ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖЄНЕ ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

Алматы энергетика жєне байланыс институты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      Ќ.Ш.М±хамеджан

 

 

 

 

ФИЛОСОФИЯ

(ХХ ѓасыр философиясы)

Оќу ќ±ралы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2005

УОТ   1 (100) (091) (075.8)

 

Философия: (ХХ ѓасыр философиясы)

 

Оќу ќ±ралы / Ќ.Ш.М±хамеджан

АЭжБИ. Алматы, 2005. – 88 б.

 

 

 

 

          Кітап “ХХ ѓасыр философиясы” деп аталатын таќырыпќа арналѓан. Кітапта, ХХ ѓасырда батыста пайда болѓан жєне єлемдік философияда жања ‰рдістер ќалыптастырѓан негізгі философиялыќ аѓымдардыњ идеялыќ ерекшеліктеріне, таным тєсілдеріне талдау жасалынѓан. Сонымен бірге, ќазіргі заманѓы рухани мєдениеттіњ дамуына µзіндік ыќпалын тигізіп, ‰лестерін ќосќан жекелеген авторлардыњ ењбектері мен концепциялары ќысќаша баяндалѓан. Оќу ќ±ралы жоѓарѓы оќу орындарыныњ студенттеріне жєне оќытушыларына арналѓан.

 

 

 

 

ПІКІР ЖАЗУШЫЛАР: Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі, Философия жєне саясаттану институтыныњ ќазаќ философиясы жєне эстетикасы бµлімініњ мењгерушісі, философия ѓылымдарыныњ докторы  Н±рм±ратов С.Е.

          АЭжБИ єлеуметтік пєндер кафедрасыныњ оќытушысы, филос. ѓыл. канд. доценті Шаракпаева Г.Д. 

 

 

 

 

 

 

          Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі 2005 жылѓы баспа жоспары бойынша басылады.

 

 

 

I S B N  99 65-708-24-Х

 

 

                                       Алматы энергетика жєне байланыс институты, 2005ж.

 


     Кіріспе

 

          ХХ ѓасырдыњ философиялыќ д‰ниетанымы µзініњ кµпт‰рлілігімен жєне аясыныњ кењдігімен тањ ќалдырады. Б±л ойымыздыњ батыс философиясына да, шыѓыс философиясына да бірдей ќатысы бар. Олай болатын себебі, ќазіргі заманѓы єлемдік философиялыќ кµзќарас шењберінде, ѓылым мен коммуникация ќ±ралдарыныњ жетістіктері нєтижесінде, батыс мєдениеті мен шыѓыс мєдениеті арасында ќарама-ќарсылыќтан ‰йлесімділікке ауысу ‰рдісі айќыныраќ байќалады.

          Ќазіргі заманныњ кµптеген ойшылдары, батысеуропа µркениетін – рационализм µркениеті деп санайтыны бєрімізге белгілі. Ал, батысеуропа ќоѓамыныњ дамуындаѓы техногендік рационалдылыќтыњ ‰стемдігін болашаѓы жоќ, адамзатты ‰лкен даѓдарысќа ±шырататын баѓыт деп сынѓа алады. Оѓан айтылѓан уєждер жеткілікті де, атап айтсаќ, этикалыќ жєне адамгершілік ќ±ндылыќтарыныњ техникалыќ µркениеттен ќалып ќоюына алып келген, м±ндай рационализм міндетті т‰рде ќоѓамдаѓы дегуманизациялыќ ќатынастардыњ, табиѓат пен ќоѓам арасындаѓы антагонизмніњ µршуіне алып келеді.

          Шыѓыс пен Батыс мєдениетініњ, ќоѓам дамуына кµзќарасындаѓы айырмашылыќ та сонда, батысеуропалыќ классикалыќ рационалдыќ технократияѓа бой ±рса, шыѓыстыќ ой-таным – рухани ќ±ндылыќтар ж‰йесінде дамыды; батыстыќ ќоѓам адам ќ±ќына мєн берсе, шыѓыстыќ – парыз бен ќарызѓа артыќшылыќ берді; батыстыќ экономика материалдыќ µндірісі дамыѓан капитализмді маќсат етсе, шыѓыста – дєст‰рге негізделген єлеуметтік тењдікті орнатуѓа ±мтылды. Егер Платонныњ пікірінше ќоѓамдаѓы тєртіпті саќтау ‰шін к‰шті билік ќажет деп саналса, Конфуцийдіњ, Абайдыњ ойынша тєртіпті, ‰йлесімділікті ќалыптастыратын білім жєне парасаттылыќ. Адамдардыњ ар-±яты, зањ алдындаѓы ќорќыныштан к‰штірек, сондыќтан µмір с‰рудіњ ємбебап зањдылыќтары гуманизм жєне этика. Адам ќ±ќы билік институттары арќылы сырттан аныќталады, жарияланады, ќорѓалады, ал ќарыз бен парыз рухани д‰ниеге арќа с‰йейді, сол себептен де берік жєне ыќпалды. Адамзат тарихы, адам ќ±ќын, оныњ міндеттерін ескермей саќтауѓа болмайтынын дєлелдеп берген сияќты. Сондыќтан да болар ќазіргі заманныњ жаћандыќ тауќыметтері адамзат д‰ниетанымын, мєдени жетістіктерін синтездеуді, іс-єрекет пен ойды, ќажеттілік пен бостандыќты, сенім мен зердені ‰йлестіруді талап етіп отыр.

          Осы т±рѓыдан алѓанда, ХХ ѓасырдаѓы жањадан ќалыптасќан философиялыќ аѓымдар єрт‰рлі мазм±нда дамып, µзіндік д‰ниетаным тєсілін ±сынѓанымен, оларды біріктіретін ортаќ маќсат айќын кµрініс береді. Ол – адамзат ќоѓамыныњ дамуыныњ болашаѓына деген алањдаушылыќ, адам жєне єлем араќатынасын т‰йсіну, адам болмысыныњ мєнін ашу, ењ бастысы –абсолюттік аќиќатты тануѓа деген ±мтылыс. Ќазіргі заманѓы философиялыќ кµзќарастарѓа тєн таѓы бір ±ќсастыќ, олардыњ руханилыќќа бет б±рып, гуманистік сипат алуы. Б±л жерде діни сенім мен аќыл-тєжірибеніњ м‰мкіндіктеріне негізделген, екеуін бір-біріне ќарсы ќоймай, керісінше ±штастыруѓа тырысќан философиялыќ  д‰ниетанымныњ єлемдік мєдениетте басымдылыќќа ие болып келе жатќанын атап µткен орынды. М±ндай ‰рдісті ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философиялыќ аѓымдардыњ ілімдері мен ж‰йелерінен кµптеп кездестіреміз.

          Ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философияныњ тамыры негізінен тµрт бастаудан нєр алѓан. Біріншіден, Антика заманыныњ классикалыќ философиясы, ењ алдымен платондыќ жєне аристотелдік теория мен методология. Екіншіден, ХХ ѓасырдаѓы батыс философиясы XVII ѓасырдан бастау алатын Жања дєуірдіњ эмпирикалыќ жєне рационалистік принциптеріне де негізделеді. ‡шіншіден, батыс философиясында ХІХ ѓасырда ірге тасы ќаланѓан иррационалистік ‰рдістер (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше т.б.), позитивистік концепциялар (О.Конт, Дж. Милль, Г.Спенсер, махизм) кењінен ќолдау тауып, жања аѓымдар кµбейді. Тµртіншіден, ХХ ѓасырдаѓы батыс философиясы, µткен ж‰з жылдыќтыњ тікелей бейнесі, бір жаѓынан тез жєне к‰рделі ѓылыми дамудыњ нєтижесі болса, екінші жаѓынан еуропалыќ µркениеттіњ терењ єлеуметтік-рухани даѓдарысќа ±шырауыныњ салдары.

          Батысеуропалыќ философияныњ ќазіргі заманѓы даму ‰рдістеріне сипаттама беру ‰шін, ондаѓы єрт‰рлі мектептер мен аѓымдардыњ ілімі мен негізгі идеяларына наќтылы тоќталѓан жµн. Сонда ѓана біз єрт‰рлі пікірлер мен т±жырымдамаларды µзара салыстыра отырып, олардыњ µзіндік ерекшеліктерін, мєні мен мазм±нын т‰йсінеміз. Аќыр соњында µз тєжірибеміз бен білімімізді, сеніміміз бен зердемізді пайдалана отырып, басты м‰ддеміз – аќиќатќа деген кµзќарасымыз бен сенімімізді бекітеміз. Философияныњ да негізгі міндеті сол, рухани д‰ниеніњ µзегі – сенім мен аќылды баѓыттау, µзара ‰йлестіру, адамѓа адам мен єлемніњ, µмірдіњ мєн-маѓынасын т‰сіндіру.

          Ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философияѓа тєн жалпы ерекшеліктерге келсек, олар: Еуропалыќ философиялыќ дєст‰рді саќтау жєне елеулі т‰рде жањарту; онтологиялыќ проблемалар шењберініњ тарылып, ал гносеология мен аксиология, єлеуметтану мен адамтану саласындаѓы философиялыќ аѓымдардыњ интернационалдыќ сипат алуы жєне шыѓыс д‰ниетанымына деген бет-б±рыстыњ терењдеуі; діни кµзќарас пен ѓылыми білімніњ арасындаѓы алшаќтыќ азайып, жања философиялыќ аѓымдарда сенім мен аќылдыњ ‰йлесімділікке ±мтылуы. Аталѓан ерекшеліктер, ХХ ѓасыр философиясындаѓы плюралистік ‰рдістердіњ ары ќарай дами т‰суіне ыќпал етті. Єрт‰рлі философиялыќ аѓымдардыњ пайда болуыныњ таѓы бір себебі, єлемдегі саяси-экономикалыќ дамудыњ тез ќарќын алып, ѓылым мен техниканыњ ‰стемдігініњ к‰шеюі, адамзат пен табиѓаттыњ µндіріске тєуелділігініњ артуы.

          Соныњ негізінде, классикалыќ философияда ќалыптасќан идеялыќ дихотомия к‰н тєртібінен т‰сіп, идеализм мен материализм, эмпиризм мен рационализм, теизм мен атеизм сияќты сыњаржаќты, кереѓар кµзќарастар µз мєнінен айрыла бастады. Ол зањды да еді, µйткені адамзат дамуыныњ жаћандыќ тауќыметтерін, єсіресе рухани µмірдіњ терењ даѓдарысын аталѓан ескі кµзќарастар т±рѓысынан шешіп, тыѓырыќтан шыѓу м‰мкін емес еді.

          Осы ќиындыќтарды жењудіњ айѓаѓындай, жањадан пайда болѓан философиялыќ аѓымдар т‰бегейлі жања кµзќарас формаларын, таным ќ±ралдарын жєне зерттеу тєсілдерін ±сынды. Осындай талпынысты, ѓылыми зерттеулер ж‰ргізудегі пєнаралыќ баѓыт – синергетикадан кµруге болады. ХХ ѓасырдыњ 70-ші жылдары пайда болѓан б±л ілім, µз маќсаты етіп, к‰рделілігі єрт‰рлі ж‰йелердіњ µзін-µзі ±йымдастыру процесіне тєн жалпы зањдылыќтар мен шарттарды танып білуді алѓа ќойды. Синергизм – ашыќ єлем философиясы, ол – негізі классикалыќ жєне классикалыќ емес ѓылымдардыњ механикалыќ парадигмасы болып табылатын, жабыќ ж‰йелер рационализмі мен философиясынан арылуды кµздейді. Синергетика д‰ниеніњ жања бейнесін жасауѓа, оны – кішкентай бµлшектерден т±рады деп ќарамай, керісінше линиялыќ емес процестер жиынтыѓы деп ќабылдауѓа ±мтылды. М±ндай кµзќарас ѓылыми рационализмге, дєст‰рлі философиялыќ танымѓа м‰лде жања т±рѓыдан ќарауѓа алып келді. ХХ ѓасырдаѓы, осындай философияѓа, дінге, ѓылымѓа, жалпы д‰ниеге деген кµзќарастыњ шењберінде ќалыптасќан беделді, кењ тараѓан концепциялар мен пікірлердіњ мєні мен мазм±нына ќысќаша талдау жасауды, автор, µзіне маќсат етіп ќойды. Єрине, оќу ќ±ралыныњ кµлемі ќазіргі заманѓы барлыќ философиялыќ аѓымдар мен олардыњ µкілдерініњ концепциясы мен пікірлеріне жан-жаќты терењірек тоќталуѓа м‰мкіндік бермейді. Сондыќтан негізгі маќсат, еліміздегі гуманитарлыќ емес жоѓары оќу орындары мен факультеттерінде философия пєні бойынша оќытылатын оќу баѓдарламасына сєйкес, студенттерді, ХХ ѓасырдаѓы философиялыќ аѓымдармен ќысќаша таныстыру.  

          Кітап бес тараудан т±рады: 1-ші тарауда классикалыќ философия мен жања философиялыќ аѓымдар арасындаѓы айырмашылыќ пен сабаќтастыќ мєселелері сµз болады; 2-ші тарауда ќазіргі заман философиясындаѓы адам мєселесініњ жања т±рѓыдан ќаралуы, адам жєне єлем, адам жєне ќоѓам ќатынастарындаѓы к‰рделі ќайшылыќтардыњ єрт‰рлі философиялыќ концепцияларда сарапталуы ќаралѓан; 3-ші тарауда, ХХ ѓасырдаѓы рухани мєдениетте, дін мен философияныњ µзара ‰йлесімділігін ќалыптастырѓан жања д‰ниетанымдыќ идеялар жµнінде айтылады; 4-ші тарауда, ХХ ѓасырдыњ кµптеген философиялыќ аѓымдарыныњ білім мен тілге ерекше назар аударуыныњ мєнісі жайында баяндалѓан; 5-ші тарауда єлеуметтік философияныњ басты баѓыттарын жєне философияныњ ќазіргі заманѓы мєдениетке ыќпалын кµрсететін, кењ тараѓан саяси-єлеуметтік, мєдени-с±хбаттыќ теорияларѓа ќысќаша сипаттама берілген. Оќу ќ±ралы жоѓарѓы оќу орындарында философия курсынан сабаќ беретін оќытушылар  жєне аталѓан пєнді оќитын студенттерге арналѓан. 

          

 

 

 

 

     1  Классикалық емес философияныњ қалыптасуы және дамуы

 

    1.1 Классикалық философияны сынаушылар және     қорѓаушылар

 

          ХІХ ѓасырдыњ 40-50-ші жылдары Еуропа мєдениетінде к‰рт бетб±рыс басталѓан кезењ еді, себебі философияда классикалық емес дәст‰рге негізделген д‰ниетанымныњ объективті қажеттілігі айқын байқала бастады. Алѓашқылардыњ бірі болып классикалық философияны жања т±рѓыдан қарауѓа талпыныс жасаѓан ойшылдар  К.Маркс және Ф.Энгельс бастаѓан топ рационалистік кµзқарасты ѓылым  және прогресске сену негізінде дамытпақ болды. Олар классиканыњ философияны ѓылым деп таныѓан идеясын жақтаѓанымен, оны “ѓылымдардыњ ѓылымы” деп атауын теріске шыѓарды. Марксистер философия мен ѓылымдаѓы мањызды ерекшеліктерді мойындаѓанымен, оларды адам және адамзат ‰шін д‰ниені революциялық-тәжірибелік µзгерістерге ±шырату процесінде пайдалануѓа болатын к‰шті рухани қ±рал деп таныѓан жоқ.

          Марксистік философиямен қатар, оѓан тіпті қарама-қарсы баѓыттаѓы дәст‰рлі емес сипаттаѓы кµзқарастар қалыптаса бастады. Олардыњ басты айырмашылыѓы, егер марксистер жања д‰ниетанымды уаѓыздаѓанымен классикалық философиялық дәст‰рді т±тас теріске шыѓармаѓан болса, иррационалистік аѓымдар классиканы т‰бегейлі сынѓа алды. Осы баѓыттардыњ негізін қалаѓан ірі т±лѓалар: даттық философ  С.Кьеркегор (1813-1855) және неміс ойшылдары А.Шопенгауэр (1788-1860), Ф.Ницше (1844-1900), француз философы А.Бергсон (1859-1941) т.б. Классиканы сынѓа алѓан идеялық қозѓалыс, жања философиялық кµзқарастар әсіресе, ХХ ѓасырда айрықша беделге ие болып, қазіргі к‰нге дейін µз ықпалын жоѓалтқан жоқ.

          Классикалық д‰ниетанымды сынѓа алу, терењ рухани даѓдарысқа ±шыраѓан батыс µркениетініњ қ±ндылықтарын т‰бегейлі қайта қарау процесініњ қ±рамдас бµлігіне айналды. Бір кездері ж±ртты д‰рліктірген О.Шпенглердіњ (1880-1936) “Европаныњ қ±лдырауы” (1918) шыѓармасын  “даѓдарыс философиясыныњ”, рухани тоқыраудыњ негізгі баѓыттарыныњ қысқаша айқындалуы деп т‰сінуге болады, осы кµзқарас әрт‰рлі н±сқада қазіргі к‰нге дейін жалѓасын табуда.                 

Антиклассикалыќ философиялыќ ойды шегіне жеткізе айќындауѓа тырысќандардыњ бірі испандыќ философ Хосе Ортега-и-Гассет (1883-1953). Оныњ ойынша европалыќ даѓдарыстыњ астарында б‰кіл классикалыќ ойдыњ даѓдарысы жатыр. Рациовитализм ілімін жасаѓан испан ойшылы, µзініњ ±лттыќ философиясына, Латын Америкасы, Еуропа елдерініњ ой-парасатына ќарќынды ыќпал еткен. ХХ ѓасырдыњ басында туындаѓан авангардизм аѓымыныњ пайымдаушысы бола т±ра, ќарабайыр кµпшілікке кµнбейтін “рухани азшылыќ” (“шыѓармашылыќ элита”) туралы ілімніњ негізін ќалады.

          ХІХ-ХХ ѓасырларда антиклассикалыќ ±станымдар жалѓыз жарым болѓан жоќ. Оларѓа ќарсы бірде ќарќынды, ал бірде єлсіреген классикалыќ философияны ќорѓаушылар мен дамытушылардыњ єрт‰рлі аѓымдары µз идеяларын уаѓыздады. Оныњ себебі жєне ыќпалы философияныњ µзінде болатын, наќтылап айтсаќ философия, философияныњ тарихымен органикалыќ байланыста. Сонымен бірге кейбір философтардыњ б±рынѓы тарихи ќ±ндылыќтарды ќатањ, кей кездері нигилистік сарында сынѓа алуы, екінші бір философтардыњ ол ќ±ндылыќтар мен дєст‰рлерді жанын салып ќорѓауы зањды ќ±былыс, µйткені содан философияныњ µзін саќтап ќалудыњ амалын кµреді жєне даѓдарыс жылдары ой-парасат т±ѓырын іздейді. Міне, ХІХ ѓасыр соњында – ХХ ѓасыр басында, Ф.Ницшеніњ “т‰бірлі нигилизмі” ќалыптасып жатќан кезењде, мєдениет пен µркениет даѓдарысыныњ идеясы белењ ала бастаѓан уаќытта, маќсатымыз классикалыќ м±раларды саќтап ќалу деп ашыќ жариялаѓан жања философиялыќ баѓыттардыњ пайда болуыныњ таѓы бір себебі. “Кантќа ќайта оралайыќ” деген ±ранмен неокантиандыќ аѓым пайда болды. ХІХ ѓасырдыњ 60-шы жылдары пайда болѓан б±л аѓым, кейіннен екі философиялыќ мектептіњ негізін ќалады – марбург мектебі: Г.Коген (1842-1918), Э.Кассирер (1874-1945) жєне фрейбург (баден) мектебі: В.Виндельбанд (1848-1915), Г.Риккерт (1863-1936).

          Шамамен осы жылдары: “Гегельге ќайта оралайыќ” деген ±ранмен неогегеляндыќ аѓым пайда болды. Оныњ кµрнекті µкілдерініњ ќатарына – неміс философтары  Р.Кронер (1884-1974), Г.Лассон (1862-1932), итальяндыќ – Б.Кроче (1866-1952), Дж. Джентиле (1875-1944), аѓылшын философы Ф.Брэдлидіњ (1846-1924) “Абсолютті идеализмін”, американдыќ – Дж. Ройсты (1855-1916) жатќызуѓа болады. ХХ ѓасырдыњ 40-50-ші жылдары француздыќ гегеляншілдер Ж.Валь (1888-1974), А.Кожев (1902-1968), Ж.Ипполит (1907-1968) сияќты ойшылдардыњ кµзќарасы кењінен таралды.

          ХІХ ѓасырдыњ 70-ші жылдары пайда болѓан, артынан неотомизм (Фома Аквинскийдіњ – Томас есімініњ латын тіліндегі жазылуы бойынша) деген атпен дамыѓан ыќпалды діни философиялыќ аѓым да философияныњ классикалыќ т‰бірін ќорѓауѓа ±мтылды. Б±л аѓым ќазіргі заманда µз жалѓасын тауып дамуда, католик шіркеуініњ жан-жаќты ќолдауына ие болуда. ХХ ѓасырдаѓы ењ белгілі деген неотомистердіњ ќатарына Ж.Маритен (1882-1973), Э.Жильсон (1884-1978) т.б. жатќызуѓа болады. Осылардыњ ішінде ‰лкен беделге ие болѓан, неотомистік ойдыњ негізгі ќаѓидаларын ±станѓанымен, философияда µзіндік ерекше баѓыт ќалыптастырѓан, сол ‰шін ресми католик діні басшылары тарапынан сынѓа ±шыраѓан авторларды да атауѓа болады (Г.Марсель, 1889-1973; П.Тейяр де Шарден, 1881-1955; т.б.).

          Содан кейінгі уаќыттарда да идеялыќ дихотомия (шектен тыс ќарама-ќарсы кµзќарастар теке-тіресі) талай рет ушыѓып: т‰бегейлі, тіпті нигилистік сарындаѓы классиканы сынаушылар толќыны к‰шейіп жєне соѓан ќарсы шыќќан консервативтік дєст‰ршіл топтар єрекеті, классикалыќ философиялыќ м±раны саќтаушылар м‰ддесі бір-бірімен ‰зіліссіз соќтыѓысып жатты. Мысалы, ХХ ѓасырдыњ 70-80-ші жылдары Платон мен Аристотелге (жалпы антика философиясына), Фома жєне Августинге (жалпы ортаѓасырѓа), Спиноза, Гоббс, Шеллинг, Ницшеге, шыѓыс м±сылман философиясына, єсіресе, Єл-Фарабиге деген ќызыѓушылыќ ерекше к‰шейе т‰сті. Кµзќарастар ќайшылыѓында негізгі мєселе болып ќазіргі єлемдік танымдаѓы философияныњ орны, табиѓат пен ќоѓам байланысы, адамныњ µмірі мен мєні сияќты с±раќтар єрт‰рлі пікір дамытуда.

          Классикалыќ емес болып ќалыптасќан ХХ ѓасырдаѓы кењ таралѓан философиялыќ концепциялардыњ кейбірі белгілі бір дєрежеде классикалыќ ойдан м‰лде байланысын ‰зген жоќ. ХХ ѓасырдаѓы философиялыќ ойдыњ кµрнекті µкілдері: А.Бергсон, Э.Гуссерль, З.Фрейд, Б.Рассель, Л.Витгенштейн, Д.Дьюй, А.Н.Уайтхед, К.Ясперс, М.Хайдеггер, Ж.П.Сартр, А.Камю, Г.Г.Гадамер, К.Леви-Строс т.б. “классиктер” саналады.

          Сонымен, ХІХ-ХХ ѓасырлар тоѓысында жєне біздіњ заманымыздыњ алѓашќы жартысында классикалыќ философияны жања т±рѓыдан саралау ‰рдісі ерекше екпінмен дамыды. Єлемдік ауќымды тауќыметтердіњ µзектілігі б±л ‰рдісті ќазіргі к‰ндері де т±раќты дамытып, жања дењгейге кµтеруде.

 

 

          1.2 Иррационализм жєне мистика

 

          Адамзаттыњ рухани тєжірибесініњ єрт‰рлі формаларын тануда жєне т‰сіндіруде классикалыќ философия мањызды ‰лесін ќосты, µйткені рухани ќ±ндылыќтардыњ рационалдыќ немесе зерделік формаларын сараптау оныњ негізгі зерттеу объектілерініњ бірі болды. Дегенмен, адам рухы, психикасы “ќ±рамына” рационалдыќ емес ќ±былыстар да кіреді жєне мањызды рµлді атќарады. Мысалы: бейсаналыќ процестер, инстинктер, интуиция, сезім-ерік актілері, махаббат. Єрине, иррационалдылыќтыњ аталѓан формалары рационалдыќ – естік немесе ойлаудан, ±ѓым арќылы пікір білдіруден, есептеу мен логикалыќ процедуралардан алшаќ жатќан жоќ жєне бµлінбейді де. Біраќ адам рухыныњ, психикасыныњ т±тастыѓын ескерсек, соныњ ішінде иррационалдылыќ рационалдылыќтан м‰лде басќаша екендігін ањѓарамыз. Классикалыќ философия да интуиция, сезім, ерік, мінез-ќ±лыќ пен іс-єрекет зањдылыќтарына назарын аударады, біраќ олардаѓы аќылѓа баѓынышты нєрселерді ѓана жоѓары баѓалады, тіпті болмаѓанда саналы формаѓа келетін, зердемен басќарылатындай м‰мкіндік болуын ќажет деп тапты. 

          ХХ ѓасыр философиясы адамзаттыњ рухани тєжірибесініњ т±тастыѓына, терењдігі мен ж±мбаќтыѓына басты назарын шоѓырландыра отырып, ондаѓы иррационалистік элементтерге, оныњ ерекшелігіне айрыќша кµњіл бµледі. Адамзаттыњ рухани д‰ниесін т‰сінуде, рационалдыќ пен иррационалдылыќтыњ мањызын салыстыра баѓалауда таразы басы µзгерді.   ХІХ ѓасырда байќала бастаѓан, классикадан ауытќу, классикалыќ философиядаѓы кейбір идеяларѓа байланысты болды.

          Мысалы, классикалыќ неміс философиясы, Канттыњ ізімен аќылды дєріптей отырып, тєжірибелік аќылдыњ (парасат, ќ±ќыќ, адамныњ мєні мєселелерін зерттеу арќылы) теориялыќ аќылѓа ќараѓандаѓы артыќшылыѓын дєлелдеуге тырысты. К.Маркс бастаѓан топ, практиканы аќиќаттыњ критериі деп алып, оны зерделік – танымдыќ т±рѓыдан ѓана ќарап ќоймай, адамныњ д‰ниені µзгерту м‰мкіндігі деп санады. Философияныњ міндеті єлеуметтік-парасаттылыќ жєне логикалыќ-танымдыќ мєселелерді саралап зерттеу деп жариялады.

          Марксистерден басќа, екінші бір аѓымдар танымдыќ-зерделік процестер мен формалар артыќшылыѓын мойындаудан бас тартып, тарихи-єлеуметтік тєжірибеніњ ќайшылыќты т±тастыѓына, жеке адам µмірі, танымы мен іс-єрекетіне назар аударуды ќаламай, психиканыњ рационалдыќ емес элементтері: ерік, инстинкт, бейсаналыќ т.б. сияќты ќ±былыстарѓа зейін ќойды. Классикалыќ рационализмді  “ќ±дай санасы”, “абсолютті рух”, “материя”, “субстанция” деген сияќты идеалистік немесе материалистік сыњаржаќты, абсолютті аќиќатты аќылмен аныќтауѓа тырысќан идеялары ‰шін орынды сынѓа алды. Ол ойшылдар аќылдан да жоѓары т±рѓан, одан да м‰мкіндігі кењірек рационалдыќ емес “абсолюттерді” пайымдады.

          Алѓашќылардыњ бірі болып иррационалистік философиялыќ кµзќарасты ќалыптастырушылар “µмір философиясыныњ” µкілдері. Олардыњ негізгі идеялыќ бастауыныњ ќатарына неміс философы А.Шопенгауэрдіњ ілімін жатќызуѓа болады. Оныњ 1818 жылѓы негізгі шыѓармасы: “Д‰ние ерік жєне елес хаќында” атты кітабында жања бір д‰ниетанымныњ негізін ќалады десе де болады. Одан кейін жазѓандарын автордыњ µзі соныњ ќосымшалары мен т‰сініктемелері деп санаѓан. Б±л ењбегінде, ойшыл, д‰ниені адамнан, адамныњ  еркі мен елесінен т‰сіндіруге ±мтылып, м‰лде жања философиялыќ ж‰йе ќ±руѓа, сµйтіп, болмыс мєселесін шешуге, оныњ ќ±пия сырын ашуѓа талпынѓан. Оныњ ілімі философиялыќ волюнтаризмге, яѓни д‰ниеніњ мєні кµзсіз ерік дегенге саятын пессимистік кµзќарас болып табылады.

          “Д‰ние дегеніњ меніњ елесім”: єрбір жанды єрі тани білетін тіршілік иесі ‰шін к‰шін жоѓалтпайтын аќиќат міне осы, алайда тек адам ѓана оны рефлектифті –абстрактылы сана дењгейіне дейін кµтере алатыны аян жєне егер ол шынында да осыны істейтін болса, онда сол адамда заттарѓа деген философиялыќ кµзќарас туындайды. Сонда ол ‰шін: оныњ к‰нді де, жерді де білмейтіні, тек к‰нді кµретін кµзді, жерді сезінетін ќолды ѓана білетіні; оны ќоршаѓан д‰ние тек елес ретінде ѓана, яѓни тек ќана басќаѓа, елестеуші адамныњ µзіне, ќатынасында ѓана µмір с‰ретіні аныќ та к‰мєнсіз болып шыѓады. Егер де єлдеќандай ќарама-ќарсы ой айтылатын бір аќиќат болса, онда дєл осы аќиќаттыњ µзі, µйткені ол ќандай да болмасын м‰мкін жєне ойлауѓа сыяды дейтін тєжірибеніњ басќа барлыќ формаларынан да, соныњ ішінде уаќыт, кењістік жєне себептіліктен де, асќан жалпылыќќа ие форманыњ кµрінісі болып табылады. Олардыњ бєрі де оны алдын-ала т±спалдайды, егер де б±л формалардыњ єрќайсысын олардыњ негіздеме зањыныњ жекелеген т‰рлері деп мойындаймыз, ал елестердіњ тек жекелеген кластары ‰шін ѓана мєнді бола алатын болса, онда керісінше, объекті мен субъектіге ажырау осы кластардыњ бєрі ‰шін жалпы форма болып ќызмет етеді, ал ол елестердіњ ќандайы болмасын, олар ќай текке абстрактілі немесе интуитивті, таза немесе эмпирикалыќќа жатпасын, жалпы алѓанда оларды м‰мкін ќылатын жєне ойлауѓа болдыратын бірден-бір форма болып табылады. Сонымен,  таным ‰шін берілгенніњ бєрі, яѓни осы д‰ние т‰гелдей, субъектіге ќатынасында алѓандаѓы объект ќана, ањдаушыныњ ањдауы ѓана, ќысќаша айтќанда, елес ќана болып табылады дейтін аќиќаттан асќан к‰мєнсіз, басќалардыњ бєріне де тєуелсіз, дєлелдеуді де соншама ќажет етпейтін аќиќат жоќ. Єрине, б±л ќазіргіге де, ќандай да болмасын µткенге де, болашаќќа да, ењ алыстаѓыѓа да, жаќындаѓыѓа да тиесілі, µйткені б±л барлыќ осы айырмашылыќтар орын тебетін уаќыт пен кењістіктіњ µзін ќамтиды. Д‰ниеге жататынныњ жєне жата алатынныњ бєріне де міндетті т‰рде осы субъектімен уєжділіктіњ мµрі басылѓан жєне олар субъект ‰шін µмір с‰реді.    Д‰ние дегеніміз - елес. Б±л аќиќат соншалыќты жања да емес. Ол Декарттыњ скептикалыќ ойлауларында–аќ кезігетін. Алайда,  оны бірінші болып айтќан - Беркли еді. Оныњ ілімдеріндегі ќалѓаныныњ бєрі дерлік жµнсіз болса да, философияѓа µлместей ењбек сіњірді. Мен ќосымша кµрсеткенімдей, Канттыњ бірінші ќатесі осы тезиске соќпай кетуінде болды…

          …Бєрін де танып білетін жєне ешкіммен де танылмайтын, б±л – субъект”. [68., 54]

 Шопенгауэрдіњ  философиялыќ ж‰йесі – Канттыњ ж‰йесін µз ойына бейімдеу. Егер Фихте мен Гегель “µзіндік зат” ±ѓымынан бас тартып, негізгі метафизикалыќ принцип етіп танымды алса, Шопенгауэр Канттыњ “µзіндік зат” ±ѓымын ерікпен пара-пар етіп кµрсетті. Оныњ ойынша, меніњ тєнім деп ќабылданып т±рѓан нєрсе, шындыѓында меніњ еркім. Кезінде Кант, моралдік зањдылыќты зерттеуіміз бізді ќ±былыстардыњ шењберінен тысќары шыѓарып, сезімдік ќабылдаулар бере алмайтын таным нєтижесіне ќол жеткіземіз деген болатын. Сонымен бірге, моралдік зањдылыќ негізінен ерікке ќатысы бар деп санаѓан. Олай болса, Кант ‰шін, жаќсы жєне жаман адамныњ айырмашылыѓы – б±л “µзіндік заттар” єлеміндегі айырмашылыќ жєне де ерік актілері арасындаѓы айырма. Б±дан шыѓатын ќорытынды, ерік актілері ќ±былыстар єлеміне емес, шынайы д‰ниеге жатуы тиіс. Ерік актісіне сєйкес ќ±былыс, - б±л дене ќозѓалысы. Шопенгауэр ‰шін де дене жєй елес болып, ал оныњ шындыѓы болып ерік алынѓаны сондыќтан болар.

          Біраќ ќ±былыстардыњ ар жаѓындаѓы ерік, єрт‰рлі ерік актілерініњ ќосындысынан т±ра алмайды. Кењістік те, уаќыт та ќ±былыстарѓа тєн µзіндік зат кењістікте немесе уаќытта µмір с‰рмейді. Сондыќтан шынайы µмір с‰ру маѓынасында меніњ еркімніњ бастауы да жєне соњы да жоќ, ол єрт‰рлі ерік актілерінен ќ±ралмайды, себебі, кењістік пен уаќыт кµптіктіњ кµзі болып табылады. Меніњ еркім жалѓыз жєне мєњгілік. Жоќ, єуелі, оны б‰кіл Єлемдік ерікпен пара-пар деуге болады; меніњ “жеке даралыѓым” – б±л меніњ кењістік-уаќыттыќ ќабылдауѓа бейім субъективтік аппаратымныњ жемісі болып табылатын алдамшы кµрініс, - деп Шопенгауэр жања концепция ±сынады. Шындыќ дегеніміз - б±л б‰кіл Єлемде кµрініс беретін, жансыз жєне жанды табиѓатта да бірдей дєрежеде байќалатын бір ѓаламат ерік.

          Біз, Шопенгауэр ѓарыштыќ ерікті Ќ±даймен тењестіріп, Спиноза айтќан пантеистік доктринаныњ т±жырымындай, ізгілік дегеніміз - Ќ±дайдыњ еркіне баѓыну дегелі отыр екен деп ойлап ќалмауымыз керек. Шопенгауэр бойынша ѓарыштыќ ерік ќатал; жалпы еріктіњ µзі ќаталдыќ, кез-келген жаѓдайдаѓы біздіњ шексіз ќиналыстарымыздыњ т‰пкі себебі. Ќиналыс – біздіњ бєр µміріміздіњ мєнді бір бµлігі, таным ±лѓайѓан сайын ол да µсіп отырады. Еріктіњ бізге ќол жеткен кезде тояттыќ єкелетін белгілі бір соњѓы межесі жоќ. Бєрі бір аќыр соњында µлім жењетінін біле т±ра, біз µзіміздіњ мєнсіз маќсаттарымызѓа жанталаса ±мтыламыз, “жарылып кететінін білсек те, сабын кµпіршігін ‰лкен ќылып ‰рлеуге тырысамыз”. Баќыт деген нєрсе жоќ, себебі іске аспай, ќанаѓаттанбай ќалѓан ќалауларымыз бізге ќиналыс єкеледі, ал ќол жеткізсек ол тек тояттыќ єкеледі. “Тойѓан соњ – тоќты еті топыраќ татиды”. (Маќал). Инстинкт адамдарды ±рпаќ єкелуге мєжб‰р етеді, ал ол, µмірге ќиналыс пен µлімніњ жања м‰мкіндіктерін тудырады, сондыќтан болар адамдар жыныстыќ ќатынасты сырт кµзден жасырын, ±ялып істейді. Ќиналыстан босанам деп, µзіњді µлтіру – бос єурешілік; жанныњ µлмейтіні, ауысатыны туралы ілім сµздік маѓынада шынайы болмаса да, миф (ањыз) формасында аќиќатты білдіреді. М±ныњ бєрі ќайѓылы, адамда пессимистік кµњіл-к‰й тудырѓанмен, Шопенгауэр ойынша, б±дан шыѓатын жол бар, ол -  ‡нді елінде ашылѓан.

          Мифтердіњ ішіндегі ењ жаќсысы – Нирвана туралы миф, Шопенгауэр оны µшу деп т‰сінеді. Ќиналыстардыњ себебі – ерікті ширыќтыру: ерікті, біз неѓ±рлым аз жаттыќтырсаќ, соѓ±рлым аз ќиналатын боламыз. Міне, осы жерде белгілі бір таным т‰рініњ пайдасын кµреміз. Бір адамныњ екінші бір адамнан айырмашылыѓы – ќ±былыстар єлемініњ бір бµлшегі, егер д‰ниені шынайы ќалпында алып ќарасаќ, ол жоѓалады. Жаќсы адам ‰шін Майи пердесі (иллюзия – алдамшы елес) т±п-т±ныќ мµлдір, ол – барлыќ заттардыњ бірдей екенін, олардыњ арасындаѓы айырмашылыќ, адам мен адам арасындаѓы айырмашылыќ елес екенін кµреді. Б±л т±жырымѓа, єрќашан жанашырлыќ, басќалардыњ ќиналысын сезіну – махаббат арќылы келеді. Елес пердені кµтерген кезде, жеке адам б‰кіл єлемніњ ќиналысын ќабылдайды. Жаќсы адамныњ танымы єрќашан барлыќ ќ±былыстарды ‰йлестіріп татуластырады. Оныњ еркі µмірден сырт айналып жєне µзініњ тµл табиѓатын терістейді.

          Буддизм, Шопенгауэр пікірінше - б±л ењ жоѓарѓы дін; оныњ этикалыќ ілімі адамгершілік ќаѓидаларыныњ негізі деп санайды. Жаќсы адам µте ќатал шектеулермен µмір с‰реді, µз еркімен кедейлікті ќалайды, жиі ораза ±стап жєне µзін-µзі ќиналысќа салады. Осылардыњ бєрі µзініњ жеке еркін басып жаншуѓа жеткізуі керек.

          Сонымен, Шопенгауэр бойынша, єулие адамныњ маќсаты – барынша “µмір с‰рмеу” жаѓдайына жаќындау, біраќ оѓан µзін-µзі µлтіру арќылы жетуге болмайды.  Шопенгауэрдіњ, ерік бєрінен де бірінші жєне жоѓары т±р деген ілімі єрт‰рлі формада ХХ ѓасыр философиясында жалѓасын тапты. Наќтылап айтќанда, Ницше, Бергсон, Джеймс, Дьюи т.б. ойшылдардыњ кµзќарасына оныњ философиясы ќатты єсер еткені байќалады.

          Мањызды бµлігі бостандыќтаѓы “автономиялы” ерік болып табылатын, тєжірибелік аќылдыњ артыќшылыѓын мойындаѓан, Канттыќ идеядан басталѓан А.Шопенгауэр кµзќарасынан, аќылѓа ќараѓанда еріктіњ басымдылыѓын дєлелдей бастады да, канттыќ, классикалыќќа ќарсы баѓытта дамыды. Мысалы: “Классикалыќ рационализмніњ шынайы µмірге ќайшы келетін, ерікті аќылдыњ ќарапайым кµмекшісіне айналдырып жібергенін сынѓа алды. Ал шындыѓында, ерік, басќаша айтќанда адамныњ ќалауы, ынтасы, єрекет жасауѓа ±мтылысы жєне єрекеттіњ іске асу процестері салыстырмалы т‰рде ерекше, тєуелсіз, белгілі бір дєрежеде зерделік таным нєтижелерініњ баѓытын аныќтайды”, - деп санады А.Шопенгауэр. Сонымен неміс ойшылы дєст‰рлі рационализмді сынѓа ала отырып, біріншіден, µз философиясында ерікті, зерде тарапынан болатын баќылауѓа тєуелсіз деп кµрсетіп, оны ешќандай себебі де, негізі де жоќ “абсолютті бостандыќтаѓы ќалау” деп дєлелдеуге тырысты. Екіншіден, ерік б‰кіл єлемді, д‰ниені ќамтиды, жеке адам еркі Єлемніњ ќ±діретті к‰шіне туыстас, єлемдік ерікпен байланысты. А.Шопенгауэрдіњ ойынша: “Ерік єрі абсолютті бастау, єрі Єлем, одан басќа абсолютті аќиќат жоќ”. Біржаќты классикалыќ рационализмге абсолютті волюнтаризм ќарсы ќойылды.

          А.Шопенгауэр концепциясыныњ к‰шті ыќпалында болѓан екінші бір неміс ойшылы Ф.Ницше  философияныњ орталыќ ±ѓымы тек ќана “билікке деген ерік” т‰рінде етіп, ерік мєселесін алды. Оныњ ойынша адамныњ басты ќабілеті жєне іс-єрекетке деген ынтасын аныќтайтын к‰ш билікке ±мтылѓан ерік, µмірдіњ тірегі болып табылады. Ол ХХ ѓасыр философиясына соны серпін берген, неміс ойшылы. Оныњ д‰ниетанымына ежелгі грек философиясынан кейін, Шопенгауэр мен Вагнер шыѓармалары ќатты єсер еткен. Ницшеніњ µзгешелігі - классикалыќ ж‰йелерге ќарсы шыѓып, µмір ±ѓымын философиялыќ дењгейге кµтеруге тырысты. Осы т±рѓыда ол б‰кіл батысеуропалыќ, єсіресе христиандыќ дєст‰рді жан-жаќты жєне ж‰йелі сынѓа алып, тіпті неміс ±лтыныњ атына да, ащы аныќтамалар айтќан. Шопенгауэр  мен Ницше философиясына таѓы бір ортаќ ерекшелік - екеуі де Шыѓыс философиясына бет б±рып, еуропа менмендігіне соќќы береді.

          Ф.Ницшеніњ басты шыѓармалары ќатарына “Трагедияныњ д‰ниеге келуі”, “Тарихтыњ µмір ‰шін пайдасы мен зияны”, “Заратуштра осылай деген”, “Ізгілік пен з±лымдыќтыњ ту сыртында”, “Антихрист”, “Билікке жігер” т.б. ж±мыстарын атауѓа тиіспіз.

          Ал, енді Ницшеніњ философиялыќ категорияларына келетін болсаќ, б±л туралы Хайдеггерден артыќ зерделеген ешкім жоќ. Б±л мєселе жµнінде атаќты неміс ойшылы “Еуропа нигилизмі” деген ењбегінде жазѓан.

          Хайдеггерше, Ницше нигилизм деп аталѓан батыс философиясындаѓы тыњ ой аѓымыныњ атасы. Ницшеніњ нигилист болатыны - “Тєњірі µлді” деген т±жырымы арќылы б‰кіл батыс метафизикасын жоќќа шыѓарады. Метафизиканыњ аќыры дегеніміз - сол кездегі б‰кіл ой ±станымдары мен ќ±ндылыќтардыњ к‰йреуі. Ницше µз философиясын жања заманѓа кіріспе деп т‰сінген. Єрине, єлемдік театрдыњ сахнасы µзгермейді, біраќ онда енді басќа пьеса ойналады. Сµйте т±ра, б±рынѓы маќсаттар мен ќ±ндылыќтардыњ жоѓалуы таза к‰йреу немесе жоќталуѓа тиіс ѓаламат шыѓын емес, ќоштасу рєсіміндегі зањды ќ±былыс.

          Ницшеніњ ±ѓымындаѓы нигилизм тек б±рынѓы ќ±ндылыќтардан босану емес, оларды ќайта пайымдау ‰шін босану. Демек, жања ќ±ндылыќтарды орнату ‰шін, о д‰ниеден бас тартып, µмір мен болмыстыњ µз µзегіне ‰њілген жµн. Ол ‰шін т±тас тірлікке жања аныќтама жасау керек. Ницше б±л аныќтамасын “билікке жігер” деп атаѓан. Билік тек єрдайым ±лѓая бергенде ѓана билік болады. Егер билік белгілі бір баспалдаѓында тоќтап ќалса, сонда ѓана ќауќарсыздыќќа шалдыѓады. Демек билікке жігер биліксіз нєрсеніњ билікті тартып алуы емес, тек µз-µзінен асып т‰суге талпына беруінде. М±ндай жаѓдайда ол єрќашан даму ‰стінде болады. Біраќ б±л дамудыњ ерекшелігі - ол ешќашан да µзінен µзге нєрсені маќсат т±тпайды, керісінше, µз билігін ±лѓайту шењберіне ылѓи да орала береді. Ницшеніњ билікке жігері – тірліктіњ негізіне сілтеу, ±ќсас нєрсеніњ мєњгі оралуы – тірліктіњ ќалай тірлік етуін, ал дамуы - биліктіњ µз-µзіне ќайта оралып, µз-µзін табиѓатта ќайта жандандыратын ‰стемдігін кµрсетеді.

          Міне, осы т±рѓыда Ницшеге адамныњ жања н±сќасы туралы ±ѓым ќажет болды. Ол адам µлген Тєњірініњ орнын басуѓа тиіс еді. Ол ‰шін ол µз-µзінен асып т‰суге тиіс. Сондыќтан Ницше µз-µзіне билік маќсат ќойѓан адамды, ќ±дай туралы ертегісіз µмір с‰ре алатын адамды асќан т±лѓа деп атаѓан. ¦лы т±лѓа б±рынѓы ќ±ндылыќтардыњ адамын артта ќалдырып, одан асып т‰седі. Сµйтіп барлыќ ќ±ќыќтардыњ жандануына жєне барлыќ ќ±ндылыќтардыњ орнатылуын таза биліктіњ билік ќ±руына ж‰ктейді. Міне, ±лы т±лѓа дегеніміз - осы билікті ж‰зеге асырушы ќаЋарман адам.

          Сонымен, Ницшені ±ѓыну ‰шін, осы нигилизм, б±рынѓы барлыќ ќ±ндылыќтарды ќайта пайымдау, билікке жігер, ±ќсас нєрсеніњ мєњгі ќайта оралуы, асќан т±лѓа деген ±ѓымдардыњ жеке болмысы мен µзара байланысында зерделегеніміз жµн.

          Ницшеніњ ойынша, “¤мірдіњ” не екенін т‰сіну жєне ол ќандай ±мтылыстар мен ширыѓулар т‰рлерінен т±ратынын білу ‰шін, µсімдіктер мен аѓаштар, жануарлар єлемініњ  тіршілігіне бірдей кµзќараспен ќарап ќана т±жырым жасауѓа болады. “Не ‰шін ормандаѓы аѓаштар бір-бірімен к‰реседі – деп Ницше с±раќ ќояды да, µзі жауап береді: “Билік ‰шін!”.[38.,87]

          Ф.Ницше, бір жаѓынан, капиталистік ќоѓамдаѓы рухани ж±тањдыќты, µмірдіњ парыќсыздыѓын, діни ќызметкерлердіњ соќыр сенімін орынды аяусыз сынай отырып, екінші жаѓынан, “±лы т±лѓаныњ” шексіз билікке ±мтылуын дєріптеп, оны философиялыќ т±рѓыдан дєлелдеуге тырысады. Біз тµменде Ницшеніњ “Билікке ырыќ” кітабына ‰њіліп ќарасаќ: екі т‰рлі ќ±ндылыќтарды бір-бірімен ќиюласпаса да, ќосќысы келетінін, бір жаѓынан, оѓан ќатыгездік, соѓыс, аќс‰йектік тєкаппарлыќты ±натса; екінші жаѓынан, философияны, µнерді, єдебиетті, єсіресе музыканы ±нататынын кµрсетеді.

          Дінді сынѓа алуы жєне Ницше философиясы толыѓымен этикалыќ пиѓылдарѓа баѓынышты. Ол, µзі сенгендей, кейбір ќасиеттердіњ тек ќана, азшылыќ болып табылатын, аќс‰йектерде болатынына тєнті болды; ал кµпшілік, оныњ ойынша, тањдаулылардыњ µсуі ‰шін ќ±рал болуы ќажет, кµпшіліктіњ бєрінде баќытты µмірге немесе игіліктерге белгілі бір дербес ‰міті бар деп ќарауѓа болмайды,-дейді. Кµп жаѓдайда, Ницше ќарапайым адамдарды “жетілмеген жєне толыќќанды емес” деп атайды, сондыќтан олардыњ ±лы адамды ќалыптастыру жолында ќиналѓаны ќажет болып т±рса, ол оѓан ќарсы емес.

          Наѓыз мейірімділік, кєдімгіге ќарама-ќарсы, бар адамныњ ‰лесінде емес, ол тек, азшылыќ болып табылатын аќс‰йектерге ѓана тєн ќасиет. Ол ешќандай пайдасыз, аќылѓа сыймайды; ол µз иесін басќалардан бµліп т±рады; ол тєртіпке ќарсы жєне µзінен тµмен т±рѓандарѓа зиян шектіреді. ¦лы т±лѓалар б±ќара халыќпен к‰ресуі ќажет жєне заманныњ демократиялыќ ‰рдістеріне ќарсылыќ кµрсетуі тиіс, себебі надан ж±рт барлыќ баѓытта да билікке жету ‰шін біріге бастайды. “Ж±ртты” немесе “єйелді” еркелететін, ж±мсартатын жєне алѓа шыѓаратын нєрсеніњ бєрі де жалпы сайлау ќ±ќына, басќаша айтќанда, “тµменгі пенделердіњ” ‰стемдігін орнатудыњ пайдасына ж±мыс істейді. Єйелді ќызыќты етіп кµрсеткен, арбаушылардыњ бірі Руссо  содан кейін µзініњ ќ±лдарымен Гарриет Бичерстоу пайда болды, одан соњ ж±мысшылар мен кедейлердіњ м‰ддесін ќорѓаѓан социалистер шыќты, осылардыњ бєріне ќарсы к‰ресуіміз ќажет деп шаќырды Ф.Ницше. Ницше этикасы сµзбе сµз маѓынасында µзін-µзі аќтап алу этикасы емес, ол, ±лы маќсаттар ‰шін спартандыќ тєртіптіњ болуына жєне асќан тµзімділікке, сол жолда біреулердіњ жапа шегуі тиіс екендігіне ќатты сенді. Ол ерік-жігер к‰шін бєрінен де жоѓары ќойды, ал жанашырлыќты єлсіздік деп танып, онымен к‰ресуге шаќырады. Б‰тін бір ±лттыњ баќытсыздыѓы, ±лы бір т±лѓаныњ ќиналысымен салыстырѓанда т‰кке т±рѓысыз деп санады.

          Єрине, Ницшені ±лтшыл деп айтуѓа болмайды, оныњ Германияѓа б‰йрегі б±рып, неміс халќын дєріптегені шамалы. Оѓан ќажеті, б‰кіл жер бетінде ‰стемдік ж‰ргізетін, интернационалдыќ билеуші нєсілдіњ болѓаны – “билеуші-философтар мен суреткер-тирандардыњ еркі мыњдаѓан жылдарѓа бейнеленген, барынша ќатал µзіндік ішкі тєртіпке негізделген жања аумаќты аќс‰йектер билігі”. [38., 104]

          Ницше философиясындаѓы екі нєрсені ерекше атауѓа болады: біріншіден, єйелдерге деген жеккµрушілік, екіншіден, христиан дінін ќатањ сынѓа алуы.

Оныњ ойынша, ер адам бойындаѓы кµптеген ќасиеттер єйел адамдарда м‰лде жоќ немесе кері баѓытта дамыѓан. Мысалы, єйелдер ешќашан да дос бола алмайды: олар мысыќ немесе ќ±с, тіпті жаќсы дегенде сиыр сияќты дейді. Еркек соѓыс ‰шін тєрбиеленуі, ал єйел – соѓыстан дем алуы ‰шін ќажет. Єйел адам, ер адамныњ ќуатты жєне жаны лєззат алуы ‰шін жаратылѓан. Єйелдіњ осы бір ќызыќтыратын жаќтары,  ер адамѓа баѓынышты болып т±рѓанда ѓана кµрініс береді, ал єйел ќашан бір тєуелсіздікке ќолы жетеді, сол кезден бастап µзініњ барлыќ с±лулыѓынан айырылады да, жан шыдатпайтын с‰йкімсіз бейнеге айналады. Олардыњ ±ялуына кµптеген негіз бар: бойларында жењілтектік, сайќалдыќ, ±саќтыќ, µсекке ќ±марлыќ, топастыќ сияќты жаѓымсыз ќасиеттері кµптеп жасырынѓан. Б±л кемшіліктердіњ барлыѓы, еркекке баѓынышты болып, ќорќып т±рѓан кезінде сыртќа шыќпай, іште т±ншыќтырылады. Ницше, Шыѓыс м±сылман елдеріндегі еркек пен єйел арасындаѓы ќарым-ќатынастыњ кейбір ережелеріне µте ќызыѓушылыќ танытады.

Христиан дініне ќарсы болуыныњ бір себебі,  б±л дін “ќ±лдыќ моралді” уаѓыздайды. Ницше христиан дінініњ де, басќа діндердіњ де метафизикалыќ шындыѓына м‰дделі емес; кез-келген дінніњ аќиќат еместігіне сенімді болѓан ол, барлыќ діндерді олардыњ єлеуметтік салдары бойынша баѓалайды. Ќ±дайдыњ еркіне баѓынуѓа ќарсы шыќќан француз философтарын ќолдай отырып, айырмасы, Ницше, ќ±дайдыњ еркін жердегі “суреткер - тирандардыњ” еркімен алмастырады. Француз революциясы мен социализм, оныњ ойынша, µзініњ мєні жаѓынан да, рухы жаѓынан да христиан дініне пара-пар. Осыныњ бєріне бір себеп негізінде теріске шыѓарып: барлыќ адамдарды ешбір жаѓдайда  бірдей деп ќарауѓа келіспеді.

Буддизм жєне христиан діні “нигилистік” сипатта екеуі де бірдей себебі, олар бір адам мен екінші адам арасындаѓы бастапќы ќ±ндылыќтар айырмашылыѓын теріске шыѓарады, дегенмен буддизм азыраќ ќарсылыќ туѓызады. Христиан діні дегенеративті сипатта, ыдыратушы элементтер µте кµп; оныњ ќозѓаушы к‰ші - “жетілмеген жєне толыќќанды емес” пенделердіњ кµтерілісі. Ницшеніњ пікірінше, б±л кµтерілісті бастаѓан еврейлер, христиан дініне оны алып келген єулие Павел сияќты, ±яты жоќ “єулие эпилептиктер”. Христиан діні – осы уаќытќа дейінгі µмір с‰рген жалѓан ілімдердіњ ішіндегі ењ баќытсызы жєне аярлысы. ¦лы т±лѓалардыњ ешќайсысы да христиандыќ идеалѓа ешќашан ±ќсас болѓан емес. Ницше бойынша, тєкєппарлыќ, ±лы жауапкершілік, µмірге ќуанушылыќ, ањѓа ±ќсаѓан мєрттік, соѓыс жєне баѓындыру инстинктері, ќ±штарлыќты, кекті, ашуды, сезімталдыќты, тєуекелдік пен білімділікті ќ±дірет деп кµрсеткен ќ±ндылыќтарды теріске шыѓарѓаны ‰шін ѓана христиан діні жазѓырылуы тиіс. Б±л нєрселердіњ бєрі де жаќсы, ал христиан діні оларды жаман деп жариялайды, - деп т±жырымдайды Ницше.

Христиандыќ дін адам ж‰регін мойынсынуѓа, баѓынуѓа шаќырады, б±л ќателік. Таѓы ањда, ќолѓа ‰йретілгеннен кейін жоѓалып кететін бір керемет мєрттік, ѓажайып ќасиет бар деп, µз ойын дєлелдеуге тырысады.

Ол Христиандыќ єулиеніњ орнына, б‰кіл халыќтыњ емес, билеуші аќс‰йектердіњ µкілін, “сыйлы адам” деп аталатын т±лѓаны ќояды. “Сыйлы адам” керек кезде, ќарабайыр кµзќарас т±рѓысынан ќылмыс деп ќаралатын ќатыгездікке де бара алады. Ондай адам µзіне терезесі тењ жандардыњ алдында ѓана парызын сезінеді. Ондай адам, єйтеуір бірдење ќолынан келетін пенделерді емес, жоѓары дєрежедегі жан иесі ретінде шеберлік танытќан, бойында дарыны бар суреткерлер мен аќындарѓа ќамќорлыќ кµрсетеді. Ондай адам, жауынгер сияќты, µзі к‰рескен маќсат ‰шін µлімді м‰ддемен байланыстыруды ‰йренген, ісі ‰шін ќ±рбандыќќа барып жєне байсалдылыќ таныта алады, б±лжымас тєртіпке баѓынады жєне ешкімді аямайды, соѓыста зорлыќ пен айлакерлікке бара алады. Ол адам аќс‰йектік артыќшылыќта ќатыгездіктіњ ќандай рµл атќаратынын жаќсы т‰сінеді: “Біздіњ “жоѓары мєдениет” деп ж‰ргеніміздіњ бєрі де, ќатыгездікті рухтандыру мен жетілдіруге негізделген. Шын мєнінде “Сыйлы адам” деген, еріктіњ билікке ±мтылуыныњ іске асуы”,- деп Ницше, µз ойын, одан єрі бекіте т‰седі.[38.,151]

Ницшеніњ ілімі туралы біз не ойлауымыз керек? Ол ќаншалыќты шындыќќа жаќын? Оныњ белгілі бір дєрежеде пайдасы бар ма? Осы ілімде объективті бірдење бар ма, єлде б±л сырќат адамныњ билік туралы бос сандыраѓы ма?

Ницшеніњ, философ-мамандарѓа емес, єдебиет пен µнер адамдарына тигізген елеулі ыќпалын теріске шыѓаруѓа болмайды жєне де оныњ болашаќ туралы айтќан сєуегейлігі єлі к‰нге дейін, либералдар мен социалистердіњ болжамына ќараѓанда д±рысыраќ болѓандыѓын мойындауымыз ќажет. Егер, Ницше жєй сырќаттыњ белгісі болса, онда ќазіргі заманѓы єлемде б±л сырќат µте кењ таралѓан болуы керек. Дегенмен, оныњ кµзќарасында жєй ±лылыќ маниясы (ауруы), м‰лде ќабылдамайтын нєрселері µте кµп деп ќараймыз. Оныњ ояу ж‰ріп кµрген т‰стерінде Ницше профессор емес, жауынгер сияќты, оныњ сыйлап мадаќтаѓан т±лѓаларыныњ барлыѓы да єскерилер. Ал єйелдер туралы пікірін алсаќ, кез-келген ер адамда єйел алдындаѓы ќобалжу мен ќорќыныш сезімдерін объективтендіру ќасиеті бар. Себебі, µз µмір тєжірибесінде єйел заты алдында µзімшілдігі немесе еркектік намысы тапталѓан еркек, кµпшілік жаѓдайда олардан ќашќалаќтап немесе жаралы жанын ызалы міншілдікпен ж±батады.

Ол христиандыќ с‰йіспеншілдікті жазѓырады, себебі, оны ќорќыныштыњ нєтижесі деп санайды: мені кµршім ренжіте ме деп ќорќамын, сондыќтан оны “сені жаќсы кµремін” деп сендіруге тырысамын. Шіркін, егер де, мен к‰штірек жєне батылдау болсам, онда мен оѓан µзім сезінетін, жеккµрушілігімді ашыќ кµрсеткен болар едім. Адамныњ, барлыќ адамзатќа, шын кµњілімен с‰йіспеншілік сезіммен ќарай алатынын, µзіне елестете алмаѓаны т‰сінікті де, себебі, µзі барлыѓына да жеккµрушілікпен ќарады жєне жалѓан немќ±райдылыќтыњ астарында ќорќынышын жасыруѓа тырысты. Оныњ “сыйлы адам” деп ж‰ргені, жанашырлыќтан ж±рдай, ќатыгез, ќу, ызалы, µзініњ ѓана билігін ойлаѓан арман мен ќиялындаѓы Ницшеніњ µзі еді.

¤зініњ “±лы адамыныњ” бойына тањѓан, билікке ±мтылушылыќтыњ µзі ‰рейден туындайтыны Ницшеніњ ойына ешќашан да келген емес. ¤зініњ кµршісінен ќорыќпайтындар, оларѓа билік ж‰ргізудіњ ќажеттілігі жоќ екендігін кµреді. Ќорќынышты жење білген жандар, Ницше айтќан “суреткер - тирандар” сияќты музыка мен ќанќ±йлылыќтан лєззат алу м‰мкіндігіне ие емес, тіпті сол тирандардыњ µзі де шынайы лєззат ала алмайды, себебі, олардыњ ж‰регіне айырылып ќалам ба деген ќорќыныш ±ялаѓан.

Єулиеліліктіњ екі т‰рі бар: табиѓатынан єулие жєне ќорќыныштан “єулие”. Табиѓатынан ќасиетті адам адамзатты тікелей жєне шын кµњілімен с‰йеді, ол жаќсылыќ жасаѓаннан µзін баќытты сезінеді. Ќорыќќанынан сопы болып ж‰рген адам, полициядан ќорыќќанынан ±рлыќ жасамай, тозаќ отынан немесе кµршілерініњ ќаћарынан ‰рейленіп арамдыќтан µзін тартып ±стап ж‰рген пендеге ±ќсайды. Ницше сопылыќтыњ екінші т‰рін ѓана пайымдай алѓан сияќты: оныњ жаны ќорќыныш пен ќатыгездікке толы болѓаны сондай, адамдарѓа деген таза махаббаттыњ болуы ол ‰шін м‰мкін емес сияќты. Ол, барлыќ ерж‰ректілігі мен ±лы адамѓа тєн бірбеткей тєкєппарлыќ иесі бола т±ра, басќаларѓа зиянын тигізуді ќаламайтын адамды ешќашан да µзіне елестете алмаѓан.

Енді  Ницше ќойѓан басты этикалыќ мєселені талдау: этика аќс‰йектер ‰шін ѓана ма, жоќ єлде ол белгілі бір ќатынаста барлыќ адамдарѓа тењ дєрежеде ќолданылады ма? С±раќтыњ дєл осылай ќойылуы, оныњ маѓынасын аныќ етіп кµрсетпейді, сондыќтан алдымен талдап отырѓан нєрсеміздіњ бетін ашып алайыќ.

Ењ алдымен біз аќс‰йектер этикасын аќс‰йектердіњ саяси теориясынан  ажыратып алуѓа тырысайыќ. Бентамдыќ,  этика неѓ±рлым кµпшілік адамѓа кµбірек баќыт єкелейік шартын жаќтаушы демократиялыќ кµзќарас этика т±рѓысынан ќарайды, дегенмен, ол бєріміздіњ баќытымыз аристократиялыќ (аќс‰йектік) басќару формасы арќылы ќамтамасыз  етілгені жаќсы болар деп ойлауы м‰мкін. Ницшеніњ кµзќарасы м‰лде басќаша. Ол, ќарапайым халыќтыњ баќыты сондай бір ізгіліктіњ нышаны емес, барлыќ µзінше бір жаќсы немесе жаман нєрсе азшылыќ болып табылатын аќс‰йектер ‰шін ѓана µмір с‰реді, ал басќалардыњ жаѓдайы ќалай болады, оныњ ешќандай да мањызы жоќ деп санайды.  

Келесі с±раќ: жоѓарѓы азшылыќты ќалай аныќтауѓа болады? Тєжірибе ж‰зінде олар не басќыншы нєсіл µкілдері  немесе аќс‰йектердіњ ±рпаќтары, ал аќс‰йектерге жататын адамдар кµп жаѓдайда, теория ж‰зінде болса да, басќыншы нєсілдіњ ±рпаќтары болып жатады. Біздіњ ойымызша: “Жаќсы тексіз ешќандай да моралдіњ болуы м‰мкін емес” – деп айтќан Ницшеніњ µзі осы аныќтамамен келіскен. Ол, сыйлы єлеумет алѓашында ќарабайыр болѓан, дегенмен µзініњ єрбір жоѓары кµтерілуімен адам аќс‰йектер ќоѓамына ќарыздар деп санады.

Ницше аќс‰йектердіњ артыќшылыѓын тумасынан деді ме немесе тєрбие мен ортаѓа байланысты деп ќарады ма, ол жаѓы белгісіздеу. Егер соњѓысы єділеттірек болса, онда неге басќалар барлыќ артыќшылыќтан ж±рдай болѓан, оѓан олар да тењ дєрежеде ќ±ќылы болса да, м±ндай жаѓдайды бірдење деп аќтап алу ќиынѓа т‰седі. Осы жерде біз, Ницше аќс‰йек басќыншыларды жєне олардыњ ±рпаќтарын µздеріне баѓынышты халыќтарѓа ќараѓанда, тура ‰й жануарларынан адамдары жоѓары ќойѓандай-аќ, биологиялыќ т±рѓыдан асыл ќанды адамдар санаѓан деп ќорытынды жасауымызѓа болатын сияќты.

“Биологиялыќ т±рѓыдан жоѓары” деген ойдыњ астарында не жатыр?  Ницшені д±рыс т‰сінсек, оныњ кµзќарасы бойынша жоѓары нєсілдегі жєне олардыњ ±рпаќтары болып саналатын кісілер “±лы адамдар” ±ѓымына жаќын т±р: оларда ерік к‰ші кµп, батылдыќта, билікке деген ќ±лшыныс та кµбірек, аяушылыќ аз, ‰рей мен ж±мсаќтыќ та аздау. Сол себептен оныњ этикасы бойынша, соѓыста жењіп шыќќандар жєне олардыњ ±рпаќтары кµп жаѓдайда биологиялыќ т±рѓыдан жоѓары т±р, сондыќтан м‰мкіндігінше барлыќ билік солардыњ ќолында болуы керек, солардыњ м‰ддесіне ж±мыс істеуі ќажет.

Ницше, алдыѓа ќойѓан маќсатќа жетпек болѓан талпыныстардыњ тарихта ќандай нєтиже бергені бесенеден белгілі. Аристократиялыќ билік формасыныњ кµпшілігі фашистік немесе нєсілшіл партиялардыњ пайда болуына алып келді. Ондай партия билік ќ±рѓан ќоѓамда сенім мен адалдыќ орнына жалаќорлыќ пен бір-бірін ањдушылыќ ж‰рсе, ал “±лы адамдар” ќ±раѓан аќс‰йектердіњ µздері ‰рейленген ќорќаќтар тобырына айналды.

Ойымызды ќорыта айтсаќ, Ницше, д‰ниені ±стап т±рѓан ±лы к‰ш, єлемдік махаббатты теріске шыѓарды. Ал, махаббат зањы адамды, д‰ниедегі “жамандыќты” кµруге шаќырмайды, тек ќана “жаќсы болып жетілмегенді” аныќтап, оѓан ќарсы “к‰ресуге” емес, керісінше жан жылуын беріп, бар к‰ш жігеріњді салып жаќсы етуге шаќырады.    

         

 

1.3 Д‰ниеніњ жања бейнесі жєне “шыѓармашылыќ эволюция”  идеясы

 

ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеніњ бірлігін іздеу философия єлемінде ќайтадан жандана бастады. Классикалыќ емес ѓылым д‰ниеніњ жања бейнесін жасау ‰шін “µмір” ±ѓымын пайдаланбаќшы болды. Классикалыќ д‰ниетанымдаѓы, негізінде тепе-тењдік шарты немесе болмыс пен ойлаудыњ абсолютті біртектілігі идеясы жатќан идеалистік жєне материалистік кµзќарастар ендігі уаќытта аяусыз жєне орынды сынѓа ±шырады.

ХХ ѓасырдыњ басында, Еуропада француз ойшылы А.Бергсонныњ ілімі ‰лкен беделге ие болды. Ф.Ницше жєне О.Шпенглер философиясындаѓы “µмір” ±ѓымы А.Бергсон ілімінде де негізгі рµлді атќарды. Ол - єлемге µзін ќатты ќызыќтырѓан рухани тєжірибе элементтері - “бейсаналыќ рухпен” шекаралас т±рѓан, белгісіз бір жартылай инстинкті сананы “енгізбекші” болды. Біраќ оныњ концепциясындаѓы басты нєрсе – табиѓат эволюциясын, адамныњ дамуын жєне олардыњ бірт±тастыѓын жањаша т‰сіндіре алатын д‰ниеніњ бейнесін жасауѓа ±мтылыс.

А.Бергсон классикалыќ философияныњ тым абстрактілі ±ѓымдарын: “болмыс”, “сана”, “материя” т.б. ќатты сынѓа алып, ќалыптасќан дихотомияны мойындамады. ¤мір – “жоѓарыѓа”, ал  материя – “тµменге” ±мтылады, - деп т‰сіндірді. А.Бергсон философиясында, “Материя” - ‰зіліспен, кењістікпен, “ќатты денелер” єлемімен ѓана тењестіріліп, µмір жєне ќалыптасуѓа ќарсылыќ кµрсетеді. Оныњ ойынша, адам материя єлеміне µте жаќсы бейімделіп алѓан, бейімделудіњ ќ±ралы деп зердені, ес жєне аќыл арќылы тануды санайды (ењ жоѓарѓы жетістігі физика, математика ѓылымдары мен олардыњ тєсілі). Зерде бірт±тас д‰ниені денелерге денені – элементтерге бµлшектейді, ал содан соњ, олардан жасанды бірлікті, т±тастыќты ќ±растырады. Єлем жєне оныњ ќозѓалысы зерде арќылы дєл кинодаѓыдай, “ќамтылады”, кинопленканыњ ќозѓалысыныњ кµмегімен табиѓи µмір аѓысы жасанды, жекелеген µлі кадрлардан т±ратын ќ±былыспен алмастырылады. Зерде ±ќсас, ќайталанатын, жалпыны ±стап т±рады. Ѓажайып, ќайталанбас нєрселерді ќ±рбандыќќа шалып, ол болашаќтаѓы осыѓан ±ќсас процестерді елестете алатын ќабілетке ие болады. А.Бергсон “µмірді” табиѓаттаѓы ѓажайып, ќайталанбас нєрселердіњ туып жєне саќталып жатќан бірт±тас, ‰зіліссіз (континуум) аѓыспен, тоќтаусыз ќалыптасумен тењестіреді. Оныњ ойынша осы ‰зіліссіз жєне т±раќты т±тастыќќа ењ тєуір бейімделген, инстинкт, интуиция формалары т‰ріндегі д‰ниені рухани тікелей жєне т±тас игеру. Сонымен, А.Бергсон ‰зіліссіз шыѓармашылыќ ќалыптасу деп т‰сінген “µмір” ±ѓымын, µз философиясында бірінші орынѓа ќояды. Материя, µмірге “ќарсылыќ” кµрсеткенімен, бєрібір оѓан баѓынышты, соныњ арќасында єлем, табиѓат эволюциясы “шыѓармашылыќ эволюциясы” болады. Аќыры осыныњ нєтижесінде єлем біртекті, ‰зіліссіз жєне тоќтаусыз дамудаѓы ш±ѓыл жєне “шыѓармашылыќ” т±рѓыда жања формаларды ‰сті-‰стіне тудырушы ќ±былыс болып кµрінеді. ¤мір философиясы, интуиционизм, экзистенциализм сияќты философиядаѓы белгілі аѓымдардыњ негізгі идеяларыныњ ќалыптасуы мен дамуына А.Бергсонныњ ќосќан ‰лесі зор. Ол жања, классикалыќ емес философияныњ ќажеттілігін, д‰ниеніњ жања бейнесін жасаудаѓы адам проблемасыныњ орнын, ХХ ѓасыр адамыныњ д‰ниеге деген кµзќарасыныњ ерекшеліктерін сезіп ќана ќоймай, оныњ басты-басты мєселелерін (уаќыт, еркіндік, µмірдіњ мєні, жауапкершілік, сана жєне интуиция т.б.) жања т±рѓыдан талдаѓан даналардыњ алѓашќы ќатарына жатады. Оныњ негізгі шыѓармалары: “Сананыњ тікелей берілгендері туралы тєжірибе”, “Материя жєне жады”, “Шыѓармашылыќ эволюция”, “¤згермелілікті ќабылдау”, “К‰лкі”, “Т‰с кµру”, “Парасат пен дінніњ екі ќайнар кµзі” жєне басќалары. “Сананыњ тікелей берілгендері туралы тєжірибе” атты шыѓармасын А.Бергсон алѓаш 1889 жылы жариялаѓан. Б±л шыѓарманыњ басты идеясы созылу мен ±заќтыќтыњ арасын ашу, бір-бірінен айыру, сол арќылы кењістік пен уаќыт ±ѓымдарыныњ сапалыќ ерекшеліктерін кµрсету, адам психологиясын т‰сінудегі механистік, позитивистік жєне ескі рационалистік кµзќарастарды сынау, сана туралы жања концепция жасау, сµйтіп, адам µміріндегі еркіндіктіњ рµлін негіздеу, ерік бостандыѓын т‰сінудегі детерминизм жєне индетерминизм арасындаѓы бітпес тартыстыњ кµзін ашып, еркіндік мєселесін шешуге баѓыт сілтеу болып табылады.

“Материя жєне жады” атты ењбегінде А.Бергсон сана мєселесіне байланысты адамныњ жадысы, оныњ мєні жєне адам µмірінде алатын орны туралы пайымдай келе, материя мен рух туралы с±раќќа ерекше кµњіл бµліп, материализм мен идеализм араќатынасын ашып, екеуініњ де сыњаржаќтылыѓын кµрсетеді. М±нда ол ќабылдау, интуиция, материя, сана, ми ќызметі, жады, дене мен рух, ішкі реалдылыќ пен сыртќы реалдылыќ сияќты ±ѓымдарѓа талдау жасап, “материя мен рухтыњ бір-бірімен жанасу н‰ктесіне” дейін жетуді маќсат т±тады.

Бергсон философиясы да дуалистік сипатта. Оныњ ойынша б‰кіл єлем, екі ќарама-ќарсы ќозѓалыстыњ соќтыѓысуы жєне жанжалы: жоѓарыѓа ±мтылѓан µмірдіњ жєне тµменге ќ±лаѓан материяныњ өмір єлемініњ бастауында берілген жалѓыз ±лы к‰ш, бірден-бір µмірлік шабыт; материя оѓан ќарсылыќ кµрсетеді, µмір материя арќылы оны жарып шыѓып жарыќќа шыѓу ‰шін к‰реседі.

Бергсонныњ ойынша шыѓармашылыќ сипаттаѓы эволюция суретшініњ ењбегі тєрізді болады. Жердегі µмірдіњ даму жолы белгісіз бір ќалаудыњ ќанаѓаттандырылуыныњ нєтижесі. ¤мір аѓысы - µсімдіктер мен жануарлар д‰ниесіне бµлінді; µсімдіктер энергияны бір ортаѓа жиыстыру ‰шін жаратылады, жануарлар – энергияны т±тќиылдан жєне тез ќозѓалу ‰шін пайдалануѓа тиіс болды. Кейінірек жануарлар арасында жања б±таќтар пайда болып: єрт‰рлі дењгейге зерде мен инстинкт бµлініп кетті. Олар ешќашан толыќ бір-бірінсіз бола алмайды, дегенмен, зерде негізінен адамныњ сорына берілген ќасиет. Зерде мен инстинкт арасындаѓы айырмашылыќ - Бергсон философиясындаѓы негізгі мєселе.

Инстинктіњ ењ жаќсы кµрініс беруі интуиция деп аталады. “Интуиция дегеніміз - инстинкт, ол тек риясыз, µзін-µзі тани алатын, µз заты туралы ойлай алатын жєне оны шексіз кењейтіп отыратын инстинкт болып табылады”, - деп жазды А. Бергсон. [6., 51-55]

Табиѓат ќолынан шыќќан зерде, сол ќалпында, µзініњ басты объектісі етіп органикалыќ емес ќатты денеге ие болды, ол µзіне тек ќана бµлшектенген жєне ќозѓалмайтын нєрсені ѓана елестете алады, оныњ ±ѓымдары кењістіктегі объектілер тєрізді бір-бірінен тысќары жєне бірдей т±раќтылыќта орналасќан. Зерде кењістікте бµліп жєне уаќытта тіркейді, ол эволюцияны ойлау ‰шін жаратылмаѓан, біраќ ќалыптасуды єр т‰рлі жаѓдайлар тізбегі деп ќарайды. Зерденіњ табиѓатынан бар кемшілігі µмірді т‰сіне алмайтыны, - дейді Бергсон; зерденіњ ќатарындаѓы жемістері болып табылатын геометрия мен логика ќатањ т‰рде тек ќана ќатты денелерге ќолдануѓа жарайды, ќалѓан жаѓдайларда зерденіњ естік іс-єрекеті ой таразысына салынып тексерілуі тиіс. Ќатты денелерді, зердені пайдалану ‰шін жасап отырѓан аќыл, шахмат ойнау ‰шін ойлап табылѓан шахмат таќтасындай. Зерде мен материалды денелердіњ шыѓу тарихы бізге салыстырмалы деректер береді; екеуі де бір-біріне µзара бейімделу процесі барысында дамыѓан.

Зерде ќалай кењістікпен байланысса, инстинкт пен интуиция уаќытпен солай байланысты. Кењістік – материяныњ сипаты – аѓысты бµлген кезде пайда болады; ол шынында да алдамшы елес, белгілі бір дєрежедегі тєжірибеде ѓана пайдалы, біраќ теорияда ќатты адастырады. Уаќыт, керісінше, µмір мен аќылдыњ мєнді ќасиеті болып табылады. Біраќ, б±л жерде айтылып отырѓан уаќыт, ол – математикалыќ уаќыт емес, µзара жымдасќан біртекті сыртќы сєттердіњ жиынтыѓы емес. Математикалыќ уаќыт, Бергсон ойынша, шын мєнінде кењістіктіњ формасы µмірдіњ мєні болып табылатын уаќытты ±заќтыќ деп атайды. ¦заќтыќ ±ѓымы да оныњ философиясындаѓы негізгілердіњ бірі, оныњ ертеректе жазѓан кітабында, “Уаќыт жєне ерік бостандыѓы” деп аталатын ±ѓым пайда болѓан. Б±л µте к‰рделі ±ѓым, оны автордыњ µзі т‰сінгендей етіп жеткізу де ќиындыќ тудырады.  Сол себептен, біз, Бергсонныњ жазѓанын зер салып оќып кµрейік.

“Таза ±заќтыќ -  ол біздіњ “Меніміз” белсенді ж±мыс жасап т±рѓан сєтте жєне ол ќазіргі жаѓдайлар мен оныњ алдындаѓы жаѓдайлардыњ арасындаѓы айырмашылыќтарды ќалыптастырмаѓан кезде біздіњ саналы жаѓдайларымызды ќабылдайтын форма”. [6., 55]

Ол µзара µту, айырмасыз реттілік бар жерде µткен мен ќазіргіні бір органикалыќ т±тастыќќа біріктіреді. “Субъекті мен объекті, олардыњ айырмашылыѓы мен бірлігіне ќатысты с±раќтарды кењістік функциясы деп емес, уаќыт функциясы ретінде ќою ќажет”. [6., 56]

 Біздіњ іс-єрекеттерімізді ќарайтын ±заќтыќтыњ ішінде бµлшектенген элементтер бар, біраќ біз наќтылы іс-єрекет жасайтын ±заќтыќтыњ ішінде біздіњ жаѓдайларымыз бір-бірімен араласып жоѓалып кетеді. Таза ±заќтыќ – ішінде, б±рынѓы µткен, м‰лде жања ќазіргідей болып кетуі м‰мкін ±заќтыќ. Онда біздіњ еркіміз шегіне жете ширыќќан, біз алыстап кетіп бара жатќан µткенді жинауымыз ќажет жєне оны бµлшектемей б‰тін к‰йінде ќазіргіге кіргізуіміз керек. Осындай сєттерде біз шынында да µзімізді билей аламыз, біраќ м±ндай сєттер сирек. ¦заќтыќ – мєњгілік ќалыптасу жаѓдайындаѓы, ешќашан да аяќталып біткен бірдење болып кµрінбейтін шынайы д‰ниеніњ бір материалы.

Ењ алдымен, ±заќтыќты адам жадында (есінде) байќайды, олай болатыны тек адам жадында µткен нєрсе ќазіргіде µмір с‰руін жалѓастырады. Сонымен, Бергсон философиясында жады (еске саќтау) теориясы ‰лкен мањызѓа ие болады. ¤зініњ “Материя жєне жады” ењбегінде, Бергсон аќыл мен материя ќатынасын кµрсетуге тырысады, бір ќызыѓы екі ±ѓымныњ шынайлыѓы “аќыл мен материяныњ ќиылысы” болып табылатын жадыны сараптау жолымен бекітіледі.

Бергсон пікірінше, кµп жаѓдайда “жады” ±ѓымымен екі т‰бегейлі айырмашылыќтаѓы нєрсені біріктіреді, ол айырмашылыќќа ерекше назар аудару керек екен. Ол “¤ткен нєрсе µзін екі т‰рлі формада сезінеді: біріншіден, ќозѓаушы тетіктер т‰рінде, екіншіден, тєуелсіз еске т‰сірулер т‰рінде”- деп жазады. [6., 301]

Оныњ ойынша, біздіњ басымыздан µткен нєрсеніњ барлыѓы да єйтеуір бір жолмен есте саќталады, біраќ ќалыптасќан даѓды бойынша, тек пайдалы нєрселер ѓана санаѓа дейін жетеді. Жадыныњ аќтањдаќтары шындыѓында оныњ психикалыќ бµлігініњ б±зылуы емес, жадыны ќозѓалысќа келтіретін мотор тетіктерініњ б±зылуы. Б±л кµзќарас, шынайы жады мидыњ функциясы емес деген ќорытындыѓа алып келетін ми физиологиясы мен µткенін ±мытып ќалу сияќты ќ±былыстарды зерттеу нєтижелерімен бекітіле т‰седі. ¤ткен нєрсе аќылмен елестетілетін материяныњ єрекеті болуы тиіс. Жады материя эманациясы емес, керісінше шындыќќа жаќыныраќ болар еді,  егер біз наќтылы ќабылдауда єрќашан белгілі бір ±заќтыѓы бар нєрсені материя деп т‰сінсек. Шындыѓында “Жады” материяѓа абсолютті тєуелсіз к‰ш болуы тиіс. Егер рух шындыќ болатын болса, онда тєжірибе ж‰зінде жадыныњ ќ±былысында біз онымен жанаса аламыз. 

Бергсон таза жадыны таза ќабылдауѓа ќарама-ќарсы деп т‰сіндіреді. “Таза ќабылдау кезінде, - дейді ол, - біз шындыѓында µзімізден тысќары т±рамыз. Біз объекті шындыѓымен тікелей интуиция арќылы жанасамыз”.[6.,305]

Ќабылдауды оныњ объектісімен толыќ ±ќсататыны соншалыќ, оны психикалыќ деп атаудан бас тартуѓа дайын. “Таза ќабылдау жазѓан – жадысыз аќылдыњ, жалпы аќылдыњ тµменгі сатысы болып табылатын материяны біз ќандай маѓынада т‰сінсек, сол материяныњ бµлшегі”- деп жазѓан. Таза ќабылдау оянып келе жатќан єрекетпен ќалыптасады, оныњ шындыѓы белсенділігінде. Дєл осындай жолмен ми ќабылдаумен байланысты болып шыѓады, µйткені ол іс-єрекет ќ±ралы емес. Мидыњ ќызметі біздіњ саналы µмірімізді тєжірибелік пайдалы нєрселер шењберімен шектеу. Егер ми болмаѓанда, біз бєрін де ќабылдай алар едік деп ойлауѓа болады, біраќ іс ж‰зінде  бізді ќызыќтыратын нєрселерді ѓана ќабылдаймыз”. [6., 305]

Бергсонныњ  ±заќтыќ теориясы оныњ жады туралы теориясымен байланысты. Б±л теорияѓа с‰йенсек, біздіњ еске саќтаѓан нєрсеміз жадымызда µмір с‰руін жалѓастыра береді жєне сондыќтан да осы шаќќа µтеді; µткен шаќ пен осы шаќ µзара бірікпейді, дегенмен сана бірлігінде араласып кеткен. Болмысты ќ±райтын іс-єрекет, ол математикалыќ уаќыт – жєй ѓана ештење де біріктірмейтін, енжар сыйымдылыќ, сондыќтан ол т‰кке т±рѓысыз. ¤ткен шаќ – ол іс-єрекетке кірісіп ‰лгерген, ал осы шаќ – дєл ќазіргі сєтте іс-єрекет жасауда. Сонымен, Бергсонныњ аныќтамасы осы жерде, тыѓырыќќа тірелген сияќты. “Осы сєтте” деген сµз осы шаќ идеясын енгізбей ме, осы шаќ, ќазіргі іс-єрекеттегі немесе іс-єрекетте болатын нєрсеге ќарсы ќойылады. Басќаша айтќанда, осы шаќ дегеніміз,  іс-єрекеті – осы шаќтаѓы, µткен немесе келер шаќта болатын нєрсе емес ќой. Таѓы да тыѓырыќќа тірелеміз. Б±дан шыѓатын ќорытынды, Бергсон µткен шаќ туралы айтќанда, ол µткенді емес, біздіњ µткен шаќ туралы осы шаќтаѓы еске т‰сірулерімізді атайтын сияќты. Ал шындыѓына келсек µткен уаќыттарда басќа ќабылдаулар болды, олар да µз кезінде біздіњ ќазіргі сєттегі ќабылдауларымыз сияќты соншалыќты белсенді жєне соншалыќты шынайы болады. ¤з уаќытында µткен шаќ тек ќана идея болмаѓаны мєлім, ол да µзініњ ішкі сипатымен ќазіргі  осы шаќ сияќты болѓан. Сµйтсе де, Бергсон, шынайы µткен шаќ туралы ±мытќан тєрізді; оныњ айтып т‰сіндірмек болѓаны – осы шаќтаѓы µткен шаќ идеясы. Наѓыз µткен шаќ осы шаќпен араласпайды, µйткені оныњ бµлігі емес; ол м‰лде басќа нєрсе.

Бергсонныњ ±заќтыќ пен уаќыт теориясыныњ бєрі де ќазір есімізге т‰сіріп т±рѓан ќ±былыстарды есімізде ќалѓан µткен шаќтыњ оќиѓаларымен, араластырып жіберуге негізделген. Оныњ айтып ж‰ргені – µткендегі ќабылдау мен еске т‰сірудіњ арасындаѓы айырмашылыќ туралы µз кµзќарасы – екеуі де осы шаќта µмір с‰реді. Дегенмен оныњ µзі, осы шаќ пен µткенніњ арасын ажыратып бердім деп ойлайды. Ќалай осы екеуін араластырып жібергені белгілі болса, бірден, оныњ жасаѓан уаќыт теориясы уаќытты толыѓымен елемейтіні айдан аныќ болады.

Бергсонныњ эволюция теориясы, оныњ “Парасат пен дінніњ екі ќайнар кµзі” атты ењбегінде, єлеуметтік-этикалыќ жєне діни мазм±ндаѓы ілімімен аяќталады. Ол, µзіне тєн парасат ќаѓидалары мен діні бар, тегін саќтау м‰ддесіне баѓынышты “жабыќ ќоѓамды”, тањдаулы т±лѓалардан т±ратын, барлыќ адамзаттыњ игілігіне µзін ж±мылдырѓан “±лы парасатты батырлар” мен діни ќайраткерлерден т±ратын “ашыќ ќоѓамѓа” (соѓан сєйкес дамудаѓы парасаттылыѓы мен діні бар) ќарсы ќойды. Бірінші ‰лгідегі ќоѓам, Бергсонныњ ойынша, эволюцияныњ тыѓырыќќа тірелетін жолы жєне мєњгілік шењбер бойымен айнала беруге жазаланѓан. Ал, “ашыќ ќоѓамѓа” келсек, тек сол адамзат эволюциясын ѓана алѓа ќарай дамытады, “ашыќ ќоѓам” µкілдері наѓыз µмірлік шабытты оятып, мєдениетті жања сатыѓа кµтеруі м‰мкін деп санады.

Философия мен єдебиет саласында халыќаралыќ Нобель сыйлыѓын алѓан француз ойшылы А. Бергсон, бір жаќты механикалыќ, позитивистік философиялыќ зерттеу тєсілдерін жєне дєст‰рлі рационалистік метафизиканыњ спекулятивтік (аярлыќ) мазм±нын аяусыз сынѓа алып жања бір д‰ниетаным ж‰йесін ќалыптастыруѓа талпыныс жасады.   

          ХХ ѓасырда А.Бергсон концепциясына екі т‰рлі кµзќарас болды. Материя мен µмірді бір-біріне ќарсы ќоюы, ќалыптасу процесін єсірелеп, кењістік пен уаќытты бµліп ќарауы белгілі бір философтардыњ наразылыѓын тудырса, екінші біреулері оныњ д‰ниеніњ жања бейнесін жасап, табиѓаттаѓы жањаныњ пайда болуын т‰сіндірген идеяларын жоѓары баѓалады.

          Н.Винер “Кибернетика” атты ењбегінде А.Бергсон концепциясы ХХ ѓасыр ѓылымындаѓы ‰лкен бетб±рыс деп санаѓан. Осы шыѓарманыњ бір тарауын “Ньютондыќ жєне Бергсондыќ уаќыт” деп атаѓан. Себебі, А.Бергсон ХХ ѓасыр философиясында алѓашќылардыњ бірі болып тірі организм ретінде адамныњ уаќыт ерекшелігін т‰йсінуін зерттеу объектісі жасады. Осындай – тоќтаусыз, т±тас аѓымдаѓы, сыйымды – “субъективті” уаќытты, ол “±заќтыќ” деп атады. Зерде, А.Бергсон т‰сінігінше, уаќытты кењістікпен салыстырып ќарауѓа бейім т±рады, уаќытты алдымен жекелеген сєттерге бµліп, содан соњ “µлі” бµлшектерді ќайта ќосып алып оны єлемге тањады. Осы ќолайсыздыќты тек ќана интуиция игере алады: ол тоќтаусыз адам µмірініњ ќ±рамына енген т±тас аѓыс т‰ріндегі уаќыт ерекшелігін т‰йсінуді м‰мкін етіп, уаќытты ±заќтыќ деп т‰сінуге кµмектеседі. А.Бергсонныњ уаќыт туралы кµзќарасы біздіњ заманымыздыњ барлыќ философиялыќ д‰ниетанымына єсерін тигізді. Тіпті, А.Эйнштейн жасаѓан салыстырмалы теория мазм±ны осы кµзќарасќа ‰ндес еді.

          Сонымен, ХХ ѓасыр философиясы д‰ниеніњ динамикалыќ картинасын жасауда ‰лкен ќадам жасады. Зердені, классикалыќ ѓылымды µмір философиясы жєне басќа да аѓымдардыњ сынауы, аќыл-естік таным тєсілдерініњ – олардыњ ќаншалыќты артыќшылыќтары бола т±рса да, соншалыќты кемістіктері мен єлсіздіктері де бар екендігін т‰сіну ќажеттілігін, µмір шындыѓын мойындауын жеделдетті. Аќылѓа немесе сезімге табынудыњ, материалды жєне идеалды ќ±былыстарды бір-біріне ќарама-ќарсы ќоюдыњ д‰ниедегі ќ±былыстарды т‰сінуге кедергі жасайтынын, біртекті емес адамныњ рухани, психикалыќ µміріндегі кµпт‰рлі ќ±былыстарды біржаќты бейнелейтін стереотивтіњ таяздыќ ететінін дєлелдеді. А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, А.Бергсон, О.Шпенглер, В.Дильтей дамытќан жања философиялыќ кµзќарас батыс мєдениетініњ барлыќ саласына дерлік ќатты єсер етті. Біреулер “µмір философиясы” концепциясынан адамныњ белсенді єлеуметтік позициясыныњ д‰ниетанымдыќ негізін кµрсе, басќалары одан адамзат рухыныњ ќатпарларын философиялыќ жєне кµркемµнер ќ±ралдары арќылы тануѓа шаќырѓан ±ранды естіді. Сонымен байќаѓанымыз, классикалыќ философияда аќыл мєселесі ќандай рµл атќарса, ХХ ѓасыр философиясында рух, психиканыњ рационалдыќ емес формаларыныњ мєселесі дєл сондай негізгі рµлді атќарады. Табиѓат пен адам, єлем мен ќоѓам арасындаѓы байланысты аныќтау ‰шін иррационалдылыќтыњ єрт‰рлі формалары (интуиция жєне инстинктпен ќатар) тањдап алынады. Б±л ‰рдіс философия тарихында жања бір кезењніњ басталѓандыѓыныњ айѓаѓы еді.

 

 

          1.4 Бейсаналыќ жєне психоанализ

 

          Психоанализ теориясындаѓы негізгі философиялыќ ойлар концепция т‰рінде алѓаш рет австриялыќ дєрігер-психиатр З.Фрейд (1856-1939) шыѓармаларында жарыќ кµрді. Одан кейінгі уаќыттарда б±л теорияны дамытушылар ќатарына – К.Г.Юнг (1875-1961), А.Адлер (1870-1937), неофрейдистер В.Райх (1897-1957), Г.Маркузе (1898-1979) т.б. ќосуѓа болады.

          Психоанализ - басты мєселе бейсаналыќтыњ ашылып, оныњ арнайы зерттелініп жєне жан-жаќты философиялыќ саралануы еді. Философия тарихында бейсаналыќ туралы кез-келген т±жырымдамаларды іздеп тауып, оларды м±ќият талдап, З.Фрейд классикалыќ философияда, психологияда, адам туралы жаратылыстану ѓылымдарында б±л мєселеніњ арнайы зерттелінбегенін аныќтады. Оныњ ойынша б±ѓан кінєлі, аќыл мен санаѓа табыну. З.Фрейдтіњ пікірінше, - сана  адам µмірі ‰шін µте мањызды – соныњ арќасында кісі ќоршаѓан ортадаѓы µзініњ орнын аныќтайды, “Менін” ќалыптастырады, басќалармен ќарым-ќатынас жасайды. Біраќ адам санасымен тыѓыз байланыстаѓы “Меннен” (ego) басќа, оныњ психикасында, Фрейдтіњ ойынша таѓы екі структура бар: “супер-мен” (super-ego), адам психикасыныњ, ішкі рухани д‰ниесіне кµшірілген єлеуметтік мањызы бар, абстрактілі идеалды шарттар, ќаѓидалар жиынтыѓы, жєне де “ол” (Jd), сырттан кµрінбейтін “бейсаналыќ” микроєлем.

          ХХ ѓасырдыњ басында-аќ бейсаналыќ концепциясы µзініњ алѓашќы н±сќасында жарияланысымен, З.Фрейд пен классикалыќ кµзќарасты жаќтаушылар арасында ќызу айтыс басталып кетті. Классиктер кµзќарасы ќысќаша былай берілді: біз т‰сінбеген нєрселер, єзірше ѓана толыќ емес, ‰стірт саналыќ, оларды біз аныќтаймыз жєне тиіспіз. Ќарањѓылыќ жарыќтан сєуленіњ таралу дењгейімен µлшеніп ажыратылатыны сияќты, санасыздыќтыњ саналылыќтан айырмашылыѓы да кісініњ µз кµзќарастары мен сезімдерін т‰йсіну дєрежесімен аныќталады. Фрейд осы бейнелеуді сєтті пайдаланып, оны басќаша т‰сіндірді. Жарыќтан ќарањѓылыќќа µткен кездегі сєулелену процесін баќылай отырып, ол былай дейді: “Біз ќарањѓы бµлмеде жарыќты жаѓудан бас тартпаймыз ѓой, себебі екі жаѓдайдыњ да сапалыќ айырмашылыѓын жаќсы білеміз”. Бейсаналыќ та сол сияќты, онымен сана арасында байланыс бола т±рса да, психиканыњ µтпелі ќ±былыстары (саналылыќ “ыѓыстырылуы” м‰мкін жєне уаќытша немесе біржолата бейсаналылыќќа айналуы м‰мкін. Санамен шекаралас т±руы да, шекара арќылы ќозѓалуы да м‰мкін, - онда ол “санадан б±рынѓы” болып саналады), бейсаналылыќ саналылыќтан сапалы айырмашылыќта. Біздіњ тєніміздіњ кµптеген функциялары, ми ќызметімен міндетті т‰рде байланыста бола т±рѓанмен, Фрейдтіњ ойынша, ќалыпты жаѓдайда бейсаналыќ дењгейде іске асады. Біздіњ кейбір ќалауларымыз бен ынтамыз, Фрейд бойынша, бейсаналы. Бейсаналылыќ т‰с кµріп жатќанда, гипноздыќ жаѓдайда “шыѓып” кетеді, тіпті, бізді ол бір нєрсені ќате айтып ќоюѓа, жазып ќоюѓа, себепсіз бір затты жасыруѓа, алып ќоюѓа, салып ќоюѓа т.с.с. "мєжб‰р" етеді. Б±лар “тµменгі” дєрежедегі “бейсаналыќтар”. “Жоѓарѓы бейсаналыќты”, З.Фрейд жєне оныњ жаќтастары интуиция, ќиял, санадан “жасырын” ой, идея, бейнелердіњ пісіп-жетілетін т±ста жоѓары рµл атќаратын шыѓармашылыќ процестерімен байланыстырады.

          ХХ ѓасырда ашылѓан, кµрінбейтін атомдар єлемін зерттегендей, З.Фрейдтіњ ойынша, сырт кµзге кµрінбейтін бейсаналыќ “микроєлемін де” ѓылыми т±рѓыдан баќылап жєне єсер етуге болады. К.Г.Юнг, бейсаналыќ мєселесін зерттей келіп, оныњ кейбір ќарапайым ќ±рылымдары (архетиптері) мен мєдениет ‰шін мањызды бейнелер, ќ±рылымдар (мысалы, миф, эпос, ањыз ертегілердегі батырлар бейнесі мен т‰с кµргендегі, басќа да бейсаналыќ процестерде пайда болатын “ѓажайып” бейнелер арасындаѓы) арасында ±ќсастыќ барын кµрсетті. Одан басќа, К.Г.Юнг осы мєселені талдау ‰шін “±жымдыќ бейсаналыќ” ±ѓымын енгізді.

          Психоанализ теориясында, адам µміріне жєне психикасына тікелей єсерін тигізетін кейбір кісі ыќыласына µте мањызды орын берілген, (мысалы, сексуалды инстинкт, сексуалды тєжірибеге). З.Фрейд жыныстыќ ќ±марлыќты таза бейсаналыќ, ѓаламат психикалыќ энергия кµзі, µмір с‰ру процесінде оныњ мањызы орасан зор деп т‰сіндірсе, К.Юнг пен А.Адлер б±л кµзќарасќа µз ‰лестерін ќосып, жањаша дамытуѓа тырысты. “Жыныстыќ ќ±марлыќ” (либидо) кµп жаѓдайда адамдардыњ психикалыќ іс-єрекеттеріне, сонымен ќатар, барлыќ тарихи жєне ќоѓамдыќ оќиѓаларѓа себепші болады. Мысалы, терењде жатќан адам психикасыныњ ќайшылыќтары парасаттыњ, µнердіњ, ѓылымныњ, дінніњ, мемлекеттіњ, ќ±ќыќтыњ, соѓыстыњ т.б. себебін жєне мазм±нын ќ±райды.

          Сексуалдыќ инстинктер жалпы инстинктермен байланысты сублимация (басып жаныштау) жєне комплекс (жасыќ) ±ѓымдарымен айќындалады. “Сублимация дегеніміз - тежелген “жасырынѓан” жыныстыќ ќ±марлыќтыњ (либидоныњ) к‰шініњ (энергиясы) басќа єлеуметтік арналарѓа, маќсаттарѓа б±рылып (шыѓармашылыќ, спорт, µнер, ѓылым, саясат, ењбек т.б.) ќоѓамдыќ мањызы бар іс-єрекет т‰ріне ауысуы”– дейді Фрейд. [59., 201]

          “Комплекс” ±ѓымы адамдардаѓы салыстырмалы т±раќты механизмдердіњ (єдептілік, саяси, ќ±ќыќ т.б. ќаѓидалары), олардыњ психикасыныњ барлыќ т‰рлерініњ б±зылѓандыѓын кµрсетеді. Осы ойын дєлелдеу ‰шін Фрейд, “Эдип” туралы ањызды мысал етіп алды. Б±л грек ањызы бойынша, Эдип білместіктен µз єкесін µлтіріп, туѓан анасына ‰йленген. Осы ањыз негізінде, Фрейд, “Эдип комплексі” ±ѓымын ќалыптастырып, оныњ мєні ретінде баланыњ анаѓа деген с‰йіспеншілігі мен махаббатын жєне єкеге деген ќызѓанышы мен µшпенділігі сияќты, инстинктердіњ ќабысуы арќасында Эдиптіњ психикасыныњ б±зылѓандыѓын арќау етіп алѓан. Осы ойын єрі ќарай жалѓастырып, Фрейд бейсаналыќ адамдар мен ќоѓам іс-єрекеттеріне зор єсер етеді деген ќорытындыѓа келеді. Жалпы алѓанда, адамдардыњ барлыќ іс-єрекеттері єлеуметтік табындыќ (ќауымдыќ)  инстинктерініњ кµрінісі болѓандыќтан, осы негізде “б±ќаралыќ психология” ќалыптасады. З.Фрейд б±л идеясын µрбіте келіп, “тобырлар” мен “кµсемдер” туралы саяси-єлеуметтік концепциясын ±сынды. “Тобырлардыњ” тарихи дамуѓа тигізер жµнді єсері жоќ. Керісінше, “кµсемдер” тобырдыњ ењ тµменгі инстинктеріне єсер ете отырып, олардыњ соќыр сезімге негізделген іс-єрекеттерін µздеріне ќажетті баѓытќа б±рып, тарихты ілгері дамытады. Оныњ осы ілімі ХХ ѓасырдаѓы кµптеген саяси-экономикалыќ тµњкерістердіњ теориялыќ негізіне айналды.

          Психоаналитикалыќ философия адамныњ рухани негіздерін, парасаттылыќ шењберін айќындауѓа ±мтылды. Бейсаналыќтыњ символдыќ тілін аныќтау, т‰сті жору, адамныњ ішкі д‰ниесіндегі сырќат сырларын, психикалыќ ауытќуларыныњ белгілерін табу – осыныњ бєрі адам бойындаѓы “з±лымдыќтыњ”, “ерсі ќылыќтар” бастамасыныњ бар екендігін мойындауѓа алып келді. Сонымен бірге, психикалыќ бейсаналыќтыњ кµрініс беруі тек ќана тµменгі, адам µмірініњ жануарлыќ негізініњ дамуымен ќатар ж‰рмейді екен, ол кµркем µнер, ѓылым жєне басќа шыѓармашылыќ салаларыныњ µмірдіњ жоѓары рухани ќ±ндылыќтарын тудыратын жасампаз іс-єрекетіне де тікелей єсер етеді. Ерекше психикалыќ механизм, адам мінез-ќ±лќы, іс-ќимылын реттеуші, баѓыттаушы императив, психоанализ теориясы бойынша, “±ят” болып табылады.

          Психоанализ философиясында, ±ят адамныњ табиѓи ќ±штарлыѓын ыѓыстырып жєне басып-жаншып, оныњ µміріне єлеуметтік мазм±н береді. Сондыќтан, осы єлемдегі адам болмысыныњ екіжаќтылыѓы, оныњ табиѓи жєне адамгершілік маѓынасы ерекше сµз болды. Мєдениеттіњ адамныњ жыныстыќ ќ±марлыѓын жењуіне басты назарын аудара отырып, Фрейд, болашаќта адамзат ќоѓамыныњ “±яты” оянып, парасат нормалары ‰стемдік еткен, т±лѓаныњ еркін дамуына жаѓдай жасайтын жања заманныњ орнауынан ‰мітін ‰збейді. Дегенмен, мєдени-єлеуметтік мєселе кµп жаѓдайда жан±ялыќ-жыныстыќ ќатынастар арќылы ќаралып, психоаналитикалыќ кµзќарасќа бейімделген µмірдегі адам болмысын "µмір инстинкті" (Эроспен) жєне “µлім инстинкті” (Танатоспен) арасындаѓы ‰зіліссіз к‰рес, - деп танитын ойды дєріптеу байќалады.

          Ќазіргі тањда, Батыс Еуропа елдерінде психоаналитикалыќ философия ±сынѓан адам жєне мєдениетті зерттеу тєсілдері антропологиялыќ философия, экзистенциализм, структурализм, феноменология сияќты аѓымдарда єрт‰рлі жаѓдайда жалѓасын табуда.

          Фрейд ілімі µнерде, шыѓармашылыќ саласында да µз жалѓасын тапты. Бастапќы кездері ќызу ќолдаѓан кейбір ѓалымдар, кейіннен ортодоксалді фрейдизмнен бас тартып, µздерініњ ерекше психологиялыќ концепцияларын ќалыптастырды. Соныњ бірі швейцариялыќ философ жєне психиатр К.Юнг – терењ психология деп аталатын ілімніњ негізін ќолдаушы. Жалпы алѓанда ол да, адам психикасындаѓы бейсаналыќтыњ негізгі рµлі туралы фрейдистік идеяны жалѓастырды жєне дамытты. Дегенмен, бейсаналыќтыњ ќ±рылымында не ерекше шешуші рµлді атќаратыны жайында, К.Юнг, Фрейд кµзќарасынан µзгешелеу позиция ±станды. Б±л рµлді міндетті т‰рде жыныстыќ ќ±марлыќ, либидо ѓана емес, бєрі ќосылып, терењде жатќан психикалыќ энергияны ќ±райтын басќа факторлар да атќарады деп санады.

          Швейцариялыќ психолог ѓылыми тілге жања ±ѓымдар енгізді, соныњ ішіндегі негізгілерініњ бірі “±жымдыќ бейсаналыќ”. Оны ќ±райтын жеке т±лѓалыќ емес, жалпыадамзаттыќ жєне м‰мкін жалпыжануарлыќ психика. ¦жымдыќ бейсаналыќтыњ тікелей кµрініс беруі мифологиялыќ пиѓылдар мен образдар. Ол – єрбір жеке дара ми ќ±рылымында жањѓыратын ѓаламат рухани м±ра. Ал сана болса, керісінше, дєл ќазіргі сєттегі ѓана бейімделу мен ањѓарымпаздыќты іске асыратын эфемерлік ќ±былыс. Юнгтыњ ойынша, бейсаналыќ жанды ќозѓалысќа келтіретін к‰штердіњ ќайнар кµзі, ал формалар немесе категориялар, осылардыњ бєрін реттеп т±ратын – архетиптер. Адамзаттыњ барлыќ ењ к‰шті деген идеялары мен кµзќарастарын архетиптерге жатќызуѓа болады. Єсіресе, б±ѓан діни нанымды, философиялыќ, ѓылыми жєне парасат ±ѓымдарын кіргізуге болады. Оларды кµне кµзќарастардыњ єрт‰рлі н±сќалары деп ќарауѓа болады. Сананыњ б±л жердегі міндеті, аќылдыњ кµмегі арќылы сыртќы д‰ниені танып білу жєне ішкі д‰ниені шыѓармашылыќ т±рѓыда сыртќа шыѓару.

          ¦жымдыќ бейсаналыќ жеке т±лѓадан да жоѓары т±рѓан жєне оны баѓындырып т±рѓан  болып б±ќара халыќтан кµрініс береді, соныњ арќасында руханилыќтыњ жалпы бейсаналыќ мазм±ны ќалыптасады. Олар, жеке т±лѓалардыњ єрбіріне тєн ±яњдыќ арќылы наќтыланады.

          Юнг берген сипаттама бойынша, ±яњдыќ єрќашан жанжалдыњ не себебі, не болмаса салдары болып шыѓады. Тєжірибе кµрсеткендей, ±яњдыќќа тєн нєрселер: шошыну, тањ ќалу, ыњѓайсыз сезіну, єлсіздік кµрсету, жанды н‰ктелер. Олардыњ болуы адамда еске т‰сіру, ќалау, ќауіптену, міндеттілік, ќажеттілік немесе кейбір ойлардан босана алмау сияќты рухани мазасыздыќќа тап ќылып, саналы µмір с‰руге кедергі келтіреді. Сонымен бірге ±яњдыќ – рухани µмірдіњ µзегі немесе мањызды тірегі, онсыз даѓдарысќа ±шырау ќаупі бар. ¦яњдыќтыњ бірінші формасы – ата-аналыќ.

          Жалпы бейне-архетиптер мен олардыњ жеке адам психикасымен байланыс формаларыныњ субстанциалды негізі бар ма деген с±раќтарды шешу ‰шін К.Юнг, Э.Геккель ашќан жеке адамныњ онтогенезінде филогенетикалыќ ќасиеттердіњ ќайталануы туралы биогенетикалыќ зањдылыќќа сілтеме жасайды. Адам психикасындаѓы бейсаналыќ – архетиптік жєне саналылыќ компоненттерініњ µзара єсерлесу формаларын сараптай келе, Юнг, жеке адамдыќ жєне єлеуметтік адам болмысына бірдей ќауіпті екі шектен шыѓуды бµле-жара ќарайды. Біріншісін, жеке т±лѓалыќ бастау “±жымдыќ бейсаналыќтыњ” архаикалыќ стихиясында толыѓымен жоѓалып жайылып кететін шыѓыстыќ діни – мистикалыќ табынушылыќтан кµрді. Екінші єсіре сілтеуді еуропалыќ ѓылыми-тєжірибелік басќыншылыќтан кµрді, ондаѓы болып жатќан ѓылыми-техникалыќ µзгерістер біздіњ психикалыќ µміріміздіњ ±жымдыќ-бейсаналыќ мєнін басып-жаншып жєне б±рмалайды деп санайды. Ќазіргі Еуропалыќ ерекше психикалыќ µмір с‰ру дєст‰рі, Юнгтыњ ойынша, ењ ќауіптісі, µйткені архетиптер, бєрібір адам болмысыныњ рационалдыќ ќ±рылымдарын есењгіретіп жєне б±зып жарып біздіњ санамызѓа “µтіп кетеді”, сол ќазіргі еуропалыќтардыњ рухсызданѓан санасыныњ жиі невроз сырќатына шалдыѓуыныњ себебі де, ХХ ѓасырдаѓы жања иррационалдыќ – мифологиялыќ идеялардыњ тууына т‰рткі болѓан да. Б±л ќауіпке ќарсы Юнг, µзініњ жеке т±лѓалыќ ілімін дамытты, басќаша айтќанда, µзініњ архетиптік ќ±рылымдарын символды т‰рде ѓана т‰сіну жєне субъективті сезіну арќылы жеке адам психикасындаѓы саналы жєне бейсаналыќ бастауларды біріктіру.

          К.Юнг аналитикалыќ психологиясында архетип кµмескі сананыњ тылсымдыќ ќ±рылымдарында “±жымдыќ бейсаналыќ” т‰пн±сќалар ретінде саќталады. Мєдени т±лѓаныњ рухани-шыѓармашылыќ ќазынасын ќауымдыќ тылсымдаѓы архетиптер ќ±растырады. Оларѓа адамныњ рухани µмірін априорлы (тєжірибеге дейін) ќалыптастыратын жєне оныњ іс-єрекетін, мінез-ќ±лќын жалпылама аныќтайтын ќ±ндылыќтар ќисыны жатады. Осыныњ негізінде адамда “мендік” сезім, этноста ортаќ уаќыттыќ-кењістіктік µрісі пайда болады. Єрбір ±лт µз мєдениетін еркін дамытуѓа м‰мкіндік алѓан кезде архетиптеріне жиі оралады.

          Психоанализ теориясына ќызыѓушылыќ, ХХ ѓасырда, оныњ негізгі идеяларын философиялыќ т±рѓыдан ќарауѓа алып келді. Єсіресе, ќазіргі заманѓы батыс еуропалыќ мєдениеттегі терењ даѓдарыс ‰рдістері, кµптеген философиялыќ концепцияларѓа психоанализ теориясыныњ тікелей єсер еткенін жєне оныњ ѓылыми мањызыныњ µсе т‰скенін ањѓартады.       

 

 

          2 Адам жєне єлем

 

          2.1 Адамѓа ќарай жања бетб±рыс

 

          Философия ежелгі дєуірден бастап адамды тануѓа баѓытталѓан. “Философиялыќ антропология” деп аталатын философиялыќ ілім саласынан, єрт‰рлі тарихи бетб±рыс кезењдерде осы проблеманыњ жања т±рѓыдан ќаралѓанын, ‰зіліссіз µзгеріп отырѓанын байќаймыз. Єсіресе, ќайтаµрлеу дєуірінде, философия адамѓа ќарай бет б±рып, µзініњ гуманистік мазм±нын ерекше танытты. Дегенмен, ХХ ѓасыр ойшылдары - µткен заманныњ “антропологиялыќ” философиясыныњ адам проблемасына ќосќан ‰лесін ескере отырып – адамѓа ќарай “жања бетб±рыстыњ” ќажеттілігін дєлелдеуге тырысады. Сµйткенмен де “жања бетб±рыстыњ” тамыры ХІХ ѓасырдан басталады, Серен Кьеркегор (1813-1855) бастаѓан біраз ойшылдар, классикалыќ философиядан бµліну н‰ктесі етіп осы адам мєселесін тањдаѓан. С.Кьеркегорды экзистенциализмніњ ізашары болѓан десек ќателеспейміз, кезінде неміс идеалистік философиясына (єсіресе, Гегельге) ќарсы шыќќан даттыњ діни философы шынайы философиялыќ ілім экзистенциалдыќ мєселелер тµњірегінде шоѓырлануы тиіс деп т±жырымдаѓан. Ол адамды “экзистенция” (лат. еxsistentia - µмір с‰ру) деп  алып, адам болмысын ашу ‰шін “ќорќыныш”, “жан±шыру”, “жанталасу”, “парадокс” сияќты ±ѓымдарды енгізіп, т±лѓаныњ µмір с‰руініњ ‰ш (эстетикалыќ, этикалыќ, діни) тєсілін талдайды. Оныњ ілімінде сенім ±ѓымына зор мєн беріліп, діни сенім адам ойынан єлдеќайда жоѓары ќойылады. Оныњ негізгі шыѓармалары: “Ќорќыныш пен ќалшыл”, “Ќорќыныш ±ѓымы”, “¤лімге бастайтын ауру” жєне т.б.

          “Ќорќыныш пен ќалшыл” деген ењбегінде С.Кьеркегор христиан дінініњ негіздеріне с‰йене отырып, ќорќыныш, мазасыздану, ‰рей сияќты теріс психикалыќ к‰йлерді діни сеніммен байланыстырып, адамныњ еркіндігі, моралдыќ тањдауы мен талѓауы мєселелерін наќтылы мысал ж‰зінде, атап айтќанда, Авраамныњ, баласы Исаакты ќ±рбандыќќа ќиюы жµніндегі ањызѓа сай ќойып ќарастырады. Сенімді “парадоксалдыќ” тылсымдыќ ќасиет, керемет деп, Авраамды “сенімніњ серісі” ретінде суреттейді. Ол, бір жаѓынан, баласы Исаакты жанындай жаќсы кµреді, оны µлімге ќимайды, екінші жаѓынан, Ќ±дайѓа деген абсолюттік сенімі, оѓан деген шынайы махаббаты баласын ќ±рбандыќќа шалуѓа жетелейді. Міне, осы ќорќыныш пен ‰рей билеген жаѓдайдаѓы Авраамныњ психикалыќ жай к‰йі, оныњ сенімі мен ‰міті, ќуанышы мен ќайѓысы, жан д‰ниесініњ к‰йзелісі мен ќ±лазуы, сенімніњ тылсым ќимылы айрыќша суреттеледі.

Экзистенциализмніњ µзі ‰ш т‰рлі баѓыттаѓы ілімдерден ќ±ралѓан. а) М.Хайдеггердіњ болмыс туралы ілімініњ негізінде ќалыптасќан экзистенциализм антологиясы. Болмыс материалдыќ ќ±былыс емес, ол µзініњ ємбебаптыќ жалпылыѓынан туындайтын белгісіз бір нєрсе. Адам оны таным процесінде іздестіреді, ол туралы к‰йзеле ойлайды, т‰сінуге тырысады, сµйтіп, ол адамныњ мєн-маѓынасына айналады. Демек, болмыс туралы ойлар айналып келгенде, адам болмысы туралы мєселелерге ауысады. є) К.Ясперстіњ экзистенциялыќ н±рландыру идеясы. Ол болмыстыњ мєні туралы с±раќтарды шешілмейтін с±раќтар деп есептеп, бар назарын адам болмысы, экзистенцияныњ µмір с‰ру тєсілін жєне оныњ ќ±дай тектес трансценденцияѓа ќатынасын айќындауѓа аударады. б) экзистенциализм ±ѓымын бірінші ќолданѓан Жан Поль Сартрдіњ ілімі. Ол адам µмір с‰руініњ мєнін, парасаттылыќ пен адамгершілік нормаларын, бостандыќ жєне µлімге деген ќатынас т.б., философиялыќ с±раќтардыњ мазм±нын ашуды негізгі мєселе етіп алды.

          Экзистенциализм “µмір философиясындаѓыдай” жалпы “µмір” мєселесін ќарастырмай, бар к‰штерін адамныњ жеке µмірін – “экзистенция” (µмір с‰рудіњ ќарапайым наќтылыѓы), “адамныњ µмір с‰руі” сияќты мєселелер т±рѓысынан ќарастыруѓа ж±мсайды. Экзистенция ешќашан зерттеу объектісі бола алмайтын ±ѓым, µйткені, ол біріншіден, жеке даралыќ болѓандыќтан, сол себепті жалпы мєнділікке ±мтылмайды; екіншіден, экзистенция – біздіњ µзіміз. Олай болса, біз оѓан ѓылым ќарайтындай объективті т‰рде ќарай алмаймыз. ¤мір с‰ру дегеніміз – адамдардыњ біріккен болмысы. Шынайы µмір с‰ру дегеніміз – к‰нделікті µмірмен тыѓыз байланысты, µз басыныњ сезімі мен тілегініњ, сенімі мен ќаупініњ, тєжірибесі мен ‰мітініњ, µзініњ ќамы мен м±ќтаждыѓыныњ жиынтыѓы негізінде іс-єрекет жасаѓан адамдардыњ экзистенция ретінде тіршілік етуі.

          Экзистенциализм жеке адамдар “басќаларѓа” (ќоѓамдыќ ќатынастарѓа) салыстырмалы т‰рде тєуелді екенін мойындайды. Жалпы алѓанда “басќалардыњ” адамдарды ажыратып, дау-жанжал тудыратындыѓына  ќарамастан олар µзара байланысќа т‰седі. Б±л байланыс “басќалармен µмір с‰ру коммуникациясы” деп аталады. Коммуникация ‰стемдік ж‰ргізуден жєне ќызмет етуден басталады. Адамдардыњ µзара байланысќа ±мтылуы коммуникация алдындаѓы ‰реймен, оныњ м‰мкіндігіне ш‰бєлєнумен т.б. сµзсіз ±ласады. М±ндай жаѓдайда адамдар наѓыз “экзистенциалды” еркін т±лѓа бола алмайды. Еркін болу ‰шін, ол ќоршаѓан сыртќы єлемніњ жєне іштегі сыртќы єлемніњ єсерінен ќ±тылып, µзіне µзініњ маќсаты мен іс-єрекетініњ себептерін айќындауы керек. Басќаша айтќанда, бостандыќ дегеніміз - сырттыњ єсерінсіз еркін тањдау. Бостандыќтыњ таѓы бір кµрінісі ол – жауапкершілік. Туѓанынан еркін болуѓа жаралѓан адам, б‰кіл єлемніњ ауыртпалыѓын µз мойнымен кµтереді, ол жалпы єлем ‰шін де, болмыс тєсілі ретіндегі µзі ‰шін де жауапты.

          Экзистенциалистер болмысќа ќарама-ќарсы “иемдену” ±ѓымын да ќарастырады. Мен иемденген заттар мені де билейді, жалмайды. Ал, адамды заттардыњ, меншіктіњ осылай езіп-жаншуынан ќалай ќ±тќаруѓа болады. Б±л с±раќќа Марсель ќарама-ќайшылыќтыњ ќайнар кµзі адамныњ µз табиѓатында дей келіп, одан шыѓу жолы – с‰йіспеншілікте, ќайырымдылыќта, “ќ±рбандыќта”, ќала берді иеленуді болмыс дењгейіне дейін кµтеретін дінде, µнерде жєне философияда жатыр деп есептейді. Ал басќа ѓылымдар “б±лыњѓыр сыртќы єлемді” зерттейтін болѓандыќтан, бізге аќиќат білім бермейді, керісінше, олардыњ ашќан жањалыќтарыныњ салдары адамзаттыњ µмір с‰ру м‰мкіндігініњ µзіне к‰мєн келтіреді. Жалпы адамзат білмегендіктен ќорлыќ кµріп отырѓан жоќ, керісінше кµп білгендіктен ќасірет шегіп отыр.

          Экзистенциалистік философия классикалыќ “мєндер философиясын” (еssentia) адамныњ µмір с‰руі (еxsistentia) философиясымен алмастыруды маќсат етті. ХХ ѓасырдаѓы жања аѓымныњ белді µкілдерініњ ќатарында атаќты неміс ойшылдары К.Ясперс (1883-1969) жєне М.Хайдеггер (1889-1976) де т±рды.

          К.Ясперс µз ілімінде рационалистік идеялардан бас тартып, философияны ѓылым т‰рінде ќарастырудыњ ќажеттілігіне шек ќойып, шынайы философия деп философиялыќ ой кешу ‰рдісініњ µзін атаѓан. Оныњ айтуынша, єрбір адам философиялыќ ой кешуге бейім, єрбір адам µзіне тыњдаушыларды тауып, ќобалжытќан ойларын айтып жеткізіп, шынайы ќарым-ќатынастарѓа жол салуѓа талпынады. Сондыќтан, философия  ішкі рухани процесс, ол д‰ниені белсенді т‰рде µзгертуге баѓытталмаѓан, оныњ басты маќсаты – болмысты сана елегінен µткізу, махаббат сезімін аялау, тыныштыќ орныќтыру. К.Ясперстіњ негізгі шыѓармалары: “Экзистенциалдыќ философия”, “Тарихтыњ ќайнар кµздері жєне оныњ маќсаты”,  “Уаќыттыњ рухани ахуалы”, “Тарихтыњ маѓынасы мен арнаулылыѓы”, “Философиялыќ сенім”, “¦лы философтар” жєне т.б.

          Ол µз ењбектерінде, ќазіргі заманѓы єлем ќандай ќауіп-ќатердіњ алдында т±рѓанын, б±рын-соњды болмаѓан єлеуметтік жєне рухани даѓдарыстыњ сан мыњ жылдыќ тарихы бар адамзат µмірін ‰зуі м‰мкін екенін талай рет ескертті. К.Ясперс біздіњ заманымыздыњ философиясыныњ алдына наќтылы жауапкершілік пен тыѓыз маќсаттар ќойды, ол – адамзатты, жекелеген кісілерді, саяси партиялар мен олардыњ идеологтарын “адамзат болмысыныњ жоѓарѓы м‰мкіндіктерін” адамдардыњ бойын билеп алѓан жанталасќа, пендешілікке ќарсы к‰реске пайдалануѓа ж±мылдыру.

          К.Ясперс µзініњ “Тарихтыњ ќайнар кµздері жєне оныњ маќсаты” (1949ж) атты кітабында єлемдік тарихи процестердіњ µзіндік т‰сіндірмесін беріп, тарихи уаќыттыњ, яѓни адамзаттыњ тарихыныњ бірт±тас екендігін, бірлігін кµрсетеді. Адамзаттыњ т‰п-тамыры, шыѓу тегі бір, даму жолы ортаќ. Осы тарихи даму жолын ќарастыра келе, Ясперс “белдеулік уаќыт” ±ѓымына ерекше маѓына беріп, оны ќазіргі рухани т±рпаттаѓы адамныњ пайда болуыныњ уаќыты деп санап, біздіњ жыл санауымызѓа дейінгі 800-200 жылдар аралыѓына мењзейді. Осы кездері єлемдік діндер ќалыптасады, философия туындайды, сµйтіп, мифологиялыќ сананыњ орнын руханилыќ басады. Рухтыњ оянуы, Ясперс бойынша, адамзаттыњ жалпы тарихыныњ, “белдеулік дєуірдіњ” бастауы болып саналады.

          Жалпыадамзаттыќ мєдениет пен µркениеттіњ ќалыптасуына шешуші єсер еткен фактор – тарихтаѓы рухани даму, діни сенімніњ адамдарды баурап алуы. Біраќ єрбір д‰ниеж‰зілік немесе ±лттыќ дін µзара бєсекелестік салдарынан жалпыадамзаттыќ наным мен сананы ќалыптастыра алмады. Оны тек ќана “д‰ниеж‰зілік тарихтыњ белдеулік уаќытында” пайда болѓан философиялыќ сана т±жырымдады.

          К.Ясперс ертедегі ±лы мєдениеттердіњ пайда болуын адамныњ µзініњ єлсіздігін сезініп, осы жаѓдайдан ќ±тылу ‰шін рухани к‰реске шыѓуы арќылы т‰сіндіреді. Адамзаттыњ рухани бірлігі идеясын, мєдениеттер типологиясын талдауѓа негіз етіп алѓан.

          “Белдеулік уаќыт” деп атап отырѓан тарихи кезењ, адамзатты бірт±тас тарих аѓынына ќосатын “кµпір” болып табылады. Батыста тарих философиясы христиандыќ сенім ілімініњ негізінде пайда болды. Августиннен Гегельге дейінгі орасан кµп туындыларда б±л сенім тарихтаѓы Ќ±дайдыњ µмірге араласуын пайымдады. Мысалы, Гегельше: барлыќ тарихи процесс Христосќа ќарай ќозѓалды жєне содан бері ќарай ж‰реді.

“Ќ±дай ¦лыныњ ќайта оралуы єлемдік тарихтыњ белдеуі болып табылады. Біздіњ жыл санауымыз єлемдік тарихтыњ осы христиандыќ ќ±рылымыныњ к‰нделікті расталуы болып табылады”, - дейді Ясперс.[70.,34]

          Алайда, Христиандыќ наным – б‰кіл адамзаттыњ нанымы емес, ол тек бір сенім ѓана. Єлемдік тарихтыњ м±ндай т‰сінігініњ кемшілігі тек иланѓан христианѓа сенімді болып кµрінуінде. Єлемдік тарихтыњ діњгегі, егер де ол болса, тек ќана эмпирикалыќ т‰рде, барлыќ адамзатќа, соныњ ішінде христиандар ‰шін де, мањызды нєрсе есебінде ашылуы м‰мкін.

          К.Ясперс белдеулік уаќыттыњ сипаттамасын былай т‰сіндіреді. Б±л уаќытта, оныњ пікірінше, єдеттен µзгеше кµптеген тарихи оќиѓалар болады. Мысалы, Ќытайда сол кезде Кун-Фу-Цзы мен Лао-цзы µмір с‰рді, философиялыќ мектептер пайда болды, Мо-цзы, Чжуан-цзы, Ле-цзы сияќты атаќты ойшылдар ой кешті. ‡ндістанда Упанишадылар ќалыптасты, Будда д‰ниеге келді, діни философия дамыды. Єлемдік тарихтыњ біздіњ дєуірімізге дейінгі 800 жєне 200 жж. аралыѓында болѓан рухани жањару кезінде аќиќатты философиялыќ ой елегінен µткізудіњ, скептицизмді, идеализм мен материализмді, софистика мен нигилизмді ќоса алѓандаѓы барлыќ м‰мкіндіктері ќарастырылды; Иранда Заратуштра ізгілік пен з±лымдыќтыњ к‰ресі ж‰ріп жатќан єлем туралы оќытты; Палестинада пайѓамбарлар – Ілияс, Иса, Жеремиє, екінші Иса – шеру ќ±рды; Грекияѓа келсек, б±л дєуір Гомердіњ, философтар Парменидтіњ, Гераклиттіњ, Сократ пен Платонныњ, трагиктердіњ уаќыты болды. Осы діни философиялыќ аѓымдар мен атаќты есімдерге байланыстылардыњ бєрі де Шыѓыс пен Батыста бір-біріне тєуелсіз аз ѓана ѓасырлар аралыѓында бір мезгілде пайда болды.

          К.Ясперс бойынша, б±л дєуірде пайда болѓан мєдениеттегі µзгерістер мынаѓан келіп саяды: адам б‰кіл болмысты, µзін-µзі жєне µз шекарасын сезінеді. Оныњ алдынан єлемніњ барлыќ ќорќынышы жєне µз дєрменсіздігі шыѓады. Тылсым т±њѓиыќтыњ ‰стінде т±рса да, ол т‰бегейлі с±раќтар ќойып, еркін болуды жєне ќ±тќарылуды талап етеді. ¤з м‰мкіндігін біле т±ра, ол µз алдына жоѓары маќсаттар ќояды, µзіндік сананыњ терењіндегі жєне трансценденттік д‰ниеніњ айќындыѓындаѓы абсолюттілікті танып біледі.

          Осыныњ бєрі рефлексия арќылы іске асты. “Сана - µзін сана елегінен µткізеді, ойлау ойлауды µз объектісіне айналдырады”, - деп пайымдайды Ясперс. Осыныњ барысында єркім басќаны µз идеяларына, т±жырымдарына, µз тєжірибе нєтижелеріне иландыруѓа тырысќан рухани к‰рес басталып кетті. Ењ бір ќайшылыќты м‰мкіндіктер сынаќтан µткізілді. Єрт‰рлі пікір сайыстар, кµптеген партиялар мен мектептер ќ±ру, µз ќ±рылымындаѓы ќайшылыќтарына ќарамастан олардыњ µзара уєжділігін саќтайтын рухани саланыњ ыдырауынан мазасыздану сезімі мен рухани хаоспен шекаралас ќозѓалысты тудырды.

          Б±л дєуірде, біз осы уаќытќа дейін ойлауда ќолданып келе жатќан негізгі ±ѓымдар жасаќталды, б‰гінгі тањда, адамдар µмір с‰руінде мањызды орын алатын єлемдік діндердіњ негізі ќаланды. Мєдениеттіњ барлыќ саласында ємбебаптыќќа µту ж‰ріп жатты. Б±л ‰рдістер, кµпшілік ж±рт осыѓан дейін бейсаналы дењгейде ќабылдаѓан барлыќ кµзќарастарды, салттар мен шарттарды ќайта ќарауѓа, с±раќтыњ астына алуѓа, сараптауѓа мєжб‰р етті.

          “Мифологиялыќ дєуір µзініњ байсалды орныќтылыѓымен бірге аќталды. Грек, ‡нді, Ќытай философтары жєне пайѓамбарлардыњ негізгі идеялары, Ќ±дай туралы ойлары мифтен алыста болатын. Рационалдыќ жєне зерделенген тєжірибеніњ  мифологияѓа ќарсы к‰ресі басталды”, - дейді К.Ясперс. [70.,52]

          Адам болмысындаѓы осы µзгерістердіњ бєрін рухтану деп атауѓа болады: µмірдіњ ќатып ќалѓан бастапќы тіректері шайќала бастайды, полярлыќ тыныштыѓы ќайшылыќтар мен антиномиялардыњ тынышсыздануымен алмасады. Адамдар енді µзімен µзі ѓана т±йыќталмайды. Ол µзін-µзі білетініне єлі де сенімсіз, сондыќтан ол жања шектелмеген м‰мкіндіктерге ашыќ болады. Ол енді осы уаќытќа дейін ешкім с±рамаѓанды жєне ешкім де айтпаѓанды тыњдауѓа, т‰сінуге ќабілетті. Б±рын – соњды естілмеген нєрселер енді кєдімгі д‰ниеге айналады. Д‰ниені жєне µзін-µзі сезінумен бірге адам болмысты да сезіне бастайды, біраќ т‰гелімен емес: б±л с±раќ кейінгі заманда єрт‰рлі ±ѓымдар мен т±жырымдар тудырѓан ењ к‰рделі с±раќтардыњ біріне мєњгілікке ќалады.

          Экзистенциализмніњ белді µкілдерініњ бірі, Карл Ясперс адамзат тарихына, рухани мєдениеттіњ даму ерекшеліктеріне µзінше баѓа беріп, оѓан жањаша бір кµзќарас т±рѓысынан ќарайды. ¤ткенге кµз жіберсењ, ол бізді адам болмысыныњ ќ±пиясына бµктіреді, - дейді атаќты ойшыл. Адамзаттыњ тарихы жалпы алѓанда – бір, б‰гінгі біз ќандай болып кµрінсек, тарих бізді солай жасаѓаны, ќазіргі заманѓы тарихты салыстырмалы т‰рде алып ќарасаќ, сондай бір орасан зор ±заќтыќты сезінбейміз – осыныњ бєрі біздіњ алдымызѓа сан т‰рлі с±раќтар ќояды. Б±л ќайдан? Б±л ќайда апарады? М±ныњ мєнісі неде? Атаќты ойшыл, µз шыѓармаларында, адамзатты мазалаѓан осы сипаттаѓы мєселелерге жауап табуѓа талпыныс жасайды. Жалпы адам болмысы, µмірдіњ маѓынасы мен мањызы экзистенциалистер ‰шін µте µзекті мєселе. Осы мєселелерді, классикалыќ емес философиялыќ дєст‰рде ќарауда экзистенциалистердіњ алатын орны ерекше. Солардыњ ќатарына ХХ ѓасырда µмір с‰рген артына µзіндік рухани м±ра ќалдырѓан, таѓы бір неміс ойшылы Мартин Хайдеггерді ќосуѓа болады.   

          Мартин Хайдеггер – ХХ ѓасырдаѓы немістіњ атаќты ойшылы, экзистенциализм философиясыныњ белді µкілі. Хайдеггер философиясыныњ негізгі мєселесі – адамныњ µмір кешуі, оныњ жалпы болмыспен іштей тамырластыѓы. Осы баѓыттаѓы оныњ рухани эволюциясы біршама кезењдерден µткен. Нєтижесінде оныњ осы жолдаѓы т‰зеген ілімін іргелі онтология деп атайды. Соњѓы ѓасырларда еуропалыќ философияда адам туралы ќалыптасќан субъективизмге жєне жеке т±лѓаныњ басќа єлемге ќатынасындаѓы µзгешелігі мен дербестігін тым єсіре пайымдауѓа (Ницше) ќарсы, Хайдеггер оныњ б‰кіл єлемдік болмыспен т‰птеп келгенде соншалыќты етене, астас екендігіне кµњіл аударады. Оныњ ойынша, Жања дєуірлік батыс адамы осы болмыстан єлдеќайда алыстаѓан. Оны ќазіргі заман ѓылымы мен техникасы, материалдыќ µндірісін айќын кµрсетеді. Б±л µмірде адамдар µздерініњ єлемдік болмыспен етене туыстас екенін ±мытып, табиѓатты, тіпті адамдарды да µњдеу мен т±тынудыњ объектісі мен ќ±ралына айналдыруда, яѓни шын болмыстыњ аясынан жаттанып, тек барлыќтыњ шењберіндегі шырѓалањда ж‰р. Олар аќиќат жолынан адасќан.

          М.Хайдеггердіњ рухани кемелденуініњ соњѓы кезењдерінде жол, µмірлік с‰рлеу идеялары ‰лкен орын алды. Оныњ мєні рухани жол, µмірдіњ белгілі бір баѓытќа ‰немі жетелеп отыратын ±мтылысы дегенге жаќын. Ол µмірдегі болудыњ баѓыты. Ол ±ѓым жања еуропалыќ дєуірдегі адамныњ барлыќ нєрсеге тек бір кєдеге асатын ќ±рал ретінде ќарайтын ќатынасынан тіпті басќа нєрсені білдіреді. ¤мірлік жол – ол ќ±рал емес, ол µмірдіњ ішкі µзегі, ол адамдардыњ жан ж‰йесіндегі жолы, яѓни µмірдіњ µзімен пара-пар нєрсе, ол адамныњ адамдыѓыныњ µлшемі. Ол адам болмысындаѓы барлыќ нєрсені µзіне тартатын жєне бєрін де µзінен тарататын к‰ш. Єрбір адам, мейлі ол шын болмыстан алыстаѓан болсын, немесе соныњ тынысымен тыныстап ж‰рсін, ќандай да болмасын дењгейде іргелі болмыстыњ ќамынан алањсыз ажырай алмайды. Єлемдік болмыстыњ іргелілігінен алыстаѓан адам, єсіресе, тікелей барлыќтыњ ар жаѓында жатќан болмыстыњ жоќтыѓын кейбір сєттерде сезінеді, айрыќша т‰псіз т±њѓиыќтыњ аясындаѓы µз тіршілігініњ алањсыз тірексіз екендігі оны т‰гелдей баурайды. Осындай сєттерде оны т‰гел мењгеріп алатын сезім - µмірдіњ ‰рейлілігі. Б±л жай субъективтік ќалып ќана емес, ол онтологиялыќ сезім. Ол єлемдік болмыстыќ ж‰йеден алыстаѓан адамныњ алысталѓандыѓыныњ сезімі немесе µмірдегі адамныњ тастандылыѓы. Сондыќтан да, адамдардыњ єлемдегі µмірлік жолы тек ќана кезбелік, кету емес, оѓан ќайтып оралу, µзініњ нєр алатын кµздеріндегі т±ныќтан мейірін ‰немі ќайта ќандырып отыру.

          Негізгі шыѓармалары: “Болмыс жєне уаќыт”, “Метафизика деген не?”, “Еуропалыќ нигилизм” жєне т.б.

          Философия дегеніміз не? Хайдеггер болмыс жєне µмір, болмыстыњ мєні туралы ілімді жања т±рѓыдан негіздеуді µзіне маќсат етіп ќойды. Б±л маќсатына ол ќалай жетті, ќандай ќ±ралды пайдаланды?

          Хайдеггер философиясында ‰лкен орын алѓан нєрсе - тіл мєселесі. Ол – ілімініњ т±тастай сипатын аныќтады. Кµптеген басќа философиялыќ аѓымдар да лингвистикалыќ мєселелерді тілге тиек етіп, табиѓи тіл мен ѓылыми тілді сараптау нєтижесініњ єрт‰рлі т±жырымдамаларына сілтеме жасады. Ал, Хайдеггер философиясындаѓы тіл мєселесімен байланыс терењ маѓынада болды, ол тіл мен сµйлеудіњ µзіндік ерекше концепциясын жасады. Философиялыќ кµзќарасты негіздеу ‰шін категориялардыњ ќандай мањызы бар екенін т‰сінген ол, тіл мєселесі жµніндегі µз ќорытындыларын логикалыќ шегіне жеткізіп жєне µз кµзќарасын ќорѓауда “сµйлеу техникасын” шебер ќолдана білді. Хайдеггер ењбектерін оќыѓан адам, оныњ к‰рделі де шатасып жатќан терминологиясыныњ т±тќынына т‰сіп, ана тіліндегі баламасын іздеймін деп ќатты ќиналды. Тіпті неміс тілінде сµйлейтін оќырманныњ µзі де тыѓырыќќа тіреледі, себебі ол µзі ќалыптастырѓан философиялыќ тілмен сµйлейді.

          Хайдеггердіњ тілі дегеніміз ќандай тіл, оныњ ерекшелігі ќандай жєне ол жасаѓан конструкциялардыњ зањдылыѓын аныќтап, тарќату ережесін ќ±руѓа бола ма? Б±л с±раќтарды шешіп алмай т±рып, оныњ философиясына жан-жаќты баѓа беруге болмайды.

          Хайдеггердіњ философиялыќ тілі, ±ѓымдардыњ ќазіргі заманѓы тілге маѓыналыќ сєйкестенуін наќтылау, т‰зету амалы болып табылады. Деструкция деп аталатын принцип осыѓан ќызмет етеді. Сонымен бірге µз философиялыќ тілін жасаѓан кезде, философиялыќ ±ѓымдарды реконструкциялауѓа ±мтылады. Негізгі рµлді - сµздіњ маѓынасыныњ дєрежелерін т‰сіндіру атќарады. М. Хайдеггер єдет болып ќалыптасќан кµзќарастардан, сµздер жєне олардыњ бµліктерініњ ‰йлесуінен бас тартып (“деструкция” талабына сєйкес), неміс тілініњ сµз тіркестерін, сµздерін кµп жаѓдайда µз ќалауынша пайдалануѓа м‰мкіндік алады. Аќыр соњында, оныњ шєкірттерініњ µзі ерсі деп таныѓан конструкциялар пайда болды.

          Хайдеггер  µз ілімін жеткізу ‰шін жања тілдік конструкциялар жасай отырып, дєст‰рлі ±ѓымдар мен оларды бейнелеуші терминдерден ойын тазартты, себебі, оныњ ойынша шынайы маѓынасы болмаѓан соњ олардыњ бєрі ќ±нсызданѓан. Бірінші кезекте б±л ќатарѓа, ол “субъект”, “таным”, “техника”, “шындыќ”, “рух”, “т±лѓа”, “µмір”, “бейнелеу”, “ќайшылыќ” т.б. сияќты ±ѓымдарды ќойды. Ол µз ѓылыми лексиконынан б±ќаралыќ коммуникация ќ±ралдарына белгілі бір ќатысы бар: “газет”, “радио”, “фильм”, “пресса” жєне таѓы соѓан ±ќсас сµздердіњ барлыѓын алып тастады. Б±л факт Хайдеггердіњ техникаѓа деген ерекше ќатынасымен т‰сіндіріледі. Оныњ концепциясында, техникалыќ прогреске сипаттама беретін сµздердіњ шынайы тілге ешбір ќатысы жоќ, олар адам ќолынан туѓан нєрсе, рационалдыќ ойлаудыњ нєтижесі.

          Атап айтсаќ, т±тас бір ±ѓымдар жиынтыѓын білдіретін “адам” деген ±ѓым да “бос сµз” болып сипатталады, себебі ол ѓылыми білімніњ єр т‰рлі салаларына – тарихќа, физиологияѓа, психологияѓа т.б. ќатысты. Ол µзініњ тілдік ойлау концепциясына сєйкес, µзініњ “фундаменталді онтологиясынан” шыѓарып тастаѓан кµптеген терминдерді алмастыратын сµздерді іздеуге жєне ќ±растыруѓа мєжб‰р. Б±л бірінші кезекте Dasein (болмыс, µмір с‰ру, бар болмыс) деген сµзбен алмастырѓан “адам” (Mensch) деген ±ѓымѓа ќатысты.

          Хайдеггер  философиясында Dasein жања маѓынаѓа ие болды. Адам болмысы, біздіњ санамыз ‰шін ењ жаќын жєне ќол жеткізерлік нєрсе болѓандыќтан, герменевтикалыќ сараптау арќылы адамныњ µмір с‰руіне ќатысы бар болмыстыњ мєні мен маѓынасын ашу ‰шін пайдаланылады. М±ќият жасалынѓан Хайдеггердіњ философиялыќ тілінде Dasein негізгі орталыќ орынды алады. Оныњ тілі философиясымен ќабаттасып жатыр. Єрбір жања терминге ±заќ т‰сіндірулер мен аныќтамалар берілген. Єсіресе, “Болмыс жєне уаќыт” атты ењбегінде, оныњ негізгі феноменологиялыќ ілімі берілгендіктен болар, терминдерге м±ќият тањдау жасалынѓан.

          “Болмыс жєне уаќыт” кітабындаѓы басты мєселе болмыстыњ маѓынасы туралы с±раќ. Ењ терењ зерттелінген нєрсе – уаќытты т‰сіндіруі. Оныњ ойынша - уаќыт адам болмысыныњ фундаменталді ќабаты. Dasein µзін уаќытта белгілейтіндіктен, ол сонымен бірге єлем. Егер Dasein µмір с‰рмесе, онда д‰ние де жоќ. Д‰ниеден тысќары берілген, абстрактілі сана емес д‰ниемен ажырамас байланыстаѓы, сонда ѓана бар экзистенция.

          Хайдеггер талќылауѓа, субъект-объект ќатынасындаѓы жања д‰ниетанымды енгізді. Оныњ концепциясында єлем адамѓа ќарсы т±рмайды, єлем оныњ таным жєне зерттеу объектісі де емес. “Єлем” деген ±ѓымныњ кењістіктік маѓынасы жоќ. Єлем жєне адам бірт±тастыќты ќ±райды (dasgins). “Адам” деген сµзді алмастырѓан  “Dasein” ±ѓымыныњ ерекше сипаты да осымен т‰сіндіріледі. Аналитика “єлемі” ‰шін осы – болмыс Мен – субъектіден бµлініп тасталѓан объект емес, о баста-аќ одан ажырамаѓан. Хайдеггер ілімініњ осы жаѓы медицина ѓылымыныњ назарын µзіне аударды. Психоанализ теориясы, оныњ аналитикасын адам психикасын зерттеудегі жања бір саты санады.

          Хайдеггер айтып отырѓан экзистенциал соѓан сєйкес тілдік ±ѓымдармен тікелей байланыста, олар µзіндік ќ±рылымдар болып та ќаралуы м‰мкін. Сондыќтан ол наѓыз емес болмыс, наѓыз жєне наѓыз емес тіл деп ажыратады. Сол себептен де барлыќ ±ѓымдар экзистенциалдар жєне категориялар деп бµлінуі м‰мкін. Біріншілері наѓыз болмысты сипаттайды жєне соѓан баѓытталѓан, соњѓылары заттар єлеміне ќатысты, Хайдеггер оларѓа ќайталанбас экзистенция болып табылатын адамныњ жеке дара ішкі єлемін ќарсы ќояды.

          Болмыс (Sein) бєрін ќамтитын, танылмайтын, ѓажайып ќ±пия мєн болып кµрінеді. Оныњ мєні ќарањѓылыќпен т±мшаланѓан, осы ќ±пиялыќ аќиќатќа баратын жол. Хайдеггердіњ ойынша, б±л жол – “шексіз жол”. Сонда, болмыстыњ барлыќ мєні де, “болмыс ќ±пиясын” саќтауда жатыр. “Болмыс” ±ѓымын аныќтауѓа болмайды. Сонымен бірге болмыс деген µз-µзінен т‰сінікті ±ѓым болып табылады. Кез келген айтылѓан ойда осы ±ѓым µзіне ќолданыс табады, олай болса “болмыс” сµзі ешќандай т‰сіндірусіз-аќ т‰сінікті жєне кµпе-кµрнеу нєрсе болады. Дегенмен, “осы орташа т‰сіну т‰сінбеушіліктіњ айѓаѓы”. Болмыс µз болмысында “кµрсетеді”, “жарыќтандырады”. Ол µзін ашып кµрсетеді. “Болмыс” ±ѓымы сонымен бірге басќа категориялармен де тењестіріледі, мысалы: “негіз”, “оќиѓа”, “ойын”, “аќиќат”, “таѓдыр” т.б. Болмыс д‰ниемен (Seiendes) тікелей байланыста сарапталынады: д‰ние деген болмыс арќылы єрт‰рлі амалмен аныќталѓан нєрсе. Д‰ние – б±л кім (экзистенция) немесе Не (кењ маѓынада бар болу). Мєн кµп жаѓдайда жасырын жєне тіл арќылы, оныњ мєніне µту жолымен, герменевтикалыќ ашылуы тиіс. “Заттардыњ µзіне” назар аудару дегеніміз осы болып табылады. Хайдеггер бойынша “заттардыњ µзіне” назар аудару деген “±ѓымдыќ аныќ мєселені” игеру м‰мкіндігі немесе философтыњ µз тілімен айтќанда, “философиялыќ ойлау” м‰мкіндігі.

          Философиялыќ ±ѓымдарды ашу тілдік ±ѓымдар арќылы µтіп, тілдіњ тарихына ж‰гінуге мєжб‰р етеді. Тілдіњ мєні – мєнніњ тілі болып кµрінеді. Тілдіњ мєні – б±л бірде-бір ѓылым кµтеріле алмайтын, ќол жетпес биіктік деп Хайдеггер µз т±жырымын жасайды. Ол, µз ілімін тілтану, психология, тарих, философия, логика, риторика сияќты тілді µзініњ зерттеу объектілеріне ќосып алѓан ѓылымдарѓа ќарсы ќояды жєне тіл мен шынайы д‰ние арасындаѓы байланысты аныќтауѓа тырысты. Болмыс сияќты, тілдіњ мєні де – ќ±пиялардыњ ќ±пиясы, тіпті барлыќ бар деген ѓылымдарды аныќтап т±рса да. Сол себептен де Хайдеггер µзіне с±раќ ќояды: “Біздіњ µзімізді аныќтайтын нєрсені, ќалай біз танып-біле аламыз?” – жєне “метафизика” мен “диалектика” тілді “тарихи” т±рѓыдан “объект” етіп алѓанымен µз маќсаттарына жете алмады, олардыњ басты ќателігі тілдіњ “монологиялыќ сипатын” кµре алмаѓандарында. Тіл – монолог, ол тек ќана µзімен µзі сµйлеседі. [62., 204]

          Тіл – белгісіз бір танылмайтын, трансцендентті мєн болѓандыќтан, оѓан жол жабыќ: егер ол µзі ѓана µзі туралы айтпаса, ол туралы ештеме айтуѓа болмайды. Ешбір ѓылым, соныњ ішінде логика да тілді д±рыс сипаттап бере алмайды, оныњ мєнін т‰сінбейді. Сондыќтан да тіл µзі ѓана, µзініњ дербес ќ±ралдарымен, µзіне ѓана тєн тєсілдермен µзініњ мєнін аныќтап білдіре алады. Сонымен тілдіњ мєні оныњ µзініњ кµрініс беруінде жєне де осы т‰пн±сќасын біз ести де алмаймыз, оќи да алмаймыз. Осы, “тілдік мєн” біздіњ µзімізде болѓандыќтан, біз “оѓан жататындыќтан”, оѓан ќатысымыз бар болѓандыќтан, тілге жєне оныњ мєніне объект ретінде жаќындай алмайды екенбіз. Дегенмен ќай жерде тіл µзін мєн ретінде іске асырып, ал мєн тіл болып байќалады? Тілдіњ мєні немесе мєнніњ тілі жасырынып жатќан жер – жеке адамдыќ µзіндік сана. Б±л жерде біз заттардыњ объективті мазм±нын бейнелейтін ±ѓымдардан бас тартып, Хайдеггер кµрсеткендей, сµзбен жеткізу ќиын немесе тіпті м‰мкін емес, тілді тек ќана интуитивті жолмен ќабылдауѓа болады деген позицияны ±стануымыз керек.

          Тіл, Хайдеггердіњ пікірінше, ењ бірінші кезекте жеке адамдыќ µзіндік сананыњ µмір с‰ру амалы. “Тілде сµйлеу” деген “тілдіњ мєнініњ аймаѓына µту”, “Мєн µмір с‰ретін жерге тап болу”.  Мєнніњ тілі – наѓыз тіл, ал шынайы емес тіл – к‰нделікті ќарапайым тіл. Єрбір адамда тілдіњ ќ±пия мєнініњ (болмыстыњ да) бір бµлшегі бар, біраќ ол аќылдан “жоѓары” т±рѓандыќтан, адам оѓан сырт кµзбен ќарай алмайды. Мєнніњ тілі – б±л тіл (болмыстыњ да) патшалыѓы. Наѓыз шынайы тіл ќарапайым адами тілге ќараѓанда жоѓары т±рѓан, танылмайтын нєрсе. Тілдік мєн, наѓыз тіл – адам пайда болѓан жєне кµзге кµрінбейтін жіппен соѓан байланып ќалѓан жер±йыќ. Адам туралы - “ол бар”, себебі оныњ адамдыќ мєні тілде жатќандыќтан ѓана деп айтуѓа болады. Сонымен, Хайдеггер болмыстыњ мєні туралы с±раќты шешуге жаќындайды, оны “ол осындаѓы – болмыс” ќ±рылымы арќылы аныќтап, µзі ѓана, басќалардан µзгеше жєне жалѓыз нєрсе арќылы болмыс туралы с±раќты ќоя алатынын айтады. Адам о бастан болмысты т‰сіну ќасиетіне ие; адамныњ осы ерекше ќасиеті µлі табиѓатта да, µсімдіктер мен жануарлар єлемінде де кездеспейді. “Осы д‰ниені біз Dasein термині арќылы аныќтаймыз. Ѓылыми зерттеу – осы д‰ниеніњ жалѓыз жєне ењ м‰мкін деген жаќын µмір с‰ру тєсілі емес”. [63., 169]

Dasein µзін µз болмысында ќалайда бір жолмен аныќтап т‰сіне алады. Осы бір осындаѓы – болмысќа тєн нєрсе, ол µз болмысы арќасында жєне сол арќылы µзіне µзі ашыќ. Болмысты т‰сіну дегеніміз – болмыстыњ сипаты болып табылады. Болмыстыњ µзі, осындаѓы – болмыстыњ оѓан не былай немесе басќаша жєне єрќашан не былай немесе басќаша ќатысы болуы экзистенция деп аталады. Болмыс µзін єрќашан µзініњ экзистенциясынан, µзі ‰шін µзі бµлу немесе µзімен µзі болмау м‰мкіндігінен т‰сінеді.

          Хайдеггердіњ µмір мен µлім туралы пікірлері де назар аударарлыќ. “Метафизикаѓа кіріспе” атты ењбегінде ол: “¤лім дегеніміз де µмір” деп жазды. ¤лім – осындаѓы – болмыс бар болѓандыќтан ќабылдайтын болу амалы. Кењ маѓынасында алѓанда µлім деген сµз µмірлік ќ±былыс. “Осындаѓы – болмыстыњ шегі жаќ, ол бітпейді”. ¤лім алдындаѓы ќорќыныш – наѓыз шынайы, салыстырмасыз жєне біз жење алмайтын болмыс м‰мкіндігі алдындаѓы ќорќыныш. Болмыс аналитикасыныњ арќасында Хайдеггер тіл мен сµйлеудіњ µзіндік т‰сінуін ±сынады жєне “сµйлеудегі пікір білдіруіміз тіл болып табылады” деп аныќтама береді. [62.,307]

          Тілдіњ экзистенциалды – онтологиялыќ негізі сµз сµйлеу, ал сµйлеу о бастан сезіну жєне т‰сінумен байланысты. Сµз сµйлеу – т‰сінудіњ артикуляциясы, сондыќтан ол пікірлер мен т‰сіндірулердіњ негізінде жатыр. Пікір мен сµзде айтылѓан нєрсені, Хайдеггер маѓына деп атайды. Сµз сµйлеуге, ол сонымен бірге тыњдау мен ‰нсіздікті де жатќызады. Тыњдау сµйлеу процесініњ ќажетті бµлігі.

          ‡нсіздік те – сµйлеудіњ бір т‰рі. Екі адам сµйлесіп т±рѓанда, ‰зіліссіз сµйлеп т±рѓан адамѓа ќараѓанда, ‰ндемей т±рѓан адам т‰сінуге кµбірек м‰мкіндік береді. Керісінше, кµп сµйлеу т‰сінуге ќажетті нєрсені аныќ емес етіп тастайды. ‡ндемей т±ра алу ‰шін, осындаѓы – болмыс бірдење айта білуі ќажет, басќаша айтќанда µзіне ѓана тєн жєне бай мазм±нда аша алу м‰мкіндігіне ие болуы керек. Осындаѓы – болмыста тіл бар. Адам (Dasein) µзін тілге ие д‰ние (Seiendes) ретінде кµрсетеді.

          Хайдеггер концепциясы бойынша тіл поэтикалыќ ойлау болып табылады, тіпті алѓашќы тіл деп ж‰ргеніміз “Болмысты, аќиќатты бекітетін” поэзия. “Поэзия – о бастаѓы болмыстыњ атауы. Ойлау  дегеніміз поэзия” – деп жазады. [63.,75]

Хайдеггердіњ ойынша, болмыстыњ наѓыз маѓынасын поэзия арќылы танимыз, таза т‰рдегі тіл – ол µлењ. ¤лењ дегеніміз - µзіндік міндетін атќарып ж‰рген ойлаудыњ µмір с‰ретін ортасы деп дєлелдеуге тырысты. Сонымен ќатар поэтикалыќ тіл мен ойлаудыњ байланысын айтќанда белгілі бір методологиялыќ маќсат ќоймаѓанын, тек тіл патшалыѓына бару ‰шін бейнелеп, тењеулермен сµйлейтін поэзияѓа тєн жолмен ж‰руге шаќырѓанын  ескертіп айтады. Оныњ ойынша пікір білдіру – тілдіњ µзі емес, поэтикалыќ шыѓармашылыќ формасы. Ойлау, тілдіњ осы формасымен байланысты, бізге єлі тілдіњ мєнін ашпайды, ол тек ќана µзініњ ќайнар кµзіне, біз жете алмайтын мєнге баратын жолды кµрсетеді. Тек аќын ѓана тілдіњ ќ±діретін т‰сініп, сµздіњ ќ±ны мен ќуатын пайдалану м‰мкіндігіне ие. Сµз – аќын адамѓа ѓана берілген игілік, µзініњ кєсіби шеберлігі жєне таланты арасында жоѓарыдан берілген, ол сµз ќ±пиясын ерекше, ѓажайып жолмен танып ашады. Аќын білімге жетіп ќана ќоймай, сµз бен зат арќасындаѓы ќатынасќа терењдеп енеді. Дегенмен, б±л жєй ѓана бір жаѓында - сµз, екінші жаѓында - зат т±рѓан ќатынас емес, б±л ќатынас пара-парлыќќа тењ: сµз де жоќ, зат та жоќ, сµз бар жерде ѓана зат бар. Аќын µзініњ шыѓармашылыќ ќасиетімен ењ жоѓарѓы ќ±пияѓа терењдеп, аќыл шеше алмайтын ж±мбаќтыњ пердесін ашады. Осыдан неміс ойшылы ќорытынды жасайды: “Сонымен, тілдік ±ѓым жєне оныњ затќа ќатынасы, µмір с‰ріп т±рѓан кез келгеніне, - ол µмір с‰ре ме жєне ќалай µмір с‰реді, ол ж±мбаќ болып ќалады”. [63.,176]

          Бізді ќатты ќызыќтырѓан, жанымызды терењ толќытќан бір нєрсені атау ‰шін ыњѓайлы сµз таба алмай ќиналѓан кезде, тіл сµйлей бастайды.  Осы уаќытта аќын сµзі бізге кµмекке келеді. К‰нделікті ќолданып ж‰рген тілімізде, бірінші орынѓа не туралы айтып т±рѓан нєрселеріміз: с±раќ, жаѓдай, маќсатымыз т.с.с. шыѓады, поэтикалыќ тіл д‰ниені т±тасымен т‰йсінуге м‰мкіндік береді. Тек аќын ѓана, µзініњ жоѓары дарыныныњ арќасында тілдіњ терењ ќатпарына бойлап жєне оныњ мєнініњ сырын сезіп, тілдіњ µзін сµйлету м‰мкіндігіне ие. “Тіл µзі сµйлегенде ѓана, µз мєнін ашып кµрсете алады”, - деп санайды атаќты ойшыл.

Хайдеггер, тіл мен ойдыњ араласып кеткенін сµз етіп, соныњ салдарынан оларды бір-бірінен ажырату ќиын екенін айтады; осыныњ нєтижесінде біз оймен астарланѓан тілді, ой сарабынан µткен тілді пайдаланамыз. Дегенмен, ой сарабынан µткен тілді пайдалану ‰шін басты нєрсе оны к‰нделікті пайдаланѓанда ойда т±рѓан нєрсе емес, оныњ кєдімгі маѓынасы емес, тілдіњ ќол жетпес ќазынасы, оныњ ќабатындаѓы жасырын нєрселер болып табылады деп ескертеді. Осы ќазынаѓа аќын ќол жеткізеді. Ойлау жєне поэзия бір-бірінен ±яла “ќарыз алады”. Хайдеггердіњ ойынша, екеуініњ арасында ќандай айырмашылыќ бар екенін аныќтау м‰лде м‰мкін емес, б±л – сµз ќ±пиясы. Бір ѓана нєрсе белгілі ол - поэтикалыќ тіл жєне ойлау – пікір білдірудіњ екі амалы дейді. Сонымен бірге  табиѓи сµйлеу мен поэзиядаѓы пікірлерді жалпы ќабылдаѓан логикадаѓы пікірмен шатастырудыњ ќауіптілігін, логикадаѓы пікірдіњ рационалдыќ ойлаумен байланысты екендігі оны шошындырады, оныњ ойынша ойлаудыњ рационалдыќ деп санаѓан, дєлірек айтќанда математикалыќ деп есептеген жаѓдайы дєст‰рге айналып кеткен. Ал м±ндай жаѓдайда олардыњ жаќындыѓы туралы ќалыптасќан кµзќарасќа зањсыз еніп, тіл мен ойлаудыњ бірлігін б±зады. Пікірдіњ басымдыѓы жаѓы немен аныќталады, деген с±раќты Хайдеггер µзі ќойып, µзі жауабын береді, пікір – поэзия мен ойлау ‰шін тек ќана нєр беретін орта емес, ол тікелей д‰ниемен, мєнніњ тілімен байланысты. Пікір, заттыњ мєнімен байланысты бола т±рып, осы мєнді біздіњ кµруімізге м‰мкіндік беретін дыбыс сияќты. Оныњ ойынша, ішінде ойлау мен поэзия ќозѓалып ж‰ретін пікірдіњ маќсаты тілге, басќаша айтќанда мєнге “сєйкес” болу.

Адам єлемдегі µзінше бір д‰ние т‰рінде кµрсетіледі; µз болмысында ѓарышпен, жермен байланыстаѓы, µзініњ терењ негізінде талаптанѓан, т‰сінетін нєрсе, µзініњ наѓыз шынайы болмыс м‰мкіндігіне µлім арќылы шаќырылѓан ѓажайып жан иесі ретінде т‰сіндіріледі. Осындаѓы – болмыстыњ кез-келген жаѓдайында мєні алѓа ќарай озып кету болып табылатын алањдаушылыќ бар. Адам µзініњ шынайы болмысыныњ т‰бірінен ‰зіліп ќалѓанымен, бєрібір µткенге, µзініњ мєніне, болмыс шындыѓына ќарайлайды. М±ндай аќиќатты іздеушілік адамныњ мєніне, тамыры оныњ экзистенциалды ќ±рылымында болѓандыќтан, жарыќ беретін тіл арќылы іске асады.

Хайдеггер, оѓан тањылѓан, аќиќатты жасырын емес, деп т‰сінеді деген пікірмен келіспейді. Аќиќат бір мезгілде єрі “ашыќ”, єрі “жасырын”. ¤з ілімі арќылы философияныњ негізгі с±раѓын алып тастадым деп ойлаѓан ол - болмыстыњ мєні туралы ќойылѓан с±раќќа жауап таптым деп санамайды. Атаќты ойшыл, адам ‰зіліссіз тілге, болмыстыњ мєніне ќарай бара жатќан жолда деген ойын б±лжытпай µз шыѓармаларында ж‰ргізіп отырды.

 

 

          2.2 Єлеуметтік даѓдарыс заманындаѓы жаттанѓан адам

 

          Ќазіргі заманѓы экзистенциализм, персонализм, философиялыќ антропология сияќты аѓымдар µкілі болып табылатын ірі ойшылдар негізгі мєселе етіп – адамныњ ќоѓамнан жаттану, бµгделену мєселесін ќойѓан.

          Адамныњ бµгделену мєселесі кезінде неміс ойшылдары Гегель мен Маркс та кµтерген, экзистенциализм µкілдері оларѓа да сілтеме жасайды. Дегенмен, соњѓылары, жаттану адамныњ ќоѓамдаѓы µміріне тєн, оныњ жалпы сипаты болып табылатын нєрсе деп санайды. Єсіресе, ќазіргі заманда, адамзаттыњ ќ±рып кету ќауіпінен туындаѓан ‰рей сезімі бµгделену процесін к‰шейте т‰суде. Экзистенциалистер философияныњ маѓынасын, адамныњ ќоѓамнан жаттану процесін т‰сіндірумен шектелмей, тіпті оны аќтамай жєне ‰рей мен жалѓыздыќ сезімін мєњгілікке бекітпей, басќа одан да мєнді мєселені шешуден кµреді. Олардыњ ойынша философия кµњілін ќорќыныш билеп алѓан адамныњ кµњіл к‰йін ќ±лан таза жаќсартып жібере алмаса да, ењ болмаса µзініњ “Менін” іздеп жєне табуына, ќандай ќиын µмірлік жаѓдайда да, µз µмірініњ шынайы мєнін т‰сінуіне кµмектесуі ќажет. Экзистенциалистер жеке т±лѓаны ќоѓамнан оќшаулап ќарады жєне єлеуметтік сараптаумен айналыспады деген жањсаќ пікір. ХХ ѓасыр философиясында єлеуметтік мєселелерге кµп мєн берілген – олар не адам мєселесімен ќабаттасып зерттелінген, не болмаса єрт‰рлі кµркем шыѓармаларда философиялыќ – єлеуметтік жєне саяси-єлеуметтік мєселелер болып жеке ќаралѓан.

ХХ ѓасыр философиясы адам болмысыныњ экономикалыќ, саяси, рухани – парасаттылыќ негіздерін жайлаѓан єлеуметтік даѓдарыстыњ тарихи аренасында ќалыптасты. Сондыќтан кµптеген ойшылдар µз кµзќарастарында заманныњ тауќыметтері мен ќайшылыќтарын ашып кµрсетуге ±мтылды.

Адам µзін-µзі жасайды, µмір с‰ру кезінде, µз мєнін ќалыптастырады - б±л экзистенциализмніњ бірінші ќаѓидасы, осыдан барып кµптеген мањызды салдар туындайды: берілген адам табиѓаты жоќ; кісініњ µзінен басќа ешкімде, ешќандай сыртќы к‰ш оныњ адамдану процесіне араласпайды. Адам болып ќалыптаса алмаса, оѓан жеке т±лѓаныњ µзі жауап береді. Экзистенциалистер де, феноменологтар да д‰ниеніњ адамнан тысќары жєне оѓан тєуелсіз µмір с‰ретінін мойындайды. Дегенмен, олардыњ ойынша, философия сараптауды адам болмысынан бастаѓанда ѓана наѓыз гуманистік жолѓа т‰седі. Егер, адам µз болмысынан бастау алып д‰ниеге мєн мен маѓына беріп, онымен µзара байланыс орнатќанда ѓана, єлем адам ‰шін µмір с‰реді,  б±рынѓы заман философиясындаѓы “адамсызданѓан” абстрактілі ±ѓымдарды жања философия “адамдандыруы” тиіс. Жеке адам болмысы ќайшылыќта: адам, шынында да, д‰ниеге µз болмысы, санасы, білімі арќылы кµз салады. ¤з тезистерін дєлелдеу ‰шін, адам мєнініњ ѓажайыптылыѓы туралы, экзистенциалистер онтологиялыќ уєждер келтіреді. Болмыста жеке т±лѓаныњ єр сєтте алатын орны м‰лде ќайталанбас ќ±былыс. “Єрбір адам аќиќат жолында болуы тиіс. Меніњ кµзім т±рѓан жерде басќа кµз жоќ; меніњ кµзім кµріп т±рѓан шындыќты басќа кµрмейді. Бізді ешкім алмастыра алмайды, біз ќайталанбаймыз” – деп жазды Х.Ортега-и-Гассет. М±нымен келіспеуге болмайды. Адам µзін іздейді, іздеуі тиіс жєне µзініњ ќайталанбас, ѓажайып “Менін” шыѓаруы ќажет деген пікірмен де келісуіміз керек. Классикалыќ ой да адамдарды осыѓан тєрбиелейді. Біраќ, ХХ ѓасыр философтарыныњ ойынша, олар кµп жаѓдайда “Менді” м‰лде басќа нєрсе арќылы аныќтамаќ болды: мысалы, “Мен” єрт‰рлі дењгейдегі “Мен емес” – деп т‰сіндірілді. Жања философиялыќ аѓымдар “Менді” тєнмен де, психикалыќ процестермен де тењестіруге болмайтынын дєлелдеп, жеке т±лѓа мєнініњ ќайталанбас т±тастыѓын орынды кµрсетіп, адам болмысыныњ ќ±пиясын ашуѓа тырысты. Классикалыќ  ойдан таѓы бір µзгешелігі, ХХ ѓасырдыњ философиялыќ ж‰йесінде адам мен єлем ќарама-ќарсылыѓы ќабылданды, “Мен емес” басќаша айтќанда, адамнан тысќары д‰ние, бµгделенудіњ жєне сµзсіз жауыќќан єлемніњ символы ќалпында. “Мен еместі” А.Камю адамѓа ќарсы т±рѓан, - немќ±райды, ќатыгез, ќауіпті, мењіреу жєне алынбас, мызѓымас ќабырѓаѓа тењейді. Сол себептен де “Менде”, єлем жєне басќа адамдар “Мен еместіњ” алдында пайда болатын ќорќыныш т±раќты µмір с‰реді. Соѓан ќарамастан адам µзі µмір с‰руге жєне µзін-µзі тудыруѓа міндетті. Экзистенциалды философияныњ жеке т±лѓаѓа ќойылѓан жоспары мынандай: “Мен еместіњ” (адамнан тысќары д‰ниеніњ) бєрінен ќорќу, ќауіптену, оѓан ќарсы т±ру, соѓан ќарсы шыѓу. Экзистенциалды философия єлемде ќалыптасќан, єсіресе, ХХ ѓасырда кењ тараѓан стандартизация ‰рдісіне, µндірісте, к‰нделікті µмірде, идеология мен мєдениетте ќалыптасќан “орташаландыру”, “тењестіру” процесіне т‰бегейлі ќарсы шыќты. Кµптеген аѓымдар µмірдіњ барлыќ саласын ќамтып бара жатќан “б±ќараландыру” ‰рдісінен ќауіптеніп, элитарлыќ идеалды ќолдады.

Экзистенциалдыќ философияныњ таѓы бір кµтерген мєселесі µлім мєселесі. Тіпті А.Камю “Сизиф туралы ањыз” кітабында философияныњ негізгі с±раѓы µзін-µзі µлтіру мєселесі деп жариялады. ¤зініњ гуманистік парызын, ќатты ќапаланѓан, µмірден т‰њіліп µзіне-µзі ќол ж±мсауѓа дайын т±рѓан пендеге кµмектесу деп т‰сінді.

Философия оѓан ќалай кµмектесе алады? Єрине, А.Камюдіњ ойынша, ќиналып т±рѓан адамѓа µмір дегеніміз, µте тамаша нєрсе деп айту ањѓалдыќ, µйткені, ол оны бєрібір ќабылдамайды, сенбейді де.  ¤ткен дєуірдіњ, адам єлемдегі ењ бір жаќсы д‰ниеде µмір с‰реді деген концепциясы да маѓынасыз, т±рпайылау деп санайды. Оныњ пікірінше б±л єлем, ќ±дайлар ќолданѓан жазамен, таудыњ басына ќарай ‰лкен тасты домалатып бара жатќан, бєрібір тµменге таспен бірге ќайта-ќайта ќ±ласа да ќоймаѓан  Сизифтіњ пєтуасыз єрекеті сияќты маѓынасыз. Біраќ µмір ќаншалыќты маѓынасыз, ќайшылыќты болса да – адам ‰шін оѓан тењ келетін ќ±ндылыќ жоќ. Дегенмен, б±л µмір єрќашан да µліммен “шекаралас”.

ХХ ѓасыр философиясында жєне єдебиетінде терењ жєне б±рынѓы уаќытќа ќараѓанда саралап зерттелген жаѓдай - µлім алдындаѓы µмір, µмірдіњ мєнініњ ізделуі жєне жалѓасуы. ¤кінішке орай, кењестік єдебиеттер беттерінде б±л с±раќтар кµтерілмеді, тіпті олар жеке, єрбір адамды ќобалжытпайтындай болып ауызѓа да алынбады. ¤мірде кез-келген адам жаќын жандардыњ µліміне ќайѓырды, не болмаса ќайнаѓан µмір ќазанында µліммен бетпе-бет кездесті, єйтеуір, дені сау адам µлім туралы ойлануѓа мєжб‰р. ¤мірдіњ µзі де адам ‰шін маѓыналы болѓанмен, кенеттен маѓынасыз болып ќалуы да м‰мкін. ¤лімді, ќадіріњді кетірмей ќарсы ала білу, µмір с‰руге м‰мкіндік берілген сєтте µлімге, оѓан ќарсы т±ра білу, басќа адамдардыњ µмір с‰руі ‰шін к‰ресінде ќол ±шын беру – б±л кез-келген адамныњ ±лы жєне ќажетті парызы, даналыѓы. Оѓан, адамды, µмірдіњ µзі ‰йретеді. Адам µмірініњ мєні, µмір жєне µлім мєселесі – б±лар µнер мен философияныњ мєњгілік таќырыптары.

Дегенмен, классикалыќ жєне ќазіргі заманѓы философияда µлім мєселесі єрт‰рлі сипатта ќаралѓан, оѓан ‰лкен айырмашылыќ пен баѓа беріледі. “…З±лымдыќтыњ ішіндегі ењ ќорќыныштысы, µлімніњ, бізге ешќандай да ќатысы жоќ, себебі, біз µмір с‰ріп т±рѓанда, µлім єлі келген жоќ, ал µлім бар жерде, біз µмір с‰рмейміз”, - деген µз дєуірініњ д‰ниетанымы мен ќ±ндылыќтарын білдірген, кµне грек данышпаны Эпикур! [37.,60]

Ќазіргі заманѓы экзистенциалдыќ философия µмірді “µлімге баѓытталѓан болмыс” деп аныќтайды. Белгілі бір дєрежеде б±л шындыќ та – адам туыла салысымен µлімге ќарай “±мтылады”, жаќындайды. Жєне де µлім кез-келген сєтте- аќ µмірді ‰зуі єбден м‰мкін… Жеке басыныњ немесе єлеуметтік сезімдер жиынтыѓыныњ єсерінен, ойы мен сезімі, негізінен, µлім мєселесіне бет б±рѓан адамдарды т‰сінуіміз ќажет.

Ол тек ќана єлеуметтік ауытќулар (µзін-µзі µлтіру идеясы санасын билеп алѓан) жаѓдайында ѓана емес, сау адамдардыњ µмірінде де ќаќтыѓыстар, ќайѓыру, рухани-парасат сезімініњ толќынында, т‰њілу нєтижесінде болатын таѓдыр сынаѓы. Дегенмен, адам болмысы туралы бір мезгілде реалистік жєне гуманистік т±рѓыдан талдасаќ, µмірдіњ мєнін “µлімге баѓытталѓан болмыс” деп аныќтау теориялыќ жєне адамгершілік т±рѓысынан к‰мєн туѓызады. Адамныњ µмірі (жалпы µмір де) т±раќты т‰рде жай ѓана µлімге ќарама-ќарсы, оѓан “±мтылу” арќылы іске асып ќоймайды, сонымен бірге µлімге ќарсыласу, µмірді саќтауѓа тырысу арќылы да іске асып жатады. Ќалыпты жаѓдайдаѓы адам µмірге ќ±лшыныспен ќарайды. Ол µмірдіњ ќуатты к‰шіне, ќ±діретіне арќа с‰йеуге даѓдыланѓан, ‰йренген. Адам µлім туралы шектен шыќќан жаѓдайда ѓана ойлайды жєне саќтанады – тіпті сол жаѓдайлардыњ µзінде адам “µлім болмысына, ќ±шаѓына” жай беріле салмай, µмір с‰руге ќ±лшынады, не басќа адамдар µмірі ‰шін, не жоѓарѓы ќ±ндылыќтар ‰шін µзін ќ±рбандыќќа шалады.

Экзистенциалдыќ философия бойынша µлім ќауіпі к‰шейгенде, оѓан жаќындаѓанын сезгенде адам µз µмірініњ маѓынасы мен мазм±ны туралы ойлана бастайды, к‰йкі тірліктен, к‰нделікті болмыстан наѓыз шынайы болмысќа, µзініњ экзистенциясына - µмір с‰румен бірт±тас мєнге – “бетб±рыс” жасайды. Б±л пікірлер негізсіз емес, экзистенциалист – жазушылар µмір мен µлім жаѓдайындаѓы, шекарасындаѓы сєтті µткір жєне шынайы кµрсете білді. Олардыњ шыѓармасындаѓы негізгі кейіпкерлері шекаралыќ жаѓдайѓа орналастырылѓан. (Мысалы, Жан-Поль-Сартр пьесалары; А.Камю повесі “Бµтен адам”; С.де Бовуар “Ењ жењіл µлім” - µліп бара жатќан ана туралы т.б.). Философиядаѓы б±л бетб±рыс кездейсоќ нєрсе емес: ол шекаралыќ жаѓдайдыњ жеке адам басына т‰скен тауќымет болып ќана ќоймай, єлеуметтік, тіпті жалпыадамзаттыќ мєселеге айналѓан дєуірдіњ тµніп келе жатќаныныњ белгісі.

Ќазіргі кезењдегі єлемдік ауќымды тарихи тауќыметтер шынында да шекаралыќ жаѓдайда т±р: адамзаттыњ ќ±рып кетуі де, µзін-µзі саќтап ќалуы да м‰мкін. Адамзат алѓаш рет µз тарихында абстрактілі емес, шынайы µлім ќауіпніњ алдында т±р. Ќазіргі заманѓы адамзат алдында т±рѓан мањызды ќадам, жања сапалыќ жаѓдайдыњ ќалыптасќанын т‰йсініп, оныњ шынында да ќауіпті шекаралыќ ахуал екенін мойындау. Єлемдік масштабтаѓы жойылып кету ќатері алдындаѓы ќорќыныш, жер бетіндегі халыќты тіршілікті саќтап ќалу маќсатына ж±мылдыруы, біріктіруі ќажет. Экзистенциалдыќ философиялыќ ±ѓымдар мен кµзќарастар жеке адам мен адамзат таѓдырыныњ, жалпы ќоѓамныњ µмір с‰руініњ бµлінбес бірлікте екенін дєлелдей т‰седі. Єрбір адам µзініњ адамзатпен бірт±тас байланыста екендігін, эгоистік пиѓылды жењбей єлеуметтік мєселелер мен ќайшылыќтарды шеше алмайтындыѓын т‰сінуі керек.

Адам болмысыныњ ќайталанбас ѓажайыптылыѓы жєне єлемдегі орны ќазіргі заманѓы иррационалистік сипаттаѓы философиялыќ концепциялардыњ басты мєселесі. Солардыњ ішінде µз шыѓармаларында рациовитализм ілімін жасаѓан испан ойшылы Хосе Ортега-и-Гассете бар. Оныњ философиясы ХХ ѓасырдаѓы Латын Америкасы, Еуропа елдерініњ ой-парасатына ќарќынды ыќпал еткен. Ѓасыр басында туындаѓан авангардизм  аѓымыныњ пайымдаушысы бола т±ра, ќарабайыр кµпшілікке кµнбейтін “рухани азшылыќ” туралы ілім тудырушы болѓан. Негізгі ењбектерініњ бірінде, “Кµпшілік кµтерілісі” деп аталатын, Ортега-и-Гассет былай деп ой толѓайды: “Еуропаныњ ќазіргі ќоѓамдыќ µмірінде – жаќсылыќќа, не жамандыќќа жорысаќ та, бір ерекше мањызды дерек бар: ќоѓамдаѓы б‰кіл билік кµпшілікке кµшті, ал кµпшіліктіњ, аныќтамасы бойынша, б‰кіл ќоѓам т‰гіл, µз таѓдырын билеуге тиісті де, ќабілетті де емес екені аныќ”, - дейді ол. [40.,17]

“Демек, ќазіргі Еуропа ќандай да болсын халыќты, ±лтты, мєдениетті туралатып кететін ењ ауыр тыѓырыќќа тірелді. М±ндай даѓдарыстар тарихта б±рын да болѓан, олардыњ сипаты мен салдары белгілі, б±л кµпшілік кµтерілісі.

Кµпшілік кенеттен кµзге т‰сетін болды, “тањдаулылардыњ” с‰йікті орнына орналасып жатыр. Олар б±рын да µмір кешіп жатќан, біраќ єлеуметтік сахнаныњ сыртындаѓы кµрінісін иеленіп, байќалмайтын. Енді олар сахнаныњ ортасына жаќындап, басты кейіпкерлер орнын ала бастады. Тарих сахнасынан ±лы т±лѓалар жоѓалып ќор болды”.[40.,18]

 Ортега-и-Гассет, ќазіргі заманныњ айнымас ќасиеті, µткеннен ‰зілді-кесілді ќол ‰зіп ќалѓанымыз, - деп санайды. “Біз жер бетінде кенеттен жалѓыз ќалѓанымызды, µлгендердіњ бізді тек ќана тастап кетпей, алањсыз мєњгілікке ќ±рыѓанын, бізге енді кµмектесе алмайтынын сеземіз. ‡йреншікті рухтыњ барлыќ ќалдыќтары ѓайып болды, ешбір ‰лгі, ќасиет, ќаѓида бізге енді ќызмет етпейді. ¤нерде, ѓылымда, саясатта болсын, біз µз мєселелерімізді µткенніњ ќолдауынсыз шешуге мєжб‰рміз. Еуропалыќ ой жападан-жалѓыз ќалды, оныњ ќасында ешбір тірі жан жоќ, ол µз кµлењкесін жоѓалтќан Питер Шлемиль сияќты. Тал т‰сте єркез осылай болады”. [40.,50]

Зомбардыњ есептеуі (Еуропа халыќтарыныњ тез кµбеюі туралы. Ауд.) µз дењгейінде ж±ртќа мєлім болмаса да, халыќтыњ ѓажайып кµбеюі ќ±пия емес жєне б±л т±рѓыда оны еске алудыњ да ќажеті жоќ. Біраќ мєселе оныњ µзінде емес, осы кµбеюдіњ ес тандырарлыќ жылдамдыѓында жєне оныњ салдарында: адамдар тобыры соншама жылдамдыќпен тарих сахнасына ќ±йылѓандыќтан, олар байырѓы мєдениеттен сусындай алѓан жоќ.

“Тобыр – сандыќ ±ѓым жєне оныњ кµзге т‰сер ќасиеті – шоѓырлану. Осы сµзді сол ќалпында єлеуметтану тіліне аударсаќ, “кµпшілік” ±ѓымы шыѓады.

Ќоѓам – єрќашан да азшылыќ пен кµпшіліктіњ ќозѓалыстаѓы бірт±тастыѓы. Азшылыќ ерекшелігімен бµлектенген т±лѓалардыњ шоѓыры болса, кµпшілік – ешбір ерекшелігі жоќ тобыр. Демес, м±нда сµз етіп отырѓанымыз ж±мысшы табына жататын кµпшілік емес. Кµпшілік дегеніміз – орташа адам. Сонымен, кµпшілік деген таза сандыќ аныќтама сапалыќќа кµшеді.

Негізінде, кµпшілікті наѓыз ќ±былыс ретінде сезіну ‰шін, адамдар жиынтыѓыныњ ќажеті жоќ. Жалѓыз адам арќылы оларды аныќтауѓа болады. Кµпшілік деп µзін жаќсылыќта да, жамандыќта да ерекше µлшеммен µлшемейтін, керісінше, “ж±рт ќандай болса, мен де сондаймын” деп сезінетін жєне оѓан µкінбек т‰гіл, µзініњ ќойдан ќоњырлыѓын кµњіліне медеу т±татын жан иесін атаймыз.

¤мірді µзгерткіміз келсе, адамзатты екі топќа: мойнына барша парыз бен міндетті ж‰ктеп, µзіне жоѓары талап ќоятындарѓа жєне µзіне ешќандай талап ќоймай, сол ќалпында ќалып, µз м‰мкіндігін жоѓарылатуѓа тырыспай, µмірдіњ аѓысымен бірге жылжи беретіндерге бµлгеніміз жµн.

‡кімет басында – кµпшілік µкілдері. Олардыњ к‰штілігі соншалыќ, ќазіргі кезде, тіпті ешбір оппозиция ќ±руѓа м‰мкіндік жоќ. Б±лар наќты ел иелері жєне тарихта м±ндай ќ±діретті биліктіњ ‰лгісін табу ќиын. Соѓан ќарамастан, мемлекет, ‰кімет тек б‰гінгі к‰нмен ѓана µмір с‰реді. Бір сµзбен айтќанда, олар µмірлік баѓдарламасыз к‰н кешіп жатады. Ќайда бара жатќанын білмейді, себебі, ешбір жол тањдамаѓасын, ешќайда да бара жатќан жоќ. Яѓни, олар алдаѓы келешек емес, б‰гінгі к‰н ќажеттілігінен туындаѓан…

…Біздіњ заманымыздыњ ерекшелігі ќарабайыр жандардыњ µзініњ ќарад‰рсіндігін біле т±ра, онысынан ешбір ќысылмай, басќа ж±ртќа барлыќ жерде соны ±сына беретіндігінде. Кµпшілік µзіне ±ќсамайтын, дарынды, жекедара жєне ‰здік ќ±былыстарды аяќќа таптауда. Кµпшіліктен µзгеше, олардай ойламайтын ерекше т±лѓа болмыстан аласталу ќаупініњ алдында т±р. Б±л д‰ние кµпшілік пен тєуелсіз азшылыќтыњ алуан т‰рлі бірт±тастыѓы болатын. Ќазіргі кезде д‰ние кµпшілікке айналып бара жатыр.

Ќазіргі заманѓы прогрестіњ к‰ші мен µркµкіректігін, µмір, кµпшілікке мойындатып, рух жµнінде олар ±мытќан. Сондыќтан рух оныњ ќаперіне де кіріп шыќпайды жєне жања буын µкілдері єлемді билегісі келіп, оны адам аяѓы баспаѓан, ќайѓы-м±њсыз ж±маќ кµреді.

Егер де адамныњ осы т‰рі Еуропаны билей беретін болса жєне шешім ќабылдау ќ±ќыѓы басќаларѓа кµшпесе, отыз жыл µтпей біздіњ континент таѓыланып кетеді. Біздіњ зањдарымыз, ќ±ќыќтыќ-саяси жєне техникалыќ жетістіктеріміз, µткен замандардыњ шеберлік ќ±пиялары жоѓалып кеткені сияќты, оп-оњай б±ларда буѓа айналып кетіп жатыр. Б‰гінгі к‰нніњ м‰мкіндіктерініњ жомарттыѓы таптаурын жоќтыќќа, сарањдыќќа жєне кµњілсіз бедеулікке айналады. Наѓыз декаданс (т‰њілу) осы болады. ¤йткені кµпшілік кµтерілісі дегеніміз “кµктен т‰скен таѓылыќтыњ наќ µзі”, - деп Ратенау айтќан.

Ењ ѓажабы, ќазіргі “єлем иесі” - µркениетті д‰ниеде кенеттен пайда болѓан ќарабайыр, ‰њгір адамы. ¤ркениетке жеткен – єлем, біраќ ол µркениеттіњ ќазіргі т±рѓыны емес. ¤ркениетті ол тіпті кµзге де ілмейді, тек соныњ жемісін б±рын табиѓат сыйын тергендей пайдаланады”. [40.,50]

“Кµпшілік адамы – наѓыз ќарабайыр, ол кенеттен біздіњ кµне µркениет сахнасыныњ бірінші кµрінісіне атып шыќты”, - деп Хосе Ортега-и-Гассет, ќазіргі заманныњ µркениетініњ негізі табиѓилыќ та, руханилыќ та болмай ќалды, оныњ негізі тобырлыќ психологияѓа арќа с‰йеген б±ќаралыќ мєдениет деп санайды. Наѓыз мєдениет, ѓылым мен б±ќаралыќ мєдениеттен м‰лде µзгеше єлем жєне адам туралы идеялар ж‰йесі. Егер адам ѓылымныњ идеяларын танып-білетін болса, мєдениет идеяларымен ол µмір с‰реді, олар оныњ к‰нделікті µмірініњ бір бµлшегі. Егер ѓылыми шындыќ адамѓа тєуелсіз, жасырын болса, мєдениет шындыѓы оныњ µмір с‰ру харекетініњ бір бµлшегі болѓанда ѓана маѓынаѓа ие болады. Ортега-и-Гассет ‰шін, адам µзініњ ішкі ќажеттіліктерініњ талабымен назар аударып, µзініњ жеке дара жетістігі етіп жасайтын “тірі” мєдениет ќана шынайы болып табылады. Ол, ХХ ѓасыр мєдениетініњ ќ±лдырауын, капиталистік ќоѓамныњ даѓдарысыныњ белгісі, басќаша айтќанда, “жања дєуір” адамыныњ д‰ниетанымдыќ ќ±ндылыќтарыныњ к‰йреуі деп т‰сіндірді. Оныњ ойынша, ќазіргі заманѓы тауќыметтердіњ мазм±ны “таза аќылѓа” ќарсы бей-берекетсіз, µмірлік мєдениеттіњ тасымалдаушысы “µмірлік аќылдыњ” бас кµтеруі.

3 ХХ ѓасырдыњ діни философиясы

 

3.1 Діни философиялыќ аѓымдар жєне олардыњ ыќпалы

 

¤зініњ мєні мен мазм±ны жаѓынан діни философия тарихи дєст‰рлі кµзќарастар т‰ріне жатады. Єр дєуірдіњ µзіне тєн діни санасы адам µмірі мен ќоѓам дамуыныњ мєнін, маѓынасын ашуѓа, сол арќылы адам µмір с‰руін белгілі бір баѓытта дамуына жаѓдай жасауѓа ±мтылды. Діни – философиялыќ кµзќарастыњ бастауында, єрине діни ±йымдар мен діни ќайраткерлер т±рды.

Философия ерте кезден-аќ аќиќатты іздеуге ±мтылыс жасады, ал философтар, біз “мєњгілік мєселелер мен с±раќтарѓа жауап іздейміз” - деп ќ±лшынды. Егер философиялыќ с±раќтар мєњгілік болса, онда философияныњ ќажеті не, бєрібір ол с±раќтарѓа ешќашан жауап берілмейтін болса?

Философияныњ болмыстыќ формасы болып, оныњ µзініњ тарихы жарияланды, содан біз µткен замандарѓа ‰њіле отырып, µмір с‰рген ойшылдардыњ єрќайсысын бір ±лылар дењгейіне кµтердік. Егер олар мєњгілік с±раќтарѓа біржаќты жауап таба алмай, µзара айтысып келсе, оларды ±лы деп атауѓа ќандай негіз бар? Олардыњ пікірініњ ќазіргі жєне болашаќ уаќыт ‰шін ќандай мањызы бар? Егер философия деп ж‰ргеніміз єрт‰рлі пікірлер жиынтыѓы болса, біз ќандай ќорытынды жасауымыз керек? Єлде Сократ хакім сияќты: “Меніњ бар білетінім, біздіњ ештење де білмейтініміз” дегенді ќанаѓат т±тып, танымдыќ м‰мкіндіктерімізді теріске шыѓарамыз ба?

Міне, осы сияќты с±раќтар дін мен философияныњ аќиќатты т‰сінуге деген ±мтылыстарын бір баѓытќа б±рып, µзара ‰йлесімділікте дамуына итермелейтін сияќты. Философиялыќ кµзќарастыњ сыналар т±сы, логикалыќ ќайшылыќтардыњ болмауы, толыќ ќанды т‰сінік болу, басќаша айтќанда наќтылыќ жєне оныњ µмірлік-маѓыналыќ идеал ќажеттілігіне деген талапќа сай болуы.

Осы талап т±рѓысынан ќарасаќ, жер бетінде болѓан кµзќарастар, философиялыќ концепциялар ќандай дењгейде? Бірде біреуі ємбебеп т‰сіндіруші ќ±діретке ие емес, олай болса т±тас алѓанда шындыќќа жатпайды. Барлыќ кµзќарастар бір-біріне ќарама-ќайшы, сол себептен де т‰сіндіру м‰мкіндіктері шектеулі. Єлемдік философиядаѓы осы олќылыќтарды ХХ-шы ѓасырдаѓы діни философиялыќ аѓымдар жања т±рѓыдан шешуге, толтыруѓа ±мтылады.

Осы заманѓы діни-философиялыќ кµзќарастар ішіндегі кењ тараѓан ілімдердіњ бірі – неотомизм. Б±л аѓымныњ ірі µкілдеріне жататын ойшылдар: Ж.Маритен, Э.Жильсон, Г.Марсель, Тейяр де Шарден, И.Бохеньский, Г.Мангер, И.Гейзер, Жамал-Аддин-єл-Ауѓани, М±хамед Ыќбала т.б. Б±л  ілімніњ негізгі идеясы орта ѓасырда Фома Аквинский, Єл-Фараби, Ибн-Сина жєне Асыл Ибн-Ата негізін ќалаѓан діни философияныњ ќаѓидаларына арќа с‰йейді. Ол – ќ±дай ењ жоѓары болмыс, ал табиѓат, денелер єлемі оныњ іс-єрекетініњ нєтижесі немесе ќ±дай эманациясы сияќты идеялыќ кµзќарастар болып табылады. Тек ќана кейбір ескірген тезистер ќазіргі заманѓы ѓылыми идеялармен ‰йлестіріліп жања формаѓа ие болѓан. Егер Фома философиялыќ аќиќаттар сенім аќиќатына ќайшы келе алмайды десе, ќазіргі неотомистер б±л пікірді єрі ќарай µрбітіп, сенім мен аќылдыњ (б±л жерде – “ѓылыми пікір” деген маѓынада) ‰йлесімділігі концепциясы т±рѓысынан алѓанда, аќыл µзініњ пайымдауларында сенімге ќайшы келгенге дейін еркін ќалады деп т±жырымдайды. Сонымен ќатар, неотомистердіњ пікірінше, философия ѓылымѓа тєуелсіз болѓанымен, діни ќаѓидаларѓа тєуелді болып ќалады. Ал ѓылым жалпы кµзќарастыќ мєселелерді кµтеріп шеше алмайтындыќтан, философияѓа да, дінге де кері єсер ете алмайды. Біраќ неотомистер кейбір діни тезистерге, ќаѓидаларѓа т‰сініктеме беру ‰шін жаратылыстану ѓылымдарыныњ жетістіктерін пайдалану ќажеттігін ашыќ жаќтайды. Мысалы, табиѓаттаѓы тепе-тењдік, ‰йлесімділік зањдылыќтарыныњ жаратылыстану ѓылымдары деректерінен барынша айќын дєлелдер табуы; адамзаттыњ табиѓатпен арасындаѓы ќарым-ќатынасќа деген кµзќарасыныњ к‰рделі µзгеріске ±шырай бастауы, єрт‰рлі табиѓи тылсым к‰штердіњ єсерінен; микроєлем мен макроєлемдік зерттеулер нєтижесі берген д‰ниеніњ жања ѓылыми бейнесі діни кµзќарасќа тікелей ыќпал етті.

¤зініњ б‰кіл тарихында, б‰гінгі заманды да ќоса алѓанда, діни философияныњ ењ бірінші мєселесі, ол – ќ±дай болмысы туралы. Єрине, ќазіргі уаќытта, кейбір теологтар, егер ќ±дайдыњ бар екендігі к‰мєнсіз аќиќат болса, оныњ барлыѓын дєлелдеп жатудыњ ќанша ќажеттілігі бар деген орынды пікір айтады. Дегенмен, діни ойшылдардыњ кµпшілігі м±ндай радикалды ±сыныспен келіспейді. Олардыњ ойынша адамзат дамуыныњ єрбір кезењінде пенделердіњ єлсіздігін жењіп, ќ±дайѓа деген к‰мєнін тудырмау ‰шін, атеистердіњ, адасып ж‰рген жандардыњ ‰стірт пікірін айѓаќты т‰рде терістеу ‰шін ќ±дай болмысы туралы біліміміз бен сенімімізді ‰зіліссіз дамытып отыру ќажет, - дейді. Єсіресе, ќазіргі заманѓы, жалпыадамзаттыќ єлеуметтік даѓдарыстыњ к‰шейген кезінде, пенделердіњ рухани бойк‰йездікке салынып немесе материалдыќ тоѓышарлыќтыњ ќ±рбаны болып бара жатќан заманда діни философиялыќ кµзќарастыњ тарихи-єлеуметтік мањызы ерекше арта т‰седі.

Философияныњ д‰ниетанымдыќ негізгі ±ѓымдарына “Ќ±дай”, “Аќиќат”, “Табиѓат”, “Адам”, “Жан”, “Д‰ниедегі адамныњ болмысыныњ маѓынасы мен маќсаты” т.б. жатќызуѓа болады. Басќаша айтќанда, кµзќарас сипаты: Ќ±дай бар ма бар болса ол  ќандай? Табиѓат деген не, оѓан ќандай ќатынаста болу керек? µмірдегі адамныњ мєні жєне маќсаты? т.б. с±раќтарѓа жауап беруге байланысты. Енді сол с±раќтарѓа берілетін жауаптардыњ єрт‰рлі н±сќаларына сараптама жасай отырып, олардыњ логикалыќ ќайшылыќсыз жєне толыќќанды т‰сініктеме беру ќажет деген д‰ниетанымдыќ талапќа ќаншалыќты дєрежеде сєйкес келетінін байќап кµрейік.

Бірінші н±сќа. “Ќ±дай жоќ. Єлемді жаратќан ешќандай Ќ±дірет, Єлемдік аќыл жоќ, тек ќана табиѓат зањдылыќтары бар”.

Олай болса, б±л зањдылыќтар кездейсоќ ќалыптасуы тиіс, біраќ онда осы зањдылыќтардыњ ќажеттілігі мен жалпылыѓын т‰сіндіре алмайды ѓой. Атеистік пікірден туындайтыны, адам дегеніміз де табиѓи тіршілік иесі ѓана, - ал б±л т±жырым адамныњ басќа тіршілік иелерінен сапалы айырмашылыѓын т‰сіндіре алмайды; тіпті м±ндай пікір адам µмірін наѓыз мєнінен айырып, оны табиѓатты маѓынасыз, маќсатсыз пайдаланып, ары ќарай жылдамыраќ µлуге итермелейді. М±ндай кµзќарас адамныњ шыѓармашылыќ ќабілеті бар екенін де ескермейді, олар тылсым табиѓат аясында ќажетсіз де. Егер адамды табиѓаттан бµлініп шыќќан деп мойындасаќ, онда ол оѓан ќарсы шыќќан бірдење, яѓни “материя сырќаты”, табиѓат тєнінде пайда болѓан “жараќат” болып кµрінеді. Тіпті жаќсы дегенде – адамныњ рухани мєні аталса, онда ол тексіз, т‰бірсіз жан иесі болады: µйткені атеистік кµзќарас т±рѓысынан, Ќ±дайда жоќ, рух та жоќ, ал табиѓатта рухани ќ±былыс µмір с‰рмейді.

Мінеки, м±ндай кµзќарастыњ µзі іштей ќайшылыќта, ештемені т‰сіндірмейді де жєне адамѓа наѓыз µмірлік мєні бар идеал бере алмайды.

Екінші н±сќа. “Ќ±дай бар, ол жеке т±лѓа емес, Абсолют”. Б±дан шыѓатын ќорытынды, Ќ±дай бєр жерде кішкенеде жєне ‰лкен нєрседе, биікте жєне аласада, ізгілікте  жєне з±лымдыќта µмір с‰реді. Б±лай деген сµз, ол адамныњ µмірлік мєні бар арманы бола алмайды деп есептеу. Егер Абсолют т±лѓа болмаса, ол адамзаттыњ ќасіретіне, ќателіктеріне, аќымаќтыѓына, ќоѓамдаѓы жєне єлемдегі болып жатќан зорлыќ-зомбылыќќа, ќатігездік пен з±лымдыќќа немќ±райдылыќпен ќарайды: дєлірек айтсаќ ол жердегі жєне шектеулі нєрселердіњ бєрінен алыста т±р. Басќа Ќ±дай жоќ болѓандыќтан, адам дамуыныњ маќсаты µмірді теріске шыѓарып барып Абсолютпен ќосылу ѓой, сµйтіп барып адам ќиналысын жою. Онда, т±лѓасыз жєне бєріне немќ±райды ќарайтын Абсолютті мойындау, µлімді мєњгілік деп санайтын атеизмді жоќтау ѓой. Ал адамдаѓы ‰міттену, адамгершілік ќасиеттер, бєріне бас тігетін махаббат ќайдан? Немќ±райды Абсолюттен бе?  Олар онда не ‰шін ќажет?

Б±л кµзќарас та ештемені т‰сіндіре алмайды. Ол да іштей ќайшылыќќа толы жєне µмірлік мєні бар мазм±ннан ж±рдай.

‡шінші н±сќа. “Ќ±дай бар жєне ол т±лѓалыќ бастау”. Б±л идеядан туындайтын ой, ќ±дай ешбір адамды ±мытпайды, барлыѓы да оѓан бірдей ќымбат, ол єркімніњ µмірінде бар. Біраќ неге адамдар кей кездері Ќ±дай µздерін “тастап кеткендей”  сезінеді? Неге ол адамдар ќиналысы мен з±лымдыќты тоќтатпайды? Ќ±дай мен ќатар адамзаттыњ жауы да µмір с‰реді деп мойындайтын болсаќ, ол ќайдан шыќќан? Б±л жерде, оны да Ќ±дай жаратќан деп ќана т‰сіндіруге болады. Не ‰шін? Адамдарды сынамаќ па? Онда Ќ±дайдыњ з±лым к‰штерден айырмашылыѓы неде? Аќыр соњында, егер Ќ±дай дегеніміз - махаббат болса, неге ол адамдарды µлетін жан етіп жаратты? Жердегі µмірдіњ ќиыншылыќтары мен ќиналыстарынан кейін о д‰ниеде рахат кµру ‰шін бе? Онда неге осы µмір жасалынѓан, тєнде µмір с‰ру бар? Тек ќана одан шыѓып кету ‰шін бе?

М±ндай кµзќарасында басќаларынан артылып бара жатќандыѓы шамалы, аталѓан с±раќтарѓа берілген жауаптары да ‰стірт жєне шашырањќы. Сонда діни-философиялыќ ой тыѓырыќтан шыѓа алмай ма, µмірдіњ мєнін, адамныњ болмысын, маѓынасын т‰сіндіру м‰мкін емес пе, д‰ниені µзгертуге ±мтылѓан адамзат аќылы аќиќатты іздеу жолында адаса бермек пе? ХХ-шы ѓасырдаѓы діни философиялыќ аѓым µкілдері осы мєселелер тµњірегінде ой таластыруда.

Ењ басты болмыс – ќ±дай, ал шектелген денелер мен ќ±былыстар осы жаратушы ќ±дайдыњ µз бейнесіне ќарай отырып жаратќан болмыстары. Сондыќтан б±л болмыстардыњ µмір с‰ру немесе µмір с‰рмеуі ќ±дайдыњ ќалауына байланысты. Болмыс туралы ілімін єрі ќарай наќтылау ‰шін неотомистер Аристотель, Єл-Фараби философиясына с‰йеніп, форма жєне материя, “потенция (м‰мкіндік) жєне акт (наќтылыќ)” ±ѓымдарын ќолдайды. Енжар м‰мкіндік актініњ шын мєніндегі шектелуін кµрсетеді, µйткені м‰мкіндіктіњ µзі кез-келген шектелген болмыстыњ жетілмеуініњ кµрінісі. Ќ±дайдан басќа (“таза акт”) тіршілік иелері дегеніміз - м‰мкіндік пен актініњ ±штасуы. Акт мен потенцияныњ араќатынастарына байланысты мєн жєне тіршілік (мєн – тіршілікте ж‰зеге асатын потенция), субстанция жєне оныњ ќасиеттері (акциденция), ќалыптасу (потенцияныњ актіге ауысуы, басќаша айтќанда потенцияныњ наќтылануы) т.б. категориялар ќолданады. Неотомистер табиѓаттыњ барлыќ ќ±былыстары материя жєне формадан (т‰р) т±рады, біраќ форма материяны айќындайды, себебі ол материяѓа ќараѓанда белсенділік кµрсетеді деген гилеморфизмдік кµзќарасты (гиле-материя, морфа-форма) уаѓыздайды.

Неотомизмніњ белді µкілдерініњ бірі француз ойшылы Жак Маритен (1882-1973) батыс философиясын сараптай келе, Бергсон, Фрейд, экзистенциализм, неопозитивизм жєне неорационализм идеяларын діни – философиялыќ шењберде біріктіруге болады деп санады.

Егер дєст‰рлі діни философия барлыќ мєселені, соныњ ішінде адам мєселесін де ќ±дай мєселесіне єкеліп ќосып ќойса, ХХ ѓасырдаѓы діни философиялыќ антропология кењінен т‰сіндірілген адам мєселесін негізгі мєселе етіп ќойды. Адамныњ ќ±дайѓа деген ќатынасын ќарауда ќажетті нєрсе деп санаса да, адамныњ µзіне деген бетб±рыс классикалыќ ойдан тіпті µзгеше болды.

Мысалы, Марсель Габриель (1889-1973) µз философиясын “наќтылы” деп атайды, себебі, ол т±лѓаныњ діни сезім, кµњіл-к‰йлерініњ тєжірибесін кµрсетуге негізделген. Марсель адамды рух пен тєнніњ бірлігі, немесе “жаралѓан болмыс” деп т‰сіндіреді. Рухани – тєндік т±тастыќты наќтылы кµрсету – оныњ теориясыныњ т‰бірі. Сонымен бірге ол т±лѓаныњ “аян беру”, “ояну” арќылы бірт±тас ќ±дай болмысымен де байланысты екенін айтады. Марсельдіњ ойынша адамныњ шыѓармашылыќ субъективтілігін тану дегеніміз, оныњ болмысын “мєселе” деп ќарамай, “ќ±пия” деп т‰йсіну.

Егер мєселе т±рѓысынан ќарасаќ, біз объективті – заттыќ кµзќарасты тудырамыз, ал “ќ±пия” деп ќарау т±лѓаны бірт±тас болмысќа оњаша т‰рде терењдеуге алып келеді. Адамныњ “шынайы µмір с‰ру” жєне “жалѓан, алдамшы µмір с‰ру” амалдарын аныќтауы, т±лѓаныњ бостандыќќа шыѓуын (заттардыњ ќ±лы болмай) ынталандыра т‰седі, бµгделенуді тоќтатады. “Болмыс” жєне “иелену” екеуін бір-біріне ќарсы ќоя отырып, екі т‰бегейлі айырмашылыќтаѓы µмір с‰ру амалы деп, Марсель біріншісін “ќ±дай аќиќатымен” ояну жаѓдайы десе, екіншісін µмірдегі материалды игіліктерге ќ±ныќќан пенденіњ ќ±лдырап азѓындануы деп т‰сіндіреді. Оныњ ойынша, адам болмысы - басќа адамдармен ќарым-ќатынассыз, “коммуникациядан” тысќары болуы м‰мкін емес. Адамдар арасындаѓы ќарым-ќатынастыњ “шынайы”, “пєк” болмауы, єлеуметтік жаѓдайлардыњ салдары емес, т±лѓаныњ µмір с‰руінде діни-адамгершілік µлшемдерініњ аяќќа тапталуы дейді. Адам болмысыныњ “шынайылыѓын”, шыѓармашылыќ белсенділігініњ тамырын, ол Ќ±дайѓа, аќиќат жолына алып баратын ‰зіліссіз рухани жетілумен, трансценденциямен, шыдамдылыќпен байланыстырады. Ал махаббат, сенім мен ‰мітті – адамныњ жаттануын тоќтататын жєне ќоѓамда наѓыз гуманистік байланыстар орнататын ємбебап ќ±ралдар деп санады.

Неотомистер тарихи – философиялыќ мєселелерге де кµп кµњіл бµлді, мєдени дєст‰рдіњ рухани-ќ±нды м‰мкіндіктерін аялап-саќтап, діни жєне гуманистік ілімдердіњ синтезін негіздеді. Жања дєуір жєне ќазіргі заманѓы мєдениеттіњ дегуманизациялыќ ‰рдістерін, саяси-экономикалыќ кемшіліктерін, коммунистік-утопистік идеяларын жан-жаќты сынѓа алды. Адамзаттыњ рухани мєдениетін дамытудаѓы ортаќ маќсаттарды жєне єлемдік діндердіњ экуменистік жаќындасуын ќолдады.

ХХ ѓасырдыњ діни-философиясына µзіндік ‰лес ќосќан таѓы бір француз ойшылы Тейяр де Шарден (1881-1955). Ол, адамныњ пайда болуына алып келген єлемдік эволюцияныњ мазм±нын ашу ‰шін ѓылым деректері мен діни тєжірибеніњ синтезінен т±ратын “ѓылыми феноменология” жасамаќ болды. Ол, адамды жоѓарыдан алдын-ала жоспарланѓан космостыќ т±тастыќтыњ эволюциясыныњ рухани, к‰рделі сана єлемі бар жемісі деп ќарастырады. Тейярдіњ, кµптеген ќ±былыстардыњ µзегі болатын, диалектикалыќ “жалпыбірлікті” іздеуі, єлемге араласып кеткен Ќ±дайды табуѓа деген пантеистік талабымен тікелей байланысты. Оныњ ілімінде панпсихизмде, универсумѓа тєн жєне оныњ дамуын баѓыттайтын рухани бастау бар деген идея орын алѓан. Материалды д‰ниеніњ барлыќ ќ±былыстарыныњ психикалыќ мазм±ныныњ µмір с‰ретінін дєлелдеу ‰шін, ол “энергия” ±ѓымын пайдаланды. Энергия, оныњ ойынша, космостыќ эволюцияѓа т‰рткі болатын рухани ќозѓаушы к‰ш сипатында жєне бір мезгілде материяныњ µзініњ ќасиеті т‰рінде т‰сіндіріледі. Егер “тангенциалды” энергия бір ќатардаѓы элементтерді байланыстырса, бєрін біріктіріп, онда “радиалды” энергия материалды ќ±былыстардыњ к‰рделенуіне алып келеді. Психологиялыќ энергетизмді Тейяр де Шарден космостыќ эволюцияныњ ќ±дайдан бастау алатын ќайнар кµзі ретінде тањдап алды. Материалдыќ ќ±рылымдардыњ ‰стемелеп жетілуініњ ењ жоѓарѓы дењгейі болып саналатын, сана жєне µзін-µзі тану ќабілеті бар бірден-бір тіршілік иесі – адамды т‰сіндіруді “сана к‰рделілігі зањдылыѓы” деп атайтын болды. Осы зањдылыќ негізінде материяныњ єр т‰рлі формаларыныњ ќозѓалысыныњ диалектикалыќ бірлігін т‰сіндіре отырып, ол космогенез процесінде психикалыќтыњ, “радиалды” энергияныњ шоѓырлануыныњ ±лѓайып келе жатќандыѓын айтты. “Радиалды” энергияныњ µзі ќ±дайдыњ ќ±діретініњ табиѓи формасы болып шыѓады. Оныњ пікірінше эволюция процесі µзініњ реттеушісі жєне соњѓы маќсаты – “Омега н‰ктесіне” баѓынышты. Б±л пункт, д‰ниеге ќатысы бар жєне сонымен бірге оѓан трансцендентті Христостыњ символы. Олай болса, космогенез христогенезбен тењестіріледі. Єлемдік эволюция “µмір алды”, “µмір”, “ой” жєне “жоѓарѓы µмір” деген кезењдерге бµлінеді. “Ой” сатысында адам пайда болады, ол µзінде психикалыќ энергияны ќоюландырып, “ноосфераны” тудырады, д‰ниені жекешелендіреді. “Жоѓарѓы µмір” космостыќ Христоста тарих тємємдалѓаннан кейінгі адамдар жаныныњ бірігу жаѓдайы болып табылады. Тарих толќынында адамзат, материалды µмір мен рухани µмірдіњ µзара ќабысќан жаѓдайында, мемлекеттер мен халыќтар арасындаѓы байланыстар ємбебаптандырылѓан жолда “‰лкен монада” к‰йіне ќарай жылжып келеді. Тейяр-де-Шарден жершары адамдарыныњ бєрін біріктіретін дін мен гуманистік философияныњ одаѓына сенді, ќазіргі заманныњ тауќыметтерініњ бєрін шешетін ќ±рал ретінде ѓылым мен мистиканыњ бірігуі идеясын ±сынды.

 

 

3.2 Руханилыќ жєне оныњ мєні

 

Діни жєне мистикалыќ ілімдердіњ кµпшілігі, адам µмірініњ маќсаты о д‰ниедегі мєњгілік рахатќа жету дей келіп, адам жаны неге тєнге енгізіледі жєне материалды µмір не ‰шін жаратылѓан деген с±раќтарѓа кµмескілеу жауап береді. Тірі адам жєне оныњ жаны б±л ілімдерде ќ±рал ретінде ѓана; адам Ќ±дай ‰шін ѓана, басќа адамдар жєне єлем ‰шін емес деген маѓынада т‰сіндіріледі. Олай болса, Ќ±дайдыњ жаратќандарыныњ бєрі маѓынасыз болып шыѓады. Сондыќтан да м±ндай кµзќарастар µмірден сырт айналып, махаббатты, ізгілікті, с±лулыќты жеткізетін руханилыќты µмірдіњ жоюшысына айналдырады. Егер маќсат µмірден кету ѓана болса, онда осы µмірде махаббат пен игілікті істерді дєріптеудіњ ќажеті ќанша?

Ќарапайым ж±рттыњ кінєсі емес, ќарабайыр т‰сінікпен руханилыќты тікелей µндіріс сфераларымен: ѓылым, мєдениет, µнер, философия, медицина, спорт т.б. байланыстырып ж‰рген ойшылдар мен ѓалымдардыњ єлегі. Б‰гінгі тањда “руханилыќ” бос, маѓынасыз сµзге айналды.

Руханилыќты ойлау деп ќабылдап, адамдар µздері аќылды сенім мен махаббаттан жоѓары ќойды. Біраќ, ойлаудыњ мєні болып табылатын таным процесі ешќашан µзінен-µзі бізді абсолютті жєне соњѓы аќиќатќа алып келмейді. Б±л “таза аќыл” жолымен ж‰рген адам, єлемге жєне адамдарѓа деген сенімін жоѓалтады деген сµз: сенім дегеніміз - Ќ±пияныњ алдындаѓы рахат сезім жєне д‰ниеге толыќ ашылу, басќаша айтќанда, Махаббат емес пе. Руханилыќ белгілерін, µзінде жоѓалтќан адам µзініњ негізгі т±ѓырнамасы етіп немесе болмыстыќ негізі етіп, К‰мєндануды тањдайды. Содан кейін адамдар µмірінде салќын рационализм, есептесу басымдылыќ танытып, бір-біріне деген жорта-сандыќ жєне пайдалы-µлшемдік ќатынастар ќалыптаса бастайды. Табиѓатќа келсек, онда да пенделік тєкєппарлыќ жењіп – оныњ зањдылыќтары мен байлыќтарына ‰стемдік орнату пиѓылы арманѓа айналады.

Осыдан барып, адамныњ µзін-µзі мадаќтап еліруіне бір ќадам, одан єрі басќа адамдардыњ ‰стінен билік ж‰ргізуге ±мтылыс немесе олардан µзін жоѓары ќою кµрініс береді. ¤зін-µзі “кµрсетем” деген пиѓыл басќаларѓа ќатысы барлыѓын бойынан ќуып шыѓаруѓа пара-пар. Басќа бір адамдар “рухани” иррационалдыќ сезімдер мен ынтазарлыќ жетегінде кетіп, алдыњѓылар сияќты олар да µзін-µзі кµрсету ‰шін жєне µз ‰стемдігін ж‰ргізу ‰шін ќалыптасќан жаѓдайѓа ќарсы шыѓады.                                                                                                                                                     

Біздіњ заманымызда адамдардыњ µздерін рационалдылыќтыњ идеалдары мен ережелеріне байлап ќойѓаны сондай, олардан басќа білетіндері тек ќана биологиялыќ инстинктер. Осыдан барып б‰кіл µткен тарихымызѓа тєн белгі-адамныњ рухани мєнініњ кµрінбегендігінен туындайтын зорлыќ-зомбылыќ патшалыѓыныњ д‰ниеге келуі. Аќыл, тєн, ѓылым мен техника к‰шін уаѓыздаѓан-к‰шке табыну, адамзат ќоѓамыныњ бірлігін ыдыратып, оны жєй ѓана кµпт‰рлі ќауымдастыќтарѓа айналдырып жіберді. Атомарлыќ пенделер арасында жорта формадаѓы талаптар басымдылыќ танытып, “сыртќы” жауапкершілік шарттары, ±жым алдындаѓы “сыртќы парыз” µршелене орын алуда. Басќа адамныњ арќасында, соныњ есебінен к‰н кµріс т±тас ±жымѓа берілгендік деген желеумен б‰ркемеленуде. Осы µзара пайдалану келісім шарттары адамды болмыстаѓы µз ќ±ралы ‰шін ќ±рал т‰ріне айналдыруда.

Социум ќ±рылымындаѓы жалѓыз байланыстырушы зат болып аќша ќызмет етуде. Дегенмен, б±л уаќытша, себебі ол адамдардыњ бірлігін жаппай егеп жєне аќыр соњында ќиратып тынады.

Руханилыќтан айрылѓан, сенім мен махаббатты ±мытќан мєдениет µркениетке ауысады, µзініњ жалањ техникалыќ шеберлігі жєне суыќ “машиналыќ” ж‰регіне арќа с‰йейді. ¤мірдіњ мєнінен айрылуы – міне руханилыќтыњ наѓыз маѓынасын т‰сінбегендігімізге берілген тµлем. Рухты аќыл деп т‰сіндіріп, руханилыќты оныњ “еркіндіктегі ойыны” деп пайымдау Єлем мен адамныњ ењ басты негіздеріне жењілтектікпен ќарау жєне де б±л ойын ќатерсіз емес - ол адамзатты адамдардаѓы адамилыќты жоѓалту арќылы µзін-µзі жоюѓа итермелейді.

Сонда адамшылыќ дегеніміз не? Ол барлыѓына жєне бєріне нєзік с‰йіспеншілікпен, ізгі ыќыласпен ќатынас орнату, жаќын жандарѓа ќамќорлыќ, олардыњ дамуына кµмектесу, солар ‰шін мейірімділік пен с±лулыќты тудыру, басќаша айтќанда µзіњніњ жаныњныњ сµзбен жєне іс арќылы ќайырымдылыѓы; б±л жанашырлыќ ќатынас, кењпейілділік. Адамныњ ішкі н±ры басќаларѓа шашылады, себебі руханилыќ деген – жанныњ басќа жан ‰шін µмір с‰руі! Ал руханилыќтыњ критериі ењ кемінде, адамныњ ќоршаѓан ортадан жамандыќ, кемшілік кµрмеу ќабілеті.

Руханилыќ – жанныњ жаќсы кµру жєне ізгілік жасау ќабілеті арќасында ашылуы жєне дамуы. Сол себептен де ќазіргі заманѓы діни-философия адамзаттыњ шынайы даму Жолын тек ќана руханилыќпен байланыстырады. Тек ќана руханилыќтан болмыстыњ  шынайы маѓынасын, мазм±нын кµреді.

Егер, руханилыќ дегеніміз - махаббат болса, онда наѓыз махаббат шыѓармашылыќќа мењзейді – заттыќ, практикалыќ істер басќа адамдардыњ жан-жаќты дамуына жаѓдай туѓыза отырып, адамгершілік мазм±нмен толтырылуы тиіс. Махаббат тек ќана сезімдер мен сµздер арќылы кµрініс тауып ќоймай, жаќын жанѓа деген кµрнекті, аныќ жєне ашыќ іскерлік кµмекпен де білінуі ќажет. Б±л деген адал ењбек, шебердіњ есепсіз шыѓармашылыѓы махаббатпен, жан жылулыѓымен кµмкерілген жєне µз ќажеттіліктерін ќанаѓаттандырѓаннан емес, µзгелерге лєззєт бергеннен рахат табу. Єрине, б±л жерде, мањызды нєрсе физикалыќ єсер емес, адамшылыќ, адамгершілік ќатынас.

Сондыќтан да Адамзаттыњ шынайы даму жолы табиѓатты пайдалану заттарын ќажетіне жаратумен шектелмейді; жердегі µмірден ќашып кету емес немесе жерді, космосты игеру, басќару да емес. Бірінші жаѓдайда адамдар жєндіктерге айналып кетеді, ал екіншіде де – адам болудан ќалады.

Жан дегеніміз – жекедаралыќ, єрбір т±лѓаныњ ќайталанбас ішкі сапалыќ ќасиеті. Сондыќтан шынайы рухани даму Жолы – махаббат жолы, сол ѓана адамдарды біріктіреді жєне адамшылыќ дењгейге кµтереді. Діни – философия махаббат жолын ‰ш дењгейде т‰сіндіреді. Классикалыќ д‰ние-танымда махаббатты т‰сінудіњ ењ кењ тараѓан т‰сінігі, оны табиѓи – инстинктивті жєне сезімдік – кµњіл-к‰й ќ±штарлыѓы ынтызарлыѓын к‰шейткен екі жыныстыњ бір-біріне ќатынасы деп пайымдау.

Сµзсіз, махаббаттыњ б±л ќыры мањыздыларыныњ біріне жатады. Дегенмен, бєрі-бір, махаббатты µзініњ осы бір табиѓи негізіне тењестіруге  болмайды. Жыныстыќ ќ±штарлыќ жєне онымен байланысты сезімдер тіршілік иелерініњ кµпшілігіне тєн ќасиет болса да, адам ‰шін ерекшелік емес. Еркек пен єйел арасындаѓы махаббат оныњ барлыќ мазм±нын ашып кµрсете алмайды, оѓан толыќтырушы ретінде ата-анаѓа, балаѓа, жаќын жандарѓа деген махаббат ќосылуы ќажет жєне де “µзгелерге” деген немќ±райдылыќќа немесе жеккµрушілікке ќарама-ќарсы “µз жаќындарыња” деген махаббат тек адамдарѓа тєн ќасиет емес.

Адамѓа ѓана тєн ерекшелік сонда, басќалардан оныњ айырмашылыѓы, жарына, жан±ясына жєне халќына деген с‰йіспеншілікпен шектелмей, бєрін тегіс с‰йе білуінде. Діни – философия адамдыќ махаббаттыњ ‰ш т‰рін, ‰ш дењгейін: табиѓи махаббат, туысќандыќ махаббат жєне рухани махаббат, - деп атап µтеді. Бірінші – еркек пен єйел арасындаѓы махаббат; екінші – туысќандар арасындаѓы махаббат; ‰шіншісі – барлыќ адамзатќа жєне б‰кіл д‰ниеге деген махаббат.

Махаббат - µзініњ толыќ мєнінде, бірінші дењгейден екіншіге, екіншісінен – ‰шінші дењгейге µтуі тиіс. Тек ќана осы ‰ш дењгейден де µткен кезде наѓыз толыќќанды жєне жалпы ќамтитын, адамныњ мєнін ашатын махаббат туады. Адамдар кµп жаѓдайда не бірінші, не екінші дењгейде ќалып ќойып µз мєнін толыќ аша алмайды. ¤кінішке орай пенделердіњ басым кµпшілігі, табиѓатынан берілген ќасиет болса да, µзімшілдік-инстинкті жење алмай шынайы махаббатты сезіне алмайды. Біз махаббат туралы кµп айта аламыз, айтыса аламыз, кітап жазамыз, біраќ с‰йе алмаймыз. Сол себептен де шыѓар, кµпшілік ж±рт бірінші немесе екінші дењгейде жоѓары кµтеріле алмай орта жолда ќалып ќояды. Ѓашыќ болѓан жандардыњ ќ±штарлыѓы суынып, реніш пен ќаќтыѓыс туындайды; екі адам бір ‰йде тіл табыса алмайды; туысќандар бірін-бірі жек кµріп, араласпай кетіп жатады.

Жалпыѓа деген ењ ауыр ќиындыќты, барлыќ адамдар мен табиѓатќа баѓытталѓан рухани махаббат туѓызады, себебі ол, µзіњ ‰шін, жауап к‰тпейтін немесе риясыз махаббат. Махаббат µзімшілдіктіњ жауы, сондыќтан да µзімшілдік махаббат ‰шін ќауіпті, ќиратушы к‰ш. Міне сондыќтан рухани махаббат, бєріне деген с‰йіспеншілік сезім м‰мкін емес сияќты болып кµрінеді: ол µзіњді жєне µз м‰дделеріњді ќ±рбандыќќа шалуды талап етеді.

Б±дан шыѓатын ќорытынды: егер табиѓи жєне туысќандыќ махаббат адам ‰шін ерекшелік болып табылмаса, ал рухани махаббат адам ерекшелігініњ мєнді негізі. Сол ‰шін єр адам µз µмірінде осы ењ жоѓарѓы махаббат дењгейіне жетуі тиіс. Оѓан жетпес б±рын бірінші жєне екінші дењгейдіњ ±шар басына дейін кµтерілуі ќажет. Сонда табиѓи махаббат дегеніміз - тек ќана жыныстыќ ќ±марлыќ пен жыныстыќ ќатынас емес, с‰йген адамныњ алдындаѓы ренішсіз, ќызѓанышсыз, шаршау мен жалыѓуды болдырмайтын т±раќты жєне толыќ жауапкершілік. Осы рухани махаббатќа апаратын жол.

Туысќандыќ махаббат дегеніміз - жеке бір жан±яныњ м‰шесі болып ќалу немесе оныњ бір-екі м‰шесіне ѓана деген с‰йіспеншілік емес; жан±я мен єулеттіњ барлыќ м‰шесіне деген барлыќ жаѓдайдаѓы жєне мєњгілік махаббат сезімі. Рухани махаббатќа апаратын жол осы.

Ењ  соњында, адамныњ рухани махаббатыныњ мєні – еркек пен єйел арасындаѓы тµсек лєззєтынан бастарту емес, туысќандыќ парызыњ мен байланыстарыњды ±мыту емес, бєріне де кењпейіл с‰йіспеншілікпен ќарап, кез келген адамѓа жауапкершілікпен ќамќор болып, єрќашан µз м‰ддењді µзгелер ‰шін ќ±рбандыќќа шалуѓа дайын болу.

¤з  махаббатымен адам Єлемдік ‰йлесімділікке жылулыќ жєне с±лулыќ ќосуы тиіс. Адамнан шыќќан с‰йіспеншілік сезім табиѓи ќ±былыстардан да жоѓары бір ѓажайып д‰ниені ќалыптастырып, табиѓат зањдылыќтарын толыќтыратын, ол ќажеттіліктерден биік т±рѓан ќажеттілік логикасын туѓызуы керек. Олай болса, махаббат деген адамѓа о бастан берілген бостандыќ негізі. Ал бостандыќ – б±л шыѓармашылыќ ќажеттілік, баќыттыњ алѓы шарты, басќаша айтќанда біздіњ єрќайсымыз жанымыздан, риясыз кµњілмен, рахат сезіммен ерікті т‰рде басќа адамдарѓа сыйлайтын махаббат.

Єлемдік діндер ќазіргі заманныњ ќиындыќтары мен ќайшылыќтарын, философия мен ѓылымныњ µмір с‰руден гµрі µмір туралы єрт‰рлі ой айтуѓа адамды жетелейтін бейімділігімен т‰сіндіреді. Ислам дінініњ ќазіргі заманѓы ірі µкілдері классикалыќ ойдыњ басты єлсіздігін, оныњ єлем ќ±рылымы, табиѓат зањдылыќтары туралы кµп айтып, ал енді адам мен адамныњ сµйлесуі, бір-бірімен ќарым-ќатынасы, с±хбаты, ќоѓамдыќ келісім жайындаѓы мєселелерді тасада ќалдыруынан кµреді.                                                                               

 

4 ХХ ѓасыр философиясындаѓы білім жєне тіл мєселесі

 

4.1 Метафизика туралы айтыс

       

ХІХ ѓасырдыњ аяѓында философияныњ ерекшелігі жєне таѓдыры туралы пікірталастар “метафизика” мєселесі тµњірегінде µрбіді. “Метафизиканы” болмыс, адам, таным мєселесін д‰ниетаным т±рѓысынан ќоятын жєне оларды кењінен, жан-жаќты талдайтын “бірінші философия” деп таныѓан классикалыќ кµзќарасќа Кант пен Гегель бастаѓан топ сынай ќарап, д‰ниеніњ т±тастыѓы мен бірлігі, єлем шексіздігі, адамныњ д‰ниедегі орны мен рµлі сияќты мєселелерге жањаша т‰сінік беруге тырысты. Сµйтіп, олар метафизикаѓа жања сипат бермекші болды. Ал  ХІХ-ХХ ѓасырлар  тоѓысында Ньютонныњ – “Физика, метафизикадан саќтан!”, - деген сµзін: “Философия, метафизикадан саќтан!” -  деген ±ранмен алмастырѓан сыншыл жања кµзќарас ќалыптаса бастады. ХІХ ѓасырда б±л ќозѓалыстыњ басында “бірінші позитивизм” (Дж. Ст. Милль, Г.Спенсер, О.Конт), содан кейін ХХ ѓасырдыњ басында пайда болѓан “екінші позитивизм” немесе “эмпириокритицизм” (Э.Мах, Р.Авенариус), ал 20-шы жылдардан бастап осы уаќытќа дейін дамып келе жатќан – “‰шінші” позитивизм немесе неопозитивизм ілімдері жатыр. “Неопозитивизм” – єрт‰рлі логикалыќ философиялыќ мектептерден, концепциялардан ќ±ралѓан ірі аѓым. ХХ ѓасырдаѓы оныњ кµрнекті µкілдеріне: М.Шлик (1882-1936), “Вена ±йымын” ќ±рѓан жєне оныњ жолын ќуушылар Р.Карнап, О.Нейрат, Г.Рейхенбах, Варшава мектебі µкілдері А.Тарский, Я.Лукасевич, логик, математик, философ Б.Рассель (1872-1970); лингвистикалыќ сараптау философиясыныњ негізін ќалаѓан Л.Витгенштейн (1889-1951); логик жєне методолог К.Поппер; “постпозитивизм” µкілдері Т.Кун, И.Лакатос, П.Фейерабенд т.б. жатќызуѓа болады. Олардыњ бєрініњ кµзќарасын жаќындататын бір мєселе: ол философияныњ пєні мен маќсаты философияны метафизика деп т‰сінуді сынай отырып, “наѓыз” ѓылыми философия идеясын жаќтаулары. Неопозитивистердіњ метафизикаѓа ќарсы к‰ресі єлі к‰нге дейін µзініњ теориялыќ негіздері мен єлеуметтік-практикалыќ алѓы шарттарын жоѓалтќан жоќ. Б±ѓан негіз болып, философияныњ µзіне тєн ќайшылыќтары кµрініс береді: философия µмірмен, адам тєжірибесімен, басќа да рухани ќ±былыстармен байланысты, ал олар таным процесінде ќиындыќтар тудыратын мєдениет саласы болып табылады. Наќтылы ѓылым µкілдері: “Философияныњ біржаќты пікірі жоќ, тым к‰рделі тілмен сµйлейді жєне аныќ, т‰сінікті емес”, - деп сынѓа алса, философияны зерттеп ж‰рген кейбір ойшылдар да осы сарындас кµзќараста кµњілі толмаѓандыќ позицияны ±станады.

Неопозитивистер философияѓа ќатал да жєне абсолютті кесім шыѓарды: “кінєлі” тек ќана жалѓан “философтар” емес, сонымен бірге философияны жартылай мистикалыќ  ±ѓымдармен жєне соѓан негізделген теориялармен толтырып ќойып, шексіз жєне нєтижесіз айтыстар тудырѓан философ – классиктерде “кінєлі”. Осыныњ бєрі, ѓылым µзініњ дамуыныњ шырќау шегіне жеткен ѓасырында, философия шењберінен аластайтын метафизика болып табылады. “Жања логика” деп аталѓан жања философиялыќ кµзќарас шыѓарѓан ‰кім осы сарында жарияланды. “Ескі метафизика” мен жања, “оњ маѓынадаѓы” білімді бір-біріне ќарсы ќоюдыњ негізінде тек философиялыќ ой толѓаныстары жатќан жоќ. Оныњ астарында кењ кµлемдегі µмірлік-тєжірибелік негіз – адамзат іс-єрекетініњ барлыќ саласын ќамтитын жаќсы дєлелденген кењестер, тиімді єрекеттер, дєл жєне наќтылы білім рµлініњ артуы жатыр. Осыѓан арќа с‰йеген неопозитивистер, жаратылыстану жєне математикалыќ ѓылымдарда ќалыптасќандай, философияѓа да ќатањ ѓылыми талаптар ќою ќажет деп есептейді. Соѓан байланысты неопозитивистер “ќатањ ѓылымдар”, формалді логика шарттарын пайдалана отырып, философияныњ ќ±ндылыќтары мен басымдылыќтарын ќайта баѓалау міндетін µз мойнына алѓан сияќты. Неопозитивизм – табиѓат туралы ѓылымдарда, математика мен символдыќ логикада ќалыптасќан стандарттар жєне ойлау мєдениетініњ философияѓа тигізген єсерініњ бір кµрініс беруі жєне салдары. Сондыќтан да шыѓар неопозитивизм µткен ѓасырдыњ басты ерекшелігі ѓылыми техникалыќ революция толќынына сєйкес ќалыптасты, єсіресе ѓылым мен адамзат тєжірибесінде наќтылы білімдердіњ мањызыныњ µскен кезењінде пайда болды.

Философияны “оњтайландыру” талабыныњ нєтижесі єрт‰рлі болып шыќты. Бір жаѓынан, философияны наќтылы білімдердіњ даму процесіне “ќосу” олардыњ салаларыныњ жањаруына септігін тигізсе, єсіресе жаратылыстану, математика, техникалыќ ѓылымдар мен ќанаттас бµлімдерініњ т‰рленуіне септігін тигізеді. Логика мен ѓылымдар методологиясына неопозитивизм к‰шті єсерін тигізді, ќазіргі кезењде логика жєне ѓылымдар методологиясы ѓылымдаѓы философияныњ ењ ыќпалды саласы болып табылады. Екінші жаѓынан неопозитивизмніњ кµптеген жалпы философиялыќ талаптары µзініњ дєрменсіздігін танытты, ол осы аѓым µкілдерініњ о баста философияѓа ќойѓан ќатањ талаптарын ж±мсартуѓа алып келді.

 

 

4.2 Сендіру шарты

 

Неопозитивистердіњ ойынша ескі философия даѓдарысќа ±шырады, себебі ол негізінен метафизика болды. Ол деген сµз, ондаѓы бекітілген ойлардыњ аќиќаттыѓын тексеру м‰мкіндігі болмады. Кµптеген метафизикалыќ пікірлер бєрі болмаса да, осы тектес болды. Неопозитивистер ќойѓан талап бойынша, философияѓа аќиќаттыѓын тексеруге болатын т±жырымдамаларды ѓана кіргізу керек. Тексерілгенде де, наќтылы ѓылымдардаѓыдай, тек тєжірибеге арќа с‰йеуі ќажет.

Сонда, неопозитивистердіњ философиялыќ т±жырымдарды тексеру дегенін ќалай т‰сінуге болады? Олардыњ ойынша барлыќ білімдер тілдіњ арќасында жарыќќа шыѓады. Ал тілдік сµйлемдер мен шындыќтыњ арасында єйтеуір бір сєйкестік бар. Мысалы, біз: “ќара ќарындаш” – десек, пікір аќиќат, егер айтып т±рѓан ќарындашымыз расында да ќара болса. Басќаша айтќанда, неопозитивистер ойынша, пікірдіњ аќиќат екендігін мойындайтын тєжірибелік шартты жаѓдайды ќалыптастырамыз. Осы жерде айта кететін бір жєйт бар: “аќиќат”, “шынайы” ±ѓымдарын неопозитивистер  т‰сіндіреді: кез-келген пікір баќылайтындай жаѓдайѓа жауап берсе, ол шындыќ болып табылады. Ѓылымдардаѓы, тєжірибедегі, философиядаѓы т±жырымдамалар аќиќаттылыѓы тек тєжірибе ж‰зінде тексерілуі ќажет деген талап “верификация” (veritas –лат. аќиќат) шарты деп аталды.

Неопозитивизм философияныњ маќсаты арнайы – ѓылыми білімдерді ж‰йелеп ќорытындылау емес, білімніњ тілдік формаларын сараптау деп т‰сіндірді. Бір сµзбен айтќанда, философияныњ негізгі пєні ењ алдымен ѓылымныњ тілі, білімді бізге жеткізетін жалѓыз амал ретінде, сонымен бірге осы білімді сараптайтын єрекеттер мен оны жеткізу м‰мкіндіктері деп санады. Л.Витгенштейнніњ ойынша философиялыќ мєселелер туралы айтылѓан пікірлердіњ кµпшілігі жалѓан болмаса да, маѓынасыз. Максимум – жоспар, неопозитивистер  алѓашќыда белгілеген, осындай маѓынасыз жєне де ѓылыми емес пікірлерді философиядан аластау.

Сонымен, сендіру шарты ењ алдымен философиядаѓы   “метафизикалыќ” немесе кµзќарастыќ талаптарѓа ќарсы баѓытталѓан. Неопозитивизмніњ таѓы бір талабы ѓылымныњ тілін “тазарту” – ѓылыми танымда жасалатын пікірлердіњ аќиќаттылыѓын, ѓылымилыѓын, басќаша айтќанда тєжірибелік мањызын тексеру. Олардыњ ойынша ѓылымѓа тєжірибе ж‰зінде тексерілмеген табиѓи тілдіњ сµйлемдері жиі еніп кетеді. Сендіру шартыныњ енгізілуі ѓылыми, оѓан ќоса ќарапайым пікірлердіњ адамдар тєжірибесіне сєйкес болуын тєртіпке келтіру, маѓынасыз, негізсіз жєне сандыраќ кµзќарастарды м‰мкіндігінше ѓылыми жєне басќа да тєжірибе шењберінен шыѓарып тастау. Философия - тєжірибе, іс-єрекет туралы пікірлерден т±ратындыќтан, олар философияныњ тєжірибеге сєйкес болуы µзі ‰шін сендіру шарты белгілі бір реттегіш к‰ш болды. Позитивистер байќаѓандай, жаратылыстану жєне математикалыќ ѓылымдар ќатањ жєне дєлелді пікірлерге с‰йену тєжірибесіне ‰лгі бола алады.

Аналитикалыќ ойлар да аз рµл атќарѓан жоќ. Б.Рассел, ХХ ѓасырдаѓы математикада жасалѓан ‰лкен секірістерді оныњ негізгі ережелерін м±ќият, шыдамдылыќпен жасалѓан сараптауѓа байланысты екенін атап µтеді. Ѓылымдаѓы жєне философиядаѓы негізгі ќаѓидаларды ќатањ тексеру, негіздеу идеясын б±дан б±рынѓы кездері де басќа аѓым µкілдері ±сынѓан, мысалы, Э.Гуссерль µзініњ “Логикалыќ зерттеулер” (1900-1901) ењбегінде осы талапты ќояды. Єрине, тєжірибе ж‰зінде тексеруге болатын ѓылым тіліндегі сµйлемдер бар. Біраќ ѓылымныњ, єсіресе философияныњ кµптеген сµйлемдерін тєжірибе ж‰зінде тексеру ќиындыќтар туѓызады. Ѓылыми пікірлердіњ, єсіресе жалпы сипаттаѓы, кµпшілігі тєжірибеге сєйкестенбейді, сол себептен неопозитивистер сендіру шартын тікелей емес, жанамалап ќана – бекіту шарты деп ±сынады. Содан кейін де сендіру шарты ж±мсартылады, біраќ бєрі-бір ѓылымныњ теориялыќ дењгейін т‰сіндірудегі ќиындыќтар шешімін таппады. Б±л неопозитивистерді одан єрі єрт‰рлі ѓылыми сµйлемдердіњ типтерін сараптап, олардыњ маѓынасы мен мањызыныњ логикалыќ-лингвистикалыќ мєселелерін аныќтауѓа итермеледі. Осы жолда формалді логика, лингвистика жєне философия кµптеген баѓалы зерттеу нєтижелерімен толыќты жєне олар ХХ ѓасыр ѓылымына ќосылѓан ќомаќты ‰лес болды.

Дегенмен, сендіру шарты – теориялыќ ѓылыми білім мен танымды тєжірибемен тењестіруге болмайтын ерекше ѓылыми ќасиетті талапты б±зды. Ѓылыми теорияныњ мєні сонда, ол тєжірибеден жоѓары т±рады, ±ѓымдар мен ќ±рылымдыќ, шыѓармашылыќ сипаттаѓы ж‰йелер енгізеді, ал олардыњ оќиѓаларѓа, тєжірибе нєтижелеріне тікелей немесе жанама ќатысы болмауы да м‰мкін. Сол себептен де К.Поппер сендіру шартына ќосымша “б±рмалау” шартын енгізді. Оныњ ойынша, мєселеніњ мєні ѓылымныњ белгілі бір жалпы сµйлемдерін бекітуде емес, терістеу м‰мкіндігініњ де болуында. Егер базалыќ теориялыќ сµйлемдерді, гипотезаны (жорамалдарды) жалѓан деп табатын жаѓдайлар табылып жатса, онда теория да, жорамал да терістеледі. Ал жорамалдыњ тєжірибелік терістелуі жоќ болѓан жаѓдайда, ол шындыќ деп саналмаса да, ењ болмаѓанда “аќталады”. Ѓылыми теорияныњ, кез-келген басќа да жалпы т±жырымдардыњ дєлелдену проблемасыныњ терістелу проблемасымен байланыстырылуы, єрине µзіндік маѓынаѓа ие яѓни, ќ±нды логикалыќ-лингвистикалыќ т±жырымдамалар пайда болды.

¤зініњ даму жолында философияныњ ѓылымилыѓы, ќатањдыѓы ‰шін к‰рескен неопозитивизм ішкі ќайшылыќтарѓа тап болды. Сараптау шењберінен адамныњ реалды іс-єрекетін, санасын, “табиѓи” тілін шыѓарып тастаѓысы келген философия ерте ме, кеш пе ќайшылыќтарѓа тап болуы зањды ќ±былыс. Неге неопозитивистер философияныњ тіліне басты назарын шоѓырландырды, енді соѓан жауап іздеп кµрейік.

 

 

4.3 Неопозитивизмдегі тіл туралы т‰сінік

 

Сонымен неопозитивистік концепциялардыњ басты проблемасы - тіл философиясы болып табылады. Неге? Таѓы бір айта кететін мєселе: тіл – к‰рделі жєне кµпќабатты ќ±рылым. Солардыњ ќай жаѓы неопозитивистерді ерекше ќызыќтырѓан?

Алѓашќы кезењдердегі неопозитивизмніњ философияны тілді сараптау деп тануы, наќтылыќќа, ќатањдыќќа білімді баѓындыру, философияны ѓылымѓа айналдыру талпыныстарымен байланысты еді. ХХ ѓасырда белгілі бір логикалыќ, лингвистикалыќ, математикалыќ кµзќарастардыњ бірігуі – ерекше тіл философиясыныњ бірінші орынѓа шыѓуы осы баѓыттыњ ќалыптасуына алѓы шарт болып табылды. ¤йткені, осы тоѓысулар н‰ктесі арќылы мањызды деген жања ѓылыми нєтижелерге ќол жеткен болатын. Осы н‰кте, кейіннен, жалпы ѓылымныњ “µсу н‰ктесіне” айналды. Неопозитивистік концепциялардыњ басында атаќты логиктер жєне математиктер Г.Фреге, Б.Рассел, А.Уайтхед т.б. негізін ќалаѓан жања теориялыќ м‰мкіндіктер т±рды. Классикалыќ философияда ерекше дєрежеде ќаралѓан тіл мен ойлау процесініњ байланыс мєселесі неопозитивизмде артќа ыѓыстырылды. Логикалыќ сараптауды олар шынайы ойлаумен емес, “оныњ рационалды реконструкция формасындаѓы” ойлау т‰рімен байланыстырды (Р.Карнап). Олардыњ ойынша, тек тілдік формада ѓана ойлау процесін логикалыќ зерттеу м‰мкіндігі туады. ХХ ѓасыр философиясы классикалыќ ойлауда болмаѓан тіл формасы мен логика формасын тепе-тењ етіп рационализмді ќалпына келтіруге ±мтылды. Логикалыќ-лингвистикалыќ сараптаудыњ, жан-жаќты ѓылыми зерттеудіњ жања м‰мкіндіктеріне жол ашты.

Ол ќандай м‰мкіндіктер еді, соѓан ой ж‰гіртіп кµрейік. Мысал ретінде бірнеше сµйлемді алайыќ: “Роза (дегеніміз) г‰л”; “Наполеон (деген) Иендегі жењімпаз”; “К‰ш (дегеніміз) салмаќтыњ жылдамдыќќа кµбейтіндісі”. Єрт‰рлі болѓанымен ортаќ ±ќсастыќ бар, ол – тілдік жєне логикалыќ форма. Логика т±рѓысынан ќараѓанда барлыќ сµйлемдер де не туралы айтылса, басќаша айтсаќ субъектілеріне ќатысы бар белгілі бір ќасиеттер, сипаттар – предикаттар берілген ќ±птаушы пікірлер болып табылады жєне предикаттыњ субъектіге ќатысы барлыѓы ашыќ немесе жанама т‰рде “дегеніміз” деген байланыстырѓыш кµмегімен бекітіледі. Пікірлер “S” деген “P” атты логикалыќ формаѓа жатады. Осындай пікірлерді логикалыќ формаѓа енгізу, осыѓан ±ќсас б‰тін бір пікірлер тобын ќосып алуѓа м‰мкіндік береді. Содан кейін, оѓан дєл осындай логикалыќ формасы бар математика немесе жаратылыстану формулаларын да, мысалы, белгі-символдыќ, ќосып айтуѓа болады. Сонда ќарапайым тілдегідей жєне математикадаѓыдай емес, одан да жалпы логикалыќ форма туындайды. Басќаша тілмен айтсаќ, тілдік формадан-формалді-логикалыќ жєне де математикалыќ-логикалыќ формадан – одан да жалпы логикалыќ формалыќ ќ±рылым ќ±руѓа ќарай жылжу бір жаѓынан ќорытындылаудыњ µскелењдігін, формализациялаудыњ кењею м‰мкіндігіне жол ашса, екінші жаѓынан – жалпы логикалыќ формадан бірте-бірте одан да наќтылы тілдік пікірлерге тµмен т‰су м‰мкіндігін тудырады. Л.Витгенштейн ‰шін тілдіњ шекарасы,  ол – сонымен бірге онтологиялыќ шекара болып табылады. Д‰ниеніњ шекарасы мен “метафизикалыќ субъектіні” тењестіру оѓан солипсизм мен реализмді бір деп санауѓа м‰мкіндік береді. Маѓына жєне мањыз мєселесі неопозитивистер ‰шін жања логикалыќ-лингвистикалыќ ж‰йелер жасауѓа негіз болды.

Сонымен бірге Б.Рассел жєне басќа да неопозитивистер жалпы логикалыќ формадан одан да наќтылы тілдік пікірлерге “тµмен т‰су” м‰мкіндігін шебер пайдаланды. Мысалы, тым абстрактілі математикалыќ ±ѓымдардан мазм±нды тілдік жєне одан да наќтылы логикалыќ формаларѓа µткен кезде кейбір олќылыќтар байќалып ќалды. Кµнеден келе жатќан, критяндыќ – Эпименидтіњ: “Барлыќ критяндыќтар µтірік айтады”, - деген логикалыќ-ќайшылыѓы бєрімізге белгілі. Б.Расселдіњ ойынша, м±ндай жаѓдайда біз мыналарды ажыратып алуымыз керек: пікір ќандай логикалыќ дењгейге, объектілердіњ ќандай логикалыќ т‰ріне жатады – жекеге ме, жоќ солардыњ класына ма, класыныњ класына ма т.с.с. “Барлыќ критяндыќтар µтірік айтады” деген сµз, “барлыќ критяндыќтар” деген топќа Эпименид µзін ќоспаѓан жаѓдайда ѓана белгілі бір маѓынаѓа ие болады.

Рассел жасаѓан теория неопозитивизм логикасы мен философиясы одан єрі даму ‰шін мањызды рµл атќарады. Єрт‰рлі дењгейдегі кµптеген логикалыќ-лингвистикалыќ ж‰йелердіњ ќалыптасу процесіне т‰рткі болды. Тілге неопозитивистік т±рѓыдан сараптама жасаудыњ басты ерекшелігі - біріншіден, сараптау ‰шін тілдіњ жазуѓа, санауѓа, µзгертуге келетін т‰пкі бµлшектері (атаулар, сµйлемдер, сµйлем топтамалары) алынады, екіншіден, тілдіњ формалары мен элементтері олардыњ логикалыќ формаларымен бірге, тыѓыз тепе-тењдікте ќаралады.

Сайып келгенде, барлыќ позитивистік баѓыттаѓы ілімдерге тєн ортаќ т±жырым: барлыќ мєнділіктіњ  т‰п негізін танып-білуге, жалпы табиѓатќа тєн ќ±былыстарды т‰сіндіруге, аќиќатты білуге ±мтылѓан метафизика шын мєнінде µзі ќойѓан мєселелердіњ біреуін де д±рыс, т‰бегейлі шеше алмайды, сондыќтан ол µз орнын ѓылыми тілді жан-жаќты зерттеумен айналысатын басќа философияѓа (позитивизмге) жол беруі керек.

 

 

4.4 Неопозитивизм, структурализм, герменевтика философиялыќ білім туралы

 

Неопозитивистер классикалыќ емес формалді логиканы дамытуда ѓалымдар арасында жетекші рµлді атќарды. Тіл туралы білімді, дєст‰р бойынша тек ќана гуманитарлыќ деп саналып келген, ќазіргі заманѓы ѓылыми-техникалыќ прогресске бейімдеу процесін, ќиын болса да, болашаѓы бар процесті іске асырауѓа тырысты. Гуманитарлыќ білімдердіњ кейбір салаларын математизациялау, формализациялау процесін бастап берді. Кµрнекті ойшылдар – Л.Витгенштейн, Б.Рассел, Р.Карнап т.б. жасаѓан логикалыќ-лингвистикалыќ ж±мыстар єрт‰рлі ѓылымдар саласында, атап айтќанда кибернетика, информатика саласында кењінен пайдаланыла бастады.

ХХ ѓасырда, философияда, неопозитивистік ізденістер негізінде, жања арнайы білім ќалыптаса бастады. Ќазіргі кезењде осы арнайы философиялыќ білім жєне танымныњ рµлі µсе бастаѓаны байќалады.

Компьютерлер дєуірі ой мен тілдіњ элементтерін ќатањ сараптауды талап етіп ќана ќоймай, сонымен бірге оныњ текстер (мєтіндер), ќ±жаттар т.б. сол сияќты т±тас ќ±рылымдарын сараптауды да талап етеді. Мєдениет пен тєжірибеніњ объективті с±раныстарын ќанаѓаттандырѓан ХХ ѓасырда, б±рын тарихта болѓандаѓыдай, философия болды – б±л жаѓдайда, оныњ мынандай баѓыттары: структурализм немесе герменевтика ерекше аталады. Мысалы, ќазіргі заманѓы герменевтика, ѓылыми-техникалыќ практикада зор мањызы бар мына мєселені ќойып жєне сараптай бастады: текстерді “т‰сіну” деген не? Ал структуралист К.Леви-Строс, ХХ ѓасыр лингвистері мен философтары µз ењбектерінде дайындап бастаѓан, лингвистиканы формализациялау мен математизациялауды алѓа жылжытты, сµйтіп тілді, поэзияны теориялыќ-аќпараттыќ т±рѓыдан зерттеуді дамытты. Ал б±л жањалыќтар, µз кезегінде, ќазіргі заманѓы “ойлайтын” машиналардыњ пайда болуына себепкер болды. Бірт±тас ќ±рылымныњ ќ±рамындаѓы элементтердіњ µзара байланысын ашып кµрсетпей тілдік пікірлерді, текстерді саралау м‰мкін емес еді. Структурализмніњ т±жырымдамаларына, моделдеріне кибернетиктердіњ, математиктердіњ, программистердіњ ќызыѓушылыќ танытуы сондыќтан. Структуралистер ењбегініњ µнер ‰шін де мањызы зор болып отыр. Атап айтсаќ, структурализм ќалыптасуы мен кибернетиканыњ дамуы бір мезгілде ж‰ріп отырды. Текстерді т‰сінуде, тіл мен єдебиетті зерттеуде, µнер мен б±ќаралыќ мєдени ќ±былыстарда белгілі бір ќ±рылымдыќ зањдылыќтарды іздестіру жања баѓыттыњ негізгі зерттеу объектісі болды. Структурализм жєне герменевтика баѓытын дамытушылар єлеуметтік философияныњ б‰тін бір саласын дамытты. Мысалы, ХХ ѓасырдыњ атаќты этнографтары, антропологтарыныњ бірі К.Леви-Стросс, ќоѓамдыќ ќ±былыстарды зерттеуде, олардыњ ќ±жаттарын ќарауда болмыс формаларына, с±хбаттасу, мєдени т‰рлерін сараптауда структуралыќ тєсілді шебер пайдаланды. Б±л философиялыќ аѓымѓа єлеуметтік наќтылыќтыњ, адамныњ ойлау ж‰йесініњ ємбебаптыќ ќ±рылымдарын (структурасын) айќындау арќылы жалпы философиялыќ т±жырымдар жасау жєне осы негізде, олардыњ мєнін т‰сінуге талпыну тєн. Леви-Стросс єр т‰рлі халыќтардыњ, тайпалардыњ ањыз, ертегілерін, мифтерін зерттей келе, кез-келген бір миф жер ж‰зініњ єр аймаѓында ешќандай айна ќатесіз ќайталанып жатады, олай болса, мифологиялыќ ойлау єр халыќта белгілі бір логикаѓа баѓынады деп ой ќорытады. Ѓылыми ойлау да осы сияќты логикалыќ зањдылыќќа баѓынады. Структурализмніњ ілімінше, ќ±рылымдыќ тєсілдіњ негізінде кез-келген зерттеп отырѓан ќ±былыстарды µзгерткенде, олардыњ ќ±рылымыныњ (олардыњ ќатынастарыныњ жиынтыѓы ретінде) бір ќалыпты болатындыѓын мойындау жатыр. Оныњ ‰стіне, ќ±рылым объектініњ “скелет” болмайтын кейбір бµлшектерін, т.б. µзгерту арќылы бір объектіден екінші, екіншіден ‰шіншіні т.с.с. алуѓа болатын ережелер жиынтыѓы.

ХХ ѓасырдыњ ортасынан бастап, структурализм ѓылыми тєсіл ретінде лингвистикада (тіл туралы ѓылым), антропологияда, психологияда, социологияда, кейінгі жылдары философиялыќ ємбебаптыќ  тєсіл ретінде ќолданылып ж‰р.

Текстерді талдау жєне т‰сіндіру теориясын жєне практикасын ќалыптастыруѓа тырысќан таѓы бір аѓым – герменевтика. Г.Г.Гадамер, (1900-2002) ќазіргі заманѓы герменевтиканыњ негізін ќалаушы, т‰сіну философиясын дамытты. Гадамер ‰шін т‰сіну - танушы, баѓалаушы, єрекет жасаушы адамныњ µмір с‰ру тєсілі. Т‰сіну м‰мкіндігініњ жаѓдайлары туралы с±раќты ќоя отырып, ол, философиялыќ ойлаудыњ біржаќты гносеологиялыќ баѓыт алуын сынѓа алып, оныњ онтологиялыќ тегістікте дамыѓанын ќалады. Гадамер, т‰сінуді адамныњ єлемді игеруініњ ємбебеп амалы ретінде ќарастырып, оны “тєжірибе” деп наќтылайды. Шындыќ тек ќана танылмайды (теориялыќ), сонымен бірге адам арќылы сыналады (µмірлік тєжірибеде), сондыќтан да Гадамер философиясында тек таным мєселесі  ѓана емес, єлемдік тєжірибе жайында жиірек сµз болады. Б±ѓан тікелей сезініп ќабылдау (“µмірлік тєжірибе”) жєне єрт‰рлі шындыќты практикалыќ жєне эстетикалыќ жолмен игеру кіреді  (“тарихи тєжірибе”, “µмір тєжірибесі”). Тєжірибеніњ негізгі ќалыптасу тетігі тілде жатыр. Тіл - адамныњ д‰ниедегі орнын аныќтайтын, баѓыт-баѓдар беретін басты ќ±рал, ±ѓымдар арќылы заттар мен ќ±былыстар мєнін аныќтайды. Теориялыќ таным негізінде жатќан, “т‰йсік” дењгейінде іске асатын шындыќты ќабылдаудыњ ±ѓымѓа дейінгі жєне сезімге дейінгі формаларын, Гадамер “алдын-ала пайымдау”, “алдыњѓы кµњіл”, “алдыњѓы пікір” деп т‰сіндірді. Гадамер ‰шін басты нєрсе - д‰ниені рефлективті-теориялыќ игерудіњ, предикатќа дейінгі формалар арќылы онымен танысуѓа байланысты екендігін кµрсету. Осы форманыњ негізгісі деп, Гадамер “естіњ астарын” (предрассудок) бµле жара атайды. Адам болмысы жєне ойлаудыњ негізгі сипаты деп, Гадамер, “тарихилыќты” атайды: оныњ, адам µзін ќай жаѓдайда, ќай жерде жєне ќай уаќытта табатын кезімен аныќталатынын дєлелдеуге ±мтылады. Уаќыттан,  тарихтан тысќары субъект позициясында болу м‰мкіндігін – “сана идеализмі” иллюзиясы деп санады. Б±л кµзќарастан ќ±тылудыњ жолын жєне де философиялыќ ойлауды онтологиялыќ тегістікке ауыстырудыњ амалын, Гадамер “ойын” ±ѓымы кµмегімен таппаќ болады. “¤зін ойлайтын ойдыњ” шекарасынан тысќары шыѓу, философиялыќ герменевтикада, болмыс шындыѓын µз бетімен ашатын амал ретінде ќарастырылѓан тілге талдау жасау арќылы іске асады. Герменевтика, аќиќатты, жањаеуропалыќ ѓылымдар шењберінде ќалыптасќан ±ѓымдармен т‰сіндіруге немесе тењестіруге болмайды деп санайды. Аќиќат, олар ‰шін, танымныњ сипаты емес, болмыстыњ µзініњ сипаты. Оны танушы субъект “тєсілдер” кµмегімен ±стап т±ра алмайды, тек ќана т‰сінік дењгейінде пайымдай алады. Аќиќат “µзі туылады” жєне де оныњ ењ басты “туылу” амалы (“оќиѓа”) - µнер. Тексті т‰сіну адам µміріндегі экзистенциалды оќиѓа ретінде пайда болады, ал мєдениет тарихын саралау жеке т±лѓа мен ќоѓамныњ µзін-µзі саралау формасы т‰рінде (“дєст‰рлі тєжірибе”) кµрініс береді. Т‰сінудіњ онтологиялыќ шарты – оныњ тамырыныњ дєст‰рде жатуы, т‰сіну субъектісініњ де, объектісініњ де дєст‰р болмысымен “бірлікте” болуы. Ескі герменевтикадаѓыдай емес, Гадамер, т‰сінуді, т‰сіндіруді жєне “ќолдануды” бір нєрсе деп есептейді. Біріншіден, т‰сіну єрќашан да “т‰сіндіруші” болады, ал т‰сіндіру – “т‰сінуші” болады; екіншіден, т‰сіну “ќолдану” т‰рінде ѓана м‰мкін – текстіњ мазм±нын ќазіргі заманѓы мєдени жєне ойлау тєжірибесімен сєйкестендіру арќылы. Тарихшыныњ ќалыптасќан ескі ойлары тексті т‰сінуге кедергі келтірмейді, керісінше кµмектеседі, біріншіден текстіњ т‰сіндірушіге бµтен ќатынаста екендігіне назар аударады, екіншіден, тєжірибені ±рпаќтан ±рпаќќа µткізуге жаѓдай жасайды. Тексті т‰сіндіру деген, оны бірінші (автордыњ) маѓынасында ќайта жасау емес, оныњ маѓынасын ќайта тудыру. Єрбір т‰сіндіру актісі – текстіњ µміріндегі оќиѓа, оныњ “єрекеттік тарихыныњ” бір сєті, сондыќтан б±л “дєст‰рдіњ туылу” тізбегіндегі бір бµлік. Мєдени дєст‰рді т‰сіндіруді, Гадамер, ќазіргі жєне µткен замандар арасындаѓы с±хбаттасу деп ќарайды. Дєст‰рмен сырласу, оныњ ойынша мєдениеттанудыњ маќсаты емес, ол µзінше бір философиялыќ білім кµзі болып табылады. Осыныњ ‰лгісі ретінде Гадамер, М.Хайдеггер философиясын алады. Біраќ, Гадамер философиялыќ дєст‰рді “метафизиканы ќ±ртайын” деген оймен зерттемейді, тек ќазіргі заманѓы ойлау шењберінде оныњ белсенділігін барынша µсірейін деген маќсатпен єрекет жасайды.

Кµне єдеби ескерткіштерді саналы т‰рде т‰сіну негізінде ќалыптасќан тіл туралы ѓылымныњ ерекше єдісі ретінде д‰ниеге келіп, ХІХ ѓасырда Шлейермахердіњ, Дильтейдіњ ілімдерініњ арќасында рух туралы ѓылымныњ тєсіліне айналѓан герменевтика т‰сіну онтологиясына айналып, Гадамер ењбектерінде санаѓа деген жања кµзќарасты ќалыптастырды. Ќазіргі кезењдегі герменевтиканыњ µкілдері оны тек саяси-єлеуметтік ѓылымдардыњ тєсілі деп ќарамай, жалпы белгілі бір тарихи, мєдени жаѓдайларды, адам болмысын т‰сіндіруге болатын ємбебап єдіс деп ќарастырады. Осыдан келіп, олар т‰сіну проблемаларын философияныњ негізгі мєніне айналдырып, герменевтикаѓа ємбебаптыќ мєн берді. Сµйтіп, герменевтика µкілдерініњ пікірінше, философияныњ пєні адамдардыњ ќатынасы ретінде т‰сінілген адамдар єлемі болып табылады. Міне, осындай ќатынастарда ѓана адамдардыњ к‰нделікті µмірі µтіп жатады, мєдени жєне ѓылыми ќ±ндылыќтар туындайды. Ал, ќоѓамдаѓы  єлеуметтік ќайшылыќтар адамдардыњ бірін-бірі т‰сінбеушілігінен болып жатќан ќ±былыстар.       

Онтология т‰ріндегі герменевтикалыќ проект Ю.Хабермас, К.Апель, П.Рикер т.б. ењбектерінде дамытылѓан. Апель герменевтиканы философиялыќ синтездеуге пайдаланады, “сараптау философиясы” мен “µмір с‰ру философиясын”  біріктіру маќсатында, Витгенштейн жолымен Хайдеггердіњ жолын ќосу ‰шін. Ол герменевтиканы “коммуникациялардыњ априорлыќ жаѓдайларын” сараптау ‰шін ќ±рал ретінде пайдаланып, Хайдеггер жєне Гадамер теріске шыѓарѓан трансцендентализмді ќалпына келтіреді. Ю.Хабермас философиялыќ герменевтиканыњ ємбебап тєсілі болу талабын шектеп, т‰сіну процесіндегі рефлексия тиімділігін жаќтайды жєне герменевтикалыќ танымныњ рационалдыќ-сыншыл жаѓын атап кµрсетеді, сµйтіп Гадамердіњ т‰сіну дєст‰рмен аныќталады деген ќаѓидасымен келіспейді.

Т‰сіну жєне т‰сіндіру бір-біріне ќарама-ќарсы емес, керісінше µзара байланысты. Сондыќтан П.Рикердіњ ойынша кез-келген т‰сіну белгі жєне символдар арќылы іске асады, олай болса герменевтикаѓа ќосымша ќ±рылымдыќ-семиотикалыќ сараптау ќажет. Т‰сіну м‰мкіндігініњ алѓышарты, Рикер бойынша ‰ш дењгейде ж‰реді – семантикалыќ, рефлексивтік, экзистенциалды. Семантикалыќ дењгейде – белгі символдыќ ќ±рылымдардыњ маѓынасын психоанализ, “маѓына философиясы” сияќты ілімдер кµмегімен зерттейміз. Кµп маѓыналы пікірлерді т‰сіну деген бір мезгілде µзін-µзі т‰сіну болѓандыќтан, ол рефлексивтік дењгейде де ќаралуды, талдануды ќажет етеді. Біраќ т‰сіну “онтологиясы” о бастан µзініњ “методологиясымен” бірге, сондыќтан т‰сіндірулер ќайшылыѓыныњ арѓы жаѓында єрт‰рлі экзистенция амалдары жатыр. Сол себептен де бірыњѓай жєне жалѓыз т‰сіндіру теориясы болуы м‰мкін емес. Сонымен бірге Рикер, Гадамерді “аќиќатты” “тєсілден” бµліп тастаѓаны ‰шін жєне т‰сіндірудіњ мєдениетін талдаудан бас тартќаны ‰шін сынѓа алады. П.Рикердіњ ойынша философиялыќ герменевтиканыњ маќсаты – єрт‰рлі т‰сіндіру тєсілдерініњ ќолдану сферасын наќты аныќтау.

Жалпы алѓанда, аталѓан философиялыќ ілімдер, єр ќайсысы µз ќаѓидалары т±рѓысынан заманымыздыњ к‰рделі мєселелерін шешу жолдарын ќарастырып, ќазіргі кездегі ѓылымдар ќолданып отырѓан жања тєсілдерді т‰сініп, осыѓан орай соны мєселелер кµтеріп, философия єлемінде µзіндік із ќалдырып отырѓан д‰ниетанымдыќ кµзќарастар.

 

 

5 ХХ ѓасыр философиясындаѓы єлеуметтік-адамгершілік мєселелерініњ кµтерілуі

 

5.1 Неопозитивизмніњ єлеуметтану философиясы

 

Позитивистік философия єлеуметтік мєселелерді талдауѓа ‰лкен ыќпалын тигізді. Позитивистік аѓымдар єлеуметтанудыњ жања тарихи-философиялыќ негізін ќалады. О.Конттыњ кµзќарасы бойынша, ќоѓам тарихына сєйкес, кезекпен дін, абстрактілі философия жєне наќтылы ѓылым (“теологиялыќ”, “метафизикалыќ”, “позитивистік” дєуір) ‰стемдік етуіне байланысты адамзат санасыныњ, мєдениетініњ ‰ш негізгі сатысы болды. Ќоѓамды танып т‰сінуде, алѓашќы позитивизм, оѓан биологиялыќ т±рѓыдан кµбірек зейін ќойды, наќтылап айтќанда эволюция мєселесімен байланыстырды. Ќоѓамдыќ ќ±былыстарѓа да  "организм", “ж‰йе” деген ±ѓымдар пайдаланылды.

Ќоѓамѓа ж‰йелік т±рѓыдан ќарау идеясы, позитивистік философия шењберінде ХХ ѓасырдыњ єлеуметтану іліміне терењ тамыр жайды. Э.Дюркгейм, М.Вебер, Т.Парсонс, Р.Мертон сияќты атаќты ойшылдардыњ ќоѓамды ќ±рылымдыќ-функционалдыќ сараптау деп аталатын философиясында жања теориялыќ т±жырымдамалар ќалыптасты.

Т.Парсонстыњ пікірінше, єлеуметтанудыњ негізгі мєселесі µзін-µзі ±йымдастыратын ж‰йе т‰ріндегі ерекше сипаттаѓы (биологияѓа жатпайтын) ќ±былыс болып танылатын адам іс-єрекеті теориясы болуы керек. Ал б±л ж‰йеніњ µмір с‰ріп ж±мыс істеуі, оныњ ойынша, єрт‰рлі н±сќада маќсат ќояды: ж‰йе ќоршаѓан ортаѓа бейімделуі ќажет, ќойылѓан маќсаттарѓа жету, µзініњ т±тастыѓын саќтау, µзін µндіру, ќаќтыѓыс пен шиеленістерді шешу. Б±л функцияларды (міндеттерді) орындау ‰шін ж‰йе соѓан сєйкес кішігірім ж‰йелерді жасайды: экономика (бейімдеу функциясы), саясат (маќсаттарѓа жету функциясы), ќ±ќыќ (біріктіру функциясы), жан±я жєне сенім, білім, парасат (µзін µндіру функциясы). Єлеуметтік ж‰йе ретіндегі адам іс-єрекетініњ айырмашылыѓын, Т.Парсонс – неопозитивизмніњ жалпы даму ‰рдісіне сєйкес – ерекше символдыќ, белгілік ќ±ралдары: тіл, ќ±ндылыќтар, єлеуметтік ережелер, символдар жєне т.б. арќылы ерекше атап µтеді. Ќ±рылымдыќ-функционалдыќ сараптау єлеуметтану саласына біраз пайдалы зерттеу амалдарын жасап берді. Дегенмен б±ѓан ќарсы орынды сын пікірлер де айтылды. Мысалы, адамныњ ж‰йеге бейімделуін єсірелеу – жеке т±лѓаныњ жањашылдыѓына н±ќсан келтірді; ж‰йеніњ µзін ж±мылдыру жєне ескіні саќтауѓа ±мтылуын єсірелеу – ќоѓамныњ сапалыќ µзгерістеріне; єлеуметтік статистиканы єсірелеу – єлеуметтік динамикаѓа н±ќсан келтірді.

Саяси позициялыќ кµзќарастар т±рѓысынан неопозитивистік єлеуметтану теориялары біркелкі емес. Сонымен бірге, оларда гуманизм идеясын, демократиялыќ принциптерді ќорѓауѓа баѓытталѓан жєне авторитарлыќ саяси-єлеуметтік ж‰йелерге, тоталитарлыќ билікке ќарсы сынай айтылѓан ортаќ пікірлер µте кµп. Б.Рассел (1872-1970) философиясы соныњ айќын ‰лгісі, µмірініњ соњына дейін атаќты ойшыл демократиялыќ, гуманистік идеяларды уаѓыздап ќана ќоймай, µз кµзќарасын белсенді т‰рде ќорѓады. Оныњ басты философиялыќ шыѓармалары: “Философия проблемалары”, “Ойлауды талдау”, “Мен неге христианин емеспін?”, “Батыс философиясыныњ тарихы” жєне т.б.

“Адам танымы, оныњ µрісі жєне шекаралары” Б.Расселдіњ ењ басты философиялыќ ењбегі болып табылады. М±нда ол µзініњ танымдыќ-теориялыќ ілімін бір ж‰йеге келтіріп, оны кµпшілікке т‰сінікті т‰рде баяндап беруге ±мтылѓан. Оныњ философиялыќ ілімін жалпы алѓанда неопозитивизмге жатќызуѓа болады. Таным теориясында ол екі принципті – эмпиризм жєне философияныњ мєні логикада деген принципті µзара ‰йлестіруге тырысып, ѓылыми білімді негіздеуде субъектініњ сезімдік тєжірибесіне с‰йену ќажеттігін баса айтќан. Енді сол ењбектен ‰зінді келтірейік. “Дарауи жєне ќоѓами таным” атты тарауында Б.Рассел былай деп жазады: “¦жым жеке кісіге ќараѓанда єрі кµп, єрі аз біледі: ±жым ретінде ол энциклопедияныњ б‰кіл мазм±нын жєне ѓылыми ±йымдар ењбегіндегі барлыќ жањалыќтарды біледі, біраќ та ол жеке адам µміріне ерекше µњ беретін жєне µзіндік мєнін аныќтайтын, жанѓа жаќын жєне сыры µзіне ѓана мєлім нєрселерді білмейді”.[46.,39]

Расында да, ойлап ќарасаќ, бір адам ќатты ќорыќќан сєттегі немесе ќатты ќуанѓан кездегі кµњіл-к‰йі мен сезімдерін сµзбен жеткізе алмаймын десе, ол ойдыњ маѓынасы белгілі бір аќиќатты ањѓартады. Ол µз тєжірибесі арќасында, басќа, тєжірибесі м‰лде бµлек адамѓа беймєлім жєне оѓан сµз арќылы толыѓымен жеткізуге болмайтындай танымѓа ие. Єсіресе, ќ±дайѓа деген махаббаты шексіз жєне шынайы болып табылатын, иманы кєміл адамдардыњ, тіпті, еркек пен єйелдіњ арасындаѓы, наѓыз адамдыќ махаббаты оянѓан сєттердегі баќыттылыќ сезімге бµленген, олардыњ рухани жан д‰ниесі мен кµњіл-к‰йін айтып жеткізу м‰мкін емес нєрселер. Ол сезімдер мен танымды, єр адам жеке µз басы сол тєжірибеден тікелей µткенде ѓана сезіне жєне біле алады. Егер ол адам ойдыњ немесе сµздіњ асќан шебер суреткері болса (мысалы: аќын, суретші, м‰сінші, сазгер т.б.), онда ол сезімтал кµрермен немесе оќушыныњ ой-санасын µзініњ санасынан аумайтындай ќалыпќа, дењгейге жеткізер еді, ал егер ол ѓылыми єдістерді ќолданбаќ болса, онда оныњ тєжірибе аѓымыныњ ќ±рдымѓа кетері сµзсіз.

Б.Расселдіњ пікірінше, ѓылыми білімді жеткізудіњ біз ‰шін жалѓыз-аќ ќ±ралы болып табылатын тіл - µз мєні, шыѓу тегі жєне негізгі функциялары бойынша єлеуметтік болып табылады. Єрине, егер де математик дєптерімен жєне ќаламымен ешкім т±рмайтын аралда ќалып ќойса, ол µз жалѓыздыѓын математика тілініњ кµмегімен есептеулер ж‰ргізу арќылы сейілтуі ыќтимал; сол сияќты адам басќа ж±рттан жасырып к‰нделік жазуы м‰мкін екені шындыќ. К‰нделікті µмірде біздіњ кµбіміз жападан жалѓыз отырып ойлаѓанда сµздерді ќолданамыз. Дегенмен, Расселдіњ ойынша, тілдіњ басты маќсаты, ќарым-ќатынас болып табылады, осы маќсатќа ќызмет ету ‰шін ол сµйлеушініњ µзі ойлап тапќан жеке ќ±ралы емес, халыќтыќ болуы тиіс. Сондыќтан да, жеке адамныњ тєжірибесіндегі ењ µзіндік нєрселерді, сол тєжірибелерді тіл арќылы жеткізу процесінде олар бу сияќты ±шып кетуге ±мтылатыны байќалады, - деді.

Сонымен бірге, тілдіњ ќоѓамилыѓыныњ µзі кµбінесе адасуѓа жатады. Мысалы, кµп жаѓдайда єлдебір ±йѓарымныњ не аќиќаттылыѓы, не жалѓандыѓына єсерін тигізбейтін айырмашылыќтардыњ кєдімгі жаѓдайда практикалыќ мањызы жоќтыњ ќасы, сондыќтан олар ескермейді де, ал б±л µз ретінде мынандай нєтижеге соќтырады: біз бєріміз де, єрќайсымыздыњ іс ж‰зіндегімен салыстырѓанѓа ќараѓанда, µзіндік д‰ниеміз, ќоѓамдыќ д‰ниеге єлдеќайда кµбірек ±ќсайды деп сенеміз.

Б.Рассел, тілге оќыту процесін мысалѓа келтіреді. Сµздіњ нені белгілейтінін білудіњ екі тєсілі бар: біреуі – сµздіњ мєнін басќа сµздер кµмегімен аныќтау жолымен, б±л “вербалдыќ” аныќтама деп аталады; екіншісі – сµздіњ сол белгілейтін объектісі бар кезінде жиі естілуі, б±л “кµрнекті” аныќтама деп аталады. Басында кµрнекті аныќтама бірден-бір м‰мкін болатыны аныќ, µйткені вербалдыќ аныќтама аныќтаушы бµлікте ќолданылатын сµздердіњ мєнін білуді ќажет етеді. Вербалдыќ аныќтаманыњ кµмегімен ересек адам бесб±рыш бес жаќты жазыќ фигура екенін т‰сінеді, біраќ кішкене, сµйлеуді ‰йреніп ж‰рген бала “жањбыр”, “к‰н”, “т‰скі ас” немесе “кереует” сияќты к‰нделікті сµздердіњ мєнін б±л тєсілмен білмейді. М±ндай сµздерді бала тиісті объектіні кµріп т±рѓанда керекті сµзді ерекше баса айтып ‰йретеді. Осыныњ салдарынан, бала, сµзбен байланыстыратын мєн оныњ µзіндік тєжірибесініњ жемісі болып табылады, єр жаѓдайларѓа жєне оныњ ќабылдаушылыќ ќабілетіне орай айырмашылыќтарѓа ие болады. “Жањбыр” деген сµзбен ±саќ сіркіреген жањбырды жиі кµретін бала, тек тропикалыќ нµсер жањбырды кµрген балаѓа ќараѓанда µзгеше идеяны байланыстырады.

Б. Рассел теориясы бойынша, білім алу жєне де табысты т‰рде – тілдіњ т±лѓасыздануына алып келеді. “Жањбыр” сµзі енді µзіндік тєжірибеніњ ќ±былысы емес, “жерге б±лттардан ќ±лайтын судыњ тамшылары” болып, жєне “су” ±ѓымы – енді біздіњ ‰сті-басымызды сулайтын єлдене емес, Н2О болып т‰сініледі. Сутегі мен оттегіне келетін болсаќ, олардыњ жатќа білуге тиісті вербалдыќ аныќтамалары бар жєне де сіз оларды т‰сінесіз бе, єлде т‰сінбейсіз бе, оныњ мањызы шамалы.

Сонымен, Расселдіњ ойынша, адамныњ білім алу процесінде сµздер єлемі сезімдер д‰ниесінен барѓан сайын алшаќтай береді; сіз сµздерді д±рыс ќолдану µнеріне, скрипкада ойнау µнеріне ие бола алатыныњыз сияќты ие боласыз; т‰птіњ т‰бінде сіз сµздерді т‰рліше ќолданудыњ асќан шебері болып алатыныњыз соншалыќ, сізге сµздердіњ мєні бар екенін есіњізде саќтаудыњ енді керегі жоќ та болар. Енді сіз наѓыз ќоѓами адам болып шыќтыњыз жєне де сіздіњ ењ бір ќимас ойларыњыздыњ µзі энциклопедия ‰шін єбден жарап ќалады. Біраќ, енді сіз аќын боламын деп ‰міттене алмайсыз жєне егер де сіз ѓашыќтыќ рµлін ойнамаќ болып талпынсањыз, т±лѓасызданѓан тіліњіз сізді тебіренткен сезімдерді білдіруге онша жарамсыз екенін байќайсыз. Сіз хабарлау ‰шін білдіруді ќ±рбандыќќа шалдыњыз жєне де сіздіњ хабарлай алатыныњыз абстрактілі єрі ќ±рѓаќ нєрсіз болып шыѓады.

“Таза математика, - дейді Рассел, - µзініњ барлыќ бµлімдерінде єбден ќоѓамиланѓан жєне т±лѓасызданѓан сипаттаѓы ±ѓымдармен ж±мыс істейді. М±ныњ себебі математикалыќ ±ѓымдардыњ сезімдерден ештењені де ќабылдай алмайтындыѓында, ал барлыќ жеке т±лѓалармен байланыстыњ ќайнар кµзі сезімдерде екені белгілі”. [46.,51]

Атаќты ойшылдыњ пікірімен ќосылмасќа болмайды, к‰нделікті µмірдегі, пенделердіњ ќоршаѓан ортамен де, бір-бірімен де, ќатынасындаѓы ќарапайым байланыстарды біз “есептесу” (холодный расчет) деген сµзбен бекер бейнелемейміз. Оныњ астарында жеке дара рухани сезімдерден алыстаѓан, µмір с‰рудіњ мєнін ќарапайым ќарын тойдыру мен тєн ќажеттіліктерін шексіз т‰рлендіре ќанаѓаттандыру деп ќабылдаѓан пенделік пиѓыл жатыр. Наѓыз т±лѓасызданѓан абстрактілі тілдіњ ‰лгісі сандар бола алады. Суыќ та, маѓынасыз да сандар, µмірдіњ барлыќ саласын жаулап алѓанѓа ±ќсайды, бєрі солар арќылы бейнеленеді: µлшенеді, баѓаланады, есептелінеді, ажыратылады жєне салыстырылады. Негізгі ѓылым тілдерініњ біріне айналып кеткен математиканы µнер, поэзия тілімен тіпті де салыстыруѓа болмайды. Біріншісі - болмыстыњ тек ќана физикалыќ ќ±былыстарын белгілеу ќ±ралы, ал адам ‰шін ќ±ндыраќ, µмірлік мєні бар рухани д‰ниеніњ мєні мен маѓынасын тіпті де т‰сіндіріп бере алмайды.

Екіншісі - ол ќ±ндылыќтардыњ ќ±пиясын, адамныњ сезімдерін білдіретін м‰мкіндіктері бар. Т±лѓаныњ ішкі д‰ниесінде туындайтын  нєзік те, ќ±діретті де жєне мєнді де ѓажайып сезім толќындарын, сиќырларын, ќ±пиясын ашатын, білдіретін поэзия немесе музыка т.б. µнер тілі болып табылады. Мысалы, поэзия тілініњ кереметі сонда, к‰нделікті µмірде ќолданылып ж‰рген сµздердіњ µзін белгілі бір орнымен, ретімен пайдаланып, бірнеше сµйлем арќылы-аќ, бір кітап немесе одан да зор кµлемдегі д‰ниеге сиѓыза алмаѓан ойды немесе сезім нєрін сол ќалпында жеткізу ерекшелігі.

Б.Рассел, денені сыртќы д‰ниеден т±раќты т‰рде тітіркеніс беріп т±ратын сезгіш тіркеуші аппаратќа тењейді. Оныњ ойынша, бір дененіњ тітіркеністері, басќа бір дененіњ тітіркеністерімен ешќашан да м‰лдем бірдей болмайды, алайда практикалыќ жєне єлеуметтік м±ќтаждар бізді ќатар т±рѓан екі кісініњ ќабылдаулары арасындаѓы айырмашылыќтарѓа назар аудармауѓа ‰йреткені де рас. Физиканы ќ±рѓанда біз ќабылдауларымыздыњ кењістік-уаќыттыќ ќырын, яѓни ењ абстрактылы жєне логика мен математикаѓа ењ жаќын деген ќырын, баса айтќан едік. Біз м±ны кµпшілікке т‰сінікті болу ‰шін, хабарлауѓа жарайтынды хабарлап жеткізу ‰шін жєне де ќалѓаныныњ бєріне кµзді ж±ма ќарау ‰шін істеген едік деп санайды.

Алайда, адамдар білетін кењістік пен уаќыт шындыѓында ѓылым оларды бейнелегендей тым т±лѓасыз емес. Теологтар ќ±дайды кењістік пен уаќытќа еш ќ±марлыќсыз жєне т±тастыќты толыѓынан сезініп, сырттан ќарап т±рѓандай ќылып бейнелейді; ѓылым осы ќ±марсыздыќќа єлдебір кµрінер-кµрінбес табыспен ±ќсап баѓуѓа тырысќанымен, б±л жолдаѓы оныњ табысы белгілі бір дєрежедегі саѓым сияќты ѓана. Жердегі пенделердіњ теологтардыњ ќ±дайынан айырмашылыѓы олардыњ кењістігі мен уаќытында µздерініњ “осындасы” мен “ќазірі” бар екенінде. Осында жєне ќазір бар нєрсе - ол тірі, ал алыстаѓы нєрсе барѓан сайын ќоюланатын т±манѓа тыѓылады. Біздіњ барлыќ танымымыз єрбір сєтте біз орын тебетін кіп-кішкентай бµлік болып табылатын кењістіктік-уаќыттыќ орталыќтан таралады.

Ѓылым “осында” мен “ќазірді” жоќ ќылуѓа ‰міттенеді. Жер бетінде єлдебір оќиѓа немесе ќ±былыс бола ќалса, біз оныњ жай-к‰йін кењістік-уаќыттыќ жиынтопта ендігін, ±заќтыѓын жєне уаќытын білу арќылы аныќтаймыз. Біз барлыќ дєл аспабтары бар білікті баќылаушыларѓа ендікті, ±заќтыќты жєне уаќытты бірдей аныќтауѓа жол ашатын техниканы жасадыќ. Соныњ салдарынан б±л аныќтамаларда б±дан былай т±лѓалыќ ештење жоќ, µйткені біз мєндері соншама толыќ зерттелмеген сандыќ кµрсеткіштермен ќанаѓаттанып отырмыз.

Біз µмір с‰реміз деп сеніп ж‰рген кєдімгі д‰ние, Расселдіњ ойынша, бір бµлігінде ѓылыми, енді бір бµлігінде ѓылымѓа дейінгі конструкция. Жеке дара ќабылдаулар б‰кіл біздіњ танымымыздыњ негізі болып табылады жєне де кµптеген баќылаушылар ‰шін ортаќ берілгендерден бастауѓа кµмектесетіндей ешбір єдіс болмаќ емес. Ќорыта айтќанда позитивистік философия мєнділіктіњ т‰п негізін танып білуде метафизиканыњ єлсіздігін дєлелдеуге тырысты. Б.Рассел µз ењбектерінде, эмпирикалыќ ±йѓарымѓа сену ‰шін ќажетті негіздемелер туралы сµз болѓанда, біз ќаншама т±лѓалыќ шектеулігі болса да, ќабылдаусыз ештење бітіре алмайтынымызды ескертеді.      

Неопозитивистік єлеуметтік философияныњ, ХХ ѓасырдаѓы ірі µкілдерініњ бірі австриялыќ ойшыл Поппер Карл Раймунд (1902-1994). Оныњ єлеуметтік ойѓа ќосќан ‰лесі µте зор болды. Екінші д‰ние ж‰зілік соѓыстан кейін барынша кењ жєне тиянаќты демократиялыќ ќоѓам орнату жолындаѓы к‰рескерлердіњ бірі болып саналады. Оныњ негізгі шыѓармасы: “Ашыќ ќоѓам жєне оныњ жаулары” -  тоталитаристік концепциялардыњ барлыќ т‰рлері мен баѓыттарына ќарсы жазылѓан демократиялыќ ќоѓам туралы теория. Онда ол, ашыќ ќоѓамды, яѓни, батыс елдерінде ќалыптасќан демократиялыќ ќоѓамдыќ ж‰йені адамзат ќауымдастыѓыныњ белгілі бір т‰рі ѓана деп ќарамай, адамдардыњ табиѓатына бірден бір сай келетін, жеке адамныњ еркіндігі мен дербестігіне ќ±рылѓан, ќандай да болмасын ‰йлесімділікке жетелейтін оњ µзгерістерге ашыќ, єрі керісінше, жаулыќ пен араздыќќа ќарсы т±ра алатын ќ±рылым екендігін философиялыќ, социологиялыќ талдаулармен негіздеген.

Енді, сол “Ашыќ ќоѓам жєне оныњ жаулары” ењбегіне кµз ж‰гіртіп кµрейік. К.Поппер, ашыќ ќоѓам идеясын дамыта отырып ќоѓам дамуыныњ объективті зањдары мен єлеуметтік болжау м‰мкіндігін терістеп, былай деп жазады: “Жабыќ ќоѓамды оныњ ењ жаќсы деген ‰лгілерінде, организммен єділетті т‰рде салыстыруѓа болады. Мемлекеттіњ органикалыќ немесе биологиялыќ деп аталатын теориясын оѓан ойдаѓыдай ќолдануѓа болады. Жабыќ ќоѓамныњ тобырмен немесе ќауыммен ±ќсастыѓы, оныњ м‰шелері жартылай биологиялыќ байланыстармен – туыстастыќпен, ортаќ µмірмен, ортаќ іске ќатысуларымен, біркелкі ќауіп-ќатерлермен, ортаќ рахатпен жєне баќытсыздыќтарымен біріккен жартылай органикалыќ бірлікті ќ±райтынына байланысты. Б±л – бір-бірімен тек ењбектіњ бµлінуі жєне тауар алмасу сияќты абстрактілі єлеуметтік ќатынастармен ѓана емес, сонымен ќатар, т‰йсіну, иіс сезу жєне кµру сияќты наќты физикалыќ ќатынастармен байланысќан. М±ндай ќоѓамныњ ќ±лдыќќа негізделуі м‰мкін болѓанымен, ќ±лдардыњ болуы міндетті т‰рде ‰й жануарларын к‰ту мєселесінен т‰бірлі т‰рде µзгеше проблема тудырмайды.

Б±л айтылып отырѓан сипаттар, ашыќ ќоѓамда оныњ кµптеген м‰шелері єлеуметтік сатымен кµтеріліп жєне бірініњ орнын бірі алуѓа талпынатын фактімен байланысты сияќты. Аќыр соњында, б±л таптардыњ к‰ресі сияќты мањызды ќоѓамдыќ ќ±былысќа єкеліп тіреуі м‰мкін”, - деп т±жырымдайды. [43., 220]

К.Поппер жабыќ ќоѓамды организммен салыстыра отырып, онда таптыќ к‰реске ±ќсас ешнєрсе табуѓа болмайтынын кµрсетеді. Организмніњ клеткалары мен аѓзалары ќоректік затќа байланысты бір-бірімен тартысуы м‰мкін, тура сол сияќты ќоѓам м‰шелері де бір-бірімен к‰ресуі м‰мкін бе деген с±раќќа ол µз уєжін айтады. “Мысалы, аяќтар єдетте, ми болуѓа ±мтылыс кµрсетпейді, ал дененіњ басќа м‰шелері ќарын болуѓа тілек білдірмейді. Сондыќтан ашыќ ќоѓамныњ мањызды бір сипаты, оныњ м‰шелерініњ арасында єлеуметтік ортада жоѓарѓы орын алуѓа бєсекелестік болса, оѓан организмде ешнєрсе де сєйкес келмейді. Олай болса мемлекеттіњ органикалыќ деп аталатын теориясы жалѓан ±ќсастыќќа негізделген”.[43.,222]

К.Поппердіњ ойынша, тіпті философияныњ пайда болуыныњ µзі жабыќ ќоѓамныњ жєне оныњ киелілік сенімдерініњ к‰йреуініњ нєтижесі. “Жалпы, жабыќ ќоѓамнан ашыќ ќоѓамѓа µтуді адамзат о бастан ањсаѓан жєне оны біз бастан кешкен µте мањызды революция т‰рінде суреттеуге болады. Жабыќ ќоѓамныњ жоѓарыда суреттеп кµрсеткен биологиялыќ сипатына сай б±л ауысу µте терењ єсер ќалдыруы керек. Сондыќтан, - дейді Поппер, - біздіњ батыстыќ µркениет гректерден басталады деген кезде, оныњ нені білдіретінін т‰сінуміз керек”. [43.,230]

Єрине, б±л революция саналы т‰рде жасалѓан жоќ. Таптыќ шиеленістіњ µршуі, отарлау саясаты сияќты мєдени ќаќтыѓыстарѓа алып келетін єлеуметтік ќ±былыстар, Поппер теориясы бойынша революциялар тізбегіне єкеліп соќтырады. Ал б±л, µз кезегінде, Спартадаѓы сияќты, ќауымдыќ ќ±рылысты к‰штіњ кµмегімен тоќтатып жєне саќтап ќалуѓа тырысумен ќатар, ±лы рухани революцияны – мєдениетке сыншыл пікірталастыњ баса кµктеп кіруі, єрине, жалыќтыратын магиялыќ идеялардан ада, сыншыл ойлауды тудырды. Дєл осы уаќытта жања ќиындыќтардыњ бірінші белгілері пайда болып, µркениеттіњ ішкі шиленісуі сезіле бастады.

Б±л шиленісушілікті, Поппер, жабыќ ќоѓамныњ к‰йреуініњ салдары, - деп санайды. Б±л шиленістер ашыќ жєне жартылай абстрактілі ќоѓамда, µмір бізден талап ететін, біздіњ ‰зіліссіз іс-єрекеттеріміздіњ жемісі. Сондыќтан, Поппер, адамдарды, рационалдылыќќа ±мтылуѓа, кейбір ќ±марлыќтардан, ењ болмаѓанда кейбір эмоционалдыќ м±ќтаждыќтардан тартынуѓа, єркімніњ µз ќылыќтарын баќылап, єр ісіне жауапкершілікпен ќарауѓа шаќырады. Оныњ ойынша µркениеттіњ шиленісі, білім мен аќылдыњ дамуына ынтымаќтастыќ пен халыќ саныныњ µсуіне байланысты адамзатќа тартылѓан сынаќ. Біздіњ адам болу ‰шін тµлейтініміздіњ баѓасы.

“Б±л шиленіс, жабыќ ќоѓамныњ к‰йреуі кезінде алѓаш пайда болѓан таптар арасындаѓы ала-ауыздыќтан туындаѓан тауќыметтер. Жабыќ ќоѓам б±л мєселені білмеген. Ол ќоѓамды басќарушылар ќ±лдыќ пен касталыќты, таптыќ тењсіздікті т.б. алѓашында ќауіпті деп ќабылдамай, “табиѓи” ќ±былыс деп т‰сінген. Біраќ жабыќ ќоѓамныњ к‰йреуі кезінде ќиындыќтардыњ беті ашылып, сенімділік пен ќауіпсіздік сезімі біртіндеп жоѓалады”, - деп санады.[43.,232]

“Философия – б±л жоѓалѓан киелілік сенімді рационалдыќ сеніммен алмастыру єрекеті. Ашыќ ќоѓамныњ жања сенімі, адамѓа деген, єділеттілікке жєне адам аќылы м‰мкіндігіне деген сенім, енді ѓана µз формасына ие бола бастаѓан жєне антикалыќ философтар заманында єлі де аныќ ќалыптаспаѓан еді”, - деп ќорытындылайды К.Поппер. [43.,235]

Бір сµзбен айтќанда, Поппер ‰шін батыс елдерінде ќалыптасќан ќазіргі заманѓы ќоѓамдыќ ж‰йе жабыќ ќоѓамнан ашыќ ќоѓамѓа µтудіњ єлемдік жобасы. Батыс мєдениетіндегі демократиялыќ жетістіктерді жабыќ ќоѓам салдарынан туындаѓан єлеуметтік ќиындыќтарды жењудіњ жєне олардан бірте-бірте босанудыњ бірден-бір жолы деп пайымдайды. 

Неопозитивизм этикаѓа, эстетикаѓа, адамтану философиясына жан-жаќты єсерін тигізді. Б±л жерде теориялыќ алѓышарт болып, бір жаѓынан социология, этика, эстетика, жалпы єлеуметтік, гуманитарлыќ білімдер б±рынѓы дєст‰рлі ќалпында ѓылыми негізі жоќ деген кµзќарас, екінші жаѓынан этикалыќ, эстетикалыќ, философиялыќ-антропологиялыќ д‰ниетанымныњ тіліне сараптама жасау арќылы оларды жања дењгейге кµтеру талпынысы жатты. Шынында да, б±л жаѓдайда этика немесе эстетика ѓылым саласы бола алмайды, µйткені, олардыњ сµйлем-пікірлері, ќ±ндылыќтар, ережелер т.б. жайында – тєжірибелік-ќ±ралдыќ сипатта, жеке т±лѓалар немесе топтардыњ этика немесе эстетика “талаптары” арќылы µз тањдауын, кµзќарасын, ±мтылысын, арманын, ењ бастысы, µз сезімдері мен кµњіл-к‰йлерін зорлап тању маќсатынан туындайды. Этикалыќ жєне эстетикалыќ пікірлердіњ (мысалы, ќ±ндылыќтар мен ережелерді кµрсететін сµйлемдер) ерекшелігін сараптаудыњ µзі ќызыѓушылыќ туѓызады. Позитивизм осы мєселелерді зерттеуде логиканыњ, лингвистиканыњ болашаѓы бар жекелеген бµлімдерініњ негізін ќалады.

Соныњ ќатарына ќ±рылымындаѓы (структура) барлыќ “ќ±рылымдыќ емес” нєрселерді пайымдауѓа, тілдік ќ±рылымдардыњ кµмегімен адамды жєне ќоѓамды танып білу кезінде пайда болатын апорийлер мен парадокстерді аныќтауѓа, маѓына ќ±рудыњ жања моделдерін жасауѓа, “ашыќ” оќудыњ жања тєжірибесін ќалыптастыруѓа баѓытталѓан философиялыќ аѓымдар постструктурализм жєне постмодернизм жатады. Осы аѓымдардыњ ірі µкілдері болып Жак Деррида, Жиль Делез, Жан Бодрийар, Жан-Франсуа Лиотар, К.Касториадис, Ж.Кристева, Мишель Поль Фуко т.б. саналады. ХХ ѓасырдыњ 60-шы жылдары философтар, ѓалымдар, суретшілердіњ єлеуметтік ќайшылыќтардыњ шиленісуіне, єлемдегі империялыќ саясаттардыњ теке-тіресіне жандары к‰йзеліп, µте бір сезімталдыќ танытќан кезењі болды. Єлеуметтік даѓдарыстардан шыѓудыњ жолын тауып бере алмаѓан, алдын-ала болжай алмаѓан ѓылымныњ беделі тµмендеп, ќоѓам µміріндегі гуманитарлыќ мєдениеттіњ орны µзгерген болатын (университет дипломы бар адамдар саны µскенімен, олардыњ рµлі єлсіреді). Жеке т±лѓа б±ќаралыќ революциялыќ єрекеттермен бетпе-бет соќтыѓысып есі шыќќан, оѓан ќоса, бір мезгілде, биліктіњ жєне єлеуметтік зорлыќтыњ барлыќ жерде бар тетіктері объективтілік, шындыќ іздеген идеялардыњ µзініњ ќадірін кетірді. Сµйлеу тєжірибесіндегі ќиылысу н‰ктесі ретіндегі экзистенциалистік жеке дара субъекті мен ќ±рылымдыќ субъектініњ орнына постструктурализм ±жымдыќ “мен”, ойы ортаќ кіші топтарды ќойды. Олар “биліктіњ д‰лейлігі” алдында єлсіз, билікті басып алуѓа м‰мкіндігі жоќ жєне оѓан талаптанбайды да, біраќ барлыќ жерде билік ошаќтарын єшкерелеуді жєне сипаттауды, оныњ стратегиясын ашып кµрсетуді µздеріне маќсат етіп ќояды. М±ндай позиция топтыњ жеке даралыѓын ќ±рбандыќќа шалып, адамшылыѓын саќтап ќалуѓа м‰мкіндік береді. Олардыњ ±раныныњ мазм±ны “Структуралар кµшеге шыќпайды” – дегенге саяды. Егер мањызды оќиѓалар болып жатса, яѓни структурадаѓы ењ басты нєрсе – структура емес, оныњ сыртына шыќќан нєрсеніњ себебі. Мысалы, реттелген статистикалыќ структураныњ сыртында тарих, динамика бар; зањѓа сєйкестендірілген структура сыртында кездейсоќтыќ, м‰мкіндік, бостандыќ бар; бейтарап, объективті, танылушы структура шењберінен тысќары – билік, ‰стемдік пен баѓыныштылыќ ќатынастары бар т.с.с. Постструктурализм ішіндегі баѓдарлар арасында µте мањызды екі нєрсе бар, ол текстік шындыќќа назарды шоѓырландыру жєне саяси шындыќќа басты ден ќою. Біреуініњ ±раны – “текстен тысќары ештење жоќ” (“текстен басќа ештеме жоќ” – Деррида н±сќасы), екіншісініњ ±раны – “бєрі-бір, бєрі де - саясат” (Делез). Екеуініњ арасында алып бара жатќан ќайшылыќ жоќ. Екі кµзќарастыњ ортаќ онтологиялыќ негіздері бар – жеке т±лѓалыќ жєне єлеуметтік µмірдіњ барлыќ кµріністері тєуелді болатын ењ басты к‰ш, ол-ќалау. Ќалау дегеніміз – наќтылы, абсолютті шындыќ, наќ сол ѓана аќыр аяѓында ќ±рылымдаѓы барлыќ ќ±рылымдыќ емес нєрселерді аныќтайды. Осы структурализм баѓдарламасынан постструктурализм баѓдарламасына µту М.П.Фуконыњ (1926-1984) концепциясындаѓы доминанталар ауысуынан айќын кµрінеді: 60-шы жылдардаѓы “білім археологиясынан” 70-ші жылдарда “билік генеалогиясына” жєне соњынан, 80-ші жылдардаѓы ењбектерінде “ќалаушы адамды” сараптауѓа µтуі. Осындай, шыѓармашылыќ кезењдерініњ ‰шке бµлінуі, батысеуропалыќ метафизиканыњ логоцентристік сипатын сынауѓа да байланысты болды. Фуконыњ  “білім археологиясыныњ” пєні медицинаныњ (психиатрияныњ), биологияныњ, гуманитарлыќ ѓылымдардыњ м‰мкіндіктерініњ тарихи жаѓдайларын аныќтайды. “Археологиялыќ” кµзќарас т±рѓысынан ќараѓанда бір идеяныњ ѓана пісіп жетілгені мањызды емес, кµптеген идеялардыњ ќатар µмір с‰ргені мєнді, білім элементтері арасындаѓы себептік байланыстар емес, оларды бµліп т±рѓан шекаралар мен табалдырыќтар мєндірек. Фуконыњ “археологиясыныњ” ішіндегі ењ белгілісі – “Сµз жєне заттар”. Еуропалыќ таным тарихында ‰ш эпистема немесе ‰ш таным µрісі бµле-жара айтылады, - Ќайтаµрлеу, классикалыќ рационализм жєне ќазіргі заман. Оларды салыстыру жєне ќарсы ќоюдыњ басты негізі – “сµз” жєне  “заттар” ќарым-ќатынасыныњ ерекшелігін білдіру, соѓан сєйкес мєдениеттегі тілдіњ ќызметі: тіл заттар арасындаѓы зат (ќайтаµрлеу), тіл ойды білдірудіњ ашыќ ќ±ралы (классикалыќ рационализм), ќазіргі заманѓы эпистемада тіл µз бетінше бір к‰ш. Фуконыњ ойынша “тілдіњ”, “µмірмен” жєне “ењбекпен” бірге соњѓы уаќыттардаѓы т‰бірлі µзерістері адамзаттыњ бірлігіне ќауіп тµндіріп т±р: ќазіргі заманда адамныњ мєні туралы с±раќ ќою м‰мкін емес. Осы т±рѓыдан алѓанда, Фуконыњ жаќтастары мен ќарсыластары структурализмге ±ран етіп алѓан “адамныњ µлімі” идеясыныњ (“адам µледі – структуралар ќалады”) маѓынасы кµрініс береді.

“Билік генеалогиясы” кезењінде жазылѓан ењбектер – “К‰зет жєне жазалау” жєне “Білімге еріктілік” деп аталады. “Билік генеалогиясыныњ” маќсаты – адамды танудыњ єрт‰рлі жолдарын µзара єсері аныќтайтын ерекше “билік-білім” комплекстерін, билік стратегиясын жєне практикасын сараптау. Фуконыњ пікірінше, билік ешќашан тек ќана теріс сипатта емес (басып-жаншу, зорлыќ т.б.): биліктіњ єрт‰рлі т‰рлері шындыќтыњ µзін, таным объектілерін жєне де оѓан жету “жораларын” туѓызады. Тарихта билік-білім араќатынасы т‰рлері біркелкі емес. Ќазіргі заманѓы билік-білім “диспозициясы” ХІХ ѓасырда, аѓартушылыќ тоѓысында пайда болѓан: ќазіргі билік бір адамныњ ‰стемдігі емес (монархия сияќты), орталыѓы жоќ мемлекеттіњ меншігі емес. Б±л биліктіњ негізгі ќасиеті – “бєрін баќылау” (“паноптизм”), тєртіпке шаќыру жєне реттеу. Ол деген сµз, жеке т±лѓаларды белгілі бір басќару стратегиясы (єлеуметтік “физика”), олардыњ ‰стінен баќылау (єлеуметтік “оптика”), оларды оќшаулау жєне топтастыру єрекеттері (єлеуметтік “физиология”). Б±л єрекеттердіњ айќын кµрініс беруі – єлеуметтік институт ретіндегі т‰рме. Дегенмен, билік ќатынастары б‰кіл ќоѓамды ќамтып кµктеп µтеді: оларды мектептен де, казармадан да, дєрігердіњ кабинеті мен жан±ядан кµруге болады. Ќазіргі заманѓы адам, оныњ тєні мен жаны, оны зерттейтін гуманитарлыќ ѓылымдар – бір мезгілдегі єрекет жасайтын єлеуметтік реттеулер мен жекелендіру тетіктерініњ нєтижесі (билік анонимді болѓан сайын, оныњ объектілері де соѓ±рлым “жеке дараланѓан” – ол бала, сырќат адам, сотталѓан адам т.б. т‰рінде, жєне де соѓ±рлым ол, эмпирикалыќ баќылау мен зерттеуге ыњѓайлы).

ХХ ѓасырдыњ, 80-ші жылдарындаѓы ењбектерінде – “Лєззєтті пайдалану” жєне “¤зіње деген ќамќорлыќ” (“Сексуалдылыќ тарихы” кітабыныњ 2-ші жєне 3-ші томдары) – М.Фуко, ќандай формада жєне ќалай моралдік субъект тумысынан берілген мінез-ќ±лыќ стратегиясын жењіп µзін “еркін” ±стай алады, соныњ арќасында µзін “ерекшелендіріп”, “µзімен-µзі” болып ќала алады деген с±раќќа жауап іздейді. Фуконыњ соњѓы шыѓармаларындаѓы кейіпкер – ќ±марлыќтыњ, ќалаудыњ, ынтызарлыќтыњ иесі т‰ріндегі адам – антикалыќ материалдар негізінде кµрсетілген. Басты с±раќ: кењ маѓынадаѓы сексуалдылыќ субъектісі ќалай ќалыптасады? Оныњ ойынша, моралдік субъектініњ б±л ќалыптасу жаѓы адамныњ µзініњ жанына,  тєніне, ќоршаѓан ортаѓа, ќоѓамдыќ міндетіне деген ќатынастарынан туындайды. Сексуалдылыќ µзгермейтін сан, мєдени-тарихи кезењніњ ерекшелігіне тєуелді емес деген кµзќарастардан бас тартып, Фуко, керісінше, сексуалдыќ белгілі бір єлеуметтік ќатынастар мен тетіктер арќылы ќолдау тауып жєне ынталандырылып отырды дейді. Біраќ жеке дара тєжірибеніњ єлеуметтік жоспарлану саласы шексіз емес: ол антика заманында “µмір с‰ру µнері” деп аталѓан практика саласымен шектесіп жатыр. Осы тєжірибелер арќылы адамдар µзін-µзі ќалыптастыру, белгілі бір эстетикалыќ, стилдік критерийлерге сєйкестендіріп µзініњ µмірін жасау жєне µзгерту м‰мкіндіктеріне ие болды. оныњ ойынша, ќазіргі кезењде, моралдік код жєне шарттар м‰мкіндігі таусылѓан уаќытта, бірінші ќатарѓа осы, наќтылы бір іс-єрекет тєртібі ретіндегі “µмір с‰ру эстетикасы” шыѓады. Постструктуралистік бостандыќты білімсіз, сараптаусыз, тарихи зерттеулерсіз елестету м‰мкін емес.

 Постструктурализм философиялыќ аѓымына µзіндік ‰лес ќосќан, ХХ ѓасырдыњ ірі ойшылдарыныњ ќатарына Жак Дерриданы ќосуымыз орынды. ¤йткені, Батыс Еуропа философиялыќ дєст‰рін жан-жаќты сынѓа алѓан т±лѓалардыњ ішінде, µз шыѓармаларымен ќазіргі заманѓы философия єлемінде єрт‰рлі дау тудырѓан осы француз философы, эстетигі, мєдениеттанушысы Ж.Деррида. Американдыќ ѓалым Дж. Эткинстіњ айтуынша, Дерриданыњ “Дауыс пен феномен: Гуссерль феноменологиясындаѓы тањба мєселесіне кіріспе” (1967), “Грамматология туралы” (1967), “Хат пен айырмашылыќ” (1967), “Философияныњ шекарасы” (1972), “¦станымдар” (1972) сияќты шыѓармалары ќазіргі заманѓы єдеби сынныњ бет-бедерін µзгертті. Дерриданыњ “Айќай” (1974) жєне “Почта ќаѓазы: Сократтан Фрейдке дейін жєне одан да єрі” (1980), “Рух туралы: Хайдеггер мєселесі” (1987) т.б. шыѓармаларын кейбір зерттеушілер оныњ ой-танымыныњ екінші кезењіне жатќызады.

Егер Дерриданыњ ойлау тєсіліне келсек, ол “деконструкция” деп аталады. Оныњ ерекшелігі, егер модернизм кезењінде сын дєст‰рді жою ќ±ралы болса, деконструкция сынаса да сынау объектісін жоюѓа ±мтылмайды. Керісінше, оныњ егжей-тегжейіне жетіп, ќайта тірілтуге бейім. Єрине, тірілткенде, ол шартты т‰рде тірілтеді. Дегенмен, постструктализмніњ ењ ‰лкен жењісі – ойлау процесініњ шарттылыѓын ±ѓыну, метафизикадан бас тарту. Егер Платонныњ заманынан бері наќты заттар мен ќ±былыстар єлемі идеялар єлемініњ кµшірмесі деп саналса, ќазір б±л байланыс терістеліп, ойлау дегеніміз – тањбалау єрекеті деп єйгіленеді. Демек, зерттеушініњ маќсаты єр дєуірдегі єр ќоѓамныњ, єрбір µркениеттіњ, єрт‰рлі авторлардыњ тањбалау ерекшелігін айќындау. Мінеки, “деконструкция” дегеніміз, осындай айќындаудыњ ќ±ралы.

Дерриданыњ ойынша, пєлсафаѓа тєуелділіктен ќ±тылу дегеніміз, оныњ кезекті бетін параќтай салу емес (б±л нашар пєлсафалаудыњ айѓаѓы), ойшылдарды белгілі бір т‰рде оќуды жалѓастыру. Ол, классикалыќ жєне ќазіргі заманѓы философиядаѓы жетекші баѓыттардыњ аќыл м‰мкіндігін пайдалану формаларыныњ ескіргенін, єрі ќарай даму м‰мкіндігіныњ жоќтыѓын мєселе етіп ќойды.

Деконструкция метафизикалыќ дєст‰рді бірнеше баѓыттан сынѓа алды. Біріншіден, философияныњ тілі кµпќабатты, сондыќтан оныњ ќатањ жєне біржаќты болуы негізсіз. Ал, ескі метафизика бар болу ±ѓымына шоѓырланѓан, М.Хайдеггердіњ болмыс дегеніміз, бар болу деген т±жырымы батыс метафизикалыќ ж‰йелерініњ темірќазыѓына айналѓан еді.

“Мєн, тіршлік ету, субстанция, субъект, ой аттамы, сана, Ќ±дай, адам сынды негіз, бастау, орталыќтыњ барлыќ атаулары бар болудыњ µзге т‰рі ретінде тањбаланѓан”, - деп т±жырымдайды Деррида. [20.,193]

Ойлап ќарасањыз, бар болу, сєйкестік, єњгіме, сана сияќты метафизиканыњ негізін ќалаушы ±ѓымдары, жоќ болу, айырмашылыќ, хат, тєн іспетті ќудаланѓан ќосалќы терминдердіњ ізі екенін пайымдау ќиынѓа соќпайды. ‡шіншіден, батыс философиясыныњ метафизикалыѓы уаќытты, тарихты ќарад‰рсін, ‰стірт зерделейтінінен де байќалады. Тарих белгілі біртекті ќ±рылым, белгілі баѓыттаѓы ой жобасы ретінде ±ѓынылады. Іс ж‰зінде ешбір тарихта маќсат жоќ. Маќсат, мєн, маѓына деген метафизикалыќ дєст‰рден туындап ќалыптасќан ой алданышы.

Дерриданыњ кµрсетуінше философияныњ метафизикалыѓы осы шаќтыњ ‰стемдігін гректердіњ бар болу метафизикасын сана-сезім ретіндегі бар болу метафизикасымен ќосатын дєст‰рге еншілес ќазірдіњ ќысымын ќолдауынан да кµрінеді. Уаќыт концепциясына с‰йенген метафизиканыњ тарихын ќарад‰рсін деуге болады, себебі метафизика т‰сінігініњ µзі уаќытќа тєуелді. Демек, метафизиканы жою ‰шін уаќыттан тыс болу керек. Ал ондай єрекет субъектіліктен бас тартумен пара-пар. Сондыќтан деконструкция жеке шыѓармашылыќтыњ немесе ынталандырудыњ туындысы емес. Керісінше, ол метафизикалыќ ойлау тєсілініњ арандатуѓа негізделген табиѓатынан шабыт алады.

Деконструкцияныњ маќсаты сыналѓан терминді ќайта тірілту емес, осындай єрекеттіњ м‰мкіндігін, немесе м‰мкін еместігін аныќтау. Деррида деконструкцияныњ маќсатын былай т‰сіндіреді: “… философиялыќ мєтінді оныњ формалыќ ќ±рылымында зерттеу, оныњ мєтіндік типтерініњ µзгешелігін жєне кµпн±сќалыѓын кµрсету, философиялыќ мєтінніњ сахналыќ кењістігін, оныњ синтаксисін ±ѓыну”. [20.,92]

Таратып айтќанда, деконструкция мєтінге ќарабайырлау келіп, оныњ ішінен философиялыќ єњгіменіњ м‰мкіндігін ќ±райтын шешілмес ќайшылыќтар табады. Ќайшылыќтарды шешудіњ Гегельдік н±сќасы босату арќылы ж‰зеге асады. Осыѓан ќарсы Деррида ќайшылыќтыњ ерекшелігі оныњ мєњгі шешілмеуінен деп санайды. Деконструкция мєтінніњ баяндау барысын б±зып, табылѓан ќайшылыќтан µзге маѓына тудырады. Деконструкцияныњ жалпы дамуы екі негізгі єрекетке байланысты. Бірінші єрекет – айналдыру, екіншісі – ќайта тірілту. Айналдыру – аттап µтуге болмайтын єрекет, себебі бинарлыќ оппозицияныњ к‰шін жою дегеніміз, тек ќана оппозиция м‰шелерініњ орнын ауыстыру емес, олай істегенде деконструкция жасалатын аймаќ ќозѓалусыз ќалады.

Екінші єрекет предикат пен ±ѓымдар иерархиясын ќайта жасап, жањаша ќорытындылауѓа байланысты. Б±л сатыда ±ѓымдардыњ сыналѓан иеліктері мен м‰мкіндіктері ќайта жанданып, жања ±ѓымдар айналдырудыњ бірінші адымындаѓы ‰стемдік ќ±рѓан дєст‰рлі ±ѓымдарѓа енгізіледі. Сонда ѓана деконструкция толыќ ж‰ргізіледі деп айтуѓа болады. Екінші єрекеттіњ нєтижесінде метафизикалыќ ойлау амалында еш зерделенбеген жєне т±жырымдалмаѓан ±ѓымдар жасалынады.

Мысалы, “Грамматология туралы” ењбегінде, Деррида ѓылыми айналымѓа “ежелгі хат” ±ѓымын енгізеді. Ол тањба ±ѓымын шексіз кењейтіп, ауызекі єњгімені де хат ќылып жібереді. Себебі, єњгіме біреудіњ назарына ±сынылѓан тањба, демек онда маѓл±мат жіберумен маѓл±мат ќабылдау идеясы бар. Міне осы т±рѓыдан алѓанда хатты єњгіме ж‰йесінде емес, єњгімені хат ж‰йесінде т‰сінген жµн. Басќаша айтќанда, хат єдетте “хат-єњгіме” бинарлыќ оппозициясында зерделенеді. Оппозиция негізгі иерархия болѓандыќтан хатпен салыстырѓанда єњгіменіњ ‰стемдігі байќалады.

Сонымен, деконструкция ќос амалды ілім. Біраќ мєселе уаќыт тізбегіндегі жалѓастыќта емес. Деконструкцияныњ екі аѓымы – айналдыру мен ќайта тірілту бір уаќытта жасалады. Сµйтсе де олардыњ арасындаѓы µзгешелік саќталады. Деррида б±л екі аѓым арасындаѓы ќатынасты ќосарлану, немесе, кесіп µту белгісі арќылы береді. “Егер бір бµлігініњ ортасын екінші бµлігі кесіп µтетін Х єрпін алсаќ, - дейді Деррида, - ол белгісіздіктіњ тањбасы емес, одан гµрі єр сызыќтыњ µзгеше жолын шексіздікке созѓан жолайрыќќа кµбірек ±ќсайды”. [20.,90]

Іс ж‰зінде б±л Хайдеггерден басталѓан ±сыныс. Неміс ойшылы оны сызып тастау деп атаѓан. Сызып тастау ж±лып тастау емес, керісінше, сызылѓан нєрсені орнында ќалдырып, тек оныњ шарттылыѓын н±сќап кµрсету.

¤з ењбектерінде, Деррида, хат (текст), єњгіме, ежелгі хат, ежелгі бастау, із жєне ежелгі із ±ѓымдарына талдау жасайды. Б±л ±ѓымдардыњ бєрі шытырман ой саяхатына жетелейтін екі±шты атаулар. Мысалы, оныњ хат дегені єњгіме, єњгіме дегені хат, ежелгі хат дегені ежелгілік идеясынан м‰лде бас тарту, ал із дегені болар нєрсені болѓызбай т±рѓан єлсіз кедергініњ жалѓан кµрінісі. Осы із атауыныњ µзі біраз философияѓа жетелейтін сияќты. Себебі із ќалдырмай алѓа басу м‰мкін емес. Біраќ сеніњ ќалдырѓан ізіњ µзгелерге кедергі болмауы тиіс. Д‰ние мєњгілікке салынѓан соќпаќ емес, єрдайым ќайта жањарып т±ратын болмыс. Осы болмыстыњ єрбір ќатпарын оќи білуге тиіспіз. Біраќ оны метафизика емес, шартты тањба ретінде зерделеген жµн.

 

 

5.2 Постмодернизм жєне мєдениет

 

ХХ ѓасырдыњ 80-ші жылдары Батыс Еуропаныњ µндірісі дамыѓан елдерінде, мєдениет пен ѓылым саласында ќалыптасќан ‰рдістердіњ ішінде постмодернизм идеясы ерекше беделге ие бола бастады. Єсіресе, француз ойшылы Жан-Франсуа Лиотар ењбектері постмодернизм туралы айтысты философияѓа да таратты. Философиядаѓы постмодернистік “ахуал”, жалпы мєдениеттегі “постмодернистік ахуалмен” салыстыруѓа болатындай еді. Б±л ахуал онтологиялыќ, гносеологиялыќ, мєдени-тарихи жєне эстетикалыќ сипатта болды. Онтологиялыќ т±рѓыдан постмодернистік ќ±былыс мына жаѓдаймен байланысты: зат адамныњ іс-єрекетіне ќарсыласады, оныњ єрекетіне ќарсы єсермен жауап беріп; біздіњ кез-келген µзгерту маќсатындаѓы жобаларымызды міндетті т‰рде ќ±рдымѓа кетіріп, заттар тєртібі µзгеріс енгіземіз деген талпыныстарымыз ‰шін “µшін алады”. Постмодерн, онтологияныњ м‰мкіндігі таусылѓанын мойындаѓаннан пайда болады.

“Д‰ниені µзгерту баѓдарламасына к‰мєнмен ќарау ж‰йелеу талабынан бас тартуѓа мєжб‰р етеді: д‰ниені µзгертем деген адам к‰шіне баѓынбаќ т‰гілі, тіпті ешќандай теориялыќ схемаларѓа да симайды. Оќиѓалар єрќашан теориядан б±рын ж‰реді”, - дейді Жан Бодрийар. [51.,238]

Постмодернніњ ж‰йеге ќарсы шыѓуы, оныњ шындыќты т±тастай жєне толыќ теориялыќ ќамтуѓа деген талаптан ќарапайым бас тартќанына ѓана келіп тірелмейді – ол классикалыќ емес “аќыл онтологиясын” ќалыптастырумен байланысты. Мєселеніњ мєні, экономика, єлде саясат, єлде µнер саласы болсын µте ќатањ, т±йыќталѓан ж‰йеніњ бар екендігін наќтылаудыњ объективті м‰мкіндігініњ болмауында. Осы трансформацияны зерделік игеру процесінде дєст‰рлік емес ±ѓымдыќ оппозициялыќ ойлау пайда болады (субъект-объект, б‰тін-бµлшек, ішкі-сыртќы, шынайы-елес), ќалайда – бір т±раќты т±тастыќтары жоќ ойлау туады (Шыѓыс-Батыс, капитализм – социализм, еркектік-єйелдік). Постмодернніњ пайда болуына таѓы бір себеп, эпистемологиялыќ ахуалдыњ да µзгеруі. Ол классикалыќ философиялыќ парадигманы классикалыќ емес философиялыќ аѓымдардыњ сынауымен байланысты еді (марксизм, психоанализ, структурализм). Б±л сынаудыњ нєтижесі субъектіні елестетулер ж‰йесініњ кіндігі деп ќараудыњ ыдырауы. Постмодерн ойлаудыњ жања т‰рі – субъектісіз философиялыќ ойлауды ќалыптастырды.

Постмодерн б±рын, рухани мєдениеттіњ µзіндік салалары болып келген нєрселер мен сана дењгейлері арасындаѓы – “ѓылымилыќ” пен “ќарапайым” сана, “жоѓарѓы µнер” мен “китч” арасындаѓы шекараны толыќ жойып жіберді. “Шыѓармадан” – “конструкцияѓа”, єрекеттік шыѓармашылыќ µнерден – осы єрекет туралы єрекетке µтуді толыќ бекітті. Сондыќтан, постмодернизм ќоѓамдаѓы мєдениеттіњ орныныњ µзгеруіне ќарсы берілген жауап десе де болады. Мєдениетке ќатысты айтылѓан олардыњ ќаѓидалары, µнер сияќты ќ±былыстыњ “тазалыѓыныњ” б±зылѓанынан, рухани ќ±ндылыќтардыњ ќадірініњ т‰скенінен пайда болѓан ќ±былыс. Б±лардыњ болу м‰мкіндігі, бастауы жасампаз субъектіде жатќан маѓына тудыруда, ѓажайып шыѓармашылыќ іс-єрекетте. Ал, постиндустриалды ќоѓамда, оныњ шексіз техникалыќ тудыру м‰мкіндіктері - µнердіњ б±рынѓы формасында µмір с‰руіне келісім бермейді.

Сыншыл – постмодернистердіњ ќатарында француз философы Жиль Делез ењ µжет т±лѓа. Егер Жак Деррида µзініњ деконструкциясын классикалыќ дєст‰рдіњ ішінде ж‰ргізсе, Делез о бастан оныњ шегінен шыѓып, ойдыњ жања кењістігін жаулап алуѓа тырысады. Міне, осындай кењ єлемде француз ойшылы кµшпенділермен кездеседі, біраќ ол µзін кµшпенді емес, ќашќын-мигрант санайды.

Олардыњ кездесу орны – шµл, шµл дала. “Логика маѓынасы” (1969) ењбегінде Делез философияны ‰шке бµледі: биіктік философиясы (Платоншылдыќ), терењдік философиясы (орыс софиологиясы), жєне де осы екеуіне ќарсы ќойылѓан тегістік философиясы (стоиктер мен киниктер). Тегістік µзіндік ќасиеті жоќ, т±лѓадан б±рынѓы кењістік. Ол субъектініњ бар екендігін саќтаѓан феноменологиялыќ алањнан µзгеше.

Тегістік – шизоаѓындар кењістігі: осы ±ѓымды Делез Ф.Гватаримен бірігіп жазѓан “Капитализм жєне шизофрения” ењбегінде кіргізді (бірінші томы – “Анти Эдип”, 1972). “Ынта машиналары”, “м‰шесіз дене”, “шизоаѓындар” – б±лар ќоѓамдыќ µндірістіњ ќойыртпалары. Капитализм “ынта аѓындарын” жасайды да, “аќшаны денесіне” негіздеп немесе эдип ‰шб±рышына ќамау арќылы оны µзі тањбалайды. Шизо - сараптаудыњ маќсаты – аѓындарды єлгі тањбадан босату, фрейдистік ±ѓымдардан безіну.

Осы ќатардаѓы келесі бейнелі сµз – ризома, Делездіњ 1976 жылѓы осы аттас кітабын д‰ниеге єкелген. Ризома (тамыры ќысќа µсімдік шµп) – постмодернистік сана-сезімніњ бейнесі. Ол классикалыќ ой тєсілініњ µкілі тамырѓа (аѓаш, орманѓа) ќарсы т±рады. Тамырдыњ орталыѓы бар – ол терењге кеткен діњі. Ризома – орталыѓы жоќ жєне кењею арќылы µсетін, ау сияќты ќ±рылым (мысалы, орманныњ кез-келген жерінде µсетін сањырауќ±лаќ шоѓырын алуѓа болады).

Б±л бейнелерге этнографиялыќ сипат берсек, онда тамыр – отырыќшы, ал ризома – кµшпенділер мєдениетін кµрсетеді. ¤зініњ, “Номадология туралы трактат” (1980) деген ењбегінде Делез µз ойын осындай тењеулер арќылы ±ѓыныќты етіп жеткізуге тырысады. Оныњ ойынша, кµшпенділер б±лайша бейнелеуге µздері с±ранып т±р, себебі олар кењістікті бµлмей, кењістікте бµлінеді. Кµшпендіні тегістікке орналастырып, оны ќандай да болсын т±ѓыр мен тіректен айырып, Делез таќырыпты жеке, “таза” к‰йінде алып, ішкі маѓынасын терењдетіп, ќайтадан ашады. Оныњ шыѓармаларыныњ негізгі маќсаты “Ќалау философиясыныњ” маѓынасын ашып кµрсету.

Жалпы тіл, с±хбаттасу мєселесі ХХ ѓасыр философиясындаѓы µзекті таќырыптардыњ біріне айналѓан десек ќателеспейміз. Алѓашќылардыњ бірі болып табиѓи тілді философиялыќ сараптау тєсілін жасаѓандардыњ бірі Дж. Мур, одан кейінгі кезењдерде Л.Витгенштейн, Ю.Хабермас т.б. ењбектерінде жалѓасын тапты.

Ф. Де Соссюрден бастап ќазіргі француз функцоналистеріне дейінгі классикалыќ лингвистика тілді ќоѓамныњ барлыќ м‰шелеріне ортаќ, т‰сінікті µзгермейтін ќ±рылым деп ќарастырады. Ол т‰сініктіњ пайда болуына тіл туралы мынадай кµзќарастар єсер етті. Біріншіден, тілде бір наќты нєрсені білдіретін белгі жєне сол нєрсеніњ µзі бірін-бірі аныќтайды деген т‰сінік; екіншіден, сол тілді ќолданатын тілдік ±жым м‰шелері ‰шін тілдік белгілердіњ бєрі бір маѓынаѓа ие; ‰шіншіден, осы жоѓарѓы айтылѓандардыњ нєтижесінде тіл ќоѓамныњ барлыќ єлеуметтік топтарына бірдей ќызмет етеді.

Шындыѓында, тіл – бєрімізге ортаќ, бєріміз осы тілде сµйлесеміз, бір-бірімізді т‰сінісеміз. Біраќ к‰нделікті µмірдегі сµз саптасымызѓа жіті кµњіл бµліп ќарасаќ, онда біз мынадай ќызыќ нєрсені байќаймыз – єрбір сµз µзініњ наќты заттыќ, б±йымдыќ мазм±нынан басќа кµптеген уаќытша, µзгермелі идеологиялыќ маѓынаѓа да ие екен. Сол шексіз кµпт‰рлі маѓынаныњ болуы бір ±лтќа тиесілі ортаќ тілді кµптеген “єлеуметтарамдарѓа”  бµлшектейді. Осы “єлеуметтарамдарды” М.Бахтин “єлеуметтік идеологиялыќ тіл”, “айтылѓан сµз” деп, Р.Барт “жазу типі” деп атайды.

Адамныњ бірде-бір сµзі тиянаќталып, аяќталмаѓан, µйткені ой принципті т‰рде тамамдалуы м‰мкін емес. Єрбір сµз адамныњ рухани єлемінде µзіндік µзгеріске ±шырайды. Тірі сана, тірі ќарым-ќатынас барысында тілді б±лжымас, ќозѓалмас ж‰йе деп ќарастыру м‰мкін емес. Адам ‰шін, оны ќоршаѓан тілдік ортада, ол адамныњ µзініњ тілдік санасы да т‰гелдей дерлік кµпдауыстылыќтан, кµпмаѓыналылыќтан т±рады. Сµз ендігі жерде, тек бір нєрсені білдіріп ќана ќоймайды, сµздіњ µзіндік “иісі”, тіпті µзіндік “дємі” де бар.

Рухани єлемніњ µзіндік ерекшелігін оныњ белгілік, тањбалыќ ќасиетінен іздеу керек. Рухани болмыс – маѓыналы белгі, тањба болмысы. Рухани єлемніњ “белгілік” болмысы оны адам болмысыныњ “материалдыќ” шындыѓынан µзгешелеп ќана ќоймайды, тіпті “материалдыќ” єлеммен жаќындастырып, біріктіреді. ¤йткені, белгі ќашанда “материалдыќ”, “заттыќ” белгі. Сондыќтан да белгілік шыѓармашылыќтыњ жемістері - µнер туындысы, ѓылыми ж±мыстар, діни рєміздер, салт-дєст‰рлер жєне т.б. бєрі – адамды ќоршаѓан шынайы єлемніњ материалдыќ заттай бµліктері. Олардыњ басќа заттардан ерекшелігі оныњ маѓынасында, мєнінде, µзіндік ќ±ндылыѓында.

Адамдар ќарым-ќатынасыныњ ємбебеп ќ±ралы ретінде белгі т‰гелдей дерлік ќоѓаммен, єлеуметпен бірт±тас єлеуметтік болмыс болып табылады. Ол ќашанда адамдар с±хбатына, адамдар ќарым-ќатынасына баѓышталѓан. Белгілік шыѓармашылыќ жєне ол шыѓармашылыќтыњ мазм±ны тікелей ќарым-ќатынас, с±хбат негізінде ѓана ж‰зеге асуы м‰мкін.

ХХ ѓасыр философиясы “т‰сіну” мєселесін негізгі ±ѓымдар ќатарына ќойды. Неміс ойшылдары Ф.Шлейермахер, В.Дильтей, М.Хайдеггер, Х.-Г. Гадамер µз ењбектерінде осы мєселеге айрыќша тоќталды. Єсіресе, “µмір философиясыныњ” µкілі, т‰сінуші психология жєне “рух тарихы” мектебініњ негізін ќалаушы В.Дильтейдіњ (1833-1911) кµзќарасы µте ќызыќты. Оныњ д‰ниетанымындаѓы басты ±ѓым “µмір”, адам болмысыныњ мєдени-тарихи шындыќтыњ µмір с‰ру амалы т‰ріндегі ќ±былыс. Оныњ ойынша, адамныњ тарихы жоќ, біраќ µзініњ кім екенін ашатын оныњ µзі тарих. Дильтей бойынша, философияныњ міндеті, - µмірді оныњ µзі арќылы ±ѓыну. Сол себептен де ол, белгілі бір рухани т±тастыќты тікелей танудыњ тєсілі ретінде “т‰сінуді” атайды. Т‰сіну - µмірді интуитивті ќабылдауѓа µте жаќын. Дильтей оны “табиѓат туралы ѓылымдарда” ќолданылатын “т‰сіндіру” тєсіліне ќарсы ќояды. Ол µзініњ міндетін “рухани ѓылымдардыњ” µзіндік ерекшеліктерін т‰сіндіру деп біледі. Сондыќтан да ол µзініњ негізгі ењбегін, тікелей рухани ѓылымдар мен жаратылыстану ѓылымдарыныњ ќарама-ќайшылыѓын негіздеп кµрсету маќсатында, “Рухани ѓылымдарѓа кіріспе (1883)” деп атады.

Рухани ѓылымдар мен жаратылыстану ѓылымдарыныњ ерекшелігі олардыњ зерттеу объектілерініњ µзгешелігімен ѓана байланысты емес, сонымен ќатар ол ѓылымдардыњ таным тєсілімен де, тєжірибе ‰лгісімен де байланысты. Табиѓаттыњ белгілі бір маќсаты жоќ жєне ешќандай маѓыналыќ ќ±рылымы жоќ болып келеді. Жаратылыстану ѓылымдарында табиѓат – таным объектісі ретінде аќыл-ойы жєне еркі бар адамѓа (таным субъектісіне) ќарама-ќарсы т±р, µйткені адам ‰шін табиѓат ќашанда “сыртќы єлем”, “сыртќы” тєжірибеніњ материалы. Ал енді гуманитарлыќ ілімдер немесе “рух туралы ілімдерде” адамныњ µзі таным субъектісі бола т±ра µзін-µзі, яѓни адамды зерттейді. Сондыќтан б±л жерде объекті мен субъектініњ бір болуын, біріне-бірініњ дєл келуін байќаймыз. Осы т±ста В.Дильтей µзініњ шыѓармаларыныњ орталыќ мєселесін – адамныњ, субъектініњ µзін-µзі т‰сіну, µзін-µзі танымдыќ объекті ету м‰мкіндігі туралы жаѓдайды кµтереді. Бір сµзбен айтатын болсаќ, жалпы, гуманитарлыќ ілімдердіњ болмыстыќ м‰мкіншілігін зерттейді.

Адамды т‰сіну ‰шін оныњ д‰ниетанымын, кµзќарасын, арманын, яѓни єлемін білу ќажет. Ал ол жаратылыстану ѓылымдары сияќты кµзге кµрініп т±рѓан нєрсе емес, сондыќтан оны танып білу, зерттеудіњ де µзіндік ерекшеліктері бар. Осы т±ста бізді ќызыќтыратын ±ѓыну, т‰сіну мєселесі кµтеріледі.

Жаратылыстану ѓылымдары зерттейтін пєніне кµзімен кµріп, ќолымен ±стап “сыртќы” єлемнен “сыртќы тєжірибе” арќылы жететін болса, рухани ѓылымдарѓа б±ѓан ќарама-ќарсы тєсілмен єрекет ету ќажет. Рухани єлемді тек “эмпатикалыќ” ену, байлау арќылы, яѓни сол зерттейтін субъектініњ орнына µзіњді ќойып, соѓан айналу арќылы – бір сµзбен айтсаќ, ±ѓыну арќылы танимыз. Жаратылыстану немесе наќты ѓылымдар µз фактілерін µздері т‰сіндіретін болса, ал рухани ѓылымдарды т‰сіну, ±ѓыну керек. Оларды суреттеп, мазм±ндап беру м‰мкін емес, оларды т‰сініп, єркім µз ой елегі, санасынан µткізіп, µз жеке басымен сезіну керек.

Табиѓатты біз т‰сіндіреміз, сипаттаймыз, ал рухани µмірді ±ѓынамыз. Табиѓат ќ±былыстары ќайталанбалы нєрсе, сондыќтан да оларды тєжірибе ж‰зінде баќылауѓа болады, ал рухани ілім объектілері, мысалы тарихи факті µмірде жалѓыз рет ќана орын алады, сондыќтан да ешбір тєжірибе ж‰зінде бастапќы ќалпында ќайталанбайды. Біз ешќашан Цицеронды µмірге ќайта келтіре алмайтындыѓымыз сияќты, ешќашан оныњ µмір с‰рген кезењін де, ондаѓы тарихи жаѓдайларды да сол ќалпында ќайталай алмаймыз. Наќты ѓылымдарда біз абстрактілі жалпылауыш т‰сініктермен істес болсаќ, ал тарихи ілімдер немесе таѓы да басќа рухани ілімдерді игеру барысында біз µзіміз сияќты ерен жеке т±лѓамен, оныњ ойымен, арман-маќсатымен кездесеміз. Басќаны объективті т‰рде суреттеп, сипаттап, т‰сіндіріп беру м‰мкін емес. Басќаны ±ѓыну, сезіну, т‰сіну ќажет.

В.Дильтейдіњ осы “т‰сіну” теориясы философиялыќ герменевтиканыњ бастауында жатыр. Оныњ ойынша Сократты т‰сіну, Сократ болуды талап етеді. Тарихи т±лѓаны тек “іштей еніп” ќана т‰сіну м‰мкін, яѓни соныњ “терісін жамылып”, соныњ орнына µзіњді ќойып ќана ол туралы бір нєрсе айта аласыњ. Зерттеуші µзініњ µмір с‰ріп отырѓан уаќытынан, оныњ негізгі мєдени-єлеуметтік контекстінен ешќашан ары кете алмайды, µйткені адамдардыњ белгілі бір мєдени – єлеуметтік кезењге сай µзіндік психологиялыќ ќалпы болады. Т‰гелдей дерлік, бар жан-тєніњмен б±дан б±рын µткен тарихи т±лѓаларѓа немесе ондаѓы идея – ойларѓа ену м‰мкін емес. Дильтейдіњ “т‰сіну теориясы” шын мєнінде басќаны тану, ±ѓынуѓа жол бастамайды, µйткені тек біреуге “етене ену” арќылы басќаныњ (µткен тарихи т±лѓаныњ) басќалыѓын т‰сіну м‰мкін емес, µйткені сен µзіњді басќада жоѓалтып алдыњ, µзіњніњ бірт±тастыѓыњнан айырылдыњ. Шынайы т‰сіну ќаншалыќты біреудіњ “ішкі т±њѓиыѓына” бата білсењ, соншалыќты одан биікке кµтеріле алуды талап етеді. ¦ѓыну ‰шін танымдыќ контекст болу керек. Біздіњ танымдыќ контексіміз ќаншалыќты кењ болса, яѓни біздіњ зерттеу объектімізді салыстыратын, ќарама-ќарсы ќоятын басќа объектілер кµп болса, соншалыќты біз оны (зерттеу объектісін) терењ т‰сінеміз.

Таным екіжаќтылыќты ќажет етеді, біріншіден, зерттейтін нєрсење “іштей ену”, екіншіден одан “тысќары кету”. В.Дильтей м±ныњ біріншісіне ѓана мањызды деп мєн беріп, екіншісіне кµњіл аудармады. Сондыќтан да оныњ “т‰сіну” теориясы µміршењ бола алмады.

М.Бахтинніњ т‰сіну теориясы В.Дильтейдіњ ќатесін ќайталамайды. Ол т‰сіну барысында µзін-µзі “±мытпау” керектігін, µзін сырт ќалдырмау ќажеттігін, онсыз танымныњ толыќ емес, біржаќтылыѓын айтады. Т‰сінуді, ±ѓынуды етене ену жєне µзіњді басќаныњ орнына ќою (яѓни µз орныњды жоѓалту) деп ќана ќарастыру жµнсіз. ¦ѓыну ‰шін маѓыналыќ артыќшылыќ ќажет, ал оѓан біз тек “µзіміздіњ дара, бірегей” орнымызда т±рѓанда ѓана, µз орнымызды жоѓалтпаѓанда ѓана ие боламыз.

М.Бахтинніњ бір ќараѓанда ж‰йесіздеу философиясыныњ µзіндік ќисыны бар, єр т‰рлі маѓыналыќ топтарды біріктіретін ортаќ идеясы бар. Оны жалпылай ќорытындыласаќ мєдениет єлеміндегі адамныњ с±хбаттыќ болмысы деуге болады.

“Басќаныњ” абсолютті ќажеттілігін маќсат т±татын диалог адам санасыныњ болмыстыќ ќасиетінен туындайды. “Басќаны” аќыл-ой µзініњ ±ѓымдары арќылы толыѓымен ќамти алмайды, ол дєст‰рлі маѓынадаѓы философиялыќ категория да емес, абстаркция да емес, µмірдіњ µзінен о баста орын алѓан, µмірдіњ негізінде жатќан “Меніњ” с‰йемелім, егіз сыњарым. Адам ешќашан бірт±тастыќты µз басынан ѓана таба алмайды, мєселе м±нда біреудіњ біреуден тєуелділігінде емес, мєселе адамныњ амбивалентті, бинарлы болмысында. Адам єрќашан басќалармен ќарым-ќатынаста болѓысы келеді, µзініњ жалѓыздыѓынан шошиды, олай болса, жеке, жалѓыз басты адам µз-µзіне жеткіліксіз. Сол жетіспеушіліктіњ, жоќтыњ орнын толтыру ‰шін басќа адам керек. “Мен басќаларѓа тыѓыламын, басќалар ‰шін басќа болуѓа тырысамын, басќалардыњ єлеміне басќа ретінде кіремін, сµйтіп µзімніњ µмірдегі жалѓыздыѓымныњ ауыртпалыѓынан кетуді ќалаймын”, - дей келіп М.Бахтин: “Мен т‰гелдей дерлік µзімді, µз орнымды жоѓалтпаймын, µйткені, меніњ ќазіргі т±рѓан б±л д‰ниедегі жалѓыз н‰ктемде осы болмыстыњ, осы кењістігінде менен басќа ешкім орналаса алмайды. Меніњ істейтін ісімді д‰ниеде менен басќа ешкім жасамайды” – деп жалѓастырады. [5.,89]

М.Бахтин таным объектісі – шындыќты екі ќатарда ќарастыруѓа болады дейді: табиѓаттыњ таным субъектісінен тысќары жатќан объективті процестерініњ ќатары жєне адам туралы немесе таным субъектісі туралы ќатарѓа бµлуге болады. Олардыњ біріншісі “єлем туралы ой” болатын болса, екіншісі – “єлемдегі ой” болып табылады. Біріншісін тануда т‰сіндіру ќажет, ал соњѓысында т‰сіну ќажет. “Т‰сіндіруге бір сана, бір субъект ќатынасты, ал т‰сіну ‰шін, ењ кемінде, екі сана ќажет. Объектіге деген с±хбаттыќ ќатынас болуы м‰мкін емес, сондыќтан т‰сіндіруде с±хбатќа орын жоќ. Ал ±ѓыну, т‰сіну ќандай да бір мµлшерде с±хбатты ќажет етеді”.[5.,91]

Гуманитарлыќ ілімдердіњ негізгі тєсілі – т‰сінудіњ, ±ѓынудыњ с±хбаттылыѓы ќазіргі герменевтикада (талдау, т‰сіну теориясында) µзініњ жалѓасын тауып отыр. Алдымызда жатќан, бізге берілген тексті т‰сінудіњ, ±ѓынудыњ ќажеттілігі бізге, интерпретаторѓа, талдаушыѓа, осы текст с±раќ ќояды дегенді білдіреді. Сондыќтан ±ѓыну интерпретаторѓа ќойылѓан с±раќпен тікелей байланыста ж‰ріп отырады. Тексті т‰сіну єлгі ќойылѓан с±раќты т‰сіну.

Гуманитарлыќ танымныњ объектісі – текст. М±ндаѓы текст деп отырѓанымыз µзіњді жеткізудіњ бір т‰рі, µзіњді “ойлай білетін субстанция” ретінде табу жолы. Тіпті ќ±дайдыњ µзі де алѓашќыда µзін сµз арќылы табады. Адамныњ µзін-µзі табу, µзін-µзі басќаѓа жеткізу ќ±ралы ретінде іс-єрекетті ќылыѓын да айтуѓа болады. Іс-єрекет, ќылыќ та µзіндік текст ретінде т‰сіндіріле алады.

Текст (єњгіме, хат, сµз) єрќашан біреуге (басќаларѓа) баѓышталѓан, єрі сол баѓышталѓандыѓымен ѓана ќ±нды, баѓалы. Текст авторыныњ ішкі д‰ниесімен ќатар µзіндік кµзќарасы, д‰ниетаным шењбері бар. Єлемде бірдей ойлайтын, бірдей т‰сініп, бірдей ±ѓынатын екі адамды кездестіре алмайсыњ. Єлем дегеніміз – єрќашан т‰рлі дауыстар, т‰рлі т‰сініктер, т‰рлі сана-сезімдер полифониясы. М.Бахтин ‰шін, тексті т‰сіну, с±раќты т‰сіну дегеніміз - зерттеуші мен зерттелушініњ кµзќарасыныњ бір-бірініњ міндетті т‰рде ќосылып бірігуі емес, ењ бастысы тєуелсіз екі кµзќарас шењберініњ кездесуі, с±хбаты болса болѓаны. Тексті т‰сіну ‰шін дєлме-дєл, сµзбе-сµз оќу шегінен шыѓу керек: текст авторыныњ кµзќарасына жєне оныњ д‰ниетанымына, автордан тыс адамдардыњ “дауысына”, яѓни ќоршаѓан єлеуметтік орта кµзќарасына ќаныќ болу керек, єрі осы текст соѓан жолданѓан-ау дейтіндей м‰мкін адресатты да кµз алдыња елестете білуі ќажет. “Мєдениеттіњ шынайы мєні оныњ µзінде емес, оныњ басќа мєдениеттерімен белсенді ќарым-ќатынасында, с±хбатында. Сондыќтан да ол ‰немі “шекаралыќ жаѓдайда” µмір с‰реді, яѓни µзініњ басќалармен шекараластыѓында, бірлесе ќоян-ќолтыќ араласуында µз шындыѓын, µз мєнін табады. Мєдениетті т‰гелдей дерлік сол мєдениет тєніне бойлап еніп ќана т‰сінуге болады деу д±рыс емес”, -  дейді М.Бахтин. [5.,102]

Єрине, басќа мєдениетті т‰сіну ‰шін оѓан біраз бойлап, терењдеу ќажет-аќ. Біраќ, белсенді ±ѓыну µз-µзінен, µзініњ уаќыттаѓы орнынан, µз мєдениетінен бас тартпайды. ¦ѓынудыњ ±лылыѓы оныњ т‰сінуге тырысќан ±ѓынушысыныњ т‰сінейін деп отырѓан объектісіне, субъектісіне ќатынасты сыртќарлыѓында - кењістіктегі, уаќыттаѓы, мєдениеттегі шеткерілігінде… “Бµтен мєдениет µзін толыѓыраќ, терењірек тек басќа мєдениет арќылы ашады. Бір маѓына µз терењдігін басќа, бµтен маѓынамен кездескенде ѓана байќайды: олардыњ арасында маѓынаныњ біржаќтылыѓын, шектілігін жоќќа шыѓаратын белсенді с±хбаттыќ ќарым-ќатынас басталады. Біз басќа мєдениеттіњ µзіне-µзі ќоя алмаѓан с±раѓын ќоямыз, оѓан жауап іздейміз, сµйтіп, басќа мєдениеттіњ ашылмаѓан ќыр-сырын, б‰ге-шігесін сыртќа шыѓарамыз. ¤з с±раѓыњсыз басќаларды тану м‰мкін емес… М±ндай с±хбаттыќ кездесу барысында мєдениеттер бір-бірімен араласып, бір-бірінде µздерін жоѓалтып алмайды, ќайта µздеріне б±рын белгісіз баѓалы т±старын айќындап, толыѓып баиды”. [5.,121]

Мєдениет жєне оныњ µзіндік ерекшеліктері єрќашан єлемдік философиялыќ ізденістер мен зерттеулер пєні болып келді. Т‰сіну теориясыныњ µкілдері тілді негізгі коммуникативтік ќ±рал ѓана емес, адамныњ мєдениетін  ањѓартатын ємбебап ±ѓым деп санайды. Фрейдизм, феноменология, экзистенциализм, аналитикалыќ философия, герменевтика, структурализм т.б. аѓымдар бір ауыздан мєдениетті тілдік ќарым-ќатынас саласы ретінде аныќтайды.

ХХ-ХХІ ѓасырлар тоѓысында єлемдік философия даму ‰рдістері єрт‰рлі баѓытта, мєдени-рухани мєселелердіњ, саяси-єлеуметтік ќатынастардыњ шиленісі к‰шейе т‰ске ортада µз жолын табуѓа тырысуда. Классикалыќ философиялыќ кµзќарастарды, дєст‰рлі діни философиялыќ д‰ниетанымды, ѓылыми-философиялыќ парадигмаларды жобалаушылар µз алдына, єсіресе, классикалыќ емес ойлау ж‰йесін ќалыптастырушылар, руханилыќтыњ мєнін ашуѓа ±мтылѓан жања философиялыќ аѓымдардыњ мазм±ны ерекше, мањызы зор.

Ќандай философиялыќ аѓым болмасын, ќандай таным тєсілін ±станбасын, тек адамзат ќоѓамыныњ рухани ќ±ндылыќтарын тануѓа кµмектесіп, сол арќылы адамдану процесін дамытып, єрбір жеке т±лѓаныњ аќиќат жолына баѓытталуына септігін тигізсе µз міндеті мен парызын µтеген болып табылады. ¤ткен дєуірлердегідей, мањызды деген с±раќтыњ бірі, философияныњ мєні мен рµлі ќандай деген мєселе ќазіргі заман философиясында да  µзектілігін жоѓалтќан жоќ. Б±л с±раќќа берілген жауаптарѓа зейін ќойсаќ антипозитивистік, антимарксистік жєне антиматериалистік аѓымдар ±сынѓан діни философиялыќ кµзќарастардыњ негізделген артыќшылыќтарын ањѓарамыз. Осы баѓыттаѓы классикалыќ емес д‰ниетанымдар: єлем жєне ондаѓы адамныњ орны; жеке т±лѓа жєне адамзат; мєдениеттер бірлігі мен кµпт‰рлілігі; адамзат µркениетініњ таѓдыры; адамныњ мєні жєне µмір с‰ру маќсаты; ойлау жєне сенім сияќты мањызды мєселелерді шешуде б‰гінгі тањдаѓы ауќымды тауќыметтер адамзаттыњ саќталуы, экологиялыќ жєне саяси-экономикалыќ ќайшылыќтардыњ шиленісін шешу т±рѓысынан сараптауѓа тырысады. Аталѓан тауќыметтер, осыѓан дейінгі ертерек заманда, философияда µзекті деп танылмаѓан екінші ќатардаѓы мєселелер болатын. Сонда да, жекелеген ойшылдар, адамзат дамуыныњ тек материалдыќ µндіріс жетістіктеріне негізделіп даму жолын ‰лкен ќателік деп есептеген. Кезінде ескерілмеген немесе терістелген (марксистер) сол пікірлердіњ д±рыстыѓын ќазіргі заманѓы ќоѓам мен мєдениет дамуындаѓы к‰рделі ќайшылыќтар дєлелдеп отыр. Мєдениет дамуы тарихындаѓы материалдыќ ќ±ндылыќтардыњ рухани ќ±ндылыќтардан басым т‰суі, адамзаттыњ рационалдыќ танымыныњ сенім мен интуитивтік танымѓа негізделмей, тіпті баѓынбай озып кетуі, материалдыќ м‰дделер мен ќажеттіліктердіњ рухани м‰дделер мен ќажеттіліктерді екінші ќатарѓа ысырып тастауы адамзат басына тµнген ќатердіњ алѓы шарты болып табылады. Классикалыќ діни философия болсын, ќазіргі заманѓы жања діни философиялыќ аѓымдар болсын, бєрі де, осы мєселелерді шешудіњ µзіндік жолын ±сынып келеді.

Белгілі ойшыл Кондорсе сенімді еді, оныњ ойынша адамзат тоќтаусыз алѓа ќарай жылжып, даму жолында кездескен барлыќ проблемаларды бірте-бірте шешіп шексіз ќозѓалыста болады. Ќазіргі уаќытќа дейін адамзат бµлігініњ кµпшілігі осы оптимистік кµзќарасты ќолдап келді.  Тек ХХ ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап адамзат ±заќ жылѓы летаргиялыќ ±йќыдан ояна бастаѓандай болды. Ѓасыр басында-аќ В.И.Вернадский, Теяр де Шарден, О.Шпенглер, М.Хайдеггер т.б. кµтерген мєселелер жер бетіндегі барлыќ тіршілікке тµнген ќауіптіњ мєнін ж±ртќа т‰сінікті етіп жеткізе бастаѓандай болса да, табиѓатќа деген т±тынушылыќ ќатынастыњ берік ќалыптасќаны сондай, адамзат ќауымы олардыњ ‰нін ести ќоймады. Олар, А.П.Чеховтыњ шыѓармасындаѓы белгілі бір кейіпкерге ±ќсайды, диванда жатып алып: “Оттегі – химиктер ойдан шыѓарып алѓан рух. Онсыз µмір с‰ру м‰мкін емес, - деп айтады. Бос сµз. Аќшасыз µмір с‰ру м‰мкін емес” – деп µзінше ой толѓаѓан. [34.,217]

Ќазіргі заманѓы капиталистік ќоѓамдаѓы даму зањдылыѓы, бєсекелестік пен т±тынушылыќ ќатынастарѓа негізделген, жоѓарыда аталѓан тауќыметтерді одан сайын шиленістірмесе, шешіп бере алмайды.

¤ркениеттіњ даналыѓы сонда, егер єрт‰рлі білім мен маѓл±маттар жиынтыѓын µз ішіндегі жєне сыртќы ортамен арадаѓы ‰йлесімділікті саќтауѓа жєне дамытуѓа пайдалана алса. Адамзат µз тарихында, єр кезде де ќоѓамды дамытуѓа ±мтылѓан. ¤кінішке орай осы маќсатта ол Табиѓатты баѓындыруды, µзініњ шексіз ќажетін ќанаѓаттандыруды кµбірек ойлады. Біраќ, оныњ ќаншалыќты адасушылыќ екенін б±рын да, ќазір де кµпшілік ж±рт т‰сіне ќойѓан жоќ. Егер, адамзат жердегі табиѓат тербелісіне ‰йлесе алмаса, ол ‰лкен ќиналысќа душар болады, оны ќазіргі ѓылыми деректер айѓаќты дєлелдеп берген де сияќты. Табиѓатпен ‰йлесімділік, ќазіргі заманѓы діни философиялыќ аѓымдардыњ негізгі идеясы оныњ зањдылыќтарын мойындау жєне µзгертем деп жанталасуѓа ќарсы шыѓу.

Ѓылыми-техникалыќ прогресс µз нєтижесін беріп жатыр ѓой, ќоѓам дамуын ќамтамасыз ету енді соныњ міндеті деген кµзќарасты жаќтаушылар саны да басымдау. Ал енді сол прогресстіњ мазм±ны мен мєнін талдап кµрейікші. Осы уаќытќа дейінгі жєне ќазіргі заманѓы ќоѓам дамуы, к‰ш ќолдану тєсіліне негізделген. Ол табиѓат пен ќоѓам арасындаѓы, мемлекет пен мемлекет, ќоѓам мен адам, адам мен адам арасындаѓы ќарым-ќатынастардан айќын кµрініс беріп т±рады. Б±л процестіњ астарында т±тынушылыќ психология, µзімшілдікке арќа с‰йеген бєсекелестік-баќталастыќ жєне рационалдыќ таным ‰стемдігі жатыр. Ал ѓылыми-техникалыќ прогресс деп ж‰ргеніміз де осылардыњ тікелей жемісі. Ал к‰шке (тіпті, ол аќыл к‰ші-аќ болсын) негізделген ќоѓамда адам, адам болып  дами алмайды. Себебі ондай ќоѓамѓа, µзіне тєуелді халыќтыњ, баѓынышты адамдардыњ  болѓаны ќолайлы. Ќоѓам µз маќсатына жету жолында µмірдіњ ќ±ндылыќтарын аяќќа таптап, µзі ‰шін дамуѓа ±мтылады. Ал д‰ниеде зат болсын, ќ±былыс болсын, тіпті адамныњ µзі де тек µзі ‰шін µмір с‰рмейді. Егер адам немесе ќоѓам µзіне ќолайлы нєрсе, ортаны ѓана іздеп, µз м‰ддесін ѓана ойласа, ќоршаѓан єлеммен санаспаса, ‰йлеспесе, ол оныњ аќылсыздыѓыныњ кµрсеткіші. Адамдар, ќоѓам µзіне ќолайлы µмір іздеп, µзі тудырѓан тєсіл жєне зањдар арќылы ќоршаѓан ортаны аяусыз ќирата бастады. Ќазіргі тањда олардыњ табиѓатќа деген ќатынасыныњ µзгергені сондай, табиѓи ортаныњ ењ ќауіпті жауы осылар болып, енді адам табиѓат ќ±былыстарынан емес, табиѓат адам іс-єрекетінен ќорѓануѓа мєжб‰р болуда. Ќоѓам мен адамныњ µскелењ ќажеттіліктерініњ шегі кµрінбейді, осы жаѓдайда ќазіргі заманѓы ѓылыми д‰ниетанымныњ мєні мен маѓынасы ќандай деген зањды с±раќ туады.

Б±л с±раќтыњ жауабын жоѓарыда талдау жасалынѓан ХХ ѓасырдыњ єрт‰рлі жања философиялыќ аѓымдарыныњ концепцияларынан жєне жекелеген авторлардыњ µзіндік пікірінен іздеп табуѓа тырыстыќ. Байќаѓанымыз дін, философия жєне ѓылым абсолютті аќиќатты тану жолында µз м‰мкіндіктері жеткенінше ќызмет жасап, ізденіс ‰стінде болады. Б±л зањды да, себебі адамзат ќауымыныњ басќа тіршілік иелерінен айырмашылыѓы оныњ осы шыѓармашылыќ ќасиетінде жєне сол арќылы рухани даму м‰мкіндігіне ие болуында. Тек бір ескеретін ерекше мєселе, сол аќиќатќа апаратын жолда  осы ‰ш рухани даму амалы жєне таным тєсілі бір-біріне ќарсы баѓытталмай, ішкі м‰мкіндіктерін бірін-бірі терістеуге ж±мсамай, керісінше адам жєне єлем ‰шін, ењ бастысы аќиќат ‰шін µзара ‰йлесімділік тауып, ж±мыла талпыныс жасаѓанда ѓана, µз маќсаттарына жететіндігін т‰сінетін мезгіл жеткен сияќты.                  

   

Пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі

 

1.  Абдильдин Ж.М. Диалектика Канта. – Алматы, 1974.

2.  Адорно Т. Проблема философии морали / Пер. с немецкого языка М.Л.Хорькова. – М., 2000.

3.  Єл-Фараби Є. Философиялыќ трактаттар. – Алматы, 1970.

4.  Батыс философиясыныњ антологиясы. – Алматы, 2002.

5.  Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М.,1979.

6.  Бергсон А. Собрание сочинений в 4-х томах. – М.,1992.

7.       Бердяев Н.А. Истоки русского коммунизма. – М., 1990.

8.       Бердяев Н.А. Самопознание. – М., 1990.

9.       Буржуазная философия ХХ века. – М., 1974.

10.   Буржуазная философская антропология ХХ века. – М., 1986.

11.   Вебер М. Избранные произведения. – М., 1990.

12.   Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста. – М., 1988.

13.   Витгенштейн Л. Логико-философский трактат. – М., 1958.

14.   Витгенштейн Л. Философские работы. – М., 1994.

15.   Виндельбанд В. История новой философии. В 2-х томах. - М., 2000.

16.   Гадамер Х.Д. Истина и метод. – М., 1988.

17.   Герменевтика: история и современность. – М., 1985.

18.   Декарт Р. Избранные произведения. – М., 1950.

19.   Делез Ж. Логика смысла. – М., 1995.

20.   Деррида Ж. О грамматологии. – М., 2000.

21.            Древнекитайская философия // собрание текстов в 2-х томах. – М., 1972-73.

22.   Дильтей В. Описательная психология. – М., 1924.

23.    Ильенков Э.В. Философия и культура. – М., 1991.

24.   История философии в кратком изложении. – М., 1991.

25.   Камю А. Бунтующий человек. – М., 1990.

26.   Камю А. Избранное. – М., 1989.

27.  Кант И. Критика чистого разума // Сочинения в 6 томах. – М., 1964. т.3.

28.  Капышев А., Колчигин С. Философия Грядущего. – Алматы, 1999.

29.   Кьеркегор С. Страх и трепет. – М., 1993.

30.  Кун Т. Структура научных революций. – М., 1975.

31.  Ќ±нанбаев А. Ќара сµздер. – Алматы, 1995.

32.  Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М., 1985.

33.  Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура. – М., 1991.

34.  Лосский Н.М. История русской философии. – М., 1991.

35.  Маркс К. Тезисы о Фейербахе //  Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. т.42

36.  Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. – М., 1990.

37.  Мир философии. Книга для чтения. В 2-х частях. – М., 1991.

38.   Ницше Ф. Сочинения в двух томах. – М., 1990.

39.  Нуржанов Б.Г. Мир как игра. Игра языка в концепции Деррида. – Алматы, 1996.

40.   Ортега-и-Гассет Х. Восстание масс. – М., 2001.

41.   Ортега-и-Гассет Х. Что такое философия? – М., 1991.

42.  Поппер К. Логика и рост научного знания. – М., 1982.

43.   Поппер К. Открытое общество и его враги. – М., 1992.

44.  Поппер К. Нищета историцизма. – М., 1993.

45.  Проблема человека в западной философии. – М., 1995.

46.  Рассел Б. Человеческое познание, его сфера и границы. - М., 1957.

47.  Рассел Б. История западной философии. – М., 1993.

48.  Рассел Б. Почему я не христианин. – М., 1987.

49.  Рикер П. Конфликт интерретаций. Очерки о герменевтике. – М., 1995.

50.  Сартр Ж.П. Экзистенциализм – это гуманизм. – М.,1953.

51.  Современная западная философия: Словарь / Сост.: Малахов В.С., Филатов В.П. – М., 1991.

52.  Соловьев В.Л. Сочинения в двух томах. – М., 1988.

53.  Сорокин П. Человек, цивилизация, общество. – М., 1992.

54.  Сумерки богов. – М., 1990.

55.  Тейяр-де-Шарден П. Феномен человека. – М., 1987.

56.  Тейяр-де-Шарден П.  Божественная среда. – М., 1992.

57.   Тойнби А. Дж. Постижение истории. – М., 1991.

58.  Франк С.Л. Духовные основы общества. – М., 1992.

59.  Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. – М., 1989

60.  Философиялыќ сµздік. – Алматы, 1996.

61.    Фромм Э. Духовная сущность человека // Философские науки.- 1990.    № 8-9.

62.  Хайдеггер  М. Время и бытие. – М., 1997.

63.  Хайдеггер М. Разговор на проселочной дороге: Сборник. – М., 1991.

64.  Хамидов А.А. Восток и Запад: специфика соотношения мировоззрения и методологии // Методология науки в контексте взаимодействия восточной и западной культур. – Алматы, 1998.

65.  Швейцер А. Благоговение перед жизнью. – М., 1992.

66.  Швейцер А. Культура и этика. – М., 1973.

67.  Шпенглер О. Закат Европы. – Новосибирск, 1993.

68.  Шопенгауэр А. Собрание сочинении в пяти томах. – М., 1992. т.1.

69.  Юнг К.Г. Архетип и символ. – М., 1991.

70.   Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991.

 

                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазм±ны

 

      Кіріспе…………………………………………………………………… 3

1.  Классикалыќ емес философияныњ ќалыптасуы жєне дамуы

1.1  Классикалыќ философияны сынаушылар жєне ќорѓаушылар …6

1.2   Иррационализм жєне мистика ……………………………………....8

1.3   Д‰ниеніњ жања бейнесі жєне “шыѓармашылыќ эволюция” идеясы.. 18

1.4   Бейсаналыќ жєне психоанализ……………………………………...24

 

     2 Адам жєне єлем

     2.1 Адамѓа ќарай жања бетб±рыс ………………………………………...28

     2.2 Єлеуметтік даѓдарыс заманындаѓы жаттанѓан адам …………..    40

 

     3 ХХ ѓасырдыњ діни философиясы

     3.1 Діни философиялыќ аѓымдар жєне олардыњ ыќпалы…………....46

     3.2 Руханилыќ жєне оныњ мєні туралы……….………………………....51

 

 4 ХХ ѓасыр философиясындаѓы білім жєне тіл мєселесі

     4.1 Метафизика туралы айтыс ……..……………………………………..55

     4.2 Сендіру шарты…………………………………………………………..56

     4.3 Неопозитивизмдегі тіл туралы т‰сінік…..…………………………..58

 4.4 Неопозитивизм, структурализм, герменевтика философиялыќ білім        туралы…………………….………………………………………………..60

 

5 ХХ ѓасыр философиясындаѓы єлеуметтік-адамгершілік мєселелерініњ   кµтерілуі

     5.1 Неопозитивизмніњ єлеуметтану философиясы ………….. ……....64

     5.2 Постмодернизм жєне мєдениет ……………………………………76

 

     Єдебиеттер тізімі ………..………………………………………………….86

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ќуанышќазы  Шакырт±лы М±хамеждан

 

 

 

 

 

 

Философия

(ХХ ѓасыр философиясы)

Оќу ќ±ралы

 

 

 

 

 

 

Редакторы Ж.А.Байбураева

2005ж. жин. таќ. жоспары, 10 реті

 

 

 

 

Теруге берілген к‰ні -------------

Пішімі 60х84         1/16

Типография ќаѓазы № 2

Оќу-баспа таб. 5.6   Таралымы 100 дана.

Тапсырыс ------- Баѓасы 178 тенге.

Басуѓа -------------- ќол ќойылды.

 

 

 

 

 

 

Алматы энергетика жєне байланыс институтыныњ кµшірмелі-кµбейткіш бюросы

050013 Алматы, Байт±рсынов к., 126