Коммерциялық емес акционерлік қоғам

Коммерциялық емес акционерлік қоғам

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

Шетел тілдер кафедрасы

АҒЫЛШЫН ТІЛІ

Аралық мемлекеттік бақылауға арналған лексикалық және

грамматикалық жаттығулар жиыны

(қазақ бөлімінің барлық мамандықтарына арналған әдістемелік нұсқау)

Алматы 2011

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Қабдөшева Л.Ж. Ағылшын тілі. Аралық мемлекеттік бақылауға арналған лексикалық және грамматикалық жаттығулар жиыны (қазақ бөлімінің барлық мамандықтарына арналған әдістемелік нұсқау). – Алматы: АЭжБУ, 2011. – 38 б.

Ұсынылған әдістемелік нұсқауға лексикалық грамматикалық материалдарды бекітуге арналған жаттығулар, елтану сипатындағы мәтіндер мен тапсырмалар, қысқа грамматикалық анықтамалық енгізілген.

Рецензент: филол. ғыл. канд. доц. Серікбаева Ұ. Б.

Алматы энергетика және байланыс университетінің, КЕАҚ, 2011 ж. жоспары бойынша басылады.

Жиынтық жоспар 2010 ж., поз 286.

Грамматика

Зат есім. Есімдік. Сын есім. Етістік. Етістіктің шақтары. Модальді етістіктер. Сөзжасам. – ‘s’ жалғауының грамматикалық функциялары. There is, there are конструкциялары.

Грамматикалық тапсырмалар

Тапсырма 1. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. ‘S’ сөзімен аяқталатын сөзді анықтап, қай сөз табына жататынын көрсетіңіз.‘S’ жалғауымен бітетін сөз қандай жағдайларда қолданылатынын көрсетіңіз:

a) Present Indefinite етістігінің 3 жақ жекеше түрінің көрсеткіші;

b) зат есімнің көптік жалғауының көрсеткіші;

c) зат есімнің тәуелдік жалғауының көрсеткіші.

1. Our country’s needs in electricity will continue to grow.

2. The secretary sent off all the letters signed by the rector.

3. He has an English class on Friday.

4. Our lab assistant watches scientific TV programmes every day.

Тапсырма 2. Бос жерлерді to be, to have етістіктерімен толтырыңыз. Сөйлемдерді аударыңыз.

1. I know that his friend ... many books in different foreign languages.

2. Ten years ago there ... only a primary school in our town.

3. Almaty today ... a city with broad clean squares and streets.

4. Our country ... a democratic system of education.

Тапсырма 3. Келесі сөйлемдерді аударып there is, there are конструкциясына көңіл бөліңіз.

1. There are good texts in these books.

2. There will be no lecture on physics tomorrow.

3. There won’t be many students at the conference.

4. There is no fear of damaging the machine if it is properly maintained.

Тапсырма 4. Сөйлемдерді аударыңыз, етістіктің қай шақта тұрғанын және оның инфинитивін көрсетіңіз.

1. I always come to the University in time.

2. I’ll set my watch by the time signal on the radio.

3. The students worked hard at their English.

4. Our lesson lasts two hours.

Тапсырма 5. Сөйлемдерді аударыңыз, жеке және тәуелдік есімдіктеріне көңіл бөліңіз.

1. They made some changes in their working plan.

2. He couldn’t correct his mistakes.

3. We see them at the student’s club very often.

4. Mr. Green teaches us English.

1 Мәтін. Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. What can you tell about the size of the territory of the Republic of Kazakhstan?

2. What is the Republic of Kazakhstan rich in?

3. When did Kazakhstan become an independent country?

4. What Houses does the Parliament of the Republic Kazakhstan consist of?

5. What does the State Emblem comprise?

The Republic of Kazakhstan

The Republic of Kazakhstan occupies a vast area of 2724, 9 thousand square kilometers.

To the South it borders with Turkmenistan, Uzbekistan and Kyrgyzstan. To the East the border is with the People’s Republic of China. There is a longer border in the north with the Russian Federation.

Kazakhstan has approximately 14.493 million people. There are different nationalities and ethnic groups in Republic of Kazakhstan.

The climate is of a strongly continental type, but there are wide variations throughout the territory.

Kazakhstan is the land of wide steppes, field, forests and mountains. The nature of Kazakhstan is beautiful and picturesque.

The country is rich in mineral resources. The most common of them are: oil, zinc, gas, aluminum, coal, iron, lead, nickel, gold and other non-ferrous metals.

The Republic of Kazakhstan became an independent country in December, 1991. On the 21-st of December 1991 Kazakhstan joined the Commonwealth of Independent States (CIS). Nursultan Abishevich Nazarbaev became the first president of the country in 1990.

The National Government of the Republic of Kazakhstan consists of the President and the Council of Ministers. The head of the Parliament is the Prime Minister. The Parliament has two Houses – the Senate and the Majilis. The Constitution is the highest law of the country.

Astana has become the capital of Republic of the Kazakhstan since 2000. It is one of the most beautiful and modern cities of the world. There are many theatres, cinemas, museums, palaces, universities, squares and parks.

The national flag consists of a light blue field at the centre. There is a yellow sun (a disk surrounded by 32 rays) framed by the wings of a flying Eagle, also in yellow. The traditional Kazakh ornament on the left decorates the State flag.

The State emblem comprises “Shanirak” – a circle on the top of the yurta. The sun rays are spreading all around the shanirak. There is a star on the top and the inscription “Kazakhstan”. The mythological horses – “Tulpars” – complete the ensemble. The State emblem is made of gold and blue colors.

Лексикалық тапсырмалар

Тапсырма 1. Сөйлемдерді аударыңыз, сын есімнің салыстырмалы шырайларына көңіл бөліңіз.

1. The greater electron’s energy, the farther it is from nucleus.

2. This lesson is not so difficult as that one.

3. There were more students at the lecture today than yesterday.

4. A new metal is much heavier than lead.

Тапсырма 2. Сөйлемдерді аударып, it, one, that сөздерінің қызметіне назар аударыңыз.

1. It is difficult to learn a lot of foreign words at a time.

2. That she entered the University is her success.

3. It was Newton who discovered the universal gravitation law.

4. The property of this mixture is like that one.

Тапсырма 3. Сөйлемдерді аударыңыз. Зат есімдерді тауып сөз тудырушы жұрнақтардың астын сызыңыз.

1. This new car is operated automatically.

2. Division is a mathematical operation.

3. The scientific achievements are used in different branches of our economy.

4. A lot of people realize the necessity of economic education nowadays.

Тапсырма 4. Сөйлемдерді аударыңыз. Сілтеу есімдіктеріне назар аударыңыз.

1. Those are telexes.

2. This is a large factory.

3. These students are my friends.

Тапсырма 5. Белгісіздік және болымсыздық есімдіктердің аударылуына мән бере отырып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. There are some students in the classroom.

2. There isn’t anybody in the laboratory.

3. Nobody can speak English at their office.

4. Someone phoned you some minutes ago.

2 Мәтін. Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. How can you define the territory of the Republic of Kazakhstan?

2. Can you name the countries which the Republic of Kazakhstan border with?

3. How does the territory of the country influence the climate?

4. What attracts the tourist’s attention in the Republic of Kazakhstan?

5. What is the evidence of enormous potentiality of the Republic of Kazakhstan?

6. What are Kazakhstan mountains rich in?

7. What is another attractive feature of Kazakhstan?

The Geographical position of the Republic of Kazakhstan

The Republic of Kazakhstan represents the geographical centre of the European and Asian subcontinent. It occupies a vast area of 2724, 9 thousand square kilometers. It stretches from the east of the Caspian Sea and Volga plains to the mountainous Altay and from the foothills of Tyan Shan in the south and – east to the east is more than 3000 kilometers and from the south to the north is 1700 kilometers.

Kazakhstan takes the ninth place in the world, after Russia, Canada, China, USA, Brazil, Australia, India and Argentina. Such seven largest European countries as: France, Spain, Sweden, Germany, Finland, Italy and Great Britain or such Asian countries as: Pakistan, Turkey, Iran, Japan and Vietnam could be placed together on the territory of Kazakhstan. Only this is the evidence of the enormous potentiality of that region of the globe.

In the east, north and north-west Kazakhstan borders with Russian. In the south it border with the countries of Central Asia: Uzbekistan, Kyrgyzstan and Turkmenistan. In the south-east it borders with Chine. The total extant of Kazakhstan border is nearly 12, 2 thousand kilometers, including 600 kilometers along the Caspian Sea in the west.

The climate of Kazakhstan is rather different. There are wide variations throughout the territory. It depends on the vast territory of this amazing country. Kazakhstan has a sharp continental climate. Average temperatures in January range from-18 C in the north to-3 C in south. In July average temperatures are 19 C in the north and 28 C -30 C in the south. As for the extreme temperatures they range from -40 C below zero in the north in January to 40 C above zero in the south in July.

Levels of precipitations are equally varied. Average annual rainfall in the mountainous region is rather hard, whereas in the central desert areas it is poor.

Kazakhstan is the land of wide steppes, fields, forests and mountains. The most amazing mountain chains are: the Altai, the Tyan Shan and the Alatau. Kazakhstan mountains are considered to be one of the value of this land.

Another attractive feature of the country is its rivers and lakes. There are many rivers and lakes in Kazakhstan, such as: the Irtysh, the Ili, the Syr Darya, the lake Zaisan, the lake Balkhash.

The rivers of Kazakhstan attract the tourist’s attention to make sport water roots which are very dangerous became because of the local severe geographical conditions.

The nature of Kazakhstan is beautiful and picturesque. Kazakhstan has a favorable geographical position for its further development and prosperity.

Лексикалық тапсырма

Синонимдарды табыңыз.

а): favorable, total, to occupy, rich, area, natural, to stretch, different, feature, country.

в): territory, wealthy, various, suitable, peculiarity, mineral, to take place, state, to spread, complete.

Антонимдерді табыңыз.

а): to depend on, below, total, narrow, different, rich, prosperity, dangerous, west, vast.

в): to be free, incomplete, poverty, east, the same, safety, poor, above, small, wide.

Грамматикалық тапсырмалар

Тапсырма 1. Сандық сын есімдердің аударылуына мән бере отырып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. We haven’t much work today.

2. There are many tape-recorders in this lab, but very few TV sets.

3. Our students write a lot of exercises at the lesson.

4. All engineers in our office study English now.

Тапсырма 2. Past Simple Active етістігінің және инфинитивтерінің аударылуына мән бере отырып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. The author mentioned this phenomenon in his article.

2. They had two lectures every day.

3. They had a good map of London.

4. They usually helped me in my work.

Тапсырма 3. Модаль етістіктерге назар аударып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. They must study English.

2. They could translate this text without a dictionary.

3. You must come to the University in time.

4. You should read the text.

Тапсырма 4. Әртүрлі формадағы салыстыру түріне көңіл бөліп сөйлемдерді аударыңыз.

1. He is the best student in our group.

2. The more we study the more we know.

3. The sooner they finish their work the better.

4. Mathematics is more difficult for him than physics.

Тапсырма 5. Сын есімдеріне назар аударып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. This device measures the atmospheric pressure.

2. This information is very useful.

3. The atomic structure of this element is simple.

4. They used different methods in our work.

3 Мәтін. Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. How many enterprises put out industrial produce at the moment and what is their place in World market?

2. In production of what non-ferrous metals Kazakhstan is leader?

3. What can you say about Kazakhstan as an oil-producing country?

4. What is a policy that the head of the Republic of Kazakhstan adheres to?

The Republic of Kazakhstan and its Economic Potential

Kazakhstan affords all opportunities of securing its effective development. First, it affords immense resources of commercial minerals, vast farming areas, competent personnel and a remarkable industrial potential.

At the moment more than 2, 700 enterprises put out industrial produce. They employ almost 812, 00 people, i.e. nearly a third of all those engaged in material production. Non-ferrous and ferrous metallurgy refers to paramount significance. Owing to their high quality Kazakhstan copper, lead, zink and cadmium enjoy high demand and are compatible in World market.

Kazakhstan is an important fuel and power engineering region. Development of power engineering within the next 5-10 years implies gaining an economically substantiated level of Kazakhstan’s independence in term of power provision and an advanced development of generating capacities of its own.

As for oil reserves Kazakhstan is far ahead of many oil-producing countries. At the moment the Republic avails 172 oil, 42 gas fields with explored and recoverable resources and condensate amounting to 2.8 bln.t. while those of gas make up 1.9 trl.cu m.

According to statistical Agency of the Republic of Kazakhstan significant revival in Kazakhstan economy began since the end of 1999. It became possible due to favorable conjuncture on foreign market of oil and non-ferrous metals. And the volumes of extraction of raw oil and also natural gas and ores of non-ferrous metals grew most significantly.

As for the investments the State works towards all possible attraction of foreign capital, towards creating an entire set of favorable factors.

President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev firmly adheres to this policy particularly emphasizing that our cardinal objective is to present Kazakhstan in the eyes of the world community as a fairly attractive object of investments in major industries.

Many representatives of foreign companies and firms, certain businessmen express their appreciation of the investment climate in Kazakhstan. Apart from rich natural resources, agrarian and industrial potential, competent personnel and relatively qualified and cheap manpower, beneficial geopolitical location, they particularly make notice of stable political situation, stable inter-ethnic relation.

In Kazakhstan highest average monthly salary in dollars was the highest average monthly salary among CIS countries and comprises $91, 8.

Лексикалық тапсырма

Мына сөздердің анықтамасын табыңыз:

1) salary

2) to export

3) to invest

4) independent

5) stable

6) personnel

7) additional

a) Apply or use money for profit, devote to enterprise with an intention of getting use.

b) Self-governing, not depending on other persons livelihood or opinion.

c) Fixed regular payment by employer to an employee.

d) Sell goods to another country.

e) Not main but something extra.

f) Firmly fixed or established, not fluctuating or chaining.

g) Staff of an organization, people engaged in particular service or profession.

Грамматика

Көптік жалғау. Артиклдер мен жалғаулар зат есімнің көрсеткіші ретінде. Жалғаулармен –s жалғауының көмегімен ағылшын тілінде септік қатынастардың белгілері. Баяндауыш. Анықтауыш қызметіндегі зат есім және оның қазақ тіліне аударылуы. Сын есімдердің шырайлары. Шылаулардың көмегімен салыстыру. The more… the better типті конструкциялар. Сан есімдік. Жақтық, тәуелдік, сұрау, сілтеуіш, белгісіз және болымсыз есімдіктер. Болымды, болымсыз сұраулы сөйлемдердің сөз реті.

Грамматикалық тапсырмалар

Тапсырма 1. Сөйлемдерді аударыңыз. Грамматикалық белгілерден –s жұрнағы бар сөздер қай сөз табына жататынын және осы жұрнақтың қандай қызмет атқарып тұрғанын анықтаңыз.

1. “What does Mark do?” ”He is an engineer”.

2. Most of my friends are students.

3. Do you know how many books in this library?

Тапсырма 2. Сын есімнің аударылу ерекшеліктеріне көңіл бөле отырып, төмендегі сөйлемдерді аударыңыз.

1. Jim does as well in his examination as he hopes.

2. It is cheaper to go by car than by train.

3. Rome is old but Athens is older.

Тапсырма 3. Зат есімдердің жұрнақтарын көрсетіңіз. Сөйлемдерді аударыңыз.

1. Manuel assists. He is my assistant.

2. It is really useful information.

3. Can you explain it? Is there an explanation?

Тапсырма 4. Сөйлемдерді аударыңыз. Жақшадағы есімдіктердің қажет түрін таңдаңыз.

1. He understands … (I/me) well.

2. (my/mine ) brother is a student.

3. May I give … (you/your) a good piece of advice.

Тапсырма 5. Етістіктердің шақтарын анықтап, сөйлемдерді аударыңыз.

1. The teacher points at the blackboard when he wants to explain something.

2. Students often worked at that lab after class.

3. They want to buy some English books, which they need for their work.

4. Everybody knew that the project required a great effort.

5. My friends want to study English.

6. He made a good progress in English last month.

7. They get new books from the library every week.

4 Мәтін. Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Do you know what the first capital of Kazakhstan was?

2. When did Astana become the capital?

3. Do you think that shifting of the capital was the right decision? Why?

Astana-the Capital of the Republic of Kazakhstan

Akmola steppes have always been the territory of inner-ethnic communication of various nations and cultures. In the middle of the first millennium BC the Grand Silk Route mentioned by the great ancient Greek historian Herodotus ran through these steppes. Numerous caravan routes gave birth to cities with prosperous trade and handicrafts. In the XIX century Akmola was a substantial commercial and economic centre in the steppe. The history of Akmolinsk starts from the year of 1830, when the fortress with this name was established in the area of Karautkel by the Russian Empire. By the end of the XIX century it had become a district with the population of 6.428 which could boast of three churches, 5 schools, and colleges and three factories. Such was the first stage in the development of the city.

The second stage with the paramount impact for the destiny of the city was the development of the virgin land. In December 1960 the city numbering about 100.000 people turned into the centre of the Tselinnyi territory which embraced all northern regions of Kazakhstan. As the result of it in 1961 Akmolinsk changed its name for 250000 citizens.

In 1992 the city was returned its former name-Akmola. The city got a new symbolic name – Astana because of transferring the capital from Almaty to Akmola.

The new name of Astana given to the city on May 6, 1998 by the special Decree of the President means capital in Kazakh language. This decision was prompted by economic, ecological and geographical expediency. The city territory, its being in fact the geographic centre of Kazakhstan, well-developed transport system, balanced natural environment and other factors came to be decisive in making the choice. Shifting the capital to Astana will promote to the economic uplift of the northern, central and eastern regions of the country. In other words, the more balanced economic development of the country will be achieved. Today reality is stunning. Astana, the capital of Kazakhstan, is a thriving and modern city developing at an amazing pace and a major political and cultural center which has already hosted important international forums.

Present day Astana boasts new modern government and business offices, a five star hotel and a number of good quality hotels to accommodate visitors, apartment blocks matching the European standards, beautiful squares and boulevards, modern roads as well as river promenade on both banks of the River Ishim.

Since 1997, the population of Astana increased from 300,000 to more than 500,000 (as of late 2004). This growth is attributed mainly to the massive influx of government and, more importantly, private employees, and their families, seeking job and business opportunities in the city’s prospering economy.

Scientists predict that due to the natural growth and additional immigration the population may grow to under a million people in a decade. The area of the city of 248 square kilometers easily allows for such an increase.

The main spheres of Astana economy include construction and services, both of which still hold enormous potential for growth. The development of Astana is so important to the country that it is considered according to the law to be one of the priority spheres for attracting foreign investment.

That means that business people investing their capital in Astana enjoy considerable benefits and tax incentives.

Construction goes on all round the city. Wide and long avenues and streets are the characteristic feature of this city. A lot of high beautiful palaces of culture, theatres, are situated here. Various museums reflect the rich history of this unique city. Magnificent buildings of the House of Parliament and the Government building, a great of new institutions and restored buildings attract the attention of the tourists from different countries. Astana is becoming the international, business and cultural centre not only of Kazakhstan, but the Eurasian as a whole.

Лексикалық тапсырма

Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойып жазыңыз.

1. Established , establish, establishments.

Einstein’s theory … the relativity of time and place.

He tried to … the relation between these two groups of factors.

The city has a lot of higher educational…

2. Association, associated, associates.

North Kazakhstan is … with cereals.

My older brother is a member of … against drugs.

He always … his room with ship.

3. High, higher, height.

Almaty is the seat of the … educational establishments.

The city is situated in the … of 700 m. above sea level.

In our city there are a lot of … buildings.

Грамматика

Етістістіктің шақтары. Модальді етістіктер. Белгісіз есімдіктер. Сын есімнің жұрнақтары. Баяндауыш, үстеу.

Гармматикалық тапсырмалар

Тапсырма 1.

Сөйлемдерді аударыңыз. Баяндауыштың шақтарын және инфинитив формасын анықтаңыз.

1. Delegation of English teachers is arriving to Almaty by plane.

2. She hasn’t got any mistakes in her translation as usual.

3. I’m studying English at an English conversational school two times a week.

4. Dormitory life is not quiet. Every one shouts and makes a lot of noise in the hall.

5. The manners of students while they are in cafeteria are the same.

Тапсырма 2. Cөйлемдерді аударыңыз. Сын есімнің жұрнағын көрсетіңіз.

1. In the future we may have long- term orbital stations.

2. Passenger rockets will be different from present day spaceships.

3. It might happen that the achievement of supersonic aviation will make the passenger rocket unprofitable.

4. Your old experiments were very successful but we’re interested in your recent ones.

5. The great number of cars in the streets of a modern town is responsible for pollution of the atmosphere.

Тапсырма 3. Сөйлемдерді аударыңыз. Модальді етістіктерді және оның эквиваленттерін көрсетіңіз.

1. You should take an English course.

2. She ought to do well in her test.

3. You should get deep knowledge if you want to have a success.

4. We can find somebody who knows the subject well.

5. Why do some students manage to do all their duties and some don’t.

Тапсырма 4. Баяндауыштардың шақтарына көңіл бөліп, сөйлемдерді аударыңыз.

1. Pouring oil into the water will cause pollution and destruction of our seas and rivers.

2. Britain alone dumps 250,000 tons of industrial waste straight into the Norton Sea.

3. Many scientists speak about serious changes in the climate.

4. Cars are ruining our environment.

5. Nuclear waste endangers people’s lives.

Тапсырма 5. Етістіктердің шақтарына және райларына қарай сөйлемдерді аударыңыз.

1. I think Chris will have translated the article by Tuesday.

2. The engineer was working in the laboratory from 5 till 6.

3. Students are playing computer games.

4. The student was working very hard when the teacher came.

5. The students had passed their last exam by the first of July.

5 Мәтін.Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. How many stages does the system of education of Kazakhstan include?

2. Entry to higher institutions is quite competitive, isn’t it?

System of Education of the Republic of Kazakhstan

The educational system in Kazakhstan is conducted in two languages-Kazakh and Russian. The constitution prohibits any discrimination on the basis of language or ethnicity and guarantees equal rights in education regardless of nationality.

System of Education in the Republic of Kazakhstan includes the following:

- pre-school education;

- general secondary education;

- secondary technical education;

- higher education;

- post-higher education;

- supplementary education.

A pre-school educational establishment is actually the very first stage of educational system in Kazakhstan. Pre-school educational establishments are differentiated according to the age of children (day nursery, kindergarten)

In 1992, right after the proclamation of sovereignty of Kazakhstan, the law “On Education” was adopted. This fixed compulsory and free education for all children of school age. In 1995 the Republic adopted the new Constitution, which proclaimed the compulsory and free secondary education. In 1999 a new law “On Education” of the Republic of Kazakhstan was adopted where three levels of general school were defined:

- primary 1-4 classes;

- basic 5-9 classes;

- senior 10-12 classes.

The ways of getting secondary education were defined in general school (day, evening) and through vocational school (lyceums) and colleges.

During the last ten years in Kazakhstan more than ten state programs concerning the sphere of education have been adopted. The process of realization of these programs is periodically solved at the government level. President N.A.Nazarbaev annually meet talented children, teachers, workers of ministries. At these meetings they discuss the development perspectives of the system of education, solve appearing problems.

Children start school at the age of 7 and finish at 18. There are three levels of general school: the first stage is primary (elementary) – from to 4 grades; the second stage is basic – from 5 to 9 grades. As a rule a child attends the school, located in the neighborhood. However, in big cities there are so – called special schools, offering more in depth studies of the major European languages ( English, French, German) or the advanced courses in physics and mathematics and children, attending one of this may have commute from home.

The first stage of education in Kazakhstan is elementary (or primary) school for grades one through four. The second is secondary school for middle grades from five through nine. After graduation from basic school students are given the choice whether to attend senior (high) school(10-11 grades) or to enter a vocational or technical school, getting along with the certificate of secondary education a number of skill (electrician, technical or computer operator etc ). Having completed one’s secondary education, one can either become a part of work force or go on college (institution of higher learning-institute).

The higher educational institutions of Kazakhstan prepare specialists for different spheres of economy, transport, agriculture, medicine, culture, languages and other. The higher educational institutions are universities, academies, institutes, conservatories and others. To be the institute one has to pass a series of oral or written tests. Marks in the certificate of secondary education are also taken into account. Entry to higher institution is quite competitive. The work of private institutions is evaluated by a special accreditation commission, which gives out a special license. System of higher education in the Republic includes state-owned and private educational institutions.

Today the young people of Kazakhstan have the opportunity to choose and acquire various types of education and build their lives according to their ambitions.

Лексикалық тапсырмалар

1. Сөйлемнің басы мен соңын біріктіріп жазыңыз.

1) A pre-school educational establishment -is compulsory in Kazakhstan

2) After graduation from basic school students -for different spheres of

agriculture, science and culture

3) The higher educational institutions of -various types of education

Kazakhstan prepare specialists

4) The young people of Kazakhstan have -are given the choice whether to

the opportunity to choose and acquire attend senior school or to enter a

vocational or technical school

5) Secondary education -is the very first stage of

educational system in Kazakhstan

2. Антонимдерді табыңыз.

The last stage, finish, entering, to miss classes, useless, the same sphere.

Грамматика

Есімше. Есімшенің түрлері.

Етістердің ырықты шақтары. Етістіктің ырықсыз шақтары. Құрмалас-сабақтас сөйлемдер. Етістік және үстеу жұрнақтары.

Грамматикалық тапсырмалар

Тапсырма 1. Сөйлемдерді аударыңыз. Баяндауыштың шақтарын және оның инфинитив формасын анықтаңыз.

1. Schools and many businesses are closed on Thanksgiving Day and a day after.

2. Progress is being made every day.

3. Right now a student trip to the planetarium is being organized.

4. I study for two hours every day.

5. 40% of the world’s oxygen is produced by the Amazon valley.

Тапсырма 2. Сөйлемдерді аударыңыз. Етістіктер мен үстеулердің жұрнақтарын көрсетіңіз.

1. Jane is studying hardly for her examinations.

2. Carbon reacts with oxygen to produce carbon dioxide.

3. He misunderstood the question completely.

4. Can you repeat it slowly?

5. The alarm can be activated by a laser beam.

Тапсырма 3. Есімшенің түрлеріне көңіл бөліп, сөйлемдерді аударыңыз.

1. We would like to contact someone in your institute interested in our program and sharing our ideas.

2. All the workers operating this equipment must read the instructions very carefully and follow them.

3. Most of the goods made in this factory are exported.

4. Alice offered to help me.

5. All flights are cancelled today.

Тапсырма 4. Етістіктердің жақсыз түрлеріне көңіл бөле отырып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. Reading English technical magazines is important for engineer.

2. Science requires experimenting.

3. During test the teacher asked Greg to keep his eyes on his own paper.

4. You are capable of doing better work.

5. I have no excuse for being late.

Тапсырма 5. Құрмалас-сабақтас сөйлемдердің аударылуына көңіл бөле отырып, сөйлемдерді аударыңыз.

1. Here’s an article you must all read from beginning to end.

2. I know a man who speaks five languages.

3. Let me show you the models you’re interested in.

6 Мәтін. Мәтінді оқып, аударыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. What is one of the main things that the constitution of Kazakhstan guaranties people.

2. What is the most popular holiday in Kazakhstan?

3. What kind of competitions are still held during great feasts?

4. How many varieties of Kazakh musical instruments are known nowadays?

5. How many ways of playing the dombra are described in the text?

Culture and Traditions of the Republic of Kazakhstan

The constitution of Kazakhstan guarantees people freedom of religion and many people can celebrate religious holidays. The majority of Kazakh people celebrate muslim holidays – Oraza Ait, Curban Ait and others. There are many orthodox Christians in Kazakhstan. They celebrate Easter, Christmas and so on. All the other nations with other religions can freely celebrate their own holidays.

The most popular holiday in Kazakhstan is Nauryz. It is the holiday of spring, the most mementoes and ancient festivity of Oriental nations. In fact, it is a New Year’s eve according to the ancient oriental calendar.

When the holidays comes, Kazakh would put on festive clothes, pay visit to each other, exchange congratulations, best wishes of well-being and good luck in coming year. Festivities are accompanied by merry-making games, traditional horse-races, various amusements. Traditionally they cook and make all sorts of tasty meals during the holidays, for they should symbolize well-being and abundance in the coming year.

One of the oldest traditions is “the first step of baby”. When the kid makes his first step they take the scissors and cut imaginable rope which tires the feet of the baby. They wish baby to go freely and quickly. Many Kazakh traditions were accompanied by horses, racing Kazakh boys, and men showing their skills. Some of these competitions are still held during great feasts.

Nowadays they know about more than 50 varieties of Kazakh musical instruments. Each of them produces specific sounds and requires particular manner of playing it. Dombra – is an instrument most widespread among the people, manufactured of one piece of wood, commonly a two-string one. There actually exist two ways of playing the dombra: By striking them with the fingers and by “nibbling” them separately. Kobyz – an ancient Kazakh bow string musical instrument manufactured in the form of a scoup out of one wood. There are also such kinds of musical instruments as kerney, shankobyz, dangura shyndauyl and so on.

One of traditional manifestation of oral folk poetic arts is Aitys. It is a competition of akyns in performing songs. Akyn is a poet improvisator. Not infrequently they raise quite topical issues of social life when staging aityses. An aitys is full of dynamics, it requires particular quickness and brightness, an uncommonly fine wit and improvisation skill.

Among Kazakh people there are such kinds of ritual songs as koshtasu-a farewell song sung to close relatives or friends: Yestirtu-a song breaking news of the death: zhoktau-a ritual lamentation: konil aitu – comforting song and so on.

Лексикалық тапсырма

А тобы сөздерінің мағынасын В тобынан табыңыз.

Part A:

1) “ the first step of baby”;

2) kobyz;

3) akyn;

4) koshtasu;

5) dombra;

6) zhoktau.

Part B:

1) an ancient Kazakh bow string musical instrument manufactured in the form of a scoup out of one wood.

2) a farewell song sung to close relatives or friends

3) is an instrument most widespread among the people, manufactured of one piece of wood, commonly a two-string one.

4) When the kid makes his first step they take the scissors and cut imaginable rope which tires the feet of the baby.

5) a poet improvisator.

6) a ritual lamentation.

Қысқаша грамматикалық анықтама

Зат есім

Зат есім деп - Кім? Не? деген сұрақтарға жауап беріп, затты білдіретін сөз табын айтамыз.

Мысалы: Who is this? Бұл кім? A student, a teacher.

What is this? Бұл не? A book, a laboratory.

Зат есімдер әдетті артикль және предлог пайдаланады. Олар зат есімдер негізгі қасиеттері болып табылады: -a class, the class, in the class.

Зат есімнің жекеше және көпше түрі болады: -a device- жекеше түрі, devices-көпше түрі.

Зат есімнің 2 септігі болады: атау септік-company; ілік септік-company’s.

Зат есімдер жай және туынды болады. Жай зат есімнің құрамында префикстер де, суффикстер де жоқ. Тек түбірден тұратын зат есімдер жатады.

Туынды зат есімнің құрамында префикстер, суффикстер немесе екеуі де бар зат есім жатады. Misprint, unemployment.

Туынды зат есімнің жұрнақтары төмендегідей:

- er: worker, writer;

- ment: development, government;

- ion: connection;

- dom: freedom, wisdom;

- hood: childhood;

- ship: friendship.

Кейбір зат есімдер екі сөзден тұрып құрмалас деп аталады. Classroom, newspaper. Екі сөз және предлогтан тұратын құрмалас commander-in-Chief.

Зат есімдер сөйлемде төмендегідей қызмет атқарады:

а) Бастауыш. The train leaves at 8 a clock;

b) Баяндауыш. He is an engineer;

c) Толықтауыш. I received a telegram;

d) Анықтауыш. This is the manager’s room;

e) Пысықтауыш. There is an institute in this town.

Зат есімдер жалқы және жалпы болып екіге бөлінеді. Қала аттары және

адам есімдерінен басқа жалқы есімдер белгілі артикльмен қолданылады.

Жалпы зат есімдер екі топқа бөлуге болады: 1) саналатын, 2) саналмайтын.

Саналатын зат есімнің жеке, көпше түрі болады. I have book(s). Саналмайтын зат есімнің тек жекеше түрі. Coal is produced in many regions of our country Knowledge is power.

Aғылшын тілі қазақ тіліндегі сияқты зат есім жеке және көпше түрде болады. Зат есімнің көпше түрі жекеше түрдегі зат есімде (-s) жалғауы жалғануы арқылы жасалады. Бұл (-s) жуан ұяң дауыссыз және дауысты дыбыстардан кейін [z] болып, ол дауыссыздардан кейін [s] (hands, maps) болып оқылады.

Ысылдайтын дыбыстарға аяқталатын зат есім көпше (-es) жалғауы жалғануы арқылы жасалады.

Class classes [iz]

Box boxes [iz]

Inch inches [iz]

Егер зат есімде (у) әрпіне аяқталып және оның алдында дауыссыз дыбыс тұрса, көпше түрде (-es) жалғауы арқылы жасаймыз және -у әрпі, -і әрпіне ауысады. Ал егер оның алдында дауысты тұрса, көпше түрде –s жалғауы арқылы жасаймыз және бұл жағдайда – у әрпі өзгеріссіз қалады. Мысалы: city – cities.

Көпше түрді ерекше құрайтын зат есімдер төмендегідей:

Жекеше түрі Көпше түрі Аудармасы

Man Men еркек

Woman Women әйел

Foot Feet аяқ, табан

Tooth Teeth тіс

Goose Geese қыз

Mouse Mice тышқан

Child Children бала

Ox Oxen бұқа

Грек және латын тілінен алынған зат есімдер осы тілдердегі көпше түрін сақтаған:

Жекеше түрі Көпше түрі Аудармасы

Datum Data Берілген өлшем

Addendum Addenda Қосымша

Erratum Errata Қате

Memorandum Memoranda Меморандум

Phenomenon Phenomena Құбылыс

Basis Bases Басис

Crisis Crises Кризис

Зат есім саналмайтындар әдетте жекеше түрде қолданылады.

Мысалы: iron – темір, friendship – достық.

Қос заттардың атаулары орыс тіліндегідей тек көпше түрде қолданылады.

Мысалы: scissors – қайшы (ножницы);

Trousers – шалбар (брюки);

Spectacles – көзілдірік (очки).

These scissors are very sharp. Where are my glasses.

Қазіргі ағылшын тілінде екі септік бар. Жалпы еш жалғауы жоқ және (притяжательный) (-s) жалғауы бар. Егер жалпы септігіндегі зат есімдер баяндауыштың алдында тұрса, ол қазақ тілінің атау септігіне сәйкес келеді. Егер ол баяндауыштан кейін тұрса, ондай жағдайда қазақ тіліндегі табыс септігіне сәйкес келеді: 1) The student recognized the teacher; 2) The teacher recognized the student.

Сол сияқты жалпы септігінде зат есімде баяндауыш пен тура толықтауыштың арасында тұрса, онда ол қазақ тіліндегі барыс септігіне сәйкес келеді. The teacher showed the student a diagram.

Тәуелдік септігіндегі зат есімде басқа бір зат есімнің анықтауышы болып қызмет етеді және кімнің? деген сұраққа жауап береді. (Притяжательный) септігі жекеше түрде (-s) жалғауы арқылы ол көпше түрде тек үтір қою арқылы жасалады.

Жекеше түрі – the girl’s bag.

Көпше түрі – the boys’ book.

«Тәуелдік» септігін жанды зат есімдерден басқа төмендегідей зат есімдер қабылдайды:

а) Уақыт және қашықтықты білдіретін зат есімдер : He had a month’s holiday last summer. He lives in a kilometer’s distance.

b) Қала, мемлекет, су көліктерінің аты және country world, city, ship, сөздері. Moscow’s theatres are the best in the world.

c) Кейбір уақыт үстеулері: today’s newspaper, yesterday’s conversation.

Ағылшын тілінде зат есімдер «род» категориясына тек мағынасына қарай ажыратылады:

а) Еркек жынысының атаулары «мужской род»-қа жатады. Олардың орнына (he) қолданылады.

b) Әйел жынысының атаулары «женский род»-қа жатады. Олардың орнына (she) қолданылады.

с) Жансыз заттардың атаулары «средний род»-қа жатады. Және олардың орнына (it) есімдігі қолданылады.

Зат есім жалпы септігінде тұрып басқа бір зат есімнің анықтауышы бола алады. Бұндай зат есім орыс тіліне сын есім немесе атау септігінен басқа септіктерде тұрған зат есім болып аударылады.

Мысалы: iron bridge – темір көпір.

The cotton market – мақта нарығы.

Ағылшын тілінде көпшілік зат есімдер ерекше сөздер «анықтауыш» қатар жүреді. Аса таралған анықтаушылар артикльдер және some, any есімдіктері болып табылады.

Онда басқа:

1) this, these, that, those септеу есімдіктері;

2) my, his, hat, its, our, your, their өздік есімдіктері;

3) «притяжательный» септігіндегі зат есімдер;

4) much, many, little, few сөздері;

5) What? Which? Whose? есімдіктері.

Есімдік

Есімдік деп зат есім мен сын есімнің орнына қолданылатын сөз табы аталады.

M.V. Lomonosov is the first Russian academician. He was born in 1711. Ломоносов – тұңғыш орыс академигі. Ол 1711 жылы дүниеге келді.

Есімдік һе Ломоносов зат есімін ауыстырады.

The day was warm. Such days are rare in October.

Күн жылы болды. Қазан айында мұндай күндер сирек.

Such есімдігі warm сын есімінің орнын ауыстырады.

Кейбір есімдіктердің жекеше және көпше түрге арналған бөлек түрлері бар, мысалы: this – these, that – those. Кейбір есімдіктердің жекеше және көпше түрге арналған бір ғана түрі болады: all, which. Есімдіктің үшінші түрі тек жекеше түрдің – each, somebody, немесе тек көпше түрдің мағынасын білдіреді – both, many.

Кейбір есімдіктер, зат есім сияқты, «ортақ септік» және «тәуелденген септік» түрінде болады, мысалы: somebody-somebody’s. Басқалары атау септігінің және «объектілік септік» түрінде болады: I – me; who – whom. Көпшілік есімдіктер септік түрінде болмайды: each, every, both, all, what.

Жіктеу және тәуелденген есімдіктердің 3-жақта мужской, женский, средний родқа арналған бөлек формасы болады. Еркек жынысын білдіретін зат есімдерді he жіктеу есімдігі, ол тәуелденген his есімдіктері ауыстырады. Әйел жынысын білдіретін зат есімдерді she жіктеу есімдігі және тәуелденген her есімдігі ауыстырады. Басқа ағылшын тіліндегі есімдіктердің род білдіретін бөлек формалары болмайды, сол себепті есімдерді, жансыз заттарды: this, which, etc ауыстыра береді.

Есімдіктің сөйлемдегі қызметі:

а) бастауыш: He is an engineer;

б) баяндауыштың есім бөлігі: This umbrella is mine;

в) толықтауыш ( тура, жанама және көмектес): I haven’t seen him for ages;

г) анықтауыш: I can’t find my keys;

д) есімдік мына түрлерге бөлінеді: жіктеу, тәуелденген, өздік сілтеу, сұрау, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау. Жіктеу есімдіктері екі септіктің түрінде болады: атау септігі және «объектілік септік ».

Жақ

Атау септік

Объектілік септік

Ж е к е ш е т ү р і

I мен

You сен

He ол

She ол

It ол

Me мені, маған

You сені, саған

Him оны, оған

Her оны, оған

It оны, оған

К ө п ш е т ү р і

We біз

You сендер

They олар

Us бізге, бізді

You сендерді, сендерге

Them оларды, оларға

Атау септігіндегі жіктеу есімдіктері бастауыштың қызметін атқарады. Һе есімдігі еркек жынысын білдіретін зат есімдерді, she есімдігі әйел жынысын білдіретін зат есімдерді, it есімдігі жансыз заттарды білдіретін зат есімдерді ауыстырады.

Nick is an engineer. Ник – инженер.

He works at a factory. Ол зауытта жұмыс істейді.

Where is Helen? She is in the factory. Елена қайда? Ол зауытта жүр.

They есімдігі жанды жанысыз заттардың орнына жұмсалады.

Объектілік септіктегі жіктеу есімдіктері предлогты және предлогсыз тура немесе жанама толықтауыштың қызметін атқарады, ол орыс тілінде винительный және дательный септіктеріндегі (барыс, I saw him at the bus stop. Мен оны автобус аялдамасында көрдім. (тура толықтауыш). He showed her a list of books. Ол оған кітаптардың тізімін көрсетті. (жанама толықтауыш).

Тәуелденген есімдіктер екі түрге бөлінеді: тәуелді (анықтайтын зат есіммен қолданылады) және абсолютті (өз бетімен қолданылады). Өздік есімдіктер етістіктер қатарынан кейінгі толықтауыш қызметінде іс-әрекеттің іс атқарушыға көшетін немесе зат есім мен есімдіктің мағынасын күшейту үшін қолданылады.

Жақ түрі

Жіктеу есімдіктері

Тәуелденген есімдіктер

Өздік есімдіктері

Тәуелді түрі

Абсолютті түрі

Ж е к е ш е т ү р і

You

She

Your

His

Her

its

Mine

Yours

His

Hers

Its

Myself

Yourself

Himself

Herself

Itself

К ө п ш е т ү р і

You

They

Our

Your

Their

Ours

Yours

Theirs

Ourselves

Yourselves

themselves

Сілтеу есімдіктерінің жекеше түрге this, that және көпше түрде these, those арнайы түрлері бар.

Сілтеу есімдіктері зат есімнің анықтаушысы болғандықтан, өздеріне қатысты зат есімнің алдынан артикль қолдандырмайды. This, these сілтеу есімдіктері сөйлеушіге жақын тұрған заттарға нұсқайды, ал that, those алыс тұрған заттарға сілтейді.

This – уақытпен байланысты айтылса, дәл әңгіме үстіне немесе қазіргі өтіп жатқан уақыт бөлігіне қатысты айтылады, ал that - өткен немесе келер уақыт бөлігіне немесе сәтіне қатысты айтылады.

I am busy at this moment. Дәл қазір мен бос емеспін.

At that moment the door opened Осы кезде есік ашылды да,

and a man entered the room. Бөлмеге бір адам кірді.

Алдында айтылған зат есімді қайталамас үшін this, that есімдіктерінен кейін көп жағдайда one есімдігі қолданылады.

This book is mine and that one is yours.

Бұл кітап менікі, ал анау сіздікі.

Сын есім

Сын есім деп заттың қасиетін білдіретін сөз табын айтамыз. Ол Қандай? Қай? деген сұрақтарға жауап береді.

Ағылшын тілінде сын есімдер септелмейді, жақ бойынша да род бойынша да өзгермейді. Сын есім тек шырай түрінде ғана өзгереді.

Сын есім жай және туынды болады. Жай сын есімдердің құрамында жұрнақтар да префикстер болмайды (big, short, black). Туынды сын есімдердің құрамында префикстер, жұрнақтар немесе екеуі де болады (natural, incorrect, unnatural).

Сын есімдердің негізгі жұрнақтары:

- full: usefull, doubtful;

- less: helpless, useless;

- ous : famous, dangerous;

- al: formal, central;

- able, - ible: eatable, accessible.

Сын есімдердің негізгі префикстері:

Un - : unhappy, unequal.

In - : incomplete, indifferent.

Il - : illegal, illiterate.

Ағылшын тілінде сын есімнің 3 шырайы бар: жай, салыстырмалы, асырмалы. Бір буынды сын есімнің шырайы - er жұрнағы, ал асырмалы шырайы – est жұрнағы арқылы жасалады.

Мысалы: cold – colder – the coldest

суық – суығырақ - өте суық

Дәл осылай - y, - er, - ow, - ble аяқталған 2 буынды сөздерің салыстырмалы және асырмалы шырайлары құралады. Мысалы: busy- busier- the busiest

Clever- cleverer- the cleverest

- er, - est жұрнақтарының көмегімен шырайлар құралғанда төмендегідей орфографиялық ережелері сақталады.

1) Егер сөз оқылмайтын е-ге аяқталса, - er, - est жалғанғанда ол түсіп қалады.

Мысалы: large – larg+er – larg+est

2) Егер сын есім алдында қысқа дауысты бар дауыссызға аяқталса, соңғы дауыссыз дыбыс екеу болады.

Мысалы: big – bigger- the biggest

3) Егер сын есім у әрпіне аяқталып, оның алдында дауыссыз дыбыс тұрса, ол і әрпіне ауысады. Егер оның алдында дауысты тұрса, онда у өзгеріссіз қалады. Мысалы: dirty – dirtier – the dirties

gay – gayer – the gayest

Екі немесе одан көп буыннан тұратын сөздердің салыстырмалы шырайы more сөзінің, ал асырмалы шырайы the most сөзінің көмегімен жасалады. Мысалы: active – more active – the most active

Кейбір сын есімдер шырайларын басқа түбірден құрайды.

Good – better – the best

Bad – worse – the worst

Little – less – the least

Much – more – the most

Салыстыру шылаулары төмендегідей:

1) as…as – сияқты

He is as young as my brother. Ол менің ағам сияқты жас.

Болымсыз сөйлемдерді бірінші as – sо-ға өзгереді.

He is not so young as my brother. Ол менің ағам сияқты жас емес.

2) The . . . the шылауы қазақ тіліне неғұрлым - соғұрлым деп аударылады.

The sooner the better – Неғұрлым тезірек болса соғұрлым жақсы.

Кейбір сын есімдер қазақ тіліндегідей зат есім мағынасында қолданыла алады. Олар еш жалғау қабылдамай белгілі артикльмен қолданылады.

There are special schools for the blind in our country. Біздің мемлекетте соқырларға арналған мектептер бар.

Ұлтты білдіретін сын есімдер сол ұлттың адамдарын білдіретін зат есімге айнала алады.

A Russian – русский(орыс)

- se, - ss жалғауларына аяқталған бұндай сын есімдер көпше түрде, - s жалғауын алмайды: Chinese- the Chinese.

Анықтауыш қызметінде сын есім зат есімнің алдында тұрады ал күрделі етістіктің есім бөлігінде қосулы етістіктен кейін тұрады.

I bought a brown bog. The bag is brown.

Етістік

Етістік деп іс-әрекетті немесе зат есімнің жай-күйін білдіретін сөз табын айтамыз.

I study English every day – Мен ағылшын тілін күнде оқимын.

Machines are driven by electrical – Машиналар электр тоғы арқылы іске келтіріледі.

Етістіктер жай және туынды болады. Жай етістіктер префиксте жұрнақта қолданбайды. Мысалы: to discover, to simplify.

Етістіктердің негізгі жұрнақтары төмендегідей:

- ize – to relize - en – to shorten

- ify – to amplify - ate – to separate

Етістіктердің негізгі префикстері төмендегідей:

- en – to enrich dis – to discontinue

- re – to reproduce un – to unite

Фразеологиялық етістіктердің негізгі түрі болып соңынан предлогы бар етістіктер жатады. Бұл предлог етістіктің мағынасын мүлдем өзгертуі мүмкін.

Мысалы: to carry – тасу to carry out – жасау

Өткен шақтың есімшесі мен, өткен белгісіз шақтың жасалуына байланысты етістіктер дұрыс және дұрыс емес деп екіге бөлінеді.

Дұрыс етістіктер Past Simple мен Past Pаrticiple формаларын тұйық етістікке (-ed) жалғауын жалғау арқылы құрайды.

Дұрыс емес етістіктер Past Simple мен Past Pаrticiple формаларын әр түрлі басқа жолдармен құрайды.

Мысалы: дұрыс етістік – to open – opened – opened

Дұрыс емес етістік – to begin – began – begun

to send – sent – sent

to cut – cut – cut

Тілде қолданылуына байланысты етістіктер төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1) Сөйлемде баяндауыш қызметін атқаратын мағыналық етістіктер. He comes here every day. Ол бұнда күнде келеді.

2) Байланыстырушы етістіктер. Байланыстырушы етістіктер күрделі баяндауыштың есім бөлігімен қосылып күрделі баяндауыш құрайды.

Мысалы: He is an engineer – Ол инженер.

It grew cold – Суытты.

Көмекші етістер етістіктің аналитикалық түрлерін жасау үшін пайдаланылады. Көмекші етістіктердің көмегімен сұраулы және болымсыз сөйлемдер құралады. Көмекші етістіктердің қызметін be, have, shall, will, would, do етістіктері атқарады.

Мысалы: I am studying English – Мен ағылшын тілін үйреніп жатырмын.

Етістіктердің жақты және жақсыз түрлері болады. Жақты етістіктер жақ (I, II, III); (көпше, жекеше); шақ (осы, өткен, келер); райды (бұйрық, ашық, шартты) білдіре алады. Осының арқасында жақты түрлер әдетте баяндауыштың қызметін атқарады.

Етістіктің жақсыз түріне: Infinitive: to increase.

Participle I: increasing

Participle II: increased

Gerund: increasing жатады.

Жақсыз түрлер өз бетімен баяндауыштың қызметін атқара алмайды.

Етістіктің шақтары

Етістіктің шақтары туралы жалпы мағлұмат.

Іс-әрекеттің өту уақытын – осы, өткен және келер шақ білдіру үшін ағылшын етістігі етістік түрінің (tenses) өзіндік жүйесін қамтиды. Етістік шақтары төрт топқа бөлінеді.

1) Белгісіз шақ тобы (Simple tenses).

Бұл топ белгісіз осы шақ (Present Simple Tense), белгісіз өткен шақ (Past Simple Tense) және белгісіз келер шақ (Future Simple Tense) тұрады.

Simple тобының шақтарының басқа топтардың шақтарынан ерекшелігі: іс-әрекеттің өту айғағының констанциясын ғана осы, өткен және келер шақтарда береді, оның ұзақтығын, аяқталғандығын және басқа бір іс-әрекетке немесе сәтке қатыссыз екендігін көрсетпейді.

2) «Созылмалы» шақ тобы (Continuous Tenses). Бұл топ созылмалы осы шақ (Present Continuous Tense), созылмалы өткен шақ (Past Continuous Tense) және созылмалы келер шақтардан (Future Continuous Tense) тұрады. Continuous тобының шақтары осы шақ, өткен және келер шақтың белгілі бір уақытында басталып және болып жатқан, болған, осы сәтте болатын созылмалы іс-әрекетті білдіру үшін қолданылады.

3) Аяқталған шақ тобы (Perfect Tenses). Бұл топ аяқталған осы шақ (Present Perfect Tense), аяқталған өткен шақ (Past Perfect Tense); және аяқталған келер шақтан (Future Perfect Tense) тұрады. Perfect тобының шақтары осы, өткен, келер шақтардағы белгілі бір сәтінде жасалған іс-әрекетті білдіреді.

4) Аяқталған созылмалы шақ тобы (Perfect Continuous Tense). Бұл топ аяқталған созылмалы осы шақ (Present Perfect Continuous Tense), аяқталған созылмалы өткен шақ (Past Perfect Tense), аяқталған созылмалы келер шақтан (Future Perfect Continuous Tense) тұрады. Perfect Continuous тобының шақтары осы, өткен, келер шақтардың белгілі бір кезіне дейін басталып, осы кезді қосқанмен бірге белгілі бір уақыт кезеңіне созылған созылмалы іс-әрекетті білдіреді.

5) Бұл түрлерден басқа «өткен шақтағы келер шақ» (Future in the Past) түрі бар. Ол келер шақты айтылған сәтке қатысты емес, өткен шаққа байланысты, яғни өткен шақта сөз болған келешекте болатын іс-әрекетті білдіру үшін қолданылады.

Simple тобының шақтары

Present Simple етістік түрлері to бөлшегінсіз инфинитифке сәйкес келеді. Тек 3- жақта жекеше түрдің –s жұрнағы жалғанады.

Сұраулы түрі to do көмекші етістігінің, болымсыз түрі to do көмекші етістігінің, not бөлшегінің (без to) мағыналық етістіктің инфинитиф түрінің көмегімен жасалады.

1) Бастауышқа тән кәдімгі, үнемі болатын іс-әрекет	I get up at eight o’clock	Мен сағат сегізде тұрамын.
2) Сөйлеп тұрғанда болатын (қолданылмай-тын етістіктермен) іс-әрекет	I don’t understand this sentence.	Мен бұл сөйлемді түсінбеймін.
3) Шартты және мезгіл	If he comes, I’ll ask him about it.	Егер ол келсе, мен бұл туралы одан сұраймын.
4) to leave, to start, to sail, to arrive, to return, to do, to come етістіктермен енді болатын іс-әрекет	The steamer sails tomorrow.	Параход ертең келеді

Past Simple-дегі етістік түрі инфинитиф түріне барлық жақтарда –ed жалғауын жалғау арқылы жасалады. Past Simple дұрыс емес етістіктерде басқа жолдармен жасалады. Сұраулы түрі did көмекші етістігінің, болымсыз –did көмекші етістігінің, nod бөлшегінің және мағыналық етістігінің инфинитив түрінің (to-сыз) көмегімен жасалады.

1) Өткен уақыт кесінде болған іс-әрекет.	I met him yesterday.	Мен оны кешке кездестірдім.
2) Кездесіп өтіп кеткен іс-әрекет.	He left the hotel, took a taxi and drove to the station.	Ол жатақханадан шығып, такси ұстады да станцияға жөнелді.
3) Әдетте қайталанатын іс-әрекет.	In summer I went for a walk after breakfast.	Жазда мен әдетте таңертеңгі астан кейін ұзақ серуенге шығатынмын.

Future Simple shall, will көмекші етістіктері мен мағыналық етістіктің инфинитивінен жасалады.

Келешекте жасалатын I will return to Almaty Мен Алматыға бірнеше

іс-әрекет. in a few days. күнде қайтамын.

Future Simple in the Past сөйлеп тұрған уақытқа емес, өткенге қатысты болашақты сипаттау үшін қолданылады.

I knew that she would return soon. Мен оның жуықта келетінін білгенмін.

Continuous тобының шақтары.

Present Continuous осы шақ to be көмекші етістігі мен осы шақтағы көсемше (Present Participle) арқылы жасалады. Сұраулы түрі көмекші етістікті бастауыштың алдына шығару арқылы жасалады, ал болымсыз түрі not бөлшекті көмекші етістіктен кейін қою арқылы жасалады.

1) Айтылу кезінде жүзеге асатын созылмалы іс-әрекет. They are having an English class now. Оларда қазір ағылшын тілі сабағы болып жатыр.

2) Қазіргі уақыт, бірақ узігінде айтылу кезінде емес болатын созылмалы іс-әрекет. They are building a new house. Олар жаңа үй салып жатыр.

3) Шартты және мезгіл сабақтас бағыныңқы сөйлемдегі келер шақ-әрекет созылмалы іс-әрекет. If I am sleeping when you come, wake me up. Сен келгенде мен ұйықтап жатсам, мені оятып жібер.

4) Іс-әрекеттің жүзеге асуына сенімділік және ниет білдіретін келер шақтағы іс-әрекет. He is leaving Almaty. Ол Алматыдан ертең кетеді.

Келешекте іс-әрекет жасауға ниет немесе сенімділік білдіру үшін Present Continuous пен қатар to go етістігінен Present Continuous геноргенитифпен бірге жиі жұмсалады.

I am going learn French next year. Мен француз тілін келесі жылы үйренбекшімін.

Past Continuous өткен шақтағы (was, were) to be көмекші етістігі арқылы және (Present Participle) мағыналы етістіктің осы шақтағы көсемше түрі арқылы жасалады. Сұраулы түрде етістік бастауыштың алдында тұрады, болымсыз түрі көмекші етістіктен кейін тұратын not бөлшегі арқылы жасалады.

Өткен шақтың белгілі үзігінде болатын созылмалы іс-әрекет.

It was raining at five o’clock. It was raining when I left the house. Сағат бесте жаңбыр жауған. Мен үйден шыққанда, жаңбыр жауған.

Белгілі уақыт үзігінде болған, бірақ үздіксіз емес түрде жүзеге асқан созылмалы іс-әрекет.

In June that firm was carrying the purchase of wheat.

Маусымда бұл фирма бидай сатып алу туралы келіссөздер жүргізген.

Future Continuous келер шақ түріндегі (shall be and will be) to be көмекші етістігі және (Present Participle) мағыналы етістігінің осы шақтағы көсемше түрі арқылы жасалады.

Сұраулы түрінде бастауыш етістіктің алдында тұрады; болымсыз түрі бірінші көмекші етістіктен кейін тұратын not бөлшегі арқылы жасалады.

1. Келер шақтың белгілі кезінде жүзеге асатын созылмалы іс-әрекет.

I’ll still be working at five o’clock. I’ll be working when he return. Мен әлі бес сағат жұмыс істеймін. Ол келгенде, мен жұмыс істеп жатамын.

2. Белгілі уақыт үзігінде болатын, бірақ үздіксіз жүзеге аспайтын созылмалы іс-әрекет.

I’ll be preparing for my examination in May. Мен емтихандарға мамыр айында дайындаламын.

3. Іс-әрекеттің жүзеге асуына ниет немесе сенімділік білдірген кезде жүзеге асатын қысқа іс-әрекет (Future Simple) орнына.

He will be meeting us at the station. Ол бізді станцияда күтіп алады.

Perfect тобының шақтары

Present Perfect осы шақ (has, have) түріндегі to have көмекші етістігінің және мағыналы етістіктің (Past Participle) өткен шақтағы көсемше түрінің көмегімен жасалады.

1. Осы шақта нәтижесі көрініп тұратын іс-әрекет (орыс тілінде өткен шаққа сәйкес келеді).

Ann is on holiday. She has gone to Italy.

Анна кезекті демалыста. Ол Италияға кетті.

2. Continuous тобының шақтарында қолданылмайтын және Present Perfect Continuous етістіктерінің орнына жүреді (орыс тілінде осы шаққа сәйкес келеді). I have known him for three years. Мен оны үш жыл білемін.

3. Мезгіл және шартты сабақтас бағыныңқы сөйлемдердегі іске асқан келер шақтағы іс-әрекет.

After I have read the book, I’ll give it to you. Мен бұл кітапты оқып болғаннан кейін, мен оны сізге беремін.

Past Perfect Tense to have көмекші етістігінің (had) өткен шақ түрінің көмегімен және мағыналы етістіктің (Past Participle) өткен шақтағы көсемше түрі арқылы жасалады.

Сұраулы түрінде етістік бастауыштан бұрын тұрады, болымсыз түрі көмекші етістіктен кейін келетін not бөлшегі арқылы жасалады.

Өткен шақтағы белгілі уақытқа дейін болған іс-әрекет . I had translated the article by five o’clock. They had shipped the good when your fax arrived. Мен мақаланы сағат бестерде аударып бітірдім. Сіздің факсыңыз келгенде, олар тауарды түсіріп болған еді.

Future Perfect Tense келер шақ түріндегі (shall have, will have) to have көмекші етістігі арқылы және мағыналы етістіктің (Past Participle) өткен шақтағы көсемше түрімен жасалады.

Сұраулы түрінде көмекші етістік бастауыштан бұрын тұрады, болымсыз түрі бірінші көмекші етістіктен кейін келетін not бөлшегінің көмегімен жасалады.

1. Келер шақтағы белгілі бір сәтке дейін атқарылатын келесі іс-әрекет. They will have shipped the goods when your fax arrives. Сізді факсыңыз келген-де, олар тауарды түсіріп болады.

2. Мүмкін болатын өткен шақтағы іс-әрекет (іс хаттарында, газет – журнал мақалаларында). The reader will have observed an upward tendency in oil prices on the London market. Оқырман Лондон нарығында мұнай бағасының өсу тенденциясын байқаған болуы керек.

Модальді етістіктер

Модальді етістіктер іс-әрекетті емес, сөйлеушінің оған қатысын білдіреді. Модальді етістіктер мүмкіншілікті, міндетті білдіреді. Оларға: can (could) – may (might); must, ought, should, need етістіктері жатады.

Бұл етістіктер толық емес деп аталады, өйткені олар:

1) Жақсыз түрге ие болмайтын тұйық етістік, көсемше герундий.

2) Жақ және түр бойынша өзгермейді.

3) Сұраулы түрі can, may, must етістіктерін баяндауыштың алдына қою арқылы жасалады, ал болымсыз түрі not болымсыз бөлшегін қосу арқылы жасалады.

Can (could), may (might), must етістіктерінің қолданылу кестесі

Can

1. Іс-әрекетті жасай алу мүмкіндігін білдіру үшін (Simple Infinitive)

I can do it

Мен оны істей аламын.

2. Іс-әрекеттің жасалға-ны мүмкін емес жағдай-да Perfect (Infinitive)

He cannot have done it.

Ол оны жасауы мүмкін емес.

Could

1. Іс-әрекет өткенде жасала алынғаны (Simple Infinitive)

He could swim when he was young.

Ол жас кезінде жүзе алған.

2. Өткен шақтағы етістіктерден тәуелді төлеу сөздерге (Simple Infinive немесе Perf. Infinitive)

He said he could speak English.

Ол ағылшынша сөйлей алғанын айтты.

3. Шартты сөйлемдердің негізгі бөлігінде:

а) II типі шартты сөйлемде (Simple Infinitive)

б) III типі шартты сөйлемде (Perfect Infinitive)

Is he tried he could do it.

Is he tried he could have done it.

Егер ол тырысса, оны істей алар еді.

May

1. Рұқсатты білдіру үшін (Simple Infinitive)

You may go home now.

Сенің үйге баруыңа болады.

2. Болжауды білдіру үшін

а)осы не келер шақтағы

б)өткен шақтағы

It may rain.

He may have returned.

Жаңбыр жаууы мүмкін.

Ол қайтып келген болар.

3. Мақсат бағыныңқы сабақтас сөйлемдерге (Simple Infinitive)

I will give him my exercises so that he may correct them.

Ол тексеруі үшін мен оған өз жаттығуларымды беремін.

Might

1. Өткен шақтағы етістікте тәуелді төлеу сөздерде

а) рұқсатты білдіру үшін б) болжауды білдіру үшін

He said that he might take his book.

He said that she might know their address.

Ол кітабын ала алатынын айтты.

Ол оның олардың мекен жайын білуі мүмкін екендігін айтты.

2. Басыңқы сөйлемнің етістігі өткен шақта тұрған мақсат бағыныңқы сөйлемде

I gave him my exercises so that he might correct them.

Ол тексерсін деген мақсатпен өз жаттығуларымды оған бердім.

3. Шартты бағыныңқылы сөйлемнің басыңқы бөлігінде

If you are tried you might get the book.

Егер сен тырыссаң, ол кітапты алар едің

Must

1. Міндетті білдіру үшін (Simple Infinitive)

You must do it.

Сен оны істеуің керек.

2. Болжауды білдіру үшін (Simple Infinitive)

He must be at home now.

Ол үйде шығар.

Сөзжасам

Сөздікті толықтыру жолдары:

а) Ескі сөздердің мағынасының өзгеруі.

Sharkskin акуланың терісі, мақта не вискозадан жасалған мата (жаңа мағына)

б) басқа тілдерден алу.

Бірақ сөздікті кеңейтудің ең негізгі екі жолы бар:

2) сөз жасау – приставка және жұрнақ арқылы жаңа сөз жасау

3) сөз қосу – бір немесе бірнеше түбір сөз бір күрделі сөз аралас түрмен толықтыруға болады.

Конверсия жолымен сөз жасау. Конверсия кезінде бір сөзден, оның дыбыстық немесе графикалық формасы өзгермей басқа сөз табына жататын жаңа сөз пайда болады. Қазіргі ағылшын тілінде нақты мағыналы зат есімнен етістіктер жасалады.

Place – орын To place – орналастыру

Land – жер To land – жерге қону

Кейде етістіктен зат есімдер пайда болады.

To repeat – қайталау repeat – радиодан бағдарламаның қайталануы

Формалардың сәйкестігі сын есіммен етістіктерде кездеседі.

Clean – таза to clean – тазалау

Empty – бос to empty – босату

Кей кезде формалардың сәйкестігі бірнеше сөз таптарында кездеседі.

Мысалы: light сөз – з.е. жарық, сын есім – жарық, етістік – жағу бола алады.

Екпінді ауыстыру арқылы жаңа сөздер жасау.

Екпіннің көмегімен етістіктер, зат есімдер және сын есімдер ажыратылады.

Зат есім мен сын есімдердің екпіні бірінші буында, ал олармен сәйкес етістіктердің екпіні екінші буында болады.

Зат есімдер

‘increase – ұлғайту to in ‘crease – ұлғайту

‘export – экспорт to ex ‘port – экспорттау

Дыбыстарды алмастыру арқылы жаңа сөздер жасау.

Бір түбірден жасалған көптеген зат есімдер мен етістіктер соңғы дауыстың өзгеруімен ажыратылады. Зат есімде бұл дауыссыз етістікте ұяң, ал зат есімде қатаң болып келеді. Кей кезде соңғы дауыссыздың алмасуымен қатар түбірлік дауысты және сөздің жазылуы өзгеріледі.

Зат есім

Excuse [S] - кешірім to excuse [Z] - кешіру

Аффикстер, префикстер және жұрнақтар арқылы жаңа сөздер жасау.

Жаңа сөздердің жасалуы префикстер, аффикстер және жұрнақтар арқылы да болады. Префикстер сөздің мағынасын өзгертті, сөз табын өзгертпейді.

Happy (сын есім) - бақытты unhappy (сын есім) – бақытсыз

Аса жиі пайдаланылатын префикстер

1) Болымсыз мағыналы префикстер:

Un - uncomfortable, unknown, unexpected

In – incomplete, incapable, in experienced

Ill – illegal, illiterate, illogical

Ir – irregular, irresponsible

Im – impatient, impossible

dis префиксі болымсыздықты да, қарама-қайшылықты да білдіреді.

to like - ұнату to ‘dislike - ұнатпау

to appear – пайда болу to disappear – жоғалту

non – ferrous – қара (металл туралы)

non – ferrous – түсті

2) Басқа сөзжасам префикстері:

re – to reconstruct

mis – to misunderstand

under – to undervalue

pre – prehistoric

inter – international

en – enlarge

over – to overestimate

Аса жиі пайдаланатын жұрнақтар

1) Зат есімнің жұрнақтары:

-er; worker, writer

-ment; development, government

-ness: happiness, kindness

-ion: restriction, connection

-dom: freedom, wisdom

-hood: childhood, neighborhood

-ship: leadership, friendship

2) Сын есімдердің жұрнақтары

-ful: useful, doubtful

-less: helpless, useless

-ous: famous, dangerous

-al: formal, central

-able, ible: eatable, accessible

3) Етістіктердің жұрнақтары:

-ize – to realize -ify – to simplify

-en – to shorten - ate – to separate

Сөз қосу

Көптеген ағылшын сөздері күрделі болып келеді, яғни екі сөздің бір сөз болып қосылуынан пайда болады: bedroom, newspaper, blackboard.

Кей зат есімдер арасында жалғаулығы бар екі сөзден жасалған: father – in – law, commander – in – chief

Қысқартылған сөздер

Қысқартылған сөздер төмендегідей жасалады:

1) Бірінше сөздің бас әрпі мен екінші сөзді толық ашу арқылы:

A-bomb, h-bomb, TV-set, TV-center

2) Бірінші сөздің бірінші және екінші сөздің бірінші бөліктерінен жасау арқылы: turbine – propelled turboprop-турбовинтті двигатель

3) Бірінші сөздің бөлігімен екінші сөздің соңғы бөлігінен жасау арқылы

Positive – electron position

4) Сөздің бастапқы бөлігінен laboratory – lab

5) Жеке сөздердің бастапқы әріптерінен: the USA, BBS.

Verbals

Жақсыз етістіктер

Жақсыз етістіктерге: Тұйық етістік (Infinitive); есімше (Participle); герундий (Gerund) жатады. Олар жаққа жіктелмейді жекеше, көпше түрге бөлінбейді.

Тұйық етістік

Тұйық етістіктің формалары (түрлері)

Active voice Негізгі етіс	Passive voice Ырықсыз етіс
Simple Tense
I am glad to meet you. – Сізбен танысқаныма қуаныштымын.	She does not like to be disturbed. – Ол өзін мазалағанды жек көреді.
Progressive Tense
The weather seems to be changing. – Ауа райы өзгеретін сияқты.	–
Perfect Tense
I am glad to have seen you. – Сізді көргеніме қуаныштымын	The report seems to have been translated into all languages. – Мақала барлық тілдерге аударылған сияқты.
Perfect Progressive Tense
She seems to have been living only on meat. – Ол тек қана етпен қоректенетін сияқты	–

Participle

Есімше

Есімше қимыл - әрекетті білдіруімен бірге (қатар) сын есімнің, үстеудің де белгілерін білдіреді.

Есімшенің жасалуы

Present Participle. Participle I (P.I) Осы шақ есімше

Past Participle. Participle II (P.II) Өткен шақ есімше

Дұрыс етістік, бұрыс етістік (түбір)+ing

Дұрыс етістіктер: негізгі (түбір) етістік+ed

Бұрыс етістіктер: әртүрлі жолдармен жасалады

translated – translating receive – receiving stop – stopping give – giving sell – selling

translate – translated receive – received stop – stopped

give – given sell – sold

Gerund

Герундий

Герундийде етістік пен зат есімнің белгілері болады. Оның етістік сияқты шағы, етіс категориялары бар.

Герундийдің сөйлемдегі қызметі

Қызметі	Мысалдар	Аудармасы
1. Subject Бастауыш	Listening to music is my favourite occupation.	Музыка тыңдау – менің сүйікті ісім.
2. Predicative Баяндауыштың есім сөзден болған бөлігі	My favourite occupation is listening to music	Менің жақсы көретін ісім – музыка тыңдау
3. Object Толықтауыш	I enjoy listening to music	Мен музыка тыңдағанды ұнатамын
4. Attribute Анықтауыш	She has a habit of listening to music at neigh.	Кешке музыка тыңдау оның әдетіне айналған.
5. Adverbial Пысықтауыш	In writing the test the student made some mistakes.	Бақылау жұмысын жазғанда студент біраз қате жіберген.

Әдебиеттер тізімі

1. Жанабаева К. Ағылшын тілі негіздерін оқып үйренуге арналған құрал. – Алматы: Дәуір, 1996.-176 б.

2. Murphy R. Essential grammar in use. – Cambridge University Press, 1990.-259 p.

3. Murphy R. English grammar in use. – Cambridge University Press, 1985.-328 p.

4. Azar B., Matthies B. Understanding and using English grammar. – Addision Wesley Longman, 2000.-437 p.

5. Ерохина Л.Н., Бейсекеева А.А., Маркина Т.Б. Countries and Styles (a geographical, demographic, economical, political and cultural survey of the Republic of Kazakhstan, the USA, Great Britain.) Алматы.

Мазмұны

Грамматика 3

Грамматикалық тапсырмалар 3

1 Мәтін 3

Лексикалық тапсырмалар 4

2 Мәтін 5

Лексикалық тапсырмалар 6

Грамматикалық тапсырма 6

3 Мәтін 7

Лексикалық тапсырма 8

Грамматика 9

Грамматикалық тапсырмалар 9

4 Мәтін 9

Лексикалық тапсырма 11

Грамматика 11

Грамматикалық тапсырма 11

5 Мәтін 12

Лексикалық тапсырма 14

Гармматика 14

Грамматикалық тапсырмалар 14

6 Мәтін 15

Лексикалық тапсырма 16

Қысқаша грамматикалық анықтама 16

Әдебиеттер тізімі 33