2) берілген жұмыстың  түпнұсқасы толық жазылуы керек;

3) жұмыстың мазмұны, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

4) жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

 

Тапсырмалары:

 

1.     Мәтінен 40 сөз бен сөз тіркесіне сөздік жасаңыз. 

2.     15 анықтауыштық сөз тіркесін теріп жазыңыз. Үлгі: ұялы телефон, бөлінген арна, аналогты модем.

3.     Тұйық етістіктерді (10) теріп жазып, үшеуін септеңіз.

4.     Мына сөздерді қатыстырып жеке-жеке сөйлем құраңыз: Интернет, абонент, жоспар, жарату,  байланыс,  қосылу, пайдалану.

5.      Мәтінге 5   сұрақ қойыңыз.

6.      Мәтінді толық аударыңыз.

 1-нұсқа 

Қазіргі кездегі Интернетке қосылудың ең кең таралған түрлеріне:

·    Модемдік қосылу (Жалғанатын қатынау) – Dial-Up, ADSL

·    Бөлінген жол бойынша қосылу (Соединение по выделенной линии)  

             (оптоталшық және т.б.)

·    GPRS – қатынау (ұялы телефон арқылы)

·    Радиоқатынау

·    Жерсеріктік интернет

Олардың бәрі бір-бірінен жұмыс принципі, мәліметтерді тарату жылдамдығы, сенімділігі, жабдықты жұмысқа дайындау күрделілігімен, сонымен бірге бағасымен ерекшеленеді. Интернетке кез келген қосылудың негізгі сипаттамасы – мәліметтерді тарату жылдамдығы – пайдаланушыға бір бірлік ішінде (бір секунд ішінде) берілетін ақпарат мөлшерімен килобайт/сек (KB/s) немесе килобит/сек (kbps) өлшенеді. Жоғары жылдамдықты арналар үшін жылдамдықты өлшеу енді секундына мегабит немесе мегабайтпен өлшенеді.  Интернетте уақыт өткізуді–  трафиктің көп мөлшерін қажет ететін және қажет етпейтін деп екі топқа бөлуге болады. Веб-серфинг үшін  (беттерді қарау) кәдімгі модемдік қосылудың жылдамдығы жеткілікті. Алайда мұндай жылдамдық сізге үлкен файлдарды, фильмдерді, сапалы әуенді және т.б. қолайлы көшіріп алуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан Интернеттің мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін жоғары жылдамдықты қатынау қажет. Модемдік қосылу - (dial-up) қосылудың ең ескі және кең пайдаланылатын, бірақ қазіргі кезде басқалармен біртіндеп ығыстырылып отырған тәсілі.  Модемдік (dial-up) қосылу қазір провайдерді таңдаудың үлкен мүмкіндігі жоқ қалаларда ғана кең танымал. Мұндай қосылуда пайдаланушыға Интернетке шыққан сайын модемнің көмегімен телефон жолы арқылы провайдердің пуліне шақырыс жасап отыруы керек. Осыдан бірінші кемшілік dial-up’аИнтернетте болған кезде телефон жолының бос болмауы туындайды. Содан кейін провайдер есептік ат (login) пен пайдаланушының паролін өңдеп, оларды тексереді. Сосын абонентке бос IP беріледі, соның арқасында ол Желіге қатынауға рұқсат алады. Мұндай Интернет қосылулардың жақсы жақтарына: жабдықты орнатып, жұмысқа дайындаудағы қарапайымдылық (тек аналогты модем керек), жабдықтың төмен бағасы, провайдерлер ұсынатын көптеген тарифтік жоспарлар жатады. Модемдік қосылудың кемшіліктері одан да көп. Жоғарыда айтылғандай, абоненттің телефон жолының бос болмауы, мәліметтерді таратудың  төмен жылдамдығы (әдетте 3-4 КБ/с) және телефон жолдарының тозғандығынан қосылу мен мәлімет тарату сапасының төмен болуы.

Модемдік қосылу қамтамасыз ететін жылдамдықпен Интернеттен үлкен файлдардывидео, үлкен программалардың дистрибутивтерін көшіріп алу мүмкін емес.

2-нұсқа 

Dial-up-пен салыстырғанда қазіргі кезде болашағы бар технология – ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line). Бұл кәдімгі аналогты телефон жолдары арқылы Интернетке жоғары жылдамдықты кең жолақты қатынауды ұсынуға мүмкіндік беретін технология. Мұнда жылдамдық 8 Мбит/с (ADSL2+ - до 24Мбит/с)–қа жетеді. Оның үстіне бұл технология телефон арнасындағы сигналдар диапазонының бөлінуі арқасында абоненттің телефон арнасын жүктемейді.  Абонентке провайдерге қоңырау шалудың керегі жоқ.  Минусі –  трафиктің жеткілікті жоғары бағасы – 5-12,5 тг /MБайт.

Қажетті жабдық

·    ADSL – модем (сплиттер әдетте жинақта) –  3000 тг-ден

·    Тұрғындар үшін қосылу құқығы -7500 тг жуық (аймаққа байланысты).

GPRS қосылу

Қазақстанда ұялы байланыстың қарқынды дамуына байланысты әрбір адамда дерлік ұялы телефон бар. Оны неге Интернетке қатынау үшін пайдаланбасқа? Бүгін провайдерлердің көбі дәстүрлі модемнің орнына ұялы телефонды пайдалану қызметін ұсынады. Желіге қатынау үшін ұялы байланыс операторының бос арналары қолданылады.

Пайдаланушы үшін Интернетке мұндай қосылу GPRS телефонымен қолдау арқылы қосымша жабдықтан  мобильді телефон мен компьютерді байланыстыратын құрылғы (USB-кабель, инфрақызыл порт немесе Bluetooth) ғана керектігімен жақсы. Тағы жақсы жағы бұл қосылудың тез әрекеттілігі. Мәліметтерді тарату жылдамдығы ұялы байланыстың операторына және пайдаланылатын жабдыққа байланысты, бірақ онша жоғары емес, шамамен модемдік сияқты (екі есеге дейін жоғары). Бірінші кезектегі кемшілігі пайдаланушы алатын трафиктің бағасының жоғарылығы (25-35 тг /Мбайт).

Қажетті жабдық

·    SB – кабель, инфрақызыл порт, Bluetooth – шамамен 1500-2500 тг

Бөлінген арна арқылы қосылу

Провайдер абоненттің компьютеріне дейін бөлінген арнаны (өрілген жұп немесе оптоталшық) тартады да, абоненттің Интернетке шығуы үшін IP-адрестер диапазонын береді. Пайдаланушы бос телефон арнасын, Интернет желісімен тұрақты байланыс, қосылу мен мәліметтер таратудың жоғары сапасын алады (100 Мбит/с дейін). Алайда мұндай қосылуды орнату және жұмысқа дайындау құны компьютерден провайдердің қосылу нүктесіне дейінгі қашықтықпен тікелей байланысты, қалай болғанда да қосылудың басқа тәсілдеріне қарағанда жеткілікті қымбат. Компьютерді басқа жерге ауыстырғанда, оған тағы да кабель тарту керек болады.

Қазір кабельді теледидар да Интернетке қатынауды ұсынады.

3-нұсқа

                                          

Интернетке қосылудың сымсыз тәсілі. Правайдер мен абонентте барлық қажетті жабдық орнатылады (арнайы радиомодем, антенна), олардың көмегімен пайдаланушы мен Интернет арасында ақпарат алмасу жүзеге асырылады.

Радиоқатынаудың кемшілігі – қымбат жабдық сатып алу және провайдерге жоғары абоненттік ақы төлеудің қажеттілігінде.  Қосылу мен мәліметтерді тарату сапасы ауа райы жағдайына және базалық таратқыш станцияның көрінуіне байланысты. Артықшылығына қосылудың жоғары жылдамдығы (2 Мбит/с-ке дейін) және абоненттік тез әрекеттілігі (яғни абоненттің құрылғысын басқа компьютерге қосу мүмкіндігі) жатады.

Қажетті жабдық

·    Антенна - шамамен 10 000 тг

·    Ішкі модуль (радиомодем)

Жерсеріктік қосылу

Жерсеріктік қосылу біржақты (асинхронды) және екіжақты болады. Көбінесе жерсеріктік Интернет деп   асинхронды (немесе  аралас) қатынау тәсілін атайды, пайдаланушыға  мәліметтер жерсеріктік тәрелке арқылы, ал пайдаланушыдан сұраныс (трафик) кез келген басқа қосылу арқылы – GPRS немесе жердегі арналар арқылы (ADSL, dial-up) түседі. Сұраныс арнасына басты талап – қосылудың сенімділігі. Көп жағдайларда ол үшін ең жақсы таңдау тегін шығыс трафигі ADSL бар қосылу.

Интернетке  жерсеріктік қосылудың артықшылығы – бірінші кезекте трафиктің өте төмен құны – 1 мегабайт үшін 1 тг. Жабдық жиынтығының және қосылудың құны қазір барша үшін қол жетерліктей  (әсіресе қатынаудың басқа түрлерімен салыстырғанда) шамамен 27500-32 500 тг тұрады. 
         Мәліметтерді тарату жылдамдығы пайдаланушы таңдаған провайдер мен тарифтік жоспарға байланысты бірқатар өзгеріп отырады. Жерсеріктік Интернеттің провайдерлері тарифтік жоспарлардың кең түрін, оның ішінде лимитсіз түрлерін де ұсынады. Жерсеріктік теледидардың тегін қабылдау мүмкіндігі де өте ұнамды сыйлық болып табылады. Интернетке жерсеріктік қосылудың кемшілігі шығыс трафигіне арналған арнаның – телефондық арнаның немесе GPRS қолдайтын телефонның, сонымен бірге оңтүстікке тікелей “шығуы” болуы. Бірақ бұл қазір онша үлкен мәселе емес. 

Қазақстанның ірі қалаларында провайдерлердің өсіп келе жатқан бәсекелестігіне және жергілікті желілердің дамуына байланысты Интернетке қатынау арзандап келеді.  Желіге айына 4500-7500 тг абоненттік төлеммен, жақсы жылдамдықпен  лимитсіз қатынауды орнатуға болады. Бұл жағдайдағы ең тиімді таңдау жерсеріктік Интернетті пайдалану болып табылады.

 

4-нұсқа 

1993 жылы әлемнің 30 елінің 200 ұйымы бейнесигналдарды цифрлық таратудың бірыңғай стандартына DVB (Digital Video Broadcasting) келді. DVB жобасы тек жерсеріктік таратуға ғана емес, сонымен бірге кабель жолдарымен және эфир арқылы таратуға да қатысты болды.  DVB жобасы  бейнекескінді көп арналы дыбыстық ілесумен тарату үшін  MPEG-2 стандартын қолдануға негізделді. DVB кез келген басқа да  ақпаратты цифрлық түрде беруге мүмкіндік беретін еді.

DVB-ға өтудің арқасында  DTH (Direct To Home)-дің пайда болуы - көп көлемді ақпараттың тікелей ақырғы пайдаланушыға оның терминалы берілуі  мүмкін болды. Яғни, егер бұрын жерсеріктерді қандай да бір орталықтандырылған терминалға ақпаратты тарату үшін пайдалануға болатын болса, одан әрі мәліметтер пайдаланушыларға жердегі арналар арқылы таратылатын, ал енді жерсерік мәліметтерді мейлі ол банктік ұйым немесе үйдегі пайдаланушы болсын, әрбір абонентке береді. Мұндай таратуда жылдамдық 45 МБит/с-қа жетеді.

Жерсеріктен ақпаратты тарату немесе қабылдау үшін мейлі ол радио болсын, теледидар немесе гигабайттық файл болсын, жерсеріктік (параболикалық) антенна немесе тәрелке деп аталатын антенна қажет. Мұндай тәрелкесіз сателлиттен цифрлық ағынды ала алмаймыз, өйткені  жерсеріктік байланыс осылай жаратылған.  Ал сигнал таратуға бізге тәрелке керек те емес болады. Әрине, пакеттерді антенна арқылы беріп, сол тәсілмен қабылдасақ өте жақсы болар еді,   бірақ таратқыш антенналар ірі мекемелердің өзі үшін де тым қымбат тұрады. Ал біз не таратамыз? Біз әңгімені нені таратып, нені қабылдайтынымыз туралы босқа бастаған жоқпыз. Мәліметтерді тарату мекеме үшін болса,  ең арзан бөлінген арна, егер үй үшін керек болса, жалғанатын арналар (Dial Up) арқылы кәдімгі қосу да жетеді. Бірақ онда интернет  қалай жерсерік арқылы жұмыс істейді? Ең нашар жағдайда біз қосылған кәдімгі интернет-провайдер арқылы,  (одан да нашар жағдайда)  Dial Up арқылы 9600 жылдамдықпен біздің гигабайттық файлымыз немесе HTML сақталатын серверге сұраныс пакеттерін береміз.  Бұдан соң файл сізге арнайы Proxy-сервер немесе соған ұқсас бірдеме арқылы, бірақ жердегі арна арқылы емес, жерсерік арқылы беріледі.  Ол үшін файл әуелі арнайы операциялық орталыққа келеді, ол жерде таратқыш жерсеріктік антеннада жерден ажырап, жерсерікке қарай жүреді.  Жерсеріктен файл сіздің тәрелкеңізге қонады да, компьютерге түсіп, винчестерде сақталады. Жерсеріктен сіздің тәрелкеңізге берілу жылдамдығы оның жүктелуіне байланысты секундына жүздеген килобайтпен есептелуі мүмкін, сіздің сұранысыңыздың жіберілуі мен сізге файлдың қайта жіберілуі арасындағы кідіріс сіздің провайдеріңіздікіндей немесе аз болуы мүмкін. Яғни, жалғанатын жол арқылы төмен жылдамдыққа ие бола отырғанның өзінде, сіз файлды өте тез көшіріп алуды қамтамасыз етесіз.

 

5-нұсқа

 

Пайдаланушыға сателлит арқылы берілетін мәліметтердің форматы растауды қажет етуі немесе қажет етпеуі мүмкін. Мысалы, сіз кәдімгі теледидар сигналын қабылдасаңыз, сіздің терминалыңыз жерсерікке жауап бермейді, ал жерсерікке сіз таза көріністі қабылдайсыз ба немесе цифрлық глюкті қабылдайсыз ба бәрібір. Дәл осылайша пейджингтік байланыс принципі бойынша файлдар да берілуі мүмкін. Файл бір ағынмен таратылады, қате өтіп кеткен жағдайда кері қайту (откатка) немесе пакеттің қайталануы болмайды. Сіз кәдімгі интернетте жұмыс істегендей  пакеттердің кері арнамен қабылдануын растасаңыз, басқа нұсқа да болуы да мүмкін.  Бұл жағдайда пакет қатемен өтіп кетсе, ол қайта жіберіледі.

Екі әдістің де артықшылықтары бар. Біріншісінікі файлдарды қабылдау үшін сізге интернетке қосылу керек емес,  екіншісінікі сенімділікті арттырады. Бірінші жағдайда мәліметтер бөлініп-бөлініп жіберіледі, ал екіншісінде үздіксіз ағынмен жіберіледі. DVB мәліметтер ағыны арна жолағының белгілі бір бөлігін ғана алады да, MPEG-2-де басқа да бейне және радио арналармен бірге таратылады. Сіздің жерсерігіңізге бағытталған қабылдағыштар сіздің мәліметтеріңізді, файлыңызды қабылдайды, бірақ лақтырып тастайды, шифрын ашпайды, өйткені сіздің пакетіңіздің ID-і олардың сүзгілерімен сәйкес келмейді. Қауіпсіздігін арттыру үшін мәліметтер қосымша скрамблерлермен шифрлануы мүмкін.

Біз жаңа ғана провайдермен 9600 жылдамдықтағы Dial-Up жалғану болған кездегі жерсеріктік интернетпен жұмыс туралы айттық. Жалғанудың үлкен ассиммериясына байланысты тарату жылдамдығы 56 Кбит/с-қа дейін, ал қабылдау жылдамдығы 384 Кбит/с-тен артық болғанда, интернеттегі жұмыс әр кезде болмаса да көп жағдайда сіздің жердегі арнаңызға байланысты болады. Неге олай екенін қарастырайық. Интернеттен беттің алынуы қалай болады? Серверге сұраныс жібереміз, оған сервер мәліметтер пакетін жіберіп, жауап береді. Бұл пакетті ала отырып, клиент растау жібереді және оған бұрынғыдан да көп пакеттер саны жіберіледі. Барлық ақпарат беріліп болғанда, клиент ақырғы пакетті жіберіп, сервермен қосылуды жабады. Бұдан соң браузер беттің HTML кодын талдайды да, әрбір қосылған нысана (суреттер, флэш-анимациялар, Java-апплеттер) үшін сервермен немесе серверлермен жаңа жалғану ашады. Дәл сол сұлбамен сервер бір уақытта бізге суреттер мен бетке қосылған барлық нысаналарды береді.  Олардың барлығы бір мезгілде берілетіндіктен, таратудың жалпы жылдамдығы артады. Беттегі суреттер мен нысаналар неғұрлым көп болса, жылдамдық та жоғары болады, дегенмен әрбір бөлек нысана үшін жылдамдық бірдей болады. Бұл дегеніміз әрқайсысы жүз килобайттық 50 суретті бет пен бір жүз килобайттық суреті бар бет бір жылдамдықпен алынады. Клиенттік бөліктің келіп жатқан пакеттеріне олардың табысты өткені туралы жауап беру керек. Міне осы арада жердегі қосылу өз рөлін атқарады.

 

6-нұсқа

 

 Сонымен біздің жерсеріктік технологиялармен алғашқы таныстығымыздың қорытындысын шығарайық. Жерді төмен ұшатын жерсеріктердің үнемі  айналып жүретінін білеміз, олардан сигналды кішкентай антенналармен қабылдауға болады, бірақ бұл қымбат және жерсеріктік телефондар үшін болмаса, компьютердегі интернет үшін ыңғайсыз. Үнемі бір нүктенің үстінде тұрып, сигналды жердегі бір аймаққа ғана тарататын  геостационарлық сателлиттерді артығырақ көреміз. Жерсерік сигналдарының әртүрлі диапазондары бар. Жерсеріктік интернетті ұйымдастыру үшін сәйкес жабдықтар және тарату орталығымен немесе прокси-сервермен байланыс үшін кері арна болы керек. Мәліметтерді жерсеріктен тарату жылдамдығы өте жоғары болуы мүмкін, алайда ол сателлиттің жүктемесіне байланысты болады.

Жерсеріктен ақпаратты тарату немесе қабылдау үшін мейлі ол радио болсын, теледидар немесе гигабайттық файл болсын, жерсеріктік (параболикалық) антенна немесе тәрелке деп аталатын антенна қажет. Мұндай тәрелкесіз сателлиттен цифрлық ағынды ала алмаймыз, өйткені  жерсеріктік байланыс осылай жаратылған.  Ал сигнал таратуға бізге тәрелке керек те емес болады. Әрине, пакеттерді антенна арқылы беріп, сол тәсілмен қабылдасақ, өте жақсы болар еді, бірақ таратқыш антенналар ірі мекемелердің өзі үшін де тым қымбат тұрады. Ал біз не таратамыз? Біз әңгімені нені таратып, нені қабылдайтынымыз туралы босқа бастаған жоқпыз. Мәліметтерді тарату үшін мекеме үшін болса,  ең арзан бөлінген арна, егер үй үшін керек болса, жалғанатын арналар (Dial Up) арқылы кәдімгі қосу да жетеді. Бірақ онда интернет  қалай жерсерік арқылы жұмыс істейді?

Ең нашар жағдайда біз қосылған кәдімгі интернет-провайдер арқылы,   (одан да нашар жағдайда)  Dial Up арқылы 9600 жылдамдықпен біздің гигабайттық файлымыз немесе HTML сақталатын серверге сұраныс пакеттерін береміз.   Бұдан соң файл сізге арнайы Proxy-сервер немесе соған ұқсас бірдеме арқылы, бірақ жердегі арна арқылы емес, жерсерік арқылы беріледі.  Бұл үшін файл әуелі арнайы операциялық орталыққа келеді, ол жерде таратқыш жерсеріктік антеннада жерден ажырап, жерсерікке қарай жүреді.  Жерсеріктен файл сіздің тәрелкеңізге қонады да, компьютерге түсіп, винчестерде сақталады. Жерсеріктен сіздің тәрелкеңізге берілу жылдамдығы оның жүктелуіне байланысты секундына жүздеген килобайтпен есептелуі мүмкін, сіздің сұранысыңыздың жіберілуі мен сізге файлдың қайта жіберілуі арасындағы кідіріс сіздің провайдеріңіздікіндей немесе аз болуы мүмкін. Яғни, жалғанатын жол арқылы төмен жылдамдыққа ие бола отырғанның өзінде, сіз файлды өте тез көшіріп алуды қамтамасыз етесіз.

 

7-нұсқа 

Жерсеріктер мен провайдерлер бірін-бірі толықтыратын нәрселер. Бір жерсерікте Интернеттің бірнеше провайдері бейбіт қатар өмір сүре алады, дәл солайша бір провайдер ақшасы жетсе, бір мезгілде бірнеше жерсерікте жұмыс істей алады. Сондықтан ең алдымен жерсеріктік Интернеттің қандай провайдерлері сіз тұратын аймақта жұмыс істейтінін біліп алуыңыз керек. Біз бір геостационарлық жерсеріктің әртүрлі бағытта жұмыс істейтін таратқыштары болатынын білеміз, сондықтан сіз жақтан көрінетін бір жерсерікте олармен сіздің жұмыс істеу мүмкіндігіңіз болмайтын провайдерлер болуы мүмкін. Әдетте провайдерлер өздерінің интернет-сайттарында қандай жерсерікте жұмыс істейтінін және сәуленің қай бағытын қолданатынын жазады. Мысалы, Sirius 2 жерсерігінде солтүстік сәулемен де, европа сәулесімен де жұмыс істейтін провайдерлер бар. Интернет-провайдер ілініп тұрған таралым картасын міндетті түрде қарау керек.  Бұл әдетте әлемнің қай бөлігінде сенімді қабылдау, сенімсіз қабылдау немесе жерсерік мүлдем қабылданбайтыны белгіленген географиялық карта болып табылады.  Егер сіз сенімді қабылдау аймағына түссеңіз, ең жақсысы сол. Бұл артынан жерсеріктік Интернеттің жабдығының, атап айтқанда, тәрелкенің бағасына әсер етеді. Бірақ сіз сенімсіз қабылдау аймағына түссеңіз де, бұл Интернетті пайдалана аласыз дегенді білдірмейді. Біздің планетамыздың пішіні домалақ болғандықтан, жерсерік қабылданбайды, ол жерде жерсеріктің антеннасын қоюға болмайды, антенна оны ұстай алмайды деген нәрсе қай жерде жазылған. Міне сондықтан сіз қайда тұрсаңыз да, Алматыда ма, әлде Оралдың ар жағында ма,  ең алдымен сіздің аймақтан қандай жерсеріктер көрінеді, қандай провайдерлер қандай транспондерлерде жұмыс істейді соны біліп алуыңыз қажет.

Бір бағытталған және екі бағытталған қатынау.

Ешқашан мұндай оңай болған емес. Егер салмақты банк мекемесінің жерсеріктік қабылдау-тарату жабдығын сатып алу мүмкіндігі болса, егер деректерді алғаның сияқты тез жіберу қажет болса, онда екі бағытты қатынауды пайдалану керек. Дер кезінде алынған ақпарат бәрінен де қымбат. Ақпаратты тікелей жерсерік арқылы қабылдап, таратуға болады. Бірақ интернет-қабылдаудың ассимметриялылығын ешкім алып тастаған жоқ екенін есте сақтау керек, сондықтан қабылдау секундына мегабитпен, ал таратуға жылдамдық секундына килобитпен өлшенетін болады.

Өкінішке орай екі бағытталған қатынау тым қымбат. Сондықтан Интернет-провайдерлердің өзі көбінесе осының алдында айтылған бір бағытты қатынауды пайдаланады.  Бұл жерде бәрі қарапайым деректер жерсеріктен түседі, ал кері бағытта кез келген қол жеткен тәсілмен беріледі. Бұл провайдердің қызмет көрсетуі жағынан да, жабдық жағынан да арзан..

 

8-нұсқа 

         Ең қызығы - провайдерден не керек екенін шешу. Иә, адамдар өздеріне жерсеріктік Интернеттен не керек екенін білмейтіні жиі кездесетін құбылыс. Провайдерлер көрсететін қызметтер онша көп емес. Интернетке қатынау желі арқылы навигация дегенді білдіреді.  Беттерге кіру, чаттарда отыру, video көру, файлдарды көшіріп алу, бір сөзбен айтқанда, Интернетте кәдімгі жердегі қатынауда не керек соны істеу мүмкіндігі. Әдетте Интернет сёрфинг үшін бір адамға 112 Кб/с-тік бөлінген арна жетіп артылады. 

File Delivery – файлдарды жерсерік арқылы жеткізу. Кешеге дейін EuropeOnLine айналысқан өте ыңғайлы сервис.  Бұл сервистің мәні интернет-провайдердің бетіне кіре отырып, арнайы бетте сұралатын файлдың                      мекен -жайын енгізіп қойып күту. Бұдан соң провайдер өз арналары арқылы файлды көшіріп алып, сізге файлдың жіберілуге дайын  екендігі туралы ескертеді. Ескерту пошта арқылы жіберілуі мүмкін немесе бетке кіріп, даунлоуд мәртебесін тексеруге болады. Провайдер файлды көшіріп алып болғаннан кейін оның дискісінде бірнеше күн жатуы мүмкін. Бұл кідіріс сіздің файлды қабылдауға дайындығыңызбен де, жерсеріктегі кезекпен, оның бос болмауымен де анықталуы мүмкін.  Провайдер файл Гринвич бойынша түнгі сағат төртте беріледі деп айтып, оны қабылдау қажет болуы да мүмкін.  Файлды қабылдау уақытын өзіңіз таңдауыңыз да мүмкін – бұл нақты провайдерге немесе файлдың басымдылығына байланысты болады. (Кейбір провайдерлер файлдар үшін оларды көшіріп алуға және беруге қажет уақытты белгілейтін  басымдылықты белгілеп қоюы мүмкін. Басымдылық неғұрлым жоғары  болса, соғұрлым сіз өз файлыңызды тез аласыз.) Файлды жерсерік арқылы тарату  пейджингтік байланыс сияқты бір жақты және растаусыз болуы мүмкін.  Сондықтан егер файл бірнеше жүздеген мегабайтты алатын болса, оны қабылдар алдында үздіксіз қоректену батареясының зарядын тексеріңіз, үйдің үстіндегі бұлттарды қуып тастаңыз, барлық артық қосымшаларды жабыңыз (компьютер қабылдау кезінде кездейсоқ тоқтап қалмауы үшін), антеннада көгершіндер отырған жоқ па тексеріңіз. Бұл мегабайттар – сіздің ақшаңыз, сондықтан ақшаңызды майда–шүйделердің кесірінен жоғалтсаңыз, өкініші болады. Файл қатемен қабылданса, оны тағы бір рет қабылдауға болады. Ол бірінші рет жүктелгеннен кейін жойылып кетпейді. Тағы да бір ерекшелігі өзіңіздің антеннаңызға жеке қабылдауыңызға да, сол транспондерге бағытталған басқа жерсеріктік антенналардың шектеусіз санына да алуға болады. Бұл пайдаланушылар жерсеріктік Интернет үшін төлемеуі де мүмкін.

 

9-нұсқа

 

Ал енді провайдерді таңдау критерийлерін қарастырамыз. Сіз жақсы жерсеріктегі провайдерді тапқан кезде, керек қызметтерді таңдаған кезде, бағаға қарау керек. Жерсерікке Интернет күніне неше сағат пайдаланылатыны бәрібір. Бұл жердегі провайдер емес. Сондықтан жерсеріктік провайдерлердің қызметі үшін уақыт бойынша емес, мегабайт бойынша алынады. Осы жерде мүмкін болатын шатақтың ең үлкені басталады. Тарифтер бір рет төленген трафиктер бойынша ғана емес, сізге жерсерік беретін жылдамдық бойынша да  бөлінеді. Айына бір гигабайтпен  300 Кбит/с-те, айына бес гигабайтпен 512 Кбит/с-та ұсынуы мүмкін. Бақытқа орай, жарты гигабайттық  512 Кбит/с-тық  трафикті ұсынып, провайдерлер пайдаланушыларды келемеждеп тұрған жоқ. Бірақ бұл істің жартысы ғана. Жерсерікке жүктеме тәулік ішінде біркелкі  таратылмаған, сондықтан сізге тұрақты жылдамдықты ұсына қояр ма екен? Әдетте  провайдерлер жылдамдық "400 Кбит/с-ке дейін"  немесе "Ең үлкен жылдамдық - 400 Кбит/с" деп жазады. Бір жағынан сіз ешқашан уәде етілген 400 Кбит/с-ке қол жеткізе алмауыңыз мүмкін, екінші жағынан  400 Кбит/с-ке дейін деп айтылған жылдамдықтың орнына провайдердің 512 КБит/с беретіні де белгілі. Мұның бәрі жүктемеге байланысты болады. 

Үйде жұмыс істеп, тәрелке бір ғана компьютерге қосылса, бұл онша маңызды емес. Қатаң кесте бойынша жұмыс істейтін кәсіпорын үшін бұл басқа шаруа. Болмай бара жатса, файлдарды түнде көшіріп аласыз, ал банкте түнде жұмыс істеуге болмайды. Арналардың жүктемесін тарату мәселесі  - жерсеріктік байланыс провайдерлерінің ең басты мәселесі. Сондықтан қандай да бір жерсеріктік Интернет трафиктерінің жұмыс шарттарын бірінші рет оқып отырғандар аң-таң болулары мүмкін, өйткені бұл келісімнің ең қарапайым түрі  -  бұл шектеулі немесе шектеусіз трафикті келісілген тұрақты жылдамдық. Провайдер сізге келісілген шекте  - бір шектен төмен емес және басқа шектен жоғары емес жылдамдық ұсынуға міндеттенеді.

Сіз осылайша келісім бойынша белгіленген уақыт ішінде (бірнеше ай) немесе трафик лимитін алғанша жұмыс істейсіз. Егер сіз айына өз Интернетіңіздің трафигін алсаңыз, бұл нұсқа дұрыс болады. Тұрақты жылдамдықтағы тұрақты байланыс. Бірақ қымбат болып шығуы мүмкін. 

Келісімнің екінші түрі – шектеулі немесе шектеусіз трафикті тұрақсыз жылдамдық. Бұл жерде мыңдаған адам жерсеріктік арнаны жүктеп, бәріне бірдей жылдамдық немесе иерархия таратылып берілетін барлық пролетарлардағы сияқты бостандық, теңдік, туыстық болады.  Бірінші нұсқа түсініктірек күндіз ештеме көшіріп алмайсыз, түнде нақты уақыт ішінде видео көре алатын жердегі провайдердің жұмысымен толық ұқсас. Екінші нұсқа – бұл типтік буржуазия. Барлық пайдаланушылар қанша төлегендеріне байланысты алтын, күміс және қола түрлеріне бөлінеді.

 

10-нұсқа

 

Күміс пайдаланушылар да алтындар сияқты жұмыс істейді. Бірақ жүктеме тым жоғары болған сағаттарда күмістердің жылдамдықтары белгілі бір шекке дейін түседі де, алтын пайдаланушыларды қолдауға жіберіледі.  Қола пайдаланушылар өз жылдамдығымен алтындармен ғана емес, күмістермен де бөліседі. Яғни, соңғылары -  ең қорғалмаған тап, бірақ олар көпшілік, өйткені тарифтер бағасы айтарлықтай ерекшеленеді.

Сіз төлеген трафик бір жылдамдықпен беріліп, оны өңдеу кезінде жылдамдық бірнеше есе төмендеп, трафик ары қарай есептелмейтін   келісімнің тағы бір қызық түрі бар. PlanetSky провайдері осылай жұмыс істейді. Ең аз трафикте трафиктің бір гигабайты өткен кезде жылдамдық 256 Кбит/с-тен 64 Кбит/с-қа дейін төмендейді, бұл үй үшін де жаман емес. Мұндай трафиктің бір нұсқауы ретінде күніне шамамен 25-30 Мб беріліп, бұл трафикті пайдалану кезінде жылдамдық төмендетіліп немесе сервис мүлдем ажыратылатын тәуліктік трафикке шектеулерді қарастыруға болады.  

Интернеттегі жұмыстың уақыттық шегін белгілейтін тарифтер бар.  Мұнда сіз “түнгі шексіздік” кезіндегідей сағатына төлемейсіз, мысалы,  22-00-ден  8-00-ге дейін қандай жылдамдықпен болса да жұмыс істейсіз, ал сіздің трафигіңіз есептелуі де, есептелмеуі де мүмкін.  Бұл провайдерге байланысты. Кейбір компаниялар жарнама ретінде кешкі сағаттарда трафикті арзандау сататыны туралы жазады, бұған сену қиын, бірақ түнде баға күндізге қарағанда төмендеу болуы мүмкін. 

Бұдан 15 жыл бұрын дүниежүзілік тордың пайдаланушылары бір-екі сағаттың ішінде DVD форматындағы фильмдерді таратып, тонна-тонна әуенді алу үйреншікті шаруа болады дегенді көз алдарына елестете алар ма еді? Әрине, Интернетке қарапайым модемдік қосылуға ие адамдарға мұндай іс-әрекеттер бүгін де қиын мәселе болып табылады: байланыстың үнемі үзіліп кетуі, ақпаратты алудың төменгі жылдамдығы мұндай процесті ұзақ және ыңғайсыз етеді.

Онда кімнің мұндай кең мүмкіншілігі бар деп сұрайсыз ғой? Жауабы оп-оңай. Осының бәрін жерсеріктік интернетті пайдаланып алуға болады.  Байланыстың бұл түрі Жердің кез келген нүктесінде төмен бағамен (3 ш.б. з Гбайт үшін), қолайлы және тез (5 Мбит/с-қа дейін) Интернетке қатынауға мүмкіндік береді.  Бірден айта кететін нәрсе: мұндай қосылу үшін сізге бағасы 300 $-500 $ тұратын (орнатылуы мен реттелуін есептегенде) қажетті жабдық сатып алу керек.

Жерсеріктік Интернет қала сыртында тұратындар немесе іссапарға жиі баратындар үшін таптырмайтын нәрсе. Қала жағдайында да пайдалануға өте ыңғайлы.  Желіге жерсерік арқылы қосылудың ең кең таралған түрі –ассимметриялық қосылу. Бұл жағдайда шығыс және кіріс трафик әртүрлі арналар бойынша қозғалады.

 

11-нұсқа 

Персоналдың, Интернеттің мультимедиялық қызметтерін, оның ішінде world wide web-ті  пайдалануы кең жолақты қатынауға мұқтаждыққа алып келді. Акценттер Интернетке қарапайым қатынаудан жоғары жылдамдықты Интернетке кез келген жерде қол жеткізуді күтуге ауысты.  Бұл желілік шешімдер индустриясына ой салып,  бұл ой көп ұзамай DirecPC жүйесінің классикасына айналған америкалық Hughes Network Systems сияқты кең жолақты жерсеріктік қабылдау арнасы бар Интернетке қатынаудың аралас  ассимметриялық жүйесін жасауға алып келді.

Интернетті пайдаланудың бүкіл әлемде өсуімен бірге Digital Video Broadcast (DVB) стандартын қолдана отырып, теледидарлық таратуларда революция да байқалды. Таратудың жоғары сапасы мен қызметтердің кең түрлерінен басқа DVB-да жүзеге асырылған негізгі міндеттердің бірі DTH (Direct To Home) көп көлемді цифрлық арналардың  тікелей алушының терминалына жеткізілуі болып табылды. Осылайша бұл кезге дейін белгілі болған Интернетке ассимметриялық қатынау көптеген жерсеріктік DVB жүйесіне шоғырлануға мүмкіндік алды, ал пайдаланушылар PCI карталар немесе Set Top Box (STB) түріндегі қабылдау адаптері бар ПЧ-да жоғары жиілікті кабельмен жалғанған шағын жерсеріктік антенна мен конвертерден (LNB -Low Noise Block) тұратын жинақты қолдана отырып, Интернет деректерді 45 Мбит/сек-қа дейін  жоғары жылдамдықпен қабылдауға мүмкіндік алды.  Пайдаланушы жүйелерінің көбінде кері арна қолданыстағы жердегі инфраструктураларды пайдалана отырып, құрылады да, пайдаланушылардың сұраныстары қажетті жолағы бар үнемді екі бағытталған қатынауды қамтамасыз ететін жергілікті ISP-пен жалғанатын стандартты модеммен жіберіледі. Бірқатар жағдайларда, мысалы, HNS IP Advantage (DirecPC Enterprise Edition) кері арна ретінде жұмыс істейтін корпоративтік жерсеріктік желілерде бұрыннан бар арзан төмен жылдамдықты арна пайдаланылады. Бұл жүйелердің барлығы арза бағаны және DVB жүйесінде пайдаланылатын жерсеріктің таралым аймағы шегіндегі кез келген нүкте үшін Интернетке қатынаудың кең жолағын қамтамасыз етеді.

Желіге қосылу LinkStar жүйесінің көмегімен жерсерік арқылы IP протоколы бойынша жүргізіледі.

 12-нұсқа 

IP протоколы әлемді таңғаларлықтай етіп  өзгертеді.  Интернет-протокол (IP), алғашқыда 1970 жылдары америкалық қорғаныс министрлігі үшін үкіметтің барлық компьютерлік жүйелерін өзара қосатын құрал ретінде жасалған соңғы үш жыл ішінде басым желілік протоколға айналды.  Барлық өлшемді компьютерлерді өзара біріктіру идеясы бізге белгілі деректерді тарату желісі әлемінде төңкеріс жасап қана қойған жоқ, олардың  көмегімен электронды байланыс ұстайтын, өнімдерді жарнамалайтын, Интернет арқылы жұмысымызды жүргізетін әдістерді де өзгертіп үлгерді. Іскерлік қосымшаларда да клиенттерді серверге жергілікті желілер немесе дүниежүзілік желілер арқылы қосуда IP басымдылыққа ие протокол болып алды. Бұрын тек өздерінің жергілікті желілерінің патент алған протоколдарын қолдайтын программалық қамту өндірушілер, енді  IP протоколының негізіндегі жергілікті желілерді ұсынады. IP протоколы мен Интернет бүкіл әлемде байланыс келесі 10 жылда қалай жүзеге асырылатынына айтарлықтай әсер етуді жалғастыратын шығар.

Жерсерік IP  протоколы негізінде желі ұйымдастырудың ең жақсы шешімі болуы мүмкін.

Іскери қосымшалар үшін деректер мен сенімді, тиімді, үнемді қамтамасыз ету жолында ірі мәселелер бар. Соңғы бес жыл ішінде үстемдікке ие түсініктер жүйесінің орталықтандырылған басты компьютерлерді пайдаланудан серверлер мен клиенттердің таратылған желісін пайдалануға ауысуына байланысты желіде деректерді тиімді тарату мәселесі маңыздылыққа ие болды. Көп жағдайларда жердегі байланыс құралдарын пайдалана отырып, бұл жаңа талаптарды қанағаттандыру мүмкін емес.   Кейде қажетті пункттерді байланыстыратын жердегі желі мүлдем жоқ, кейбір жағдайларда жалғыз балама - тым қымбат бөлінген желілер. Тағы бір жағдайларда жиіліктер жолағы жетіспейді немесе қосылудың қажетті топологиясы болмайды. Деректердің ҮЛКЕН көлемін тарату кезеңі келді және бұл көлемдер әлі де өседі. Бүкіл әлемде IP арқылы көп адрестік тарату (multicasting), RSVP резервирлеу протоколы, сенімді, транспорттық протоколдар мен ағындық протоколдар (streaming) сияқты IP протоколдары және оның туыс протоколдарымен байланысқан көптеген өнімдер мен зерттеулер жасалуда.  ViaSat компаниясы қорғасы министрлігі үшін көп жылдар бойы жобалар жасаумен айналысады, ол IP протоколы және басқа стандарттық желі протоколдары үшін өнімдер жасау тәжірибесін интернет танымал болғанға дейін көп уақыт бұрын жинақтады.

 

13-нұсқа 

Соңғы жыл ішінде TCP/IP-дің геостационарлық жерсерік арқылы жұмысына байланысты даулар көп. Шындық жерсеріктердің  АҚШ-тың қорғаныс министрлігінің  ARPANET желісі болған кезде интернетті ең басынан қамтамасыз ету үшін табысты пайдаланылғандығында. (NAP) желісінің Интернет желісі магистралымен байланысқан  қатынау нүктелеріне қосылған   көп пайдаланушылар бар.  Бұл қызмет жеткілікті тиімді болып табылады.

Таратудағы кідіріс тек физикалық ортаға ғана емес, клиент пен сервер (әрбір маршрутизатордың өңдеуге қажет уақытқа кідірісі бар) арасындағы тарату пункттерінің санына да байланысты. Интернеттің көптеген тәжірибелі пайдаланушылары пайдаланушы мен магистраль арасында 10 немесе  одан да көп маршрутизатор орналасқан жердегі біркелкі желіге емес, магистральға жерсеріктік қосылуды артық көрер еді. Тез әрекеттіліктің бақыланатын және өлшенетін сипаттамасы арасында жерсерікті пайдаланғандағы  2 секунд және баламалы жылдамдықтағы (<64 кБит/с) жердегі желіні пайдаланғанда 120 секунд арасындағы айырмашылық болуы мүмкін. Нәтижесінде тез әрекеттілік аралық пункттердің саны мен оның жүктелуіне байланысты кең аралықта өзгере алады.

Тіпті қарапайым жерсеріктік қосылудың өзі жердегі қосылуға қарағанда айтарлықтай үлкен өнімділікті көрсете алады. 

Жерсеріктік кідірістің TCP-ға әсері қайта таратуларды қамтамасыз ету үшін буферлерде қанша мәлімет сақталатынын анықтайтын “буфер терезесінің өлшемі” параметрінде жинақталады.   TCP 64 килобайтқа тең терезе өлшемін қолдаса да, үндемеу бойынша типтік мәні 24 килобайт болып табылады.  Суретте көрсетілген қисық сигналдың ары бері өтуіне қажет 600 мс кідіріс болжамына байланысты буфер терезесі өлшемінің функциясы ретінде өткізудің барынша үлкен  қабілетін көрсетеді.  Суреттегі екінші қисық 24 килобайт өлшемді терезені қолданғанда келіп тірелетін шамамен 330 Кбит/с болатын өткізу қабілетінің шектік мәнін көрсетеді. Бұл шектің берілетін мәліметтердің толық көлеміне емес, бір TCP/IP қосымшаға немесе бір сессияға  жататынын атап көрсетеміз. Яғни, егер жерсеріктік арнаның өткізу қабілеті 1024 Кбит/с болса,  TCP/IP-дің бір мезгілдегі үш сеансы  330 Кбит/с-қа тең дерлік толық өткізу қабілетімен жұмыс істейді. Көбінесе бір қосылуға бірыңғай мәліметтер ағынына мультиплексияланатын IP-дің  қатар сеансы кіреді. Осылайша TCP/IP ешқандай арнайы шараларсыз жерсерік арқылы жақсы жұмыс істейді.

 

14-нұсқа 

Ақпараттық жүйелер саласындағы кез келген маман серверлерді ғаламат үлкен желілердің көмегімен жалғау әсіресе, серверлер екі немесе үштен көп болса, күрделі мәселесі болып табылатынын түсінеді. Әр сервердің арасында қандай өткізу қабілеттілігін қамтамасыз ету керек? Бұл талаптар бекітілген бе,  әлде олар күні бойы өзгеріп отыра ма? Жүктелудің көп болатын кезіне байланысты жобалауға бола ма? Қабылданған шешім бұдан арғы кеңейту мүмкіндігін қалай қамтамасыз етеді?

Ғаламдық корпоративтік желілерді жүзеге асыру үшін баламалы жерсеріктік шешімдерге жататын негізгі мәселелер қарастырылатын төменде келтірілген талқылаудың нәтижесінде артықшылығы бар нұсқа анықталады.

Кіші желілер үшін тиімді шешім - серверлер арасында бөлінген арналарды ұйымдастыру.  Бұл арналар қол жететіндей, үнемді және жерсеріктік SCPC-қосылуларды пайдаланатын болса,  жерде жүзеге асырылуы мүмкін. Әлемнің кейбір аймақтарында жерсеріктік қызметтер жаңа қосылуды айлар емес тіпті жылдар емес, апталар ішінде тез жүзеге асырудың жалғыз тәсілі болып табылады.

Бөлінген SCPC арналарды оңай іске асыруға болады, бірақ олар жеткілікті икемді емес және шағын әлемдік желілерге ғана қатысты қолдануға болады. Сұлбада үш серверден тұратын әлемдік корпоративтік желі көрсетілген. Тораптардың әрқайсысында әлемдік желінің көпортты маршрутизаторына жалғанған, ал ол өз кезегінде екі  SCPC модеміне қосылған  жергілікті желінің сервері бар. Арналардың әрқайсысы тек бір-екі жергілікті желіге қызмет көрсетеді (тораптардың жалпы саны N–ге тең болғанда, әрбір тораптағы модемдер саны  N-1–ге тең).   SCPC желісіндегі серверлердің саны өскен сайын тиімді шешімді жүзеге асыру бағасы да тез өсетініне назар аударыңыз. Маршрутизаторларға әлемдік желінің көбірек порттары немесе әрбір торапта көбірек маршрутизаторлар қажет

Модемдердің саны да (жердегі немесе жерсеріктік)  күрт өсуі керек. 24-сағаттық кезеңнің бір бөлігінде ғана болуы мүмкін мәліметтерді таратуды қамтамасыз ету үшін әрбір торап арасында бір бір арнадан керек екенін ұмытпаңыз.

 Балама ретінде бір жерсеріктік арнаның көмегімен барлық шалғайдағы жергілікті арналар жалғанатын орталық шлюза-маршрутизатордың жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай сұлба өткізу қабілеттілігі аз әлемдік желілер үшін жақсы жұмыс істеуі мүмкін, бірақ мұнда сигналды жерсерік арқылы екі рет тарату қажет болатындықтан, екі шалғайдағы тораптар арасында кідіріс   450 мс–қа артады. Бірінші графикте көрсетілген өткізу қабілетіне шектеу мәліметтерді таратудың жоғары жылдамдықтары үшін бұрынғыдан да артады және қосымша жерсеріктік кідірісті енгізгенде, пайдаланушының сұранысын қанағаттандыру жылдамдығы өте күрт төмендейді.

 

15-нұсқа

 

Әдетте арналардың өткізу қабілеттілігін жүктеменің барынша күтілетін мәніне орнатуға тура келеді, бұл желінің пайдаланылуын қымбаттатады.  Өткізу жолағын пайдалануды табысты ұйымдастыру жүйесі жалпы өнімділікті айтарлықтай жақсартып, шығындарды азайта алады.

ІP-дің бір қосымшасы уақыт бойынша бөлінетін (TDMA) қайта-қайта қатынауға болатын тұрақты арналар үшін тиімді болатын интернетке қатынау болып табылады. Желінің топологиясы интернет магистральіне қатынайтын орталық нүктесі бар «жұлдыз» сипатына ие және шалғайдағы тораптармен жалғану бір жерсерік арқылы ғана болады. Әдетте желіге қатынау нүктесінен шығатын арнаның жылдамдығы жоғарырақ  256 Кбит/с пен и 2 Мбит/с аралығында немесе одан да жоғары болады. Кері арналар орналасу нүктесінен қатынау нүктесіне дейін 4:1-ден 10:1-ге дейінгі диапазонда төменірек жылдамдықтарға ие. 

ViaSat коспаниясының LinkStar VSAT-жүйесі   аз шығынды мұндай желілерді жүзеге асыру үшін өте тиімді DVB/TDMA VSAT-платформасын қамтамасыз етеді.

Әлемдік коорпоративтік желілерді немесе интернетке қатынау желілерін жүзеге асырудың басқа баламасы болып VSAT арқылы уақыттық бөлінетін (TDMA) көп қатынауға болатын технологияларды пайдалану табылады.  Қажеттілік бойынша өткізу қабілеттілігі болатын кең жолақты VSAT-жүйе LinkStar қызметтер провайдерлері, интернет және корпоративтік желілер провайдерлері үшін екібағытталған жүйе болып табылады және TDMA-ның басқа жүйелерінен гөрі мәліметтерді таратудың жоғарылау жылдамдығын  және жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Тура арна 60 Мбит/с толық өткізу қабілеттілігін, кері арна 1,15 Мбит/с-қа дейінгі жылдамдықтарда жұмыс істейтін концентраторға қамтамасыз етеді.

LinkStar-ға С және Ku диапазондарындағы байланыстың тіркелген қызметтерінің қолданыстағы жерсеріктері арқылы мәліметтерді IP таратуды пайдалана отырып, өткізу қабілетін қарқынды пайдаланатын қосымшалардың мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін кең жолақты қатынау мен жоғары жылдамдықты кері арна жатады.

Өткізу қабілетінің динамикалық таратылуы  «Қызмет көрсету сапасы» (QoS) және TCP-жеделдету функцияларымен бірге  LinkStar жүйесін VSAT-тың басқа жүйелеріне қарағанда тиімдірек және жылдамырақ  етеді. Функциялардың бұл сәйкестігі қажетті өткізу қабілеттілігін қамтамасыз ете отырып, кері арнаның жылдамдығын арттырады. Мәліметтер тарату саласындағы ең жоғары жылдамдық  болғанда, кері арнада үлкен мультимедиялық файлдардың өзін тез қайта жіберу  мүмкіндігі бар.

 

16-нұсқа

 

Енді тиімді әлемдік корпортаивтік желіні (немесе интернетке қатынау) қамтамасыз ететін бірқатар параметрлерді оңай анықтауға болады.

Кез келген сервер мен клиент арасында бір жерсеріктік секіруден кейін тіке жалғану

            Арнаныің жоғары тиімділігі (>90%)

            Сервердің шығыс өткізу қабілеттілігіне жақсы сәйкес келу үшін өткізудің  үлкенірек жолақтары (19,2 Кбит/с-тен жоғары және жоғары жылдамдықтарға 1 Мбит/с дейін)

            Арнадағы реттелетін тарату жылдамдығы :

            а) сервердің шығыстық өткізу қабілетіне дәлірек сәйкес болу үшін;

            б) көптеген серверлік тораптарды қамтамасыз ету үшін;

            в) жүктеменің өзгеріп тұратын көрінісіне бейімделу.

Бір де бір шешім мінсіз болуы мүмкін емес болатын болса да, қажет деңгейде жүзеге асырылса, өткізу жолағының динамикалық бөлінуі IP және QoS жеделдету функцияларымен біріктірілгенде, барлық критерийлерді қанағаттандыра және одан да көп артықшылықтарға әкеле алады, ал LinkStar-дың беретіні де осы.

 Толық шоғырланған жүйе ретінде LinkStar шығындарды айтарлықтай төмендетеді, жүйенің жақсы сипаттамасын және пайдаланушыларға қызмет көрсетуді  қамтамасыз етеді. Әрбір торапта  сыртқы маршрутизаторлар мен модем керек емес. IP сұлбалы талап бойынша өткізу жолағы бар маршруттау функцияларын шоғырландыру көмегімен сіздің жабдыққа кететін шығыныңыз азаяды. Оның үстіне IP-қосылулар мұқтаждыққа сәйкес пайда болып, жойылады. Тораптар арасында мәліметтердің  бекітілген тарату жылдамдығы жоқ. Жеке арналар үшін өткізу жолағы желінің ағымдағы жүктемесіне жақсы бейімделген, жерсеріктің жалпы өткізу қабілеттілігі барлық тораптар арасында динамикалық түрде таратылады.

Кеңжолақты VSAT-желі LinkSat шығындарды азайтады және сипаттамаларын едәуір жақсартады. Тапсырыс берушілер арналардың азырақ асқын жүктелуі, үлкен өткізу қабілеттілігі ретіндегі сипаттамалардың жақсаруын байқайды, бұл дегеніміз қызмет көрсету сапасының жоғарылағанын көрсетеді. Дұрыс технологияны таңдаудың үлкен маңызға ие екені түсінікті.

17-нұсқа 

Әдетте DТН жүйелерде деректер MCPC DVB арнасы жолағының тек белгілі бір бөлігін алады да, жеке MPEG-2  транспорттық ағынында басқа да видео және радио арналар ағынымен таратылады.  SCPC жүйелерде деректер бірден-бір транспорттық ағын болып табылады, алайда  оның құрамында DVB пакетінің барлық қызметтік ақпараты болады. DVB DTH жүйелерінен басқа деректерді дестелеудің басқа да нұсқалары, мысалы, DirecPC пайдаланылады.   Деректерді тарату бір немесе екі бағытталған болуы мүмкін (кері ретінде басқару арнасын қолдана отырып)  unicast (нүкте-нүкте) болуы мүмкін multicast (нүкте-көп нүкте) немесе broadcast (барлық адаптерлер бөлінген PID алады).

 Direct to Home (DTH) DVB арқылы Интернетке қатынауды ұсынудың типтік конфигурациясы. Бұл конфигурацияның оны таза теледидарлық DVB-тен  бөлектейтін негізгі элементі DVB ағыны форматына деректерді дестелеуді жүзеге асыратын IP/DVB шлюз (gateway, encapsulator)  болып табылады

Бірнеше жыл бұрын деректер қабылдау үшін DVB адаптерлерді көбінесе өздері IP/DVB шлюздерді жасайтын  фирмалар шығарды. Алайда қазір DVB жүйелерінде деректерді тарату тәсілін стандарттау өндірушілердің көбіне адаптерлерді дайын чипсеттерде шығаруға мүмкіндік береді. DVB спецификациялар бұл құрылғыларды стандарттауға талпынысында деректер бес тәсілдің біреуімен берілуі мүмкін деп болжамдайды:

Data Piping

Деректердің дискретті бөліктері транспорттық дестелерді пайдалана отырыпөз орындарына жеткізіледі. Деректер дестелері мен басқа PES дестелері арасында синхрондылық болмайды.

Data Streaming

Деректер үздіксіз ағын формасын қабылдайды. Ол мынадай болуы мүмкін:

         а) интернеттегі деректер дестелері сияқты асинхронды, яғни уақыттық белгілерісіз;

         б) синхронды яғни, байланыстың синхронды арнасын эмуляциялау үшін таратудың тұрақты тактілік жиілігіне тәуелді. 

         Сихрондалған, яғни декодердің ішкі сағаттарымен, уақыттық белгілермен байланысқан, осылайша видео жазбаларды көрсеткендей PES-тің басқа дестелерімен байланысқан. Деректерді тікелей PES әкеледі.

 

18-нұсқа

 

DSM-CC-қа негізделген және деректер дестелерімен алмасу кезінде жергілікті желілерді эмуляциялауға арналған қазіргі кезде ең жиі қолдаланылатын технология.

Data Carousels

Мерзімді хабарларда сан рет айналдырылатын буфердегі деректер жинағын құрастыру. Деректер жинағының кез келген форматы немесе типі болады. Мысалдарының бірі деректерді Electronic Programme Guides (EPGs) тарату болып табылады. Деректер тіркелген өлшемді DSM-CC секцияларды пайдалана отырып беріледі.

Object Carousels

Басында таратудың (broadcast) services қызметтеріне арналған «айналдырушы» карусельдер, деректер карусельдері. Деректер жинағы DVB Network Independent Protocol спецификациясында белгіленген,DVB декодерлерге деректерді жүктеу үшін пайдаланылуы мүмкін.  Интернет деректерді тарату үшін ұсынылған процедура MPE сұлбаны пайдалану болып табылады. Рiping/streaming механизмін пайдаланатын деректерді дестелеудің стандартты емес сұлбаларымен кері сәйкестікке мәліметтердің әрбір форматына тіркелген  Service Information (SI) кодын беру арқылы қол жеткізуге болады. Әрбір код қабылдағыш/декодермен танылып, стандартты емес кодалауды сәйкес аппараттық құралдармен қамтамасыз ете отырып, өңделеді.

MPEG-1и MPEG-2 ағындарымен байланысқан басқару арналарын жасауға арналған құралдар жиынтығы болып табылады. DSM-CC әдетте бейнемагнитофонда болатын – жеделдетілген көрсетілім, қайта айналдыру, үзіліс т.б. мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып, бейнеқабылдауды басқару үшін пайдаланылуы мүмкін.  Ол деректерді тасымалдаумен қоса, көптеген басқа мақсаттар үшін де қолданылуы мүмкін.  Ол салмақты стандарттар сериясымен, оның ішінде  MPEG-2 ISO/IEC 13818-6 (6 стандарттың бөлігі MPEG-2:  DSM-CC үшін кеңейтілу) анықталады, тірек желі арқылы байланысқан клиент/серверммоделін пайдаланады. DSM-CC     RSVP, RTSP, RTP және SCP сияқты протоколдарымен үйлесімділікте жұмыс істеуі мүмкін.

Басқа жүктеме (download) протоколдарынан (DSM-CCВ) жүктеменің айырмашылығы оперативтік жадының шектелген көлемі бар құрылғылардың талаптарына сәйкес жеңіл және тез орындау үшін жасалған.  DSM-CC жүктелу гетерогенді қосылулар бойынша жұмыс істейді және желілік модельдердің бірқатарына қатысты пайдалануға болады, солардың бірі кері арнасыз кең тарату моделі болып табылады.

 

19-нұсқа

 

Деректердің әрбір кадры секцияның тақырыбын-MAC адресті және керек болса, қосымша Logical Link Control (LLC) / Sub Network Access Protocol (SNAP) тақырыптарын қосу арқылы инкапсулаланады. Деректердің дұрыстығы CRC-32 бақылау сомасымен қорғалады. Деректердің барлық блогы секция деп аталады. Секцияның ұзындығы сегментация үшін  бос байттарды қоса отырып, ұзындығы 188 биттік MPEG-2 транспорттық дестелерінің бүтін санына реттеледі.  Транспорттық дестелерге таратқыш хабтағы маршрутизация туралы ақпаратқа негізделген PID беріледі. Пайдаланушылар тобына Virtual Private Network (VPN) қалыптастыру үшін бір ғана PID немесе әрбір пайдаланушыға бөлек PID берілуі мүмкін. Әдетте дестелер бір қабылдағыш деректерді жеткізетін, ал желідегі басқа қабылдағыштар қабылдайтын, бірақ  MAC адрес және/немесе PID олардың ішкі сүзгілеріне сәйкес келмейтіндіктен, лақтырып тастайтын Unicast режимінде (яғни, нүкте-нүкте) беріледі.  Multicast тарату да multicast адрестерді пайдалана отырып мүмкін болады. Топтарды басқару басқа тәсілдермен, мысалы жердегі кері арнаны пайдалана отырып, қамтамасыз етілуі қарастырылмайды, қарастырылмау керек те.

DSM-CC секцияда дестелер MAC адресті (түсетін деректердің нақты MAC адреспен байланысу мүмкіндігін болдырмай) және/немесе деректер дестесін шифрлайтын шартты қатынауды басқаруды (conditional access) пайдалана отырып, скремблирленуі мүмкін DSM-CC инкапсуляция тақырыбындағы жалаушалардың биттерімен басқарылады.

DVB-S стандарттары деректерді жерсеріктік операциялық тарату орталығынан абоненттің қабылдағыштарына беруді қамтамасыз етеді.   DVB-ді деректер тарату үшін пайдалануды жүйе компоненттерінің төмен бағасы (көп өнім)  мен деректер тарату мен цифрлық теледидардың бірігу мүмкіндігі қамтамасыз етеді.  Деректерді бірбағытта тарату (UDP-ны пайдалан отырып) тек қабылдағыштың болуын талап етеді, бірақ екі бағытталған байланысты қамтамасыз ету үшін (TCP үшін керек болғандай)  кейде “өзара әрекеттестік” (interaction channel) деп аталатын қосымша кері арна (return channel/path) керек. Толық жүйе операциялық орталықтағы (әдетте IP-дестелерді MPE-ні пайдалана отырып, форматтайтын) деректер дестесінің процессорынан және клиенттің қабылдағышынан тұрады. Сервер клиентке деректерді жылдамдығы жоғарырақ жерсеріктік арналар арқылы жібергенде, клиент серверге жердегі желі арқылы деректерді таратуға (сосын сеанс ішінде оны алғаны туралы растауға) сұраныс жібереді.  Жерсеріктік жүйе пайдаланушыны деректерді кеңжолақты бір бағытталған таратумен қамтамасыз етуге қабілеттілігіне қарамастан, кері байланыс әдетте төмен жылдамдықты жердегі жолдар арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл серверге және одан кері бағытта әртүрлі өткізу қабілеттілігі бар желілік қосылуға әкеледі.

 

20-нұсқа 

TCP/IP-қосылудың жалпы өткізу қабілеті деректерді таратудағы қайтару уақыты RTT (round trip time) мен ТСР терезесінің өлшемімен шектеледі. DVB жүйесінің жоғары өнімділігі IP-шлюздің TCP терезенің шекті өлшемдерін — 65535 байт орнату мүмкіндігіне негізделген.  Абоненттік қабылдағыштардың  операциялық жүйесінің қазіргі TCP стектерінің жүзеге асырылуын пайдалануы өткізу қабілеттілігін жоғарылату үшін терезенің өлшемін арттыруды сұрауға септігін тигізетін  IP/DVB шлюздерге RFC-1323 спецификациясын қолдауға мүмкіндік береді.

Кері арнаны шектеу кәдімгі WWW-трафигінде байқалатын қосылудың жалпы тез әрекеттілігі үшін үлкен қауіп тудырады. Растау формасындағы шалғайдағы клиент генерациялаған трафик web-прокси хоста клиентке қосымша деректер жіберілгенге дейін өңделуі керек. Бұл әсіресе баяу жіберілген IP протокол тек негізгі объект алынғаннан кейінгі (әдетте web-беттің мазмұны 400 байт-тан аз болғандықтан) кезеңде тиімді болатын www-серфингке теріс әсер етеді. 

 TCP қосылу клиенттің Интернетпен ТСР қосылуды сұрағанынан басталады. Бұл TCP протоколында байланысқа үшжақты кірудің бөлігі ретінде бірнеше SYN дестелермен алмасуға әкеледі. Сосын  HTML-файлды, мысалы, бас бетті сұрайды. Сервер бұл сұранысты растап, сосын деректер дестелерін жібере бастайды.  Әуелі тек бір десте жіберіледі де, клиент оны алғандығын растауы керек. Әдетте бас бет бір десте үшін тым үлкен болғандықтан,  сервер жіберген сайын олардың сандарын арттыра отырып, қанша десте керек болса, сонша жібереді. Мысалы, мәліметтерді екінші рет жіберу екі дестеден тұрады, келесісі — төртеуден, келесісі - сегізден  т.б. Клиент ТСР қосылуды жабатын ақырға дестемен (FIN) деректерді алуды растайды. 

Сосын клиент енгізілген хабарлардың URL-дарын шығарып алу  және сәйкес жаңа ТСР қосылулар ашып, графикалық файлдарды алу үшін HTML- файлдарды талдайды. Одан ары қарай клиент жоғарыда айтылғандай, HTML-файлды жүктеу үшін сервермен SYN дестелерімен алмасуды қайталайды, бұл іс-әрекеттер орындалғаннан кейін FIN дестелерді жібереді.  Клиент барлық web бетті жүктеп болды, енді оны қарауға көшеді.

Бұл модельді FDDI backbone Georgia Tech-те HTTP дестелерді мониторингтеу көмегімен пайдалана отырып, Sunil Khaunte және John Limb «Web-серфингтің статистикалық сипаттамаларында» (GIT-CC-97-17, GIT-CC-97-17) қорытындылаған белгілі мәліметтер жиналды.

 Сегмент – клиентке сервердің жіберген деректер дестесі. Жоғарыда атап көрсетілгендей, TCP/IP-ға тән баяу басталу әуелі бір сегментті жібереді де, растауды күтеді. Сосын екі дестені жібереді т.б. Кіргізілген объект үшеуін талап етсе, негізгі объект төрт АСК-ні талап етеді. 

 

 

№3 СӨЖ (жазбаша)

Жұмыстың орындалу мерзімі: 1 ай.

Қойылатын талаптар:

1) жұмысты  А 4 форматында  14 шрифтпен басу;

2)берілген жұмыстың  түпнұсқасы толық жазылуы керек;

3)жұмыстың мазмұны, қолданылған әдебиеттер тізімін көрсету;

4)жұмыс мерзімінде өткізілуі керек;

 

Тапсырмалары:

1. Мәтінді оқып шығып сөз тіркесін (40) жасаңыз.

2. Мәтіннен анықтауыштық сөз тіркестерін тауып жазыңыз.

3. Мәтіннің әр абзацына 1-2 сұрақтан қойыңыз.

4. Жай сөйлемнен себебі, сондықтан, өйткені, сол себепті жалғаулықтарын пайдаланып, 2 құрмалас сөйлем жасаңыз.

5. Көптік жалғаулы зат есімдерді теріп жазыңыз, үшеуін септеңіз.

6. Мәтінді аударыңыз.

 

1-нұсқа 

Компьютерлік карта өндірушілердің көпшілігі бір картаның көмегімен жерсеріктік теледидар және интернетті қабылдау мүмкіндігі бар құрылғыны жасап отыр. Операторлармен жасалып отырған сервистің өзі маңызды болып отыр. Құрылғы мен сервис – біріншіден, жерсеріктік теледидар, екіншіден, жерсерік арқылы интернетке қол жеткізу үшін керек негізгі құраушылар болып табылады. Сондай-ақ, үшінші компонент компьютер болып табылады.

SkyStar картасы  сіздің ПК ресурстарына ешқандай арнайы талаптар қоймайды. Жалпы айтқанда, мультимедиялық компьютер ұқсас функциялармен  жұмыс істей алуы тиіс. Бірақ та мультимедиа қабылдауы компьютерге мынадай жоғары талаптар қояды: оперативті есте сақтаудың жеткілікті көлемі (аз дегенде 32 МБ), винчестердің кәдімгі көлемі (үлкен ақпараттар көшіру үшін), теледидарды сапалы көру үшін  жақсы монитордың  және колонкалармен бірге дыбыстық платалар мен CD-ROM-ның болуы.

Жалпы айтқанда, Pentium 120Мгц-тен басталатын компьютер бұл картамен жұмыс істей алуы керек. Орнату кезінде әртүрлі жағдайлар болуы мүмкін, сіздің компьютердегі PCI стандартындағы слоттардың болуы немесе болмауы немесе бос емес болу жағдайынан, осы картаның жұмыс істеуіне керекті драйверлердің сіздің Windows-тағы программалық қамтамасыз етудің болмайтын жағдайлармен аяқталады. Екінші жағдай мыналармен байланысты: картамен жұмыс істеу үшін программалар Windows үшін программалық қамтамасыз ету жиынтығынан драйвердің бөлігін ғана қолданады. Сондықтан, егер Windows толық жиынтығына орнатылмаған болса, карта программасы өзінің инсталляциясы кезінде Windows 95/98 орнату дискісін сұрауы мүмкін немесе оған қай директорияда керекті драйверді іздеу керектігін көрсетіп отыру қажет (Windows/system немесе жай ғана Windows). PCI бос шинасы болуы принципиалды, бұл плата (осындай буынның бүкіл платалары) осы стандартқа жасалынған. Басқа шинаның стандарты, ертеректегі – ISA, жеткілікті ауыстыру жылдамдығымен қамтамасыз етпейді. Плата кешенінде орнату CD-дискісі болады. Бұл дисктің тамырлық директориясында осы картаның драйверлері болады. Драйверлер (осы картаның жұмысын атқаратын қысқа программалар) әртүрлі операциялық жүйелер үшін ерекшелене алады. Бұл карта Windows 95/98-бен жұмыс істейді. Linux операциялық жүйесіне жасалынған драйверлері бар Linux операциялық жүйесі және желімен сигнал жіберу туралы басқа әңгіме қозғау керек. Мұндай сервис жұмыс істеуде деп айтуға болады. Бірақ та, мына жағдайлармен байланысты белгісіздіктер тууы мүмкін: карта - біреу және завод-өндіруші – біреу. Бірақ әртүрлі фирмалар белгілі бір заводта ғана  шығарады және программалық қамтамасыз етуді енгізеді. Сондықтан ең бірінші орынға программалық қамтамасыз етумен ұсынылатын сервис деңгейі жылжытылады.

 

2-нұсқа 

SkyStar картасы TV-программаларды қабылдау үшін қолданатын стандарттық жерсеріктік қабылдау құрылғыларымен (параболалық сәулелендіргіштер) жұмыс істейді. Антенна өлшемдері "Астра" "19 Е" немесе  "Бонум 1" жерсеріктерінен сигналды керекті қабылдау өлшемдеріне сәйкес болады. Антенналық кабель SkyStar платасына жалғанады, аралық құрылғылар керек емес. Егер де сізге қосымша құрылғыларды қосу керек болса (мысалы жерсеріктік телеқабылдағыш), келесі конфигурациялар керек болады:

1. бір конверторлық антенна

2. екі қабылдағыш үшін екі конверторлық антенна

3. бірнеше қабылдағышты қосу үшін кең жолақты конверторы және таратқышы бар антенна.

SkyStar платасына интегрирленген қабылдағышы бар цифрлық теледидар, DVB стандартының талаптарын қанағаттандыратын цифрлық сигналдардың қабылдағышы болып табылады. Картаны TechniSat Data Services S.A.(Люксембург) фирмасы жасап шығарған. Картаны жасауды TechniSat (Германия) фирмасы іске асырады.

          - DVB/MPEG-2 TV (Video & Audio)

          - DVB/MPEG-2 Audio

          - ETS 301 192 стандартындағы DVB Data Services ("Турбо-Интернет")

  - Жабық арналарды қабылдау (интегрирленген "Mini-Card" (ID-00)Smart Card Reader немесе ішкі қосылу Smart Card Reader (опционалды), PCSC-interface)7

 PAL/DSECAM үшін 768*576 рұқсаты

Карта PCI шинасын қолдануға арналған. Құрылғының торцтық панеліне шығарылған: жерсеріктік антеннаны қосу үшін разъем (F-коннектор, 75 Ом), аналогтық шығыс үшін разъем (3,4 мм, стерео, саусақтық), цифрлық шығыстар үшін разъем SP/DIF – оптикалық (Toslink) және саусақтық. Дыбыстық плата үшін аудиошығыстың ішкі разъемы қарастырылған.

Карта параметрлері:

QPSK демодуляторы бар интеграцияланған жерсеріктік қабылдағыш:

-         С-диапазон және Kuдиапазоны

-         Кіріс жиіліктік диапазон: 950-2150 Гц

-         Тасушының кіріс деңгейі: -65 to -25дб

-         Конвертордың электроқоректенуі 14/18 OFF, макс,400Ма

-         Протоколды қолдау DoSEqC 1.0 (22 кГц)

-         Мәліметтерді тарату жылдамдығы 1-45 Мсимв/с

-         Қолдау SCPC және MCPC

-          PCI шинасы (2.1 версиясы)

Карта функциялары

SDT, PMT, NIT, PAT,… форматындағы қызмет кестелерін қабылдау

-         MPEG-2 видео және аудио программаларды (жазу) қабылдау

-         MPEG-2 видео және аудио программаларды (ойнату)

          - Data Piping үшін TS DVB, DVB Data Streaing үшін PES, DVB Multiprotocol үшін MPEG-2 блоктары, Encapsulation, DVB data Carousels және DVB Object Carousels форматындағы DVB дидарлау арқылы цифрлық мәліметтер қабылдау.

 

         3-нұсқа

 

Жұмыста Интернетке ГлобалТел және Интернет-қатынау арқылы жоғары жылдамдықты қатынау міндеті қарастырылады.

Бұл қызметті қолдану Интернет КОО-ға шалғайдағы жергілікті желілерді немесе шалғайдағы серверден ақпараттың үлкен көлемін жүктеуді қажет ететін мәліметтерді тарату желілерін қосуға, сонымен қатар  шалғайдағы қатынау қиын ауылдық жерлерде Интернетке Ұжымдық Қатынау Пункттерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Қызмет геостационарлық жерсеріктерден қабылдаудың ТВ-тәрелкесін, Аралас Қатынау Жүйесі (АҚЖ) (система комбинированного доступа) деп аталатын, басқаша асимметриялық қатынау жүйесі деп аталатын жерсеріктік Глобалстар терминалдары мен DVB-S қабылдағыштарын аралас пайдалануға негізделген.

АҚЖ пайдаланушы әдетте жібергеннен гөрі (www.otik.ru) ондаған есе көп ақпаратты жүктейтін (web-беттер)  Интернет пен пайдаланушы арасындағы трафик алмасудың асимметриялық сұлбасы негізінде Интернет қорларына жоғары жылдамдықты қатынауды қамтамасыз етеді.  Қызмет Интернет-қосымшалардың кең түрлерін пайдалануға негізделген. Мультимедиялық қосымшаларды қоса, (WWW, FTP, email), АҚЖ-да абонет шығыс, сұраныс трафигі үшін ГлобалТелдің «Деректерді пакетті тарату» арнасын пайдаланады. Кіріс трафигі жылдамдығы сұраныс арнасындағыдан бірнеше есе көп провайдердің жоғары жылдамдықты жерсеріктік симплексті арнасы арқылы беріледі.  Осылайша WEB – беттерді қарағанда ақпаратты алу жыдамдығы  35-100 кбит/сек, FTP сеанстарында файлдарды жүктегенде 100-300 кбит/сек-ке дейін болады.

 Осылайша АҚЖ–ны Глобалстармен бірге пайдалану Интернеттен ақпарат алудың жылдамдығын айтарлықтай арттырып, соның көмегімен ГлобалТел арналарын пайдалану тиімділігін арттырып, трафик шығындарын азайтуға (әсіресе уақыттық тарифті тоқтата отырып, сұралатын мәліметтерді беру үзілістерінде “үнсіздік” механизмі іске асырылатын #777 коды бойынша деректерді пакетті тарату режимінде) мүмкіндік береді.

АҚЖ–да қолданылатын геостационарлық жерсеріктер, әдетте бұл шешімге ГлобалТел абоненттерінің барлығының қол жеткізуін қамтамасыз ететін Ресей мен ТМД–ның (пайдаланылатын жерсеріктердің кейбірінің таралым картасы төмендегі Қосымшада көрсетілген) ұлан–байтақ территориясының үлкен бөлігінде көп  қызмет түрлерін көрсетеді.

Контентті геостационарлық жерсеріктер арқылы жүктеген кездегі қызметтер тізіміне мыналар кіреді:

- газеттер мен рунеттен алынған жаңалықтар лентасы;

- оқу және басып шығару үшін лимитсіз жалпы ресейлік 3-4  газеттің файлдарын экраннан жүктеу;

- сайлау құжаттамаларымен қамтамасыз ету  (ОСК-мен бірге); оқу бағдарламаларымен қамтамасыз ету (Білім Министрлігімен бірге);

-         видеофильмдер, кітаптар.

 

4-нұсқа 

         Интернет өз табысының құрбаны болып табылады. Күнде жүздеген жаңа сайттар пайда болып жатқан зор өсу қарқыны өткізу қабілеттілігін шегіне дейін толтырып, деректер көлемін арттыру қажеттілігін көп жылдар бұрын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге желідегі деректерге қатынау қалай жүзеге асырылатыны да маңызды кезең болып табылады.  Деректер ағынының үлкен бөлігі  (шамамен 80%) серверлердің салыстырмалы аз санынан (20%)көшіріледі де, серверден кететін және оған келетін деректердің типтік ара қатынасы 10:1 болады. Дәстүрлі жердегі қосылулар мұндай асимметриялық жүктемені қолдамайды, ал жерсеріктер қолдайды. Жылдамдығы 2 Мбит/с шығыс ағындар төмен жылдамдықты (4,8-64 кБит/с) кірістік  қосылулармен біріктірілуі мүмкін.  Кіріс арналар деректерге сұраныс үшін, интерактивтік байланыс сеанстары  немесе протоколды қолдау үшін пайдаланылады, өткізу жолағын және жерсерік қорегін үнемдеу үшін симплексті сұлба ретінде жүзеге асырылады. Жазылуға негізделген жаңа қызметтер нарықтың маңызды қажеттілігін қанағаттандырады. Бұл жаңа қызметтер пайдаланушылардың дербес компьютерлеріне тікелей қарауға арналған ақпаратты жеткізеді, әр кезде сұраныстарды (көшіріп алу) жіберуді қажет етпейді, қысқасын айтқанда, ақпарат сізді өзі табады. Бұл жерде газетті алумен салыстыруға болады – сіз киоскіге газет алуға барасыз (көшіріп алу) не болмаса сізге газетті күнде таңертең әкеліп береді. TCP/IP қосылуға негізделген сенімді протокол болып табылады, “алу” қызметтері  бір мәліметті  қайта-қайта (N рет)  барлық жазылушылар (N)  алып болғанша бере беруі қажет. Немесе UDP (пайдаланушылардың дейтаграмм протоколы) протоколы қолданылса, онда бәрібір N тарату қажет. Бірақ көп адрестік тарату  (IP multicasting) қолданылса,  барлық жазылушылар мәліметтерді  бір тарату ішінде алады, бұл берілетін деректер көлемін ( N-1 рет)  айтарлықтай азайтады. IP топтарды басқару үшін   IGMP (көпадресті таратулар топтарын басқару протоколы IP multicast) деп аталатын негізгі стандарт бар. Алайда ол маршруттау жолдарын жаңартуға, көп адресті топтарға қосып, одан шығуға, мәліметтерді ағындық тарату протоколдарына т.б. жататын бірқатар мәселелерді шешусіз қалдырады. Маршрутизаторларды жеткізушілер арасындағы сәйкестік те мәселе  болып табылады және жердегі байланыс жолдары негізінде интернеттің баяу енуіне әкеледі.

 

5-нұсқа 

Жақында "Cable and Satellite Europe" журналының қыркүйектегі нөмірінде жарияланған зерттеу 2001-2007 жылдар аралығында broadband- сервис көбінесе DSL-технологиялары, кабельдік модемдер, тек үшінші орында, онда да біраз қалып (3-сурет) -satellite-to-PC – есебінен дамитынын көрсетті. Алайда нарықта бұл сервис өз үлесін алды, алып жүр және алады да. Бұл сервистің “үй пайдаланушылары” өрісі айтарлықтай шектеулі екені белгілі. Бірінші кезекте бұлар  жерсеріктік теледидарды қабылдау жүйесінің иелері, олар компьютері бола тұра, өздерінде жерсеріктік сервисті де орнатады.

Интернетке жерсеріктік қатынауды ұсынудың бірінші сервисі болып  DirecPC есептеледі. Ол бұл нарықта қазір де бар, алайда Ресейде табысқа жеткен жоқ. Соңғы 3-4 жыл ішінде бір сервистердің көтеріліп, құлдырауын (НТВ-Интернет), екінші сервистердің көтеріліп, құлдырап, жаңадан көтерілуін (EuropeOnLine), үшіншілерінің нарықта бекуге тырысуын (Mach6)  байқауға болады. 

 

рис. 1

3.2 Сурет – 2001-2007 жж аралығында сервистердің даму динамикасы

рис. 2

3.3 Сурет – Ресей территориясындағы жерсеріктік Интернет  Жерсеріктік Интернет.

Қазір қандай сервистер ұсынылады? http://www.itelsat.com.ua сайты ақпаратының және "Теле-Cпутник" журналында тұрақты түрде жарияланып тұратын кестелердің негізінде құрастырылған Интернетке жерсеріктік қатынаудың қазіргі кезде ұсынылып отырған сервистеріне тоқталайық.

DirecWay и Web-Sat (3, 4 сурет). Бұл - жердегі арнаны қажет етпейтін Интернетке екі бағытталған жерсеріктік қатынау. Бұл сервистің дамуын екі мәселе ұстап тұр: таратқыш жабдықты тіркеу керектігі және Ресейде бұл сервисті ұсынатын дилердің, дилерлік компанияның жоқтығы. Алайда соңғы мәліметтер бойынша ондай дилер жақында пайда болады. Компанияның өкілдері хабарлағандай, бір мәскеулік фирмамен келісімдер жүргізіліп жатқан көрінеді. Бұл фирманың өкілдері өз офистерінде  жабдықты тестілеу үшін қосып көргендерін, ал қазір жабдыққа, телематикалық қызметтерді ұсынуға қажетті лицензиялар алынып жатқанын растады. Жылдың аяғына дейін лицензияларды алу жоспарлануда.

Web-Sat сервисі үшін жаңа жылдан бастап, қатынау алу үміті болса, DirecWay сервисінің ресейлік дилерлерімен келісімдері туралы ештеме белгісіз. Бүгінгі күні тек Itelsat (Киев) компаниясының украиналық өкілдігі ғана бұл сервистің дилері болып табылады.

 

рис. 2
3.4 Сурет – Sirius 2B, 5° в.д. таралым аймағы

 

 

6-нұсқа

 

Xantic BroadBand Multimedia Services (5-сурет) Оператор батыстың жетекші Интернет-провайдерлерінің бірі болып табылады. Оның қызмет салаларына алушылардың кез келген санына файлдарды бақылап жеткізу, аудио-видеодеректердің IP Streaming-і және Web-ке кәдімгі жоғары жылдамдықты қатынау кіреді. Бұл оператордың қызметтерінің көбісі ең алдымен қымбаттығына байланысты отандық пайдаланушылардың сұранысына ие болмай қалады. Алайда (Shuttle Computers фирмасының (Мәскеу) пікірі бойынша), сервис өте сапалы болып табылады.  Біздің пайдаланушы үшін қызметтердің тартымды пакеті тек Home Edition – ақырғы пайдаланушы үшін іс жүзінде кепілді  төменгі жылдамдығы бар жалғыз сервис. Сервистің тағы бір артықшылығы - VPN-мен толыққанды, тұрақты қосылуы болуы. Жақсы сұраныс арнасы болса,  тәуліктер бойы үзілусіз қосылып тұрады. Басты кемшілігі – бұл сервистің жұмыс тәртібі тәулік бойы болмайды ( 19.00-дан 08.00-ге дейін). Мәскеуде сигнал диаметрі 0.9-1.5 м.жерсеріктік антеннаға қабылданады. Ресейдегі провайдер: ВГП-Дженерал (http://www.vgp.ru).

BizarNet (2-сурет) Сервис  Хantiс BroadBand провайдерінің платформасында жұмыс істейді. Сондықтан жерсеріктік арнаның бапталуы Хantiс BroadBand-пен ұқсас тек  PID мәнімен ерекшеленеді. Cервис нарықта бірінші кезекте Украинада белгілі (Itelsat-тың украиналық өкілдігінің арқасында). Ресей нарығында жабдық пен сервиске қатынауды мәскеулік Shuttle Computers  компаниясы ұсынды. Осы сервисті ұсынатын басқа да компаниялар бар шығар, бірақ бізге олар туралы белгісіз. Автор бұл сервисті тексеріп көрді, сервис оған жақсы әсер қалдырды. VPN технологиясын пайдалану proxy-серверді қолданатын технологияларға тән көптеген шектеулерді алып тастайды (тек HTTP- және FTP-көшіру) . Бұдан басқа жақсы ойластырылған баға саясаты  бұл сервисті жеке пайдаланушылардың да, корпоративтік пайдаланушылардың да  пайдалану мүмкіндігін анықтайды. "Сириус"  жерсерігінің таралым аймағы Ресейдің европалық бөлігінде шағын диаметрлі антенналарға сигнал қабылдауға мүмкіндік береді. Сервис тәулік бойы көрсетіледі.

рис. 3

3.5 Сурет – Eutelsat W1, 7° в.д. таралым аймағы

 

7-нұсқа

 

AstraNet. Интернетке жерсеріктік қатынаудың ең тұрақты және сенімді провайдерлерінің бірі SatNode тағы AstraNet деген атпен белгілі компания (3-сурет) ақырғы пайдаланушыларға, корпоративтік клиенттер мен  мини-провайдерлерге бағытталған сервис ұсынады. Сервис Astra 19° в.д. (111 транспондер  VPN қолдауымен) жерсерігінен ұсынылады және жақсы тұрақты жылдамдықты қамтамасыз етеді. Сервистің жеткілікті тартымдылығына қарамастан, ол бірінші кезекте ТМД-ның европалық бөлігінде үлкен диаметрлі қабылдағыш антенналардың қажеттілігінен кең таралмады. Алайда қазіргі кезде қызмет диаметрі  1,2 м-ге дейінгі “тәрелкеге” Қазақстанға дейін қабылданатын  сигналмен Eutelsat, W1, 10° в.д., жерсерігінен  ұсынылады. Ақырғы пайдаланушыға және корпоративтік клиенттерге - екі тарифтік жоспар  ұсынылады. Сервис Eutelsat W1, 10° в.д. жерсерігінен proxy-сервер арқылы жұмыс істейді. Жұмыс үшін нақты тіркелген  IP-адрес болу керек. Ресейде бұл сервисті ұсынатын бірнеше өкілдіктер бар. (Интернет-адрестері: www.e-tula.net)

Mach6 (9-сурет) Сервис интернетке жоғары жылдамдықты асимметриялық қатынау ұсынады және офистік жергілікті желілерге, кіші және орта провайдерлерге бағытталған. Сервистің ерекшілігі серфинг кезінде (осыған ұқсас нәрсе  Sat4U от Satspeed сервисінде бар) жылдамдықты айтарлықтай арттыруға мүмкіндік беретін акселераторды клиент жағынан қолдану болып табылады. Клиентке төменгі белгілік жылдамдықтарды ұстайтын диаметрі 1.2-1.8 м антенна  және DVB плата керек. Пайдаланушылардың санының артуына және жолақтың сәйкес кеңеюіне байланысты барлық DVB платаларды қолдану мүмкін болады. Mach6 қызметтері тарату Eutelsat-Sesat (орбиталық  орналасуы 360 в.д.) жерсерігінен жүргізілетіндігімен тартымды, бұл НТВ-Плюс бағдарламаларын қабылдай отырып, Интернет-трафикті қабылдауды сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Бұдан басқа жерсеріктік операторларға қол жетпейтін Ресейдің, Орта Азияның, Таяу Шығыстың және Солтүстік Африканың кең байтақ территорияларынан қабылдау мүмкін болады.

 

8-нұсқа

 

HeliosNet Қазір қызмет екі жерсерікпен: Intelsat-904 (Ku-диапазон), кепілді таралым аймағы – Ресей территориясының европалық бөлігі мен ТМД-ның бірқатар елдері; "Ямал-100" (C-диапазон), кепілді таралым аймағы – Чукоткадан басқа ТМД елдерінің барлық территориясына таралады (5-сурет). Бұл таза ресейлік қызметті көрсетумен телекоммуникация нарығында 1998 ж. отандық "Вэб Медиа Сервисез" ЖАҚ  (2000 жылға дейін компания "Реппорт" маркасымен жұмыс істейді) айналысады. Helios Интернет қызметі клиентті Интернет желісі қорларына клиент пен Интернет арасында симметриялық емес трафик алмасуды пайдалана отырып, қосуды қамтамасыз етеді. Клиент Интернет желісіне “сұраныс” арналарын қамтамасыз ету үшін байланыстың кез келген провайдері мен операторы арқылы қосылуы керек, оның статикалық және динамикалық  IP-адресі, қажетті антенналық жабдығы болуы керек.

 

рис. 5

 

3.7 Сурет – Eutelsat W1. 70 в.д. жерсерігінің таралым аймағы

 

Helios Интернет қызметі екі базалық нұсқада ұсынылады:

·          Барынша үлкен жылдамдығы және кепілді тарату жылдамдығы бар келісілген сыйымдылықты жалпы бөлінетін арнадағы клиенттің жұмысы;

·          Клиенттің бекітілген жылдамдықтағы бөлінбейтін арнадағы жұмысы.

Клиенттің қосылуы үш нұсқаудың (немесе біріншісі мен қалғандарының біреуінің комбинациясымен)  біреуінің көмегімен іске асырылады:

·          HeliosNet Басқару Орталығының (БО) proxy-серверін пайдалану. Клиент өзінің proxy-серверін немесе жұмыс станцияларындағы қосымшаларды клиенттің желісінен Интернетке сұраныс HeliosNet басқару Орталығының (БО) proxy-сервері арқылы бағытталатындай етіп баптауы керек. Рroxy-сервердің адресіне әртүрлі желілік қорлардан келетін жауаптар жерсеріктік арна арқылы клиенттің қабылдау жабдығына қайта бағытталады.

·    Туннельдеу технологиясын қолдану (VPN). Клиенттің жергілікті желісімен HeliosNet Басқару Орталығының арасында  PPTP немесе IPSec протоколдарын пайдалана отырып, туннель ұйымдастырылады. Туннельде жұмыс істеу үшін Интернеттен ақпаратты сұрау үшін БО HeliosNet берген нақты IP-адрестерді қолданады. Бұл адрестерге әртүрлі желілік қорлардан келетін жауаптар жерсеріктік арна арқылы клиенттің қабылдау жабдығына қайта бағытталады.

·    HeliosNet БО берген нақты IP-адрестерін пайдалану. Интернетке сұраныс беру үшін клиенттің HeliosNet БО берген нақты IP-адрестері болады.  Бұл адрестерге әртүрлі желілік қорлардан келетін жауаптар жерсеріктік арна арқылы клиенттің қабылдау жабдығына қайта бағытталады

Қосылудың бірінші нұсқасы клиенттің нақты статикалық IP-адресі болғанын қажет етеді. Екінші және үшінші нұсқалары қосылудың бірінші нұсқасымен қосылып, клиенттің динамикалық  IP-адрестермен жұмыс істеуіне рұқсат етеді.

рис. 6
3.8
Сурет – Eutelsat W1, 7° в.д. жерсерігінің таралым аймағы

 

 

9-нұсқа

 

EuropeOnLine – EON (10, 11-суреттер). Бұл сервис қарқынды басталып, сосын тіпті "өліп", енді 768 кбит/с-ке дейін жылдамдыққа кепілдік беретін  SkyBooster сервисі ретінде қайта өркендеуде.

Болжамданғандай,  ЕON қызметін нақты ақшаға сата бастады:

·    10 сағат жұмыс үшін айына 24,90 евро,

·    20 сағат жұмыс үшін айына 34,90 евро,

Ал бұл аз болса, минуты үшін  3,9 евро.

Сервис жылдамдық кепілі жоқ стандартты on-line серфингтен және файлдарды көшіруден басқа  белгіленген тәртібі бар (оff-line) қосымша қызметтерді ұсынады.

рис. 8
3.10
Сурет Eutelsat W1, 7° в.д. жерсерігінің таралым аймағы

 

·    Download Center – кесте бойынша EON медиапорталының кітапханасынан кепілді  2 Мбит/с жылдамдықпен файлдар алу қызметін көрсетеді. Кітапхана 5 топтағы файлдардан (ойындар, видео, музыка, тұрақты және мобильді компьютерлер үшін программалық қамту) тұрады. Егер EON кітапханасына кірмейтін файлдарды алу керек болса, FileFetch қызметін пйдалануға болады;

·    FileFetch - EON медиапорталы арқылы сұраныс көмегімен файлдарды көшіріп алу қызметі. Бұл жағдайда жергілікті Интернет-провайдермен қосылуды қолдау міндетті емес, файлдар off-line режимінде кепілді 2 Мбит/с жылдамдықпен жеткізіледі.  Сұранысты өңдеу уақыты бірнеше минут пен екі сағатқа дейінгі уақыт аралығында болады, бірақ егер файлдың өлшемі 50 Мбайттан үлкен болса, бұл ақталады. Күту уақыты кешке таман өсіп, таңертең болмайтын кезекке байланысты. Файлдарды көшіру кезінде  жердегі провайдермен қосылуды қолдаудың қажеті жоқ, сондықтан бұл режим жергілікті Интернет-провайдермен қосылу уақытын үнемдеуге мүмкіндік береді. 

·    E-Lert – Интернетпен қосылу орнатылмаған кезде де электронды поштаның жаңа хабарларының түсуі туралы хабарлайтын қызмет. Абоненттің пошта жәшігіне  EON-ға жаңа хат (әрбір абоненттің  өз жәшігі және 5 бүркеншік аты болады) келгенде,  арнайы E-Lert  программалық қамтуы абонентке хаттың келгені туралы хабарлайды, хаттың кімнен, қандай тақырыппен келгенін көрсетеді, хабардың көлемі 7 кбайт–тан кем болса, оны жеткізеді.

 

10-нұсқа

 

рис. 1

3.11 сурет – EuroBird  жерсерігінің таралым аймағы

SatSpeed Сервис таралым аймағы Батыс, Орталық және Шығыс Европаға Оралға дейін таралатын жаңа қуатты EuroBird, 28,5° в.д. жерсерігін пайдаланады (4-сурет).

Eurobird 28E жерсерігі, жиілігі - 12529 MГц, орналасуыкөлденең, Symbol Rate - 14650, қосылу түрі - Sat4U программасын пайдаланатын тура.

Сервис қызметтің бағасы бойынша да, сапасы бойынша да айтарлықтай тартымды. Қосылу proxy-сервер арқылы да, VPN-қосылу арқылыда мүмкін. Пайдаланушыларға 2 Mбит/с деңгейінде жылдамдығы шектеулі, сессия саны бойынша шектеусіз, өте тартымды, бірақ трафигі мегабайт бойынша төленетін арна ұсыныладыЖазылудың 5 класы бар, ең тиімдісі  қабылданған 1 Мбайт дерек 4,34 центке тең SatSpeed4000.

 

 

PlanetSky

рис. 21

3.12 Сурет – PlanetSky жерсерігінің таралым аймағы

 

Голландиялық PlanetSky фирмасының жерсеріктік Интернет-провайдерінің сервисі европалық жеке, корпоративтік және кәсіби пайдаланушыға көзделген. Бұл үшін бір бөлігі жеке пайдаланушы үшін де ыңғайлы тарифтердің кең түрі ұсынылады. Алайда Ресей жағдайының ерекшелігіне байланысты бағасы айтарлықтай жоғары, сондықтан да болар бұл сервис тек ұжымдық қатынауда ғана сұранысқа ие болуы мүмкін. 

Таралым аймағы Орал, Орта Азия, Таяу Шығыс, Солтүстік Африкаға   дейін баратын Telstar-12 жерсерігі (2-сурет). Жиілігі - 11137 MГц, орналасуы - тігінен, Symbol Rate - 39800, FEC - Auto или 3/4, PID - 200 Hex (512 Dec), Login-server - http://login.planetsky.com.

Провайдер 155 Mбит/с-тік өткізу қабілеттілігі бар сыртқы арнаға ие, одан жерсеріктік сегмент 50 Мбит/с алады. Болашақта ол 70 Мбит/с-қа дейін жетеді. Арнаның жүктелуі 70-ке жеткенде, жолақтың бір бөлігі қазіргі бар QPSK-тің орнына 8PSK модуляциясын пайдаланатын болады. Бұл өзіндік құнды 1,5 есеге төмендетіп, соған сәйкес тиімділеу баға ұсынуға мүмкіндік береді.

Сервис proxy-сервер (HTTP, HTTPs, FTP, Socks-4, Socks-5) арқылы да, BGP, АС протоколы арқылы да, сонымен қатар PlanetSky ұсынатын статикалық IP адрестермен де жұмыс істейді. IP адрестер клиенттерге Platinum, Gold, Super (айына 10 Гбайттан) тарифтік жоспарлары бойынша, сондай-ақ барлық PlanetSky ISP және PlanetSky Backup тарифтері бойынша тегін көрсетіледі.

NetSystem

рис. 4

3.13 Сурет – NetSystem жерсерігінің таралым аймағы

 

Таралым аймағы, Ресейдің европалық бөлігін қамтитын Astra 1G жерсерігінің транспондері арқылы жұмыс істейді. Ең таңғаларлық нәрсе: автор компания серверінен небәрі 36 евроға айлық жазылу ғана емес, DVB-картаның өзін де алуға болатынын тапты! Карта "SatADSL" деп аталады, алайда оның көмегімен Интернеттің шығыс трафигін ғана емес, жерсеріктік теледидарды да қабылдауға болады.

Жерсеріктік транспондердің параметрлері: Astra 1G жерсерігі, жиілігі - 12722 МГц, орналасуы – көлденеңінен, Symbol Rate - 22000, FEC - 5/6, PID - 451 (Dec), фильтрация - MAC-адреса.

 

11-нұсқа

 

 Мектептерді Интернетке сапалы қатынаумен қамтамасыз ету жобасын ҚР Білім министрлігі осыдан екі жыл бұрын жариялаған болатын.

Жобалаушылар жобаның негізгі ерекшеліктеріне: біріншіден, таралым аймағының үлкендігін жатқызады, яғни желі Қазақстанның барлық территориясын қамтуы керек. Сонымен бірге оны жердегі инфрақұрылымдардан тәуелсіз ету қарастырылады. Әсіресе ауылдағы және шағын қалалардағы (негізінен бұл жоба солар үшін жасалған) мектептерді қарайтын болсақ, бұл принципті оң деп атауға болады. Алайда ол іске аспайтын сияқты. Әрине желіні мультисервистік етіп жасау болжамданып отыр. Бұл бүгінгі кезде жобаланып отырған желілердің ерекшелігі болып табылады. Жобалаушылар желіні тек сервистің бір түріне бағыттап салу тиімді емес, кез келген желі қолданыстағы және болашақта көрсетілетін қызметтердің барлық түрлерін көрсету үшін кеңейтілетіндей етіп құрылуы керек деп бірауыздан  айтып отыр. Стандарт ретінде іс жүзінде жалпыға ортақ болған цифрлық ТВ және жерсеріктік Интернет-қосымшалар: DVB-S (тіке арна үшін) және DVB-RCS (кері арна үшін) таңдалған.

Сервистің барлығы үш түрге бөлінеді: ақпаратты бір жақты жеткізу, асимметриялық қатынау және симметриялық қатынау. Жалпы әлемдегі бүкіл жерсеріктік Интернет-сервис осындай принциптер бойынша бөлінуі дұрыс та. Бірақ асимметриялық қатынаудың қалайша бұрын жарияланған жердегі инфрақұрылымдардан тәуелсіздікпен үйлесетіні онша түсініксіз.  Мүмкін жобалаушылар асимметриялық жерсеріктік қатынауға сенетін шығар, бірақ біздің мектептеріміздің қаржылық жағдайын біле отырып (жобаның негізінен ауылдағы мектептерге арналатынын ұмытпайық), бұған сену өте қиын.

Баяндамада желінің тәжірибелік аудандағы жұмыс нәтижесі ұсынылды:

·    жерсеріктік арнадағы тарату жылдамдығы - 512 кбит/с;

·    жердегі арнадағы тарату жылдамдығы - 12-16 кбит/с;

·    бір TCP-сессияға қол жеткізілген деректер тарату жылдамдығы  - 264-296 кбит/с.

Асимметриялық қатынау үшін стандартты станция ретінде келесідей сипаттамасы бар терминал қарастырылады:

·    жиіліктер диапазоны - 12/18 ГГц;

·    антенна - 1,2 м;

·    С-диапазонында жұмыс істеу үшін 1,8 м антенна қарастырылған;

·    қабылдау жылдамдығы -  38 Мбит/с-ке дейін;

·    тарату жылдамдығы - 144, 384, 2048 кбит/с;

·    салмағы- 25 кг.

Бұл жерде тұтынушыларды ең көп қызықтыратын “сипаттамасы” – бағасы көрсетілмеген. Бірақ ол туралы айту ертерек шығар және де жалпылай сұраныс болғанда, бағасы айтарлықтай төмендеуі керек.

 

 

12-нұсқа

 

 Бұл жобаға түсініктеме ретінде оның іске асырылуына бөгет болуы мүмкін екі кезең туралы айтпауға болмайды. Біріншісі: шағын таратқыш станциялар  VSAT станциялары класына жатады. Бүгінде Ресейде VSAT-станцияларында тіркеудің өте қиын, ұзақ, күрделі процедурасы бар. Бүкіл әлемде VSAT-станцияларға сұраныс беру процедурасы қолданылады.  Компаниялар мен қоғамдық ұйымдардың тобы  - операторлар, өндірушілер мен аппаратура жасаушылар, жерсеріктік байланыстың Ресей ұлттық ассоциациясы бұл процедураны оңайлату жұмыстарын жүргізуде. Бұл жұмыстың қаншалықты табысты болатынына Білім министрлігі жобасының жүзеге асырылуынан тәуелді.  Екінші кезең: бүгінгі күні КА "Бонум-1" и W4 таратқыш станциясы ретінде  диаметрі 5 м таратқыш антенна заңдастырылған. Диаметрі кіші барлық антенналар келісу процедурасын қажет етеді. Радио ҒЗИ бірнеше жүздеген шағын антенналар мен бір бес метрлік антеннадан болатын бөгеуілдердің бірдей болатынын дәлелдеу мақсатымен зерттеу жұмысын жүргізіп жатыр.  DVB-RCS  жерсеріктік кері арнаны қалыптастыру бойынша шалғайдағы терминалдардың жұмысын белгілейтін европалық стандарт болып табылады. Бүгінде   SES компаниясы -  Astra жерсерігінің операторы үйлестіретін стандарттау бойынша жұмыстарға  -  40 шақты  компания қатысып отыр.  Astra 1H жерсерігінің Ка-диапазонындағы транспондерлері арқылы тестік режимде ұсынатын және ұшырылуы жоспарланып отырған  Astra 1K жерсерігі ұсынатын қызметке байланысты SES осы стандартты жарнамалайды. Осылайша, DVB-RCS-ті   Ка-диапазонымен жиі салыстырады  және де бұл стандартты барлық диапазондар үшін пайдалануға болады. Қазір бұл стандарттың артықшылығы қымбат емес және басқа өндірушілердің жабдықтарымен үйлесетін жабдықты жасап, өндіруге шақырады. Оның үстіне пайдаланушы терминалдарын лицензиялауды жеңілдетеді.

 DVB-RCS терминалдарының болжамды сипаттамалары:

·    DVB-S стандарты негізіндегі тіке арна;

·    MF-TDMA сұлбасында резервирлеу негізіндегі кері арна;

·    терминалдардың үш класы: 384 кбит/с, 1 Мбит/с, 2 Мбит/с;

·    IP-ді тек жергілікті есептеу желісі арқылы қолдау;

·    терминалдардың бағасы $3500-4500;

·    кіріс арнасына арналған QPSK-модуляция сызықтық режимде жұмыс істейтін қымбат таратқыш қолдануды талап етеді;

·    синхронизации мен сигнализация механизмдері DVB-S-тің арнайы қызметтерін қолданады;

·    сигналдау кезіндегі шығынлар едәуір болып табылады.

Сұраныс пен арнаны ұсынудың әртүрлі мехнаизмдері (өткізу қабілеті бойынша): Таратудың кепілді жылдамдығы;

·    барынша мүмкін;

·    екі әдістің кез келген үйлесімі.

13-нұсқа

 

DVB-RCS қазір қандай жағдайда? Бұл стандарт екі жыл бұрын жарияланған, бірақ сол кезден бері оның негізінде бірде бір коммерциялық желі құрылған жоқ. Қазір бағасы $3500-4500  тұратын пайдаланушы терминалдары бар, терминалдың бағасын 1000 евроға дейін төмендету үшін белсенді жұмыстар жүргізілуде. Бірақ Розичнер мырзаның айтуынша, бұл әзір болмайтын нәрсе. Ол сонымен бірге терминалдардың  үйлесімділік мүмкіндігін де төмен бағалайды.  Бірақ жақында стандарттау тобы үнемді  DVB-RCS профилін құру бойынша жұмыстарды бастады. Ол аппаратура жасаушылардың сұранысынан басталды.

DVB-RCS-тің экономикалық профилін анықтайтын негізгі сипаттамалар:

·  аппаратураның бағасын төмендету үшін техникалық талаптардың қатарын жеңілдету;

·  кері арна бойынша тарату жылдамдығын төмендету;

·  көптеген желілік:  жергілікті есептеу желісінің, маршрутизацияның, желілік адрестерді таратудың функцияларын шығарып тастау;

·  транзакцияға бағытталған трафик талаптарымен көбірек сәйкес келу;

·  розичнердің пікірінше, DVB-RCS неге толыққанды жұмыс істейтін стандарт бола алмайды?

·  стандарттауға қарамастан терминалдардың үйлесімділігіне қол жеткізу қиын.

·  тым көп мәселе жүйеге және жүзеге асырылуға байланысты, сондықтан  стандартта анықталмаған.

·  стандарттау тобы өз жұмысында белгілі қосымшалар мен белгілі пайдаланушыларға бағытталмайды.

·  “Жалпы көрініске” мән бермейді: жерсеріктік сегментті пайдалану тиімділігі, жабдық орнату, қызметті баршаға көрсету сияқты мәселелер жасалымның критерийі болып табылмайды. Алайда компания стандартты сынаудан басқа ештемемен айналыспайды деген әсер қалдырмау үшін Gilat-тың  DVB-RCS саласындағы жұмысы ұсынылды:

·    Gilat DVB-RCS стандарты комиссиясының мүшесі болып табылады.

·    Satlynx – мақсаты Европада VSAT қызметін көрсету болып табылатын біріккен  SES Astra және Gilat кәсіпорны.

·    Gilat  жетілдірілген өндірістік стандарттарды жасауда Alcatel-Space-пен тығыз ынтымақтастықта болып келеді.

·    DVB-RCS-тің  DVB-S кері арнасы, қорларды резервирлеуге негізделген турбокодалау және қатынау сияқты негізгі сипаттамалары не  жүзеге асырылған не болмаса Gilat компаниясының өнімдерінде іске асырылу көзделіп отыр.

 

 

 

         14-нұсқа

 

Жобада желі құрудың техникалық та, эконмикалық та аспектілері қарастырылған. Аймақтың әртүрлі телекоммуникациялық қызметтерге мұқтаждығы, компаниялар мен мекемелердің өзара әрекеттесуі, сонымен бірге “Горизонт-45” (1450 в.д.) “Экспресс-АМ” (1400 в.д.) жерсеріктерінің алты діңінде ТВ бағдарламаларының пакеттерін қалыптастыру қарастырылған.

         Тек DVB-S стандарты бойынша QPSK-модуляциясы ғана емес, 8PSK және 16 стандарттары мен турбокодалары да қолданылып, транспондерлердің энергетикалық параметрлері мен өткізу қабілеттілігі де есептелген. Диаметрі 2,4 м. антеннаға алтыншы діңде 90 Мбит/с-тік үлкен цифрлық ағынды қабылдау мүмкіндігі қарастырылған. Жобада әртүрлі жабдықтарда қабылдағыш және таратқыш бөліктерін құру мүмкіндігі қарастырылған. 90 Мбит/с-тік үлкен цифрлық  ағын діңінің сыйымдылығын толтыру үшін теледидар мен радиотаратудан  басқа кері арналарды жердегі желі мен радиотаратудан басқа Интернетті де сол қабылдау станцияларына қатынауға пайдалану ұсынылады.

Жергілікті есептеу желісі салыстырмалы түрде үлкен емес қашықтықтарды қамтитын жүйе болып табылады.

Қазіргі кезде әлемде жергілікті есептеу желілерінің он мыңдай түрі бар (1978 жылы олардың саны беске тең болды) және оларды қарастыру үшін классификация жүйесінің болуы өте маңызды. ЖЕЖ классификациясы әлі жоқ, бірақ оның бірнеше жіктелу көрсеткіштерін бөлуге болады.

Оларға мәні, түрі, басқаруды ұйымдастыру, деректерді таратуды ұйымдастыру, топологиялық көрсеткіштер, физикалық тарату ортасы және т.б. жіктелулерді жатқызуға болады.

Желінің конфигурациясы бойынша бір рангты желілер, ресурстарды бөлетін желілер және клиент-сервер желі болып бөлінеді.

Бір рангты желі.  Бұл желіде әрбір жұмыс станциясы онда бар ресурстардың бәрін, бірнешеуін (немесе ешқайсысын)  басқа желілердің жұмыс станцияларымен бөле алады.

Ресурстарды бөлетін желі. Бұл желіде бір немесе бірнеше орталық серверлер файлдарды таратады және қабылдайды, сонымен қатар, оларда жұмыс станциялары пайдаланатын ресурстар бар. Жұмыс станциялары бір-бірінің ресурстарын пайдалана алмайды және барлық есептеулерді өздері шығарады.

 

15-нұсқа

 

 Желіні құрудың бірнеше топологиясы бар. Бірақ біз олардың «Жұлдыз» деген түріне тоқталдық, оның сипаттамасы төменде келтірілген. 

«Жұлдыз» топологиясы – әрбір компьютер желіге жеке қосылу кабелі көмегімен қосылатын қосылу сұлбасы.

Кабелдің бір ұшы желілік адаптердің ұясымен, ал басқасы "концентратор" деп аталатын  орталық құрылғыға қосылады. «Жұлдыз» топологиясы  бойынша сұлба 2.3 суретте көрсетілген.

 


3.16 Сурет – «Жұлдыз» топологиясының сұлбасы

«Жұлдыз» топологиясы  негізінде, оны кеңейте отырып, топологияның басқа түрлерін құруға болады. Мысалы, желідегі бар концентраторға арнайы порттар саны бар концентраторды қосуға болады және сол арқылы желіге жаңа тұтынушыларды қосуға болады. Ол үшін кабелдің бір ұшын жаңа концентратордың бір портына, ал екіншісін бұрыннан орнатылған концентратордың бос портына қосу керек.

 

Артықшылықтары

Кемшіліктері

Жаңа жұмыс станцияларын қосу ешқандай қиыншылықтарды тудырмайды.

Желінің мониторингі және орталықтанған басқару мүмкіншілігі.

Орталықтанған басқару мүмкіншілігін пайдалану кезінде қосылудың локализация ақаулары барынша  қарапайымдалады.

Жақсы кеңейтілу және жаңарту мүмкіншілігі.

Концентратордың жұмыстан шығуы желіге қосылған барлық жұмыс станцияларының одан бөлініп кетуіне әкеледі.

Кабелдің көп мөлшерде қажет болуына байланысты іске асыру бағасы  жоғары.

3.1 Кесте – Желілерді құру топологиялары

 

Желілерді құру топологияларына, олардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне байланысты жоғарыда келтірілген барлық ақпараттар бойынша және құрылатын желінің сипаттамаларымен сәйкесінше "жұлдыз-шина" топологиясын таңдаймыз. Құрылатын желіде 90 компьютер және 1 файл серверді қолдану жоспарланады.

 

 

 

 

16-нұсқа

 

 Ол желілік трафиктің жеделдігіне, максималды қашықтыққа, кабелдің сипаттамаларына талаптарына, іске қосу бағасына тәуелді. Кабелдік жүйе оны пайдалану шарттарына сәйкес келуі керек. Кабелдің өткізу мүмкіншілігіне және бағасына әсер ететін факторларға: монтаждың қарапайымдылығы, экрандау, қиылысу бөгеуілдері, кабелдің бағасы, тарату жылдамдығы, сигналдың өшуі, кабелді орнату үшін қажетті қондырғылар бағасы жатады. Әртүрлі кабелдің салыстырмалы сипаттамалары 2.3 кестеде көрсетілген.

Әртүрлі кабелдің салыстырмалы сипаттамаларына талдау жасап, желі үшін кабелді жүйе ретінде компьютерлердің физикалық орналасуын  кабельдің "өрілген жұп"  10 Base-T  Level 5 түрін таңдаймыз. Кабелдің бұл түрі арзан болғандықтан, 10 Мбит/с жететін жылдамдықпен мәліметті тарата алады, оңай түрде өсіріледі, монтаж кезінде ешқандай қиыншылықты тудырмайды, сегмент ұзындығы 100 метрден аспайды.

Анықталуы бойынша, өрілген жұп – бұл бір-бірімен өрілген оқшауланған екі сым. Осының арқасында кабелдегі кедергілердің бірнеше түрінің алдын алады. Көбінесе Ethernet  10 Base-T үшін екі өрілген жұбы бар кабел пайдаланады – біреуі тарату және екіншісі қабылдау үшін (AWG 24). Тура сондай мақсаттармен жиі қарапайым телефон кабелін пайдаланады.

 

3.2 Кесте – Кабельдің құрылымы

Сипаттамалары

 

Жіңішке коаксиалды кабель

 (10 Base 2)

Жуан коаксиалды кабель

(10 Base 5)

Өрілген жұп

(10 Base T)

Оптотал

шықты

Бағасы

Жоғары емес

Орташа

Жоғары емес

Жоғары

Кабелдің тиімді ұзындығы

 

185 м

 

500 м

 

100 м

 

2 км

 

Тарату жылдамдығы

 

10 Мбит/с

 

10 Мбит/с

4Мбит/с -

100 Мбит/с

 

100 Мбит/с

- 1Гбит/с

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЖЕЖ кабелдік құрылымының пассивті бөлігіне: кабель, қабырғалы розеткалар  RJ-45, RJ-45/5L  разъемдары бар патч-кордтар кіреді. Концентраторларды бір-бірімен қосу үшін коаксиалды кабель қолданылады.

Концентраторды таңдау. Жоғарыда айтылғандай, концентраторлар активті және пассивті болады. Сонымен қатар олардың басқарылатын және басқарылмайтын түрлері бар. Басқарылмайтын концентраторлар өзінің сипаттамаларын күрделі емес манипуляция (аппаратты түрде немесе бағдарламалық қамтамасыз ету көмегімен) жолымен өзгертуге рұқсат бермейді. Олардың өзгерілмейтін, тұрақты сипаттамалары бар. Басқарылатын концентраторлар өзінің сипаттамаларын өзінің комплектідегі арнайы бағдарламалық қамтамасыз ету көмегімен өзгертуді рұқсат етеді. Олардың негізгі кемшілігі бағасының жоғарылығы. Оларды жоғары талапты арнайы желілерде қолдану дұрыс.

 

17-нұсқа

 

 Анықтамасы бойынша сервер - бұл ЖЕЖ-де, мысалы, орталық басқарушы немесе деректер концентраторының  рөлін атқаратын қандай да бір қызмет етуші құрылғы. Жалпы айтқанда, сервер дегеніміз жалпы қатынаудың желілік ресурстарын басқару үшін қызмет ететін бағдарламалық және аппараттық құрылғылар комбинациясы.

ЖЕЖ-де файл-сервер ретінде дисктік кеңістік, принтерлер, желіаралық интерфейс сияқты желілік жалпы ресурстарға жалпы қатынауды қамтамасыз ететін және бұл желіге кіретін барлық компьютерлердің коммуникациялық байланысы үшін жауап беретін "бөлінген" компьютер болып табылады.

Басқа компьютерлер жұмыс станциялары деп аталады. Жұмыс станцияларының файл-сервердің дискілеріне және бірге пайдаланатын принтерге қатынауы бар.

Біздің желіде файл-сервер функцияларын, басқа тұтынушылардың сұраныстарын орталықтанған түрде өңдеу, ақпаратты сақтау функцияларын атқаратын және ақпаратты маршрутизациялау, тасымалдау, желіні администрациялау, желілік ресурстарды орталықтанған түрде басқару мен қатынауды басқаруды қамтамасыз ететін бір бөлінген сервер орнату керек.

 Сервердің аппараттық қамтамасыз етуін таңдау. Сервердің басқа компьютерлерден айырмашылығын білдіретін екі параметрін бөлуге болады. Біріншіден, жоғары өнімділігі (басқа қондырғылармен тиімді айырбастауға да байланысты), қуатты дискілік жүй еасты (әсіресе SCSI интерфейсімен), ал екіншіден, жоғары сенімділік (сервер өшірілмеі тәулік бойы жұмыс істейді). Сервер үшін оның өнімділігін транзакциямен бағалайды. Жалпы айтқанда, транзакция дегеніміз келесі үш іс-әрекеттердің жиыны: мәліметтерді оқу, өңдеу және жазу. Файл-серверге байланысты транзакция дегеніміз жұмыс станциясы серверде сақталынатын файлды модификациялау кезінде серверде жазу процесінің өзгеруі.

Жүйені кеңейту мүмкіншілігі және оны жаңартудың қарапайымдылығы маңызды рөл атқарады, өйткені ол қажетті өнімділікті қазіргі мезетте ғана емес, сонымен қатар, болашақта да қамтамасыз ете алады.

Кез-келген сервердің негізгі параметрі - бұл оның сапалы және үзіліссіз қорегі. Осыған байланысты серверде бірнеше қорек блоктарының бар болуын тексеру керек. Көбінесе бұл екі блок қатар жұмыс істейді, яғни бір блок жұмыс істемей қалса, сервер екінші блоктан қорек ала алады. Сонымен қатар, оларды «ыстық» күйде ауыстыру мүмкіншілігі болу қажет. Және үзіліссіз қоректену керек. Оның бар болуы электрожеліде кернеудің жоғалуы кезінде операциялық жүйенің жұмысын дұрыс аяқтау және серверді өшіруді қамтамасыз етеді.

Егер серверді екі физикалық түрде қосылмаған желілерге қосу жоспарланса, екінші платаның орнату мүмкіншілігінің бар болуына көз жеткізу қажет.

Серверлердің жоғары сенімділігіне корпуста керекті жылу алмасуды қамтамасыз ету, маңызды компоненттердің температурасын бақылау, басқа параметрлерін бақылау сияқты жұмыстар кешенді іске асыру жолымен және жүйеастыларын толық немесе бөліктеп дубликациялау арқылы жетеді.

 

18-нұсқа

 

 ЖЕЖ-дің серверлері үшін желілік бағдарламалар өнімдерін негізгі өндірушілері ретінде  Novell және Microsoft фирмалары болып табылады. Novell фирмасының негізгі желілік операционды жүйелерде 2.X, 3.X, 4.X, 5.X версиялы NetWare 1.X фирмасының өнімдері бар.

Қазіргі уақытта Novell фирмасы NetWare 5.X версиясын шығарды. Онда Windows жұмыс істейтін жұмыс станцияларымен сәйкестік жақсарды, және серверді администрациялау жұмыс станцияларын Windows ОЖ басқарумен ғана мүмкін. Барлық бұрынғы жүйелерде ол ОС  Ms-Dos атқарылды.           

1995 жылы Microsoft фирмасы серверлік плата ретінде Windows NT операциялық жүйе құрды. Windows NT бірегей және қуатты операциялық жүйе болып келеді. Оны құру кезінде келесі мақсаттар қойылды: сенімділік, өнімділік, масштабтау, сәйкес келу және қауіпсіздік.

Windows NT ығыстырушы көптапсырмалылық әдісін пайдаланады, ол жүйенің жұмыс кезінде процессор ресурстарын қажетті таратуға кепілдік береді. Сонымен қатар, ол қосымша дұрыс жұмыс істемеген кезде процессорды қосымшамен жаулап алудың алдын алады. Осының арқасында Windows NT басқа жүйе жұмыс істемей қалғанда да жұмыс істей алады.

Қазіргі кезде Microsoft фирмасы ОС  Windows 2000 шығарды. Бұл версияға бірнеше жаңа жақсартулар енгізілді, оның ішінде: FAT32 файлдық жүйені қолдау, ескі FAT16 деген файлды жүйесімен салыстырғанда үлкен сыйымдылықты қатты дискілерді пайдалану және оларды жоғалулардың аз санымен пайдалану мүмкіншілігі бар. Сонымен қатар жүйеге  Plug-and-Play технологиясы енгізілді, ол жаңа аппаратты компоненттердің орнату процесін қарапайымдата алады. Windows NT операциялы жүйесінде  бұл мүмкіншіліктер болмаған.

Желілік хаттаманы таңдау. Хаттама – ережелер мен процедуралар жинағы, ол байланыс орнатылуының тәртібін реттейді. Мәліметтер алмасуға қатысқан барлық компьютерлер бір ғана хаттамамен жұмыс жасауы қажет, себебі тарату аяқталған кезде барлық ақпараттар бастапқы қалпына қайтадан келуі қажет.

Желілік хаттамалар адрестелумен, маршрутталумен, қатені тексерумен және дестенің қайта таратылуына сұраныстармен басқарылады (егер тарату процесінде қателер пайда болған жағдайда). Олардың ішінен келесілері белгілі:

IP (Internet Protocol) - ТCP/IP – деректерді таратуға арналған хаттама. Әлемдік желінің жұмысына арналған (Internet–ке қатынау). Гетерогенді (бір қалыпты емес) ортада байланысты қамтамасыз ететін өндірістік стандартты хаттамалар терімі әртүрлі типті компьютерлер арасында сәйкестікті қамтамасыз етеді. Сәйкестік – берілген хаттаманың ең негізгі артықшылығы болып табылады, сондықтан көптеген ЖЕЖ–де осы хаттама қолданылады. Бұдан бөлек, ТСР/ІР кәсіпорын масштабы желілері үшін маршрутталушы хаттама болып саналады. ТСР/ІР маршрутталуды қолдайтын болғандықтан, оны желіаралық хаттама ретінде қолданады.

 

19-нұсқа

 

 Қорғаныс нысанын желіде айналатын ақпарат қорғанысы тұрғысынан қарастыра отырып, жалпы жағдайда автономды ЖЕЖ–ні элементтері автоматизация құралдарының кіші комплексі – әртүрлі сыртқы құрылғылар терімі бар персоналды компьютерлері бар желі ретінде, ал байланыс арналары – кабелді магистралдар болып табылатын желі ретінде қарастыруға болады.

ЖЕЖ–де ақпараттарға рұқсатсыз қатынаудың мүмкін арналары үлкен есептеуіш желілеріндегідей сияқты болады. Орналастыру аумағының кіші екенін ескере отырып, ЖЕЖ–нің бір айырмашылығы ЖЕЖ байланыс арналарын күзетілетін аумаққа орналастыру мүмкіндігі болып табылады, ол потенциалды бұзушылар санын азайтады.

Windows 2000 операциялық жүйесінде қорғаныс құралдары бар, олар әр тұтынушыға пароль немесе ат (логин) тағайындайды, яғни сервер ресурстарына қатынауды орнату үшін тұтынушылар өздерінің жұмыс станцияларына қосылған кезде өз логиндерін және парольдерін енгізу қажет. Одан басқа, Windows 2000 операциялық жүйесінде қатты дискте әр директорияға қатынау құқығын анықтау мүмкіндігі бар, (тек оқу, оқу және жазу), осы құқықтарды әр тұтынушыға әртүрлі тағайындауға болады, яғни бірнеше тұтынушылар бір директорияға қатынау мүмкіндігін ала алады, бірақ олардың ішінен біреулері оқу мүмкіндігін ғана, ал кейбірлері тек оқу және жазу мүмкіндігін алады. Логин және парольді енгізбесе немесе оларды қате теріп қойса, онда тұтынушы сервер ресурстарына қатынау мүмкіндігін алмайды. Желінің кеңеюі. Сыртқы арналар арқылы таратылатын трафик түрі және оның көлемін анықтау. Бас ұйыммен байланыс орнату үшін жергілікті желіден әлемдік желіге (Internet) шығу қажет. Әлемдік желімен байланыс орнату аз уақытты сеанстармен жүргізіледі, себебі жоспарланған трафик кернеулі емес. Трафик типі – электронды пошта, үлкен емес файлдарды тарату және қабылдау.

Байланыс арнасының типін таңдау. Модемді байланысты және Internet–ке қатынауды ұйымдастыру үшін қарапайым коммутацияланған телефон жолын таңдаймыз. 1- қабаттағы №1 бөлмеде бір компьютерге модем орнатамыз және Windows стандартты құрылғыларында коммутацияланатын байланыс («желіге қашықтан қатынау» бағдарламасы) бойынша Internet–ке қатынауды ұйымдастырамыз. Сонымен қатар, басқа жұмыс станцияларынан Internet–ке қатынауды ұйымдастыруға болады, олар Windows Millenium Edition ОЖ құрылған құралдар көмегімен және модем орнатылған басты компьютер арқылы іске асырылады.

 

20-нұсқа 

ЭВМ құрылысы, санауыштардан, регистрлерден, микропроцесорлардан тұрады. Түптеп келгенде, олар тіпті логикалық схемалардан да тұруы мүмкін. Бірақ бұл элементтер санының көптігі соншалық (кішігірім ЭВМ-нің өзінде 20-30 мыңға жуық), олардың бір- бірімен қатысын, байланысын көзбен көру түгіл жеткізіп айтудың өзі қиын.

Жалпы алғанда ЭВМ құрылысын адам құрылымына ұқсастыруға болады. Әсіресе басқару жүйелерінің жеке билігіне ие болып отырған микропроцессорлар, микроЭВМ-дер ұқсастығын қарасақ, олардың тіпті адам миының қызметтерін атқару дәрежесіне жете бастағанын байқаймыз. Адамның бес сезім мүшелерінің (көз, құлақ, тері, мұрын, тіл) қызметін техниканың «сезім мүшелері»- датчиктер атқарса, адам миының функциялары микропроцессорға, кеңінен алғанда микроЭВМ-дерге жүктеліп отыр. Әрине, микропроцессорлар адам миының қызметін толық атқара алады деу артықтау болар, дегенмен оның кейбір артықшылығын да мойындауға тура келеді. Мәселен сіз секундына мыңдаған, тіпті миллиондаған  есеп амалдарын орындап үлгере аласыз ба? Әрине жоқ. Міне осы жағдайда орасан зор шапшаңдықпен жұмыс істейтін триггерлер мен санауыштардан, мультивибраторлар мен регистрлерден тұратын микропроцессорлар, жалпы айтқанда, ЭВМ көмекке келді.

Микропроцессорға қосымша мәліметтер дайындап, оларды бейнелеу  (мысалға дисплей арқылы), әрекет ету (электромагниттік тетіктер мен электродвигательдер арқлыы) және кіріс-шығыс құрылғыларын қосатын болсақ, толық жабдықталған электрондық жүйені, оның ішінде- микроЭВМ құрылғысын аламыз.

Сөйтіп ЭВМ құрылысы түптеп келгенде, мәліметтер қабылдау мен өңдеу және сұрыптау негізінде белгілі бір нәтижеге жеткізіп, шешім қабылдататын жүйе болып шықты.

ЭВМ құрылысы, негізінен төрт бөліктен тұрады деуге болады. Олар: арифметикалық- логикалық құрылғы, басқару, еске сақтау және кіріс-шығыс құрылғылыры. 

Мазмұны

 

   №1 СӨЖ бойынша тапсырмалар          1-нұсқа Электроника                        3

   2-нұсқа Электроника тарихынан                                                           3

   3-нұсқа Тәжірибе                                                                                         4     

   4-нұсқа Ломоносов тәжірибесі                                                            4

   5-нұсқа Винклердің болжамы                                                                         5                        

   6-нұсқа Гальвани тәжірибесі                                                                      5                

   7-нұсқа Электр тогы                                                                                    6

   8-нұсқа Телефонның пайда болуы                                                             7

   9-нұсқа Майкл Фарадей                                                                              8

  10-нұсқа Г. Кавендиш ашқан жаңалық                                                      8

  11-нұсқа Дж. Максвелл мен Г.Р. Герцтің еңбектері                                 9

  12-нұсқа Жиілік                                                                                            10

  13-нұсқа Электромагниттік толқындар                                                     10

  14-нұсқа Электровакумм                                                                             11

  15-нұсқа Жартылай өткізгіштер                                                                 11

  16-нұсқа Транзистор                                                                                    12

  17-нұсқа Жартылай өткізгіштердің элетр тогын өткізу қасиеті              13

  18-нұсқа Бор постулаттары                                                                        14

  19-нұсқа  Интегралдық схемалар                                                            14

  20-нұсқа Сәуле шығарғыштар                                                                 15

 

   №2 СӨЖ бойынша тапсырмалар        1-нұсқа                                      17

   2-нұсқа                                                                                                           18

   3-нұсқа                                                                                                           19

   4-нұсқа                                                                                                           20

   5-нұсқа                                                                                                           21

   6-нұсқа                                                                                                    22                                               

   7-нұсқа                                                                                                    23

   8-нұсқа                                                                                                    24

   9-нұсқа                                                                                                            25

  10-нұсқа                                                                                                           26

  11-нұсқа                                                                                                           27

  12-нұсқа                                                                                                           28

  13-нұсқа                                                                                                           28

  14-нұсқа                                                                                                           29

  15-нұсқа                                                                                                          30

  16-нұсқа                                                                                                          31  

  17-нұсқа                                                                                                          32

  18-нұсқа                                                                                                          33

  19-нұсқа                                                                                                          34

  20-нұсқа                                                                                                          35

 

 

  №3 СӨЖ бойынша тапсырмалар        1-нұсқа                                      37

  2-нұсқа                                                                                                      38

  3-нұсқа                                                                                                      39

  4-нұсқа                                                                                                      40

  5-нұсқа                                                                                                      41

  6-нұсқа                                                                                                      42

  7-нұсқа                                                                                                      43

  8-нұсқа                                                                                                      44

  9-нұсқа                                                                                                      45

  10-нұсқа                                                                                                    46

  11-нұсқа                                                                                                    48

  12-нұсқа                                                                                                    49

  13-нұсқа                                                                                                    50

  14-нұсқа                                                                                                    51     

  15-нұсқа                                                                                                    51   

  16-нұсқа                                                                                                    53

  17-нұсқа                                                                                                    54

  18-нұсқа                                                                                                    55

  19-нұсқа                                                                                                    56

  20-нұсқа                                                                                                    57

 

Әдебиеттер тізімі 

1.     Ә. Беріков Электроника және ЭВМ. –Алматы: Қазақстан 1988.

2.     Ә. Берікұлы  (Техникалық электроника.-Алматы:Білім,1995.)

3.     Компьютерлер әлемі  журналы. Алматы “Ізет фирмасы”- 2001

4.     Интернет  и Я  журналы.   Алматы 2008

5.     Компьютерлер әлемі  журналы. Алматы 2002

6.     Информационные технологии  журнал. Алматы 2008