Коммерциялық емес акционерлік қоғам

Коммерциялық емес акционерлік қоғам

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ

Шетел тілдер кафедрасы

АҒЫЛШЫН ТІЛІ

5В071800 - Электр энергетика мамандығының студенттеріне арналған аудару дағдыларын дамытуға бағытталған техникалық мәтіндер

(қазақ бөліміне арналған әдістемелік нұсқау)

Алматы 2011

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Жусупова А.У. Ағылшын тілі. 5В071800 - Электр энергетика мамандығының студенттеріне арналған аудару дағдыларын дамытуға бағытталған техникалық мәтіндер (қазақ бөліміне арналған әдістемелік нұсқау). – Алматы: АЭжБУ, 2011. – 20 б.

Ұсынылған әдістемелік нұсқау электр энергетика мамандығының екінші курс студенттеріне арналған. Әдістемелік нұсқауда аудару дағдыларын дамытуға бағытталған, ағылшын және қазақ ғылыми-техникалық әдебиеттерінің мәтіндері және аудару икемділігін дамытатын жаттығулар берілген.

Пікір беруші: филол. ғыл. канд. доц. Серікбаева Ұ. Б.

«Алматы энергетика және байланыс университеті» КЕАҚ, 2011 ж. жоспары бойынша басылады.

Жиынтық жоспар 2011 ж., тіркелген нөмірі 296.

Part I

Text 1.

Read and translate the text into Kazakh.

What is an electric current?

We know of the existence of a current due to its effects. A current heats a conductor, it has a chemical action when it passes through a solution, and it can produce a magnetic effect. We measure current by observing its heating, chemical or magnetic effects. The practical unit of a current is called the Ampere.

Two things are necessary to cause an electric current to flow: first – a complete circuit, and second – electromotive force.

If you put free electrons on an insulated copper ball, they will try to repel each other. If you connect this charged ball to another ball of equal size by a copper wire, the electrons will move along the copper wire. They will move until the numbers of electrons on each ball are the same. This is an example of electromotive force which causes a current to flow.

A battery has a surplus of electrons on one of its two plates. So you say that a battery furnishes an electromotive force. If a copper wire is run from one plate to the other, current flows in the complete circuit thus made. If a small bulb is placed in the circuit, it will light up and give evidence to a current flow. Batteries and generators are the most common source of electromotive force. The practical unit of electromotive force is the Volt.

It is possible to have a strong shock from the electric wires in a house. The wires seldom carry current at a high voltage than 220, and a person who touches a bare wire or terminal may suffer no harm if the skin is dry. But if the hand is wet, he may be killed. Water is a good conductor of electricity and provides an easy path for the current from the wire to the body. When we deal wires and fuses which carry an electric current, it is best to wear rubber gloves. Rubber is a good insulator and will not let the current pass to the skin. Never touch a bare wire with the wet hand and never, in any situation, touch a water pipe and an electric wire at the same time.

We all use electric current in our homes every day but sometimes forget that it is a form of power and may be dangerous. It can burn and kill, but it will serve us well if we use it wisely.

Vocabulary

Complete circuit – тұйық тізбек

Electromotive force – электр қозғаушы күш

Conductor – өткізгіш

Repel – тебу

Terminal – қыспақ

Voltage – кернеу

Bare wire – жалаңаш сым

Fuse – сақтандырғыш

Rubber – резеңке

Wire – сым

Copper – мыс

Insulated –оқшауланған

Free charges – еркін зарядтар

Charged – зарядталған

Circuit –тізбек

Copper – мыс

Solution – сұйықтық

Measure - өлшеу

Exercise 1. Match the words with their definitions

Electricity	Strand or thin flexible rod of metal used to carry electric current.
Current	A glass globe that produces electric light.
Circuit	The flow of electricity along a wire.
Electron	A particle of matter with a negative electric charge.
Wire	A form of energy carried by certain particles of matter.
Copper	The path of an electric current.
Bulb	A reddish – brown metal used to make wire.
Terminal	Electric force measured in volts.
Voltage	A place where a wire is connected in an electric circuit or battery.

Exercise 2. Complete the chart

Verbs

Nouns denoting

Adjectives

device

process

_________

Transmit

___________

Generator

Insulator

__________

Resistance

_________

Conductive

__________

___________

Exercise 3. Translate the sentences into English

1. Электр тогының ағыны екі затқа байланысты: біріншіден тұйық тізбек, екіншіден электр қозғаушы күші қажет. 2. Генератор – электр қозғаушы күшінің қарапайым көзі. 3. Үй ішінде электр сымдарымен мұқият болу қажет. Жалаңаш сым ток ұру қауіптігіне әкеледі. 4. Су электр тогының ең күшті өткізгіші. 5. Жоғары кернеу өте қауіпті. 6. Токтың өлшем бірлігі ампер деп аталады. 7. Электр қозғаушы күшінің өлшем бірлігі – вольт. 8. Егер де шағын шамды тізбекке орналастырсаңыз, ол жанып, ток ағыны бар екенін көрсетеді. 9. Токтың тигізетін әсері: жылулық (өткізгіштің қызуы), химиялық, магниттік. 10. Егер де сіз еркін электрондарды оқшауланған мыс шарға орналастырсаңыз, олар бір бірін тебе бастайды. 11. Электр тогы – зарядтардың бағытталған ретті қозғалысы.

Text 2.

Read and translate the text into Kazakh.

Types of current.

There are two types of current: direct and alternating. A direct current flows through a conducting circuit in one direction only. The simplest source of power for direct current is a battery, for a battery pushes the electrons in the same direction (i.e. from the negatively charged terminal to the positively charged terminal.

An alternating current is a current that changes its direction of flow through circuit. Current flows first in one direction and then in the opposite one. Alternating current flows in cycles. The number of cycles per second is called the frequency of the current. In a 60 – cycle alternating current circuit the current flows in one direction 60 times and in the other direction 60 times per second. One of the great advantages of alternating current is the ease with which power at low voltage can be changed into an almost similar amount of power at high voltage and vice versa. Hence, on the one hand alternating voltage is increased when it is necessary for long-distance transmission and, on the other hand, one can decrease it to meet industrial requirements as well as to operate various devices at home.

It is easy to transform alternating current power from one voltage to another by a transformer. Transformers are also used to step down the voltage at the receiving point of the line to the low values that are necessary for use. When necessary alternating current can be changed into direct current, but this is seldom necessary.

Vocabulary

Direction – бағыт

Flow – ағыс

Frequency – жиілік

Transmission – беріліс

Direct current – тұрақты ток

Transmission of direct current – тұрақты ток берілісі

Alternating current – айнымалы ток

Transform – түрлендіру

Transformer- түрлендіргіш

Source of power – энергия көзі

Exercise 1. Match the words and word combinations with their definitions

1. Alternating current	a) The along which something moves or faces.
2. Direct current	b) Change the form of a thing.
3. Direction	c) Electric current that keeps reversing its direction at regular intervals.
4. Frequency	d) How often something happens.
5. To transform	e) Electric current flowing only in one direction.

Exercise 2. Arrange the following words in pairs of antonyms and synonyms

Advantage, increase, transform, similar, seldom, change, apply, often, different, decrease, to turn into, use, drawback, different, transform.

Exercise 3. Complete the sentence using the correct variant

1. Direct current is a current that	a) changes its direction of flow.
	b) flows in one direction.
2. Alternating current flows provided	a) a direct voltage source is applied.
	b) an alternating voltage source is applied.
3. In an alternating current circuit	a) current flows in one direction 60 times per second.
	b) current flows in one direction 60 times and in the other direction 60 times per second.
4. Alternating current	a) can be changed into direct current.
	b) can not be changed into direct current.

Exercise 4. Translate into English

Электр тогының екі түрі болады; тұрақты және айнымалы. Тұрақты ток – шамасы мен бағыты уақыт бойынша өзгермейтін ток. Тұрақты ток өткізгіш тізбегінде бір бағытта ғана ағады. Тұрақты ток тек қана тұйықталған тізбекте пайда болады. Айнымалы ток өткізгіш тізбегінде ағу бағытын өзгертіп тұрады. Айнымалы токты бір кернеуден екінші кернеуге түрлендіргіш көмегімен өзгертуге болады. Қажетті жағдайда айнымалы токты тұрақты ток түріне өзгертуге болады.

Text 3

Read and translate the text into Kazakh.

Conductors and Insulators.

Conductors are materials which have a low resistance and current easily passes through them. The lower the resistance of the material the more current can pass through it.

The most common conductors are metals. Silver and copper are the best of them.

It should be taken into consideration that most materials change the value of resistance when their temperature changes. Metals increase their resistance when the temperature increases while carbon decreases its resistance when their temperature increases. Thus metals have a positive temperature coefficient of resistance while carbon has a negative temperature coefficient. The smaller is the temperature coefficient or the less the change of resistance with the change of temperature the more perfect is the resistance material.

Insulators are materials which have a very high resistance. Current passes trough insulators with great difficulty. The most common insulators are paper, rubber, plastic, glass.

Any insulator can conduct current when a high enough voltage is applied to it.

When an insulator is connected to a voltage source, it stores electric charge and a potential is produced the insulator. Thus, insulators have the two main functions:

- to isolate conducting wires and thus to prevent a short circuit between them.

- to store electric charge when a voltage source is applied.

Vocabulary

Conductors – өткізгіштер

Insulators – оқшаулатқыш

Resistance – кедергі

Rubber – резеңке

To increase – жоғарлау

To decrease – төмендеу

Difficulty – қыйындық

Short circuit – қысқа тұйықталу

Exercise 1. Match the words with their definitions

To conduct	The ability of a substance to hinder the flow of electricity.
To insulate	A fault in an electrical circuit in which current flows along a shorter route than the normal one.
Resistance	Allow electricity to pass along or through.
Rubber	Cover or protect something to prevent electricity from passing in pr out.
Short circuit	A strong elastic substance used for making tires, balls, etc.

Exercise 2. Match the synonyms

Usual, positive, low, use, easy, reduce, increase, common, negative, difficult, apply, high.

Exercise 3. Complete the sentences using the correct variant

1. Insulators are materials having	a) low resistance.
	b) high resistance.
2. Current passes through conductors	a) easily.
	b) with great difficulty.
3. Copper and silver are	a) common conductors.
	b) common insulators.
4. Paper, rubber, plastics are	a) common insulators.
	b) common conductors.
In case a high voltage is applied to an insulator	a) it does not conduct current.
	b) it conduct current.
6. Insulators are used	a) to store electric charge.
	b) to reduce voltage.
	c) to prevent a short circuit between conducting wires.
7. Metals increase their resistance	a) when the temperature decreases.
	b) When the temperature increases.

Exercise 4. Complete the gaps with the words given bellow

Voltage, a bare wire, device, insulator, alternating current, conductor, current, complete circuit, electromotive force, direct current, generators, to transform, charges, fuse, resistance.

1. Substances through which electricity is easily transmitted are called __________. 2. Vacuum cleaner is an electrical____________.3. A material like string which resist the flow of the electric current is called an ____________. 4. ____________ is a flow of electricity trough a circuit. 5. _____________ causes an electric current to flow. 6. The practical unit of_____________ is the volt. 7. ___________ generates electricity. 8. When the electrons flow in pone direction only, we call it _____________. 9. ____________ flows firs in one direction and then in the opposite one. 10. High ____________ is very dangerous. 11. Alternating current can ____________ into direct current. 12. Such substances as rubber, glass, plastic which have extremely high ____________ is called insulators. 13. Franklin was the first man who proved that unlike ____________ are produced due to rubbing dissimilar objects. 14. ____________ is a safety device, 15. _____________ is a wire not covered with insulating material.

Exercise 5. Translate the sentences into English

1.Диэлектрик – ток өткізбейтін зат. 2. Өткізгіштер – кедергісі төмен, ток өткізу қабілеті жоғары материалдар. 3. Металдар ең жақсы өткізгіштер болып саналады. Олардың ең қолайлысы күміс пен мыс. 4. Металдардың кедергісі температура жоғарлағанда артады. 5. Оқшаулатқыштар – кедергісі өте жоғары, ток өткізу қабілеті төмен материалдар. 6. Ток оқшаулатқыштардан улкен қиындықпен өтеді. 7. Оқшаулатқыштарға резеңке, пластмасса және қағаз жатады.

Exercise 5. Translate the sentences into Kazakh

1. Electrical devices are used in every house. 2. The results of the experiment were written down yesterday. 3. The equipment of the laboratory will be shown to the students tomorrow. 4. The diagram of the circuit was drawn by the professor. 5. We will be explained how to use this device by the assistant of the professor. 6. This experiment is carried out by the students in the laboratory every day. 7. We were explained the difference between direct and alternating current by the teacher. 8. The first source of continuous current was constructed by Volta in 1800. 9. An important contribution to the science of electricity was made by Franklin. 10. Electrical energy is generated by generators.

Text 4

Read and translate the text into Kazakh.

Fuses.

Fuses are used as protection devices. They are utilized in various circuits, electrical equipments and installations. Fuses serve to protect them against over currents and short circuits.

There are different types of fuses in use nowadays. Quartz sand fuses serve for voltages up to 500 volts; fuses of this kind are produced with current ratings of 15 to 60 amp. and of 100 to 350 amp.

Fuses are commonly used in low-voltage industrial installations rated up to 1,000 V.

Fuses protection is based on a very simple principle: in case of a short-circuit or over current, when the maximum value of current has been exceeded, the fusible link of a fuse is heated to its melting point. This opens the circuit and disconnects the circuit from the power source. In case of a fault, one should replace the faulty fusible element by a new one.

Fuses are used both in direct current and alternating current circuits.

Vocabulary

Fuse – сақтандырғыш

Fault – ақаулылық

Installation – қондырғы

To protect – қорғау

To utilize – қолдану

To equip – жабдықтау

To serve – қызмет ету

To melt – балқу

Device - құрал

Over current – асқын кернеу

Plug – штепсель

Appliance – құрал

Exercise 1. Match the words with their definitions

Device	Anything that makes a person or thing imperfect; a flaw or mistake.
Fuse	Use, find a use for something.
Fault	Something made for a particular purpose.
To protect	A safety device containing a short piece of wire that melts if too much electricity is passed through it.
To utilize	Keep safe from harm or injury.

Exercise 2. Complete the sentences using the correct variant

1 A fuse serves	a) as a load.
	b) as a protection.
2. Fuses are used	a) foe direct current only.
	b) for both alternating and direct current.
3. In case of a fault	a) the whole fuse should be replaced.
	b) the faulty link should be replaced.
4. Fuse protection is based on	a) a simple principle
	b) a complex principle.

Exercise 3. Answer the question

1. What does a fuse serve for?

2. For what type of current are fuses used ?

3. What should be done in case of a faulty fuse?

4. What principle is fuse protection based on?

Exercise 4. Distribute the words below into the three columns

Action Process Doer

Utilizer, utilize, installation, displace, overheater, displacement, overproduction, starter, equip, protection, disorganize.

Exercise 5. Fill in the gaps with the words given below

Utilize, faulty, installations, fuse, fault, up to, protection, equipment, melting point, voltage, circuits.

1. This is a very good device and you will be able to replace it by another one in case of a__________. 2. We replaced all the ___________ devices by new ones. 3. __________ is applied as a safety device. 4. Fuse is a ___________ device. 5. Quartz sand fuses serve for __________ up to 500 volts. 6. We can’t work with the old __________. 7. It was heated to its ____________. 8. Fuses are __________ in various __________, electrical equipment and installations. 9. Fuses are used in low-voltage industrial ___________ rated __________ 1,000 V.

Exercise 6. Translate the sentences into English

Сақтандырғыштар қорғау құралы болып кеңінен қолданады. Сақтандырғыштарды көбінесе төмен кернеулі қондырғыларға қолданады. Сақтандырғыш құралдар асқын кернеу немесе қысқа тұйықталу жағдайларынан қорғау үшін жасалған. Сақтандырғыш құралдар тұрақты және айнымалы ток түрлеріне қолданылады.

Text 5

Read and translate the text into Kazakh.

Thermal power-station.

A modern power station is known to consist of four principle components, namely, coal handling and storage, boiler house, turbine house, switchgear.

If you have not seen a power-station boiler it will be difficult for you to imagine its enormous size.

Besides the principle components mentioned above there are many additional parts of the plant. The most important of them is the turbo generator in which the current is actually generated.

A steam turbine requires boilers to provide steam. Boilers need a coal handling plant on the one hand and an ash disposal plant on the other. Large fans are quite necessary to provide air for the furnaces. Water for the boilers requires feed pumps. Steam must be condensed after it has passed through the turbines, and this requires large quantities of cooling water. The flue gases carry dust which must be removed by cleaning the gases before they go into the open air.

A modern thermal power-station is equipped with one or more turbine generator units which convert heat energy into electric energy. The steam to drive the turbine, which in its turn, turns the rotor or revolving part of the generator is generated in boilers heated by furnaces in which one of the three fuels may be used – coal, oil and natural gas. Coal continues to be the most important and the most economical of these fuels.

Vocabulary

Thermal – жылу

To consist of – құралу

Switchgear – таратқыш механизм

Boiler – қазан

Enormous – алып

Additional – қосымша

Current – ток

To generate – өндіріп шығару

Steam – бу

To provide – камтамасыздандыру

Furnace – пеш

Feed – беріліс

Pump – сорғы

To convert – айландыру

Fuel – отын

Exercise 1. Tick True / False statements √.

1. Coal, oil and natural gas are used to heat the furnaces. T

2. Turbo generator is the most important device which T

generates current. F

3. A power - station boiler is very tiny. T

4. Boilers convert heat energy into electric energy. T

5. Coal is the most important and the most economical T

fuel. F

6. A Steam turbine requires boilers to provide cold water. T

Exercise 2. Answer the questions.

1. How many principal components does modern Thermal – power station

consist of?

2. What is the Turbo generator?

3. What additional parts of the plant are mentioned, besides the four principal

components and what are their functions?

4. What device is used for converting heat energy into electric energy?

5. What fuel may be used for heating the furnace?

Exercise 3. Match the word with its definition.

1. The device that extracts thermal A) Fuel.

energy from pressurized steam,

and converts it into useful mechanical

work.

2. The device which provides steam. B) Furnace.

3. Converts heat energy into electric C) A steam turbine.

energy.

4. Boilers are heated by them. D) Turbine generator.

5. Oil, natural gas and oil E) Boiler.

Exercise 4. Arrange the following words in pairs of synonyms

Enormous, to produce, supplementary, to supply, to turn into, significant, power, to generate, to convert, large, important, additional, energy, to provide.

Exercise 5. Insert the appropriate word.

To convert, generation, to consist of, to imagine, thermal power – station, boilers, additional, turbo generators, to equip, feed pump.

1. _____________ are considered to be the basis of the power industry. 2. Water for the boilers require _____________. 3. We can’t ____________ our life without electricity. 4. Turbine generator___________ heat energy into electric energy. 5. At present great attention is paid to combine ___________ of heat and electricity at heat – and – power plants. 6. A modern power –station ___________ four principal components. 7. __________ use fuel to heat water.

8. Large installations with mighty ______________ are operating at a number of thermal power – station in our country. 9. Our plant has some _____________ devices which we are going to use. 10. This laboratory ____________ with modern installations.

Exercise 5. Translate into English

Жылу электр станцияларын пайдалану кезінде өндірістің алуан түрлі калдықтары – газ тәріздес, қатты және сұйық – пайда болады. Газ тәріздес қалдықтар құрамына күкірт оксидтері, азот оксидтері, бос азот, көмір қышқыл газы, су булары, ұшқыш фторидтер (мысалы SiF) және басқа газдар кіріп, шығып кететін ошақ газдары жатады. Қатты қалдықтар – күл мен шлам. Сұйық қалдықтар әртүрлі. Оларға шығырма шықтандырғышынан кейінгі, ауа май суытқыштарынан кейінгі суытқыш сулар, химиялық тазалағыш қондырғысынан шығатын, пайдаланып болған ерітінділер, жабдықтарды химиялық жуу үрдісін өткізгеннен кейінгі және оларды консервацияланғаннан кейінгі ертінділер, гидрокүлшығарғыш жүйеден тасталатын артық мөлшердегі сулар, бөлмені сулап жинаудан қалған ағындар, электр станцияларының өндірісі алаңдарында жиналатын нөсер сулары, бу қазандары мен буландырғыштардағы әрлегіш сулар және басқалар жатады.

Text 6

Read and translate the text into Kazakh.

Semiconductors

The periodic law of elements discovered by Mendeleyev has a number of important scientific and industrial results, one of them being the discovery of germanium. Germanium is the semiconductor used in most transistors available at present.

But what are semiconductors? They include almost all minerals, many chemical elements, a great variety of chemical compounds, alloys of metals and a number of organic compounds. Like metals, they conduct electricity but they do it less effectively. In metals all electrons are free and in insulators they are fixed. In semiconductors electrons are fixed too, but the connection is so weak that the heat motion of the atoms of a body easily pulls them away and sets them free.

It is not difficult to understand that the term “semiconductor” has been used because the material in question really occupies a place between the conductors of the electric current and the non-conductors, which are insulators. The term shows that they conduct electricity less readily than conductors but much better than insulators.

Minerals and crystals appear to posses some unexpected properties. For instance, it is well known that their conductivity increases with heating and falls with cooling. As a semiconductor is heated, free electrons in it increase in number, hence, its conductivity increases as well. However, heat is by no means the only phenomenon influencing semiconductors. They are sensitive to light, too. Take germanium as an example. Its electrical properties may greatly change when it is exposed to light. With the help of a ray light directed at a semiconductor, we can start or stop various machines, effect remote control, and perform lots of other useful things. Just as they are influenced by falling light, semiconductors are also influenced by all radiation. Generally speaking, they are so sensitive that a heated object can be detected by its radiation.

As previously mentioned, such dependence of conductivity on heat and light has opened up great possibilities for various uses of semiconductors. The semiconductor devices are applied for transmission of signals, for automatic control of a variety of processes, for switching on engines, for the reproduction of sound, protection of high-voltage transmission lines, speeding up of some chemical reactions, and so on. On the one hand they may be used to transform light and heat energy directly into electric energy without any complex mechanism with moving parts, and on the other hand, they are capable of generating heat or cold from electricity.

Soviet engineers and scientists turned their attention to semiconductors more than thirty years ago. They saw in them a means of solving an old engineering problem, namely, that of direct conversion of heat into electricity without boilers or machines.

Vocabulary

Semiconductor – жартылай өткізгіш

Chemical compound – химиялық қоспа

Alloy – құйма

Properties – қасиеті

High voltage transmission lines – жоғары кернеулі электр берілісі желісі

Generate – өндіру

Electrons – электрондар

Exercise 1. Match Kazakh equivalents with their Russian ones

Жалпы айтқанда; жарыққа сезімтал; қазіргі қолданыстағы көптеген транзисторларда қолданылатын жартылай өткізгіш; меншікті өткізгіштігі температура жоғарлағанда көбейіп, төмендегенде кемиді; ғалымдар өздерінің назарын жартылай өткізгіштерге аударды; метал тәрізді олар да электр қуатын өткізеді; оның электрлік қасиеті жарыққа тартылғанда қатты өзгеріске ұшырауы мүмкін; бір жағынан олар жарық пен жылу энергиясын электр энергиясына айландыру үшін қолданыла алады; олар электр қуатын өткізгіштерге қарағанда нашарлау, бірақ оқшаулатқыштарға қарағанда жақсырақ өткізеді.

Scientists turned their attention to semiconductors; semiconductors used in most transistors available at present; like metals, they conduct electricity; they conduct less readily than conductors but much better than insulators; their conductivity increases with heating and falls with cooling; sensitive to light; its electrical properties may greatly change when it is exposed to light; generally speaking; on the one hand they may be used to transform light and heat energy into electric energy.

Part II

Additional texts

Exercise 1. Match Kazakh equivalents with their English ones

Меншікті өткіздігіштігі, еркін электрондар, Менделеев ашқан элементтер жүйесі, сульфидтер, валенттік электрондар, иондалу энергиясы, температурасы жоғарлаған кезде, кеңістік тордың атомдары, күшті электр өрісін тудыру, меншікті кедергісі кемиді.

Its resistivity decreases, to cause strong electric pole, conductivity, atoms of capacity circuit, roaming electrons, the system of chemical electrons discovered by Mendeleyev, sulphide, ionization energy, valent electrons, when temperature is increased.

Text 1

Translate the text into English

Жартылай өткізгіштер.

Ішінде қоспасы жоқ жартылай өткізгіштің өткізгіштігін меншікті өткіздігіштігі деп атайды.

Абсолют нөл (О К) температурадағы жартылай өткізгіштердің ішінде еркін электрондар. Яғни өткізгіш электрондар жоқ деген сөз. Сонымен жартылай өткізгіштердің электр өткізгіштігі металдардікінен аз да, диэлектриктердікінен көбірек болады.

Жартылай өткізгіштер тобына Менделеев ашқан элементтер жүйесінің (IV, V, VI) тобындағы – Ge, Si, As, Te, Se сияқты элементтер және де оксидтер, сульфидтер, сонымен қатар осылардың қорытпалары жатады. Жартылай өткізгіштердің температурасы жоғарлаған кезде валенттік электрондар косымша энергия алып, олардың кейбіреулері атоммен байланысын үзіп еркін электрондарға айналады. Электрондарды атомнан жұлып алуға қажетті энергияны иондалу энергиясы деп атайды.

Жартылай өткізгіштердегі өткізгіш электрондар металл ішіндігі өткізгіш электрондар тәрізді, яғни олар кеңістік тордың атомдары мен иондарының ара-арасында еркін орын ауыстырып жүре алады. Ал иондалған атомдар кристалдық тордың тораптарында берік байланысқандықтан, олар еркін орын ауыстырып жүре алмайды.

Жартылай өткізгіштердің өткізгіштігін әдетте сыртқы әсерлердің жәрдемі арқылы іске асырады. Мысалы, температурасын арттыру, сәулелендіру, күшті электр өрісін тудыру т.т. Сондықтан олардың өткізгіштіктері әр уақытта қоздырылған болып табылады. Жартылай өткізгіштердің электр өткізгіштігі температураға байланысты тез өседі, ал керісінше, олардың меншікті кедергісі осығын сәйкес кемиді.

Exercise 2. Match Kazakh equivalents with English ones

Үйкелгеннен кейін ұсақ бөлшектерді өзіне тарту, электрлену құбылысы, зарядталған денелер, шыны таяқшаны теріге үйкегенде, электр заряды, оң және теріс деп аталатын екі түрлі электр заряды.

Electrical charge, when the glass stick is rubbed to the skin, to attract tiny particles after friction, phenomenon of electrification, charged bodies, two types of electric charges which are called positive and negative.

Text 2

Read and translate the text into English.

Электр зарядының сақталу заңы.

Ағылшын физигі У. Гильберттің пікірі бойынша кейбір денелерде үйкелгеннен кейін ұсақ бөлшектерді өзіне тарту қасиеті байқалған, ол электрлену құбылысы деп аталады. Электрленген дене зарядталады. Қазіргі пікір бойынша заряд денелер бір-бірімен тиістірілгенде ғана пайда болып, электрлік күй бір денеден екінші денеге беріле алады. Сөйтіп, электр зарядының бар болуы зарядталған денелердің басқадай зарядталған денемен өзара әсерленетінен көрінеді.

Француз ғалымы Люфе электр заряды екі түрлі болатынын тұжырымдаса, американдық ғалым Франклин шартты түрде оң және теріс деп аталатын екі түрлі электр зарядының бар екенін айтты. Мысалы, шыны таяқшаны теріге үйкегенде оның оң таңбалы электрленуі, ал терінің теріс электрленуі кездейсоқ ашылған болатын. Осы себептен электрленген денелердің өткізгіш және өткізбейтін (изолятор) болып бөлінуін бірінші рет ағылшын ғалымы Грей 1729 жылы айтқан.

Exercise 3. Match Kazakh equivalents with English ones

Сыртқы электрлік күшінің әсерімен, оң зарядтар мен теріс зарядтар, емін еркін қозғала алмайтын иондар, диэлектрикті электр өрісіне енгізсек, диелектрикке зарядталған денені жақындатсақ, диэлектриктердің осындай күйі.

Positive and negative charges, such state of dielectric, by external effects of electric power, if to apply dielectric to electric pole, ions that can not move freely, if the charged body is brought nearer to dielectric.

Text 3

Read and translate the text into English.

Диэлектриктер мен олардың поляризациясы.

Диэлектриктер – электр өткізбейтін заттар, оң зарядтар мен теріс зарядтары тең мөлшерде болып келетін молекулалардан немесе диэлектрик ішінде емін-еркін қозғала алмайтын иондардан тұрады. Сыртқы электрлік күштердің әсерімен диэлектриктердегі зарядтар не аз ғана ығысады, не өздерінің орналасу бағытын өзгертеді. Диэлектрик тобына эбонит, фарфор сияқты қатты денелер және сұйықтар мен газдар жатады.

Егер диэлектрикті электр өрісіне енгізсек, онда бұл өрісте диэлектриктің өзі де елеулі өзгерістерге ұшырайды. Молекулалардың өлшемдерімен салыстырғанда анағұрлым үлкен қашықтықтар үшін электрондардың әсері қандайда бір нүктеде орналастырылған молекуланың ішіндегі олардың зарядтар қосындысының әсеріне эквивалентті болады. Осындай нүктені теріс зарядтардың ауырлық центрі деп атайды. Осы сияқты ядролардың әсері оң зарядтардың ауырлық центріне орналастырылған олардың зарядтар қосындысының эсеріне эквивалентті болады.

Егерде диэлектрикке қандайда бір зарядталған денені жақындатсақ, онда диэлектриктердегі зарядтар орын ауыстырмайды, тек қана бір бағытта ыңғайласып орналасатын болады. Осының нәтижесінде диэлектриктің жақындатқан дене жақ ұшында аттас зарядтар пайда болады. Диэлектриктердің осындай күйі поляризация күйі деп аталады.

Exercise 4. Match Kazakh equivalents with English ones

Зарядталған микроскопиялық денелер; реттелген қозғалыс; теріс заряд ;

оған қарама қарсы қозғалады; зарядттардың бағытталған қозғалысы; конвенциялық ток; электрлік зарядтардың қозғалысы; электр динамикасы; электр өрісі.

Negative charge; moves opposite to it; directed movement of charges; movement of electric charges; electrical dynamics; electrical circuit; charged microscopic bodies; regulated movement; convention current.

Text 4

Read and translate the text into English.

Электр тогы.

Зарядталған макроскопиялық денелерді немесе электрлік зарядтардың қозғалысы туралы құбылыстар мен процестерді, сонымен қатар электр тогы сияқты негізгі ұғымды қарастыратын бөлім – электр динамикасы деп аталады.

Егер өткізгіште электр өрісін туғызатын болсақ, онда зарядтар реттелген қозғалыста болады. Оның оң зарядтары өріске бағытталса, теріс зарядтар оған қарама-қарсы қозғалады. Сөйтіп, электр тогы деп, электрлік зарядтардың бағытталған қозғалысын айтамыз.

Электр тогы оң заряд тасушыларының да, теріс заряд тасушыларының да қозғалысы әсерінен туындауы мүмкін. Теріс зарядтың бір бағыттағы қозғалысы, шама жағынан сондай қарама-қарсы бағыттағы оң зарядтың қозғалысына бара-бар. Ток бағытына оң тасушылардың орын ауыстыру бағыты алынады. Ток әдетте потенциалдар айырмасы теңескенге дейін болады.

Өріс әсерінен өткізгіштерде пайда болатын токты өткізгіштегі ток деп атайды. Ал зарядтарды өзі тұрған ортамен қоса көшіретін болса, онда бұл кезде пайда болған токты конвенциялық ток деп атайды.

Әдебиеттер тізімі

1. Лугавая А.Л. Английский язык для энергетических специальностей. – Издательство “Высшая школа”, Москва, 2003.

2. Eric H. Glendenning and Norman Glendenning. “Electrical Engineering”. 2003.

3. Казахско-русский русско-казахский терминологический словарь. Энергетика. Республиканское государственное издательство “Рауан”. Алматы, 2000.

4. Ж. Абдуллаев Учебное издание “Курс общей физики на казахском языке”. Издательство “Анна тілі”, 1991.

Мазмұны

Part I 3

What is an Electric current? 3

Types of current 5

Conductors and insulators 7

Fuses 9

Thermal power station 11

Semiconductors 14

Part II 16

Additional texts 16

Жартылай өткізгіштер 17

Электр зарядының сақталу заңы 18

Диэлектриктер мен олардың поляризациясы 19

Электр тогы