ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«Алматы энергетика және байланыс университеті»
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Қ.Ш. Мухамеджан

ФИЛОСОФИЯ
Оқу құралы

Алматы 2014

УДК 101(075.8)

ББК 87я73

Философия.

Оқу құралы/ Қ.Ш. Мұхамеджан;

АЭжБУ. Алматы, 2013. –  115 бет.

ISBN 978-601-7327-97-2

Философия пәні бойынша ұсынылып отырған оқу құралы «Философия» курсының мемлекеттік үлгідегі бағдарламасына сәйкес жазылған және жоғары техникалық оқу орындарының студенттеріне арналған. Білім беру саласындағы әлемдік тәжірибенің ХХ-ХХІ ғасырларда гуманистік бағытта дамуы, гуманитарлық  пәндердің әлеуметтік маңызын арттырып, білім беру процесінің мәні мен мұраттарын жаңа тұрғыдан түсінуге алып келді. Осы тұрғыдан алғанда оқу құралының авторы, қазіргі заманғы жоғары білімді маман – инженер білуге тиісті философиялық және ғылыми мәселелердің мәні мен маңызын айрықша назарға алған. Әлемдік философия тарихы көрсеткендей, адамзат мәдениеті жемісті дамиды, егер рухани құндылықтар басымдық  жағдайға жеткен кезеңдерде. Дамыған гуманитарлық мәдениет қана – адамзат қоғамын қазіргі заманғы ушыққан ғаламдық тауқыметтерден құтқарып, тығырықтан шығуына жол ашады. Сол себептен білімді азаматтың парызы, тек қана өз саласының маманы болып қалмай, әлеуметтік-гуманитарлық, философиялық дайындықпен өмірге араласуы тиіс.

Автор әр дәуірде ерекше маңызға ие болған жалпы және концептуальді философиялық көзқарастарды қамтыған.

ББК 87я73

ПІКІР БЕРУШІ:  ҚазХҚжӘТУ, фил.ғыл.д-р, проф. Д.С. Раев 

ҚазҰТУ, фил.ғыл.д-р, проф. Қ.Қ. Бегалинова

АЭжБУ, фил.ғыл.д-р, проф. Сағиқызы А.

Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми кеңесі басуға ұсынды (28.01.14 ж. №5 хаттама).

ISBN  978-601-7327-97-2          

© «Алматы энергетика және байланыс университеті» КЕАҚ, 2014 ж.

Алғы сөз

Қазіргі замандағы жоғары білім беру  жүйесінде міндетті түрде  оқытылатын  негізгі  гуманитарлық  пәндер  қатарына  философия  ілімі жатады. Білім  беру  саласындағы  әлемдік  тәжірибенің  XX – ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  гуманистік  бағытта  дамуы, гуманитарлық  пәндердің  әлеуметтік  маңызын  арттырып, білім беру  процесінің  мәні мен  мұраттарын  жаңа  тұрғыдан  түсінуге алып келді.

«Философия» курсына  арналған  оқу бағдарламасы  қазіргі  заманғы  жоғары  білімді  инженер – маман  білуге  тиісті негізгі  философиялық  және  ғылыми  мәселелердің мәнін  көрсетеді. Пәннің  жалпы  мақсаты  да  студенттердің  - болашақ  мамандардың  - дүниетанымын   кеңейтіп,  философиялық  көзқарасын  қалыптастырып, жүйелі ойлауға  бағыттау. Семинар  сабағында  және өз бетімен  талдауға  арналған  тақырыптар  дүние,  қоғам  және  адам  туралы  мифологиялық,  діни – философиялық,  ғылыми – философиялық  көзқарастардың  ерекшеліктерін  саралап, адам  өмірінің  мәнін  сенім  мен  таным мүмкіндіктерін ашуға  арналған. Сонымен  бірге  адамзат  білімінің  қыр – сыры, оның  қазіргі заманғы  қоғамдағы  дамуы және рөлі адами – рухани  құндылықтардың  күнделікті өмірдегі  маңызы,  шығармашылық  өнердің  мүмкіндіктері мен  болашағы  жайында мәселелер талданады.

«Философия» пәнінің  оқытылуы  студенттерді парасаттылыққа және  эстетикалық талғам  қалыптастыруға  тәрбиелейді. Ең маңыздысы  жастар философия  тарихымен   таныса  отырып,  ғасырлар  бойы  жинақталған  рухани  байлықты игереді, сол арқылы адам  бойындағы  қасиеттерге, тұлғаның қалыптасуы,  бостандыққа ұмтылуы, қоғамдық  қатынастар  мен үйлесімділіктің  мәнін түсіндіретін  заңдылықтарға  баға  береді. Адам мен табиғат, адам мен  қоғам  арасындағы  байланыстар, қазіргі заманғы  ауқымды тауқыметтер, адамзат  мәдениеті мен жер бетіндегі тіршіліктің болашағы, жалпы   адамзаттық  игіліктердің тағдыры мен даму үрдісі  туралы өз пікірлерін қалыптастырады. Әлемде және  елімізде болып  жатқан  саяси -  әлеуметтік өзгерістерге, ұлттық құндылықтарымызға баға бере отырып, философиялық  зерделік – логикалық,  жүйелі сыншыл тұжырымдардың  мәнін  түйсінеді.

1 Мәдениет тарихындағы философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны

1.  Философияның пайда болуы.

2.  Философиялық дүниетаным және дүниетанымның тарихы.

3.  Философиялық білімнің ерекшелігі.

4.  Философияның функциялары.

5.  Философияның негізгі мәселелері.

1.1  Философияның пайда болуы

Философия біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықтың ортасында, бір-біріне байланыссыз, дербес және тәуелсіз түрде Ежелгі Үндіде, Ежелгі Қытайда және Ежелгі Грецияда пайда болды. Және барлық үш аймақта да философия – мифология негізінде қалыптасты. Бастапқыда философиялық даналық-дәстүрлі өмір салт пен түсінікке қарсы бағытталған сын, патриархалды қағидалардың әділдігі мен ақиқаттығына білдірілген алғашқы күмән ретінде қалыптасты. Өйткені табиғи және әлеуметтік шындықты жеткілікті түсіндіре алмаған діни-мифологиялық сананың дағдарысы кезеңінде ақиқатты жалпыдан, табиғиды жасандыдан ажырату, жаңа өмірлік бағдар мен берік те сенімді дүниетаным құру қажеттілігі туды. Дүние және адамды рационалды ұғыну талпыныстары алдымен алғы философияға, содан соң философияға әкелді.

Философияның қалыптасу кезеңдері

Мифология

Алғашқы қауымдық мәдениет және барлық өркениеттер мәдениеті

Алғы философия

Египет

Үнді

Месопотамия

Иудея

Қытай

Греция

Философия

Үнді

Қытай

Греция

Басқа аймақтардағы философиялық ой кештеу пайда болды және олар осы үш елдің бірінің философиялық ілімінің негізінде дамыды.

«Философия» ұғымы (грекше  «филео»-құштарлық, махаббат; «софия»-даналық)  «даналыққа құштарлық»  деген мағына береді. «Философия»  атауын тарихта алғаш қолданған Пифагор болды.

-  Ей, дана (софист)! – дегендерге:

-  Мен дана (софист) емеспін, бар болғаны даналыққа құштармын (философистпін). Нағыз даналық Құдайға ғана тән! - деп жауап берген екен Пифагор.

Философия – ғылым, әрі қоғамдық сананың ерекше формасы, дүниеге көзқарас, өнер ретінде де көрініс беретін даналық ілімі. Ғылым болып табылатын себебі, арнайы ғылыми әдіснамалары мен әдістерінің болуы, осы ғылым тарихының арнайы қалыптасуы, теорияларын дәйектеуді және дәлелдеуді қажет ететіндігі т.б. болса, қоғамдық сананың формасы ретінде қабылдануы – қоғамның әрбір мүшесінің белгілі бір деңгейде кәсіби емес түрде болса да философиялық пайымдауларды бастан өткізетіндігінен – ақ анық байқалады, тіпті философиялық ой ойламайтын адам болмайды. Осы орайда, философиялық ой адам санасының ажырамас қасиетіне айналады. Сондықтан ол жалпы қоғамдық көпшілік сананың деңгейінде қарапайым формада болса да үнемі қылаң беріп отырады.                                                                                

Бұдан оның дүниеге көзқарастық қыры ашылады. Философия мен философиялық ой өзінің объектісі болып саналатын дүние, әлем мен адам хақында белгілі бір деңгейде қажетті мағлұматтар мен ақпараттар тасқынын бере алады. Екіншіден, бұл үрдіс кезінде адам мен дүние толықтай қатысып, адамның шексіз танымының бір саласын құрайды. Ал өнер ретіндегі қыры – кең шығармашылық ойлауды қажет ететіндігі, өткенін жоққа шығармайтындығы, объектілерін зерделеу барысында мәселелердің бастапқы күйінен тамыр тартып қозғала беретіндігі т.б. Мәселен, әдебиеттегі махаббат, достық, ана сияқты тақырыптар мәңгілік болса, философиядағы субстанция, рух, ойлау сынды метафизикалық мәселелер де көне замандардан бері, бүгінгі күнге дейін талдану үстінде. Ал ғылым өткенін терістеп, сабақтастық бойынша ілгерілей түседі. Мәселен, дүниенің атомдарының соңғы бөлінбейтін  бөлшек екендігі хақындағы көне замандардағы теория физика ғылымында қазір жоққа шығарылып, одан кейін атом құрылысы ашылып, тіпті оның шексіз ұсақ бөлшектерге ыдырай беретіндігі дәйектеліп отыр. Сонымен, «бұл ғылым нені қалай зерттейді» деген сауал бойынша оның объектісі мен пәнін ажыратып алуымыз қажет. Философияның зерттеу объектісі: дүние, ғарыш, адам т.б. Философияның зерттеу пәні: дүниенің, адамның, танымның жалпылама заңдылықтары. Бір қарағанда барлық ғылымдардың объектісі де осы мәселелер. Бірақ философия бұл құбылыстардың неғұрлым жалпы заңдылықтарын, таза әмбебаптықтар тұрғысынан зерттейді. Мәселен, анатомия адамды қарастырғанда тек оның бір қырын нысанаға алады, яғни, ағзалық жағын назарда ұстайды. Ал философия бұны, әуелі, «адам деген кім немесе не?» деген сауалдан бастайды да, әрі қарай адамның қоғамдағы, әлемдегі орнын қарастыра отырып, адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік табиғатын тұтас қарастыруды негізге алады және осы аталған мәселелердің нәтижелерін бір – бірімен байланыстыра зерделейді.                                                                                                                    

Философияның құрылымы туралы сөз қозғасақ, алдымен, философиялық ғылымдарды атап өткендігіміз жөн. Философия ғылымы өзінің пайда болған кезеңінен бастап, объектісі өте ауқымды болғандықтан, жеке ғылымдарды өз ішінен тудырып келеді. Бүгінгі таңдағы қалыптасқан ғылым салаларының түгелге дерлігі осы философия ішінен бөлініп шыққан. Қазір философиялық ғылымдар саналатын және бөлініп бара жатқан ілімдер жүйесін былайша көрсетуге болады: этика – адамгершілік туралы ілім, эстетика – әсемдік хақындағы ілім, логика – дұрыс ойлаудың заңдары жөніндегі сала, саясаттану – қоғамның саяси жүйесін зерттейтін ілім, әлеуметтану – қоғамның әлеуметтік құрылымын зерделейтін ғылым, мәдениеттану – мәдениет теориясы мен тарихын қарастыратын ілім, дінтану – діннің теориялық жақтары мен түрлерін зерттейді.                                                                                                      

Философияның зерттеу объектісіне байланысты оның мынадай іргелі салалары бар: космология – ғарыш туралы, онтология – болмыс жөнінде, философиялық антропология – адам туралы, теология – құдай хақында, гносеология – адамның дүниені қалай танып білетіндігі турасында, аксиология – құндылықтар жөніндегі ілім т.б.  Сондай-ақ ғылым философиясы, миф философиясы, тарих философиясы, құқық философиясы, экологиялық философия, техника философиясы т.б. шағын салаларға жіктеле береді.                                                                                                                                                           

Философтардың философия туралы түсініктері

№

Философ немесе философиялық бағыт

Философия пәні туралы түсінік

1

Пифагор

Даналыққа кұштарлық

2

Гераклит

Философ – зерттеулермен айналысатын адам

3

Сократ

Ізгілік пен зұлымдықты тануға бағытталған ерекше ғылым

4

Платон

Мәңгі ақиқат болмысты тануға бағытталған ерекше ғылым 

5

Аристотель

Заттардың себептері мен қағидаларын зерттеу

6

Эпикур

Ой арқылы бақытқа жету жолы

7

Сенека

Философия – ізгі кеңес

8

Ортағасырлық христиандық философия

Құдайлардың бар екенін дәлелдеу және рационалды таным құралы. Киелі жазбалардағы ақиқатты түсіндіру

9

Әбу Насыр әл – Фараби

Мақсаты әсемдікке жету болып табылатын - өнер

10

Ф.Бэкон, Р.Декарт

Ұғымдық форма арқылы берілген тұтас ғылым

11

Кант

Дүниені абстрактылы метафизикалық ұғымдар арқылы тану құралы

12

Гегель

Өзін-өзі танитын Абсолютті ақыл туралы ғылым

13

Шопенгауэр

Философия – дүниені жалпы, абстрактылы ұғымдар түрінде бейнелеу түрі

14

Жанды Этика ілімі

Рухани интуиция мен ақылға негізделген дүниені тану құралы, адамды рухани жетілдіру жолы

1.2          Философиялық дүниетаным және дүниетанымның тарихи түрлері

Дүниетаным – дүние және ондағы адам орны туралы тұтас көзқарас. Тарих дамуында адамзат дүниетанымының үш тарихи түрі қалыптасты:

1)    мифология;

2)    дін;  

3)    философия.

Мифология (гректің «миф» - «аңыз» сөзінен) - қоршаған дүние туралы реалды түсінікпен қатар фантастикалық қиялдың қосындысынан тұратын ежелгі қоғам дүниетанымы, қоғамдық сананың формасы.

Ең алғашқы дүниеге көзқарастың формасы – миф болып табылады. Миф – белгілі бір кеңістіктегі халықтардың дүние мен адам хақындағы пікірлері мен түсініктерінің мазмұн арқылы берілуінің және рәміздік, образды, тұспалды тілмен жеткізілуінің мәтіндік бір көрінісі. Ол алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі адамдардың санасына байыпты орнығып, дүниеге көзқарастың бірден-бір формасы ретінде қалыптасты. Көне замандардағы адамдардың ойлау машығы қазіргіден әлдеқайда өзгешерек болды. Сондықтан мұны қисындылыққа дейінгі (прологикалық) немесе арғытектік (архаикалық) ойлау деп те атайды. Миф қазіргі біздің түсінігіміз бойынша барынша жалпы ұғым, оған: әфсана, аңыз, ертегі т.б. шындыққа тура сәйкес келмейтін мазмұнды мәтіндер кіреді.                                                                                                                                          

Мифтік дүниеге көзқарасты толығырақ ашу үшін арғытектік ойлаудың кейбір ерекшеліктерін былайша түсіндіріп өту керек. Бірінші, дүниедегі жансыз заттар мен басқа да тіршілік иелерін адам кейіптеу, яғни, адами қасиеттерді оған апарып таңу. Бұны ғылыми терминдік салада «антропоморфтау» деп те атайды. Мәселен, түркі халықтарындағы мәдени мұра батырлар жырындағы баһадүрлердің мініс аттарының сөйлеуі, адамша тіл қатуы. Ал жансыз табиғат құбылыстарын адам кейіптеуге – таулардың сөйлеуін мысалға алуымызға болады. Екінші, уақыт пен кеңістік өзінің тұрақты қалпынан ауытқып, өзгермелі (динамикалы) сипат алады. Мәселен, батырлар жырындағы «алты айшылық жолды алты күнде аттау» - кеңістік пен уақыттың сығылуын, қазақ ертегілеріндегі  «темір етігі теңгедей, темір таяғы тебен инедей» болғанша жол жүру – уақыт пен кеңістіктің созылуын білдіреді. Демек, қалыпты уақыт өзінің өлшемдеріне бағынбай кетеді. Үшінші, субъективті көңіл-күйді объективтендіру – ішкі психологиялық сезімдерді шынайы өмір сүретін бейнелерге айналдырады. Мәселен, Қызыр Ата – дүниедегі барлық жақсылықтың, ал дәу –барлық зұлымдықтың жиынтық образын білдіреді.                     

Осындай мифтік дүниеге көзқарас өз дәуірінде әлем мен адам және оның тіршілігі хақында белгілі бір таным көкжиектерін қанағаттандырып отырды.           

Миф жауап беруге тырысатын негізгі сұрақтар:

1)    Әлемнің, Жердің және адамның жаратылуы.

2)    Табиғи құбылыстар туралы түсінік.

3)    Адам өмірі, тағдыры мен өлімі, әрекеті, жетістіктері, т.б.

4)    Борыш, ар-намыс, имандылық мәселелері.

Мифтің белгілері және жалпы сипаты:

1)    табиғатты жанды тіршілік ретінде қабылдау;

2)    фантастикалық құдайларға, олардың өзара қатынасына, байланыстарына сену;

3)    абстрактылы ойлаудың (рефлексияның)  болмауы;

4)    мифтің нақты өмірлік міндеттерді (шаруашылық, стихиядан қорғану,т.б)  шешуге бағытталған практикалық сипаты;

5)    мифологиялық сюжеттердің біркелкілігі мен тереңге бойламайтын үстірт, жеңіл мағыналылығы.

Дін – (латынның  «религия»-«құдайшылдық»  сөзінен) - сенімге негізделген, адам өмірі мен қоршаған дүниені басқаратын, жарататын құдіретті күштердің барын мойындайтын дүниетаным  түрі. Діни дүниетаным  адамнан дүние туралы сезімдік, образды- эмоцианалды түсінікті талап етеді. Діннің мақсаты мен мағынасы – қоғам мен жалпы адамзаттың назарын Құдайға бағыттау арқылы бір бағытқа жұмылдыру, орталықтандыру, сол арқылы адамды және осы дүниелік болмысты мәртебелендіру.

Дүниеге көзқарастың келесі бір мифтен кейінгі қалыптасқан түрі – дін. Қазіргі кездегі бір ғана құдайға сенетін монотеистік діннің пайда болуына дейін оның бастапқы нышандары осыдан жүздеген мың жылдар бұрын қалыптасқан. Оларды алғашқы діни сенімдер деп атайды: тотемизм, фетишизм, анимизм, магия, политеизм, генотеизм т.б. Тотемизм – белгілі бір халықтың немесе этностың шығу тегін хайуанаттармен немесе өсімдіктермен туыстық байланыста құрастыру. Мәселен, біздің арғы ата-бабаларымыз ғұндардың таным түсінігінде өздерінің шығу тегін бөрімен байланыстырады. Ол – түпкі ұрпақтарын қасқыр асырап алып, одан бүкіл түркі жұртының өркендеуі туралы аңыздармен көмкерілген. Фетишизм – табиғаттағы  жеке құбылыстарға табыну және оны құрмет тұту. Мәселен, жер-суға, жалғыз ағашқа, тау мен тасқа табынуды атап өтуге болады. Анимизм – адамды тән мен жанға ажырата отырып, тән өлген соң жанның мәңгі өмір сүретіндігі туралы түсінік. Ол да әрбір халықта әртүрлі деңгейде түсіндіріледі. Мәселен, көне Грек ойшылы Платон өзінің «Еске алу теориясы» деп аталатын тұжырымдамасында: адам осы өмірге келгенге дейін «жан», «рух» түрінде өз бетінше өмір сүреді, осы жан тәнге енгеннен кейін кәдуілгі өмір басталып, жан бұрынғы көрген-білгендерін есіне түсіреді. Сонда адамның өмірі жанның бұған дейінгі көргендерін есіне түсіру ғана болып шығады деген пікірлермен тиянақталады. Немесе, көне үнді сенімдерінен бастау алған реинкарнация деп аталатын түсінікте адамның жаны өлгенне кейін тек басқа адамға ғана емес, жан-жануарлар мен өсімдіктердің жанына барып қоныстануы мүмкін екендігі айтылады. Сондай-ақ қазіргі монотеистік діндердегі жұмақ пен тозақ туралы ұғымдар да осының куәсі. Қазақ халқында жан, рух «аруақ» түрінде мәңгі өмір сүре отырып, кейінгі ұрпақтарын желеп-жебеп, өзінен кейінгі өмірге де белгілі бір деңгейде тәртіп орнатып отыратын құдыретті күш болып саналады. Магия – сиқыр деген мағынаны білдіретін сенімдердің бірі. Оны зиянкестік магиясы, ізеттілік магиясы, шаруашылық магиясы, мантика, хиромантия сияқты салаларға жіктейді. Зиянкестік, яғни, қара магия – қарғыс, көз тию, тіл тию сияқты жағымсыз әрекеттер арқылы жүзеге асса, ізеттілік магиясы бұған керісінше жақсылыққа ғана бағдарланады. Магияның бір саласы мантика – бал ашу түрінде анық көріне алады. Мәселен, құмалақ ашу, жауырынға қарап болжау, карта ашу т.б. атап өтуімізге болады. Ал хиромантия алақанға қарап адам тағдыры мен болашағын болжау туралы арнайы ілім болып қалыптасқан. Политеизм  деп аталатын сенім (поли-көп, тео-құдай деген мағынада) көпқұдайға сенушілік  туралы ұғым. Бұл әлемдегі әрбір құбылыстың, әрбір нәрсенің өзінің құдайы бар деп түсінушіліктен туған. Мәселен, көне Грек мифологиясындағы Олимп тауында басты он екі құдай Пантеонға, яғни, құдайлардың мәртебесін айқындайтын орнына орналастырылған. Афродита – сұлулық пен махаббаттың, Посейдон – теңіздің, Гермес – сауда мен егіншіліктің т.б. құдайы болып тағайындалған. Осы құдайлар адамша өмір сүріп, қоректеніп, үйленіп, өзара соғысатын да болған. Бұндай кикілжіңдердің нәтижесінде бір құдай басымдылыққа шығарылған. Бұны генотеизм деп атайды, демек, бұл – көпқұдайға сене отырып, бір құдайды басымдылыққа шығару сенімі.                                                                                                                                           

Осындай алғашқы діни сенім формаларынан кейін «монотеизм» деп аталатын қазіргі күнгі бір құдайға табынушылық пайда болды. Бүгінгі күні мынадай әлемдік діндер белгілі: Будда, Христиан, Мұсылман. Әлемдік деп аталу себебі, олар белгілі бір этностың немесе ұлттың шеңберінен шығып, өзінің өрісін кеңейтіп, бүкіл дүние жүзіне тараған. Осы діндердің рухани қайнар бұлақтары қасиетті деп саналған кітаптар: Буддизмде – Трипитака, Христиан дінінде – Жаңа өсиет, Мұсылман дінінде – Құран. Осы кітаптарда  әлем мен адамзаттың тіршілігі хақында, жаратылу мен әлемнің пайда болуы жөнінде, өмірдің мағынасы  туралы байыпты пікірлер айтылады. Осыдан дүниеге көзқарастың мифке қарағанда барынша жүйеленген формасы қалыптасты. Дүниеге діни көзқарас тұғыры осылай құрылған.                                                                                                                            

Дін де миф ізденетін сұрақтарға жауап береді:

1)    әлемнің, Жердің, Жердегі тіршіліктің, адамның пайда болуы;

2)    табиғи құбылыстарға түсінік; 

3)    адам әрекеті тағдыры;

4)    адамгершілік мәселелері;  

5)    қарым-қатынас мәселелері.

Дін мынадай қызметтер атқарады:

1)    дүниетанымдық - дүние туралы жалпы түсінікті қалыптастырады;

2)    біріктірушілік - қоғамды қандай да бір идея үшін немесе идея төңірегіне топтастырады;

3)    мәдени - мәдениетке ықпал етеді немесе мәдениеттің таралуына жағдай жасайды;

4)    адамгершілікке тәрбиелейді, адамгершілікті насихаттайды (мейірбандылық, инабаттылық, жанашырлық, адалдық, сыпайылық, төзімділік, борыш идеяларын жоғары бағалайды, уағыздайды);

5)    компенсаторлық - адамның табиғат, әлеуметтік проблемалар, т.б. жағымсыз сипаттағы басқа да факторлар алдындағы әлсіздігін, қорғансыздығын басқа сипаттармен толықтырады;

6)    жүйелеушілік - адамдардың тәртіптері мен өзара қатынастарын идеялар, нормалар, дәстүр, ритуал, құқық, мораль, қағидалар,т.б. арқылы жүйелейді;

7)    мәдениет жалғастылығы - ұрпақтар арасындағы ой жалғастылығын қамтамасыз етеді;

8)    интеграциялық,  дезинтеграциялық - индивиттерді топқа немесе әлеуметтік институттарға бөлу-біріктіру.

Философия - дүниетанымның ғылыми - теориялық түрі. Философиялық дүниетанымның діни және мифологиялық дүниетанымдардан айырмашылығы:

1)    нақты ұғымдар мен категориялардан құралады;

2)    қиялға, сенімге емес, білімге сүйенеді;

3)    рефлексивті (ойдың өз- өзіне бағытталуы);   

4)    қисындылығы (ішкі тұтастық пен жүйелікке негізделеді).

Осылайша философия - рационалдылықпен, жүйелілікпен және қисындылығымен ерекшеленетін дүниетанымның жоғарғы деңгейі мен түрі.

Философияның дүниетаным ретіндегі эволюциясы 3 кезеңнен өтті:

1)    космоцентризм; 

2)    теоцентризм; 

3)    антропоцентризм.

Космоцентризм - Әлем, табиғат құбылыстары-сыртқы күштердің-Космостың күшімен, әсерімен, шексіздігімен түсіндірілетін, бүкіл тіршіліктің космостық циклдарға тәуелділігін тұжырымдайтын философиялық дүниетаным (Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай, т.б. шығыс елдеріне және Ежелгі Грецияға тән).

Теоцентризм - бүкіл болмыс, тіршілік - тек қана құдіреттің, Құдайдың үстемдігімен түсіндірілетін пікірге сүйенетін философиялық дүниетаным түрі (ортағасырлық Европаға және таяу Шығыс елдеріне тән).

Антропоцентризм - орталығында адам мәселесі тұрған философиялық дүниетаным түрі (Қайта Өрлеу дәуіріндегі Европаға, Жаңа Заманға, қазіргі заманғы философиялық мектептерге тән).

1.3          Философиялық білімнің ерекшелігі (екіұдайлығы)

Философиялық білімнің басты ерекшелігі - оның екіұдайлығында. Ол ғылыми білімге жақын: пәні, әдістері, логикалық-ұғымдық аппараты ғылыммен ортақ.

Сонымен қатар философия таза түрдегі ғылыми білім де емес. Философияның  барлық басқа ғылымдардан айрықша белгісі - адамзат жинақтаған білімдердің барынша жалпыланған түрі, теориялық дүниетаным болуында.

Философия пәні кез келген нақты ғылымдардың зерттеу пәнінен ауқымды. Философия білімді жалпылайды, кей ғылымдарды біріктіреді, бірақ барлық ғылыми білімдерді сарқып, жойып мәнсіздендірмейді. Ол ғылымдардың барлығына ортақ сипатты, құбылысты ғана қамтып, нақты, арнайы білімдерді сол ғылымның еншісіне қалдырады.

Философиялық білімнің ерекшелігі мынада:

1)    құрылымы күрделі (онтология, гносеология, логика, т.б.);

2)    барынша жалпы, теориялық сипатта;

3)    ғылымдардың негізінде жатқан базалық, басты идеялар мен  ұғымдарға сүйенеді;

4)    көбінше субъективті-философиялық жүйелерімен, идеяларымен қатар философтардың дүниетанымдарының таңбасы, ойлау ерекшеліктері де қоса беріледі; 

5)    объективті - білімдер мен құндылықтардың, өз заманының адамгершілік идеяларының жиынтығы болып табылады, өз дәуірінің ықпалына ұшырайды;

6)    таным объектілерін ғана емес, таным механизмдерін де зерттейді;

7)    рефлексия қасиетіне ие - ойдың өзіне-өзінің бағытталуы (нәрселер дүниесімен қатар, білімнің өз-өзіне бағытталуы);

8)    өзіне дейінгі философтар жасаған доктриналардың әсер-ықпалына ұшырайды;

9)    динамикалық сипатта - тоқтаусыз даму, жаңару үстінде болады;

10)     барынша жалпы ұғымдарға -    категорияларға сүйенеді;

11)     мәні сарқылмас терең;

12)     адамның (танушы субъекттің) танымдық қабілеттерімен шектелуі;

13)     логикалық тұрғыдан ешқашан біржола шешілмейтін «мәңгілік» сұрақтармен айналысады (болмыстың жаратылуы, табиғаты, материяның немесе сананың біріншілігі, тіршіліктің пайда болуы, жанның ажалсыздығы, Құдайдың бар-жоқтығы, оның дүниеге әсері, т.б.).

1.4 Философияның функциялары

Философияның қызметі (функциялары) - философияның мақсат-міндеті мен арналуы іске асатын негізгі қолданылу салалары.

Философияның негізгі функциялары мынадай:

1)    дүниетанымдық;  

2)    методологиялық;  

3)    жүйелеу;

4)    рационалдық; 

5)    аксиологиялық;  

6)    тәрбиелік-гуманитарлық; 

7)    сындарлы; 

8)    футурологиялық.

Философияның негізгі сұрағы.

Философияның дәстүрлі негізгі сұрағы деп - ойлаудың болмысқа, болмыстың - ойлауға (санаға) қатынасы мәселесін айтады.

Сұрақтың негізгі болуының мәні, маңыздылығы: адамның (философияның басты міндеті болып табылатын) қоршаған дүние және ондағы адам орны туралы тұтас білім жинақтауы, қандай сипаттағы жүйе құруын - дәл осы сұраққа беретін жауабына тікелей байланыстылығында.

Материя және сана (рух)  - болмыстың қарама-қарсы және ажырамас екі сипаты. Осыған байланысты философияның негізгі сұрағынан оның  екі - онтологиялық және гносеологиялық жақтары туындайды.

Философияның негізгі сұрағының онтологиялық (болмыстық) жағы: «не бірінші: материя ма, әлде, сана ма?»  деген сұрақпен беріледі.

Философияның негізгі сұрағының гносеологиялық (танымдық) жағының мәні - «Дүние таныла ма, әлде танымнан тыс па? Таным процесінде не бірінші?» - деген сұрақ.

Философияның негізгі сұрағына беретін жауаптарына қарай адамдар:

1) материалистерге;  

2) идеалистерге;  

3) дуалистерге бөлінеді.

Ойдың болмысқа қатынасы немесе рух пен материяның арақатынасы туралы мәселе – қайсысының алғашқы, қайсысының туынды екендігіне байланысты қалыптасқан. Рух, ойлау алғашқы, бастапқы, ал материя, болмыс туынды, екінші деп санайтын бағыт философияда идеализм деп аталады. Яғни, материалдық әлемнен идеяны бөліп алып, басымдылыққа шығарады.                                                        

«Идеализм» терминін 1712 жылы Платон философиясын бағалау кезінде Лейбниц енгізген болатын. Идеализмнің негізгі екі түрі бар: объективті және субъективті. Объктивті идеализмде, идея, рух шынайы, объективті өмір сүретін құбылыс. Оның көрнекті өкілдері – Платон мен Гегель болып табылады. Мәселен, Көне Грек ойшылы Платон әлемді шын және жалған дүние деп ажырата отырып, шын дүние мәңгі өзгермейтін, тұрақты идеялар дүниесі дей келе, материалдық дүние өзгермелі, тұрақсыз, ол тіпті ештеңеге сәйкес келеді деп тұжырымдайды. Кейіннен осындай танымнан әлемдік рух, әлемдік ақыл туралы түсініктер туындаған. Ал субъективті идеалистерде әлемдік құбылыстар мен заттар адам танымының нәтижесі, түйсіктердің жиынтығы, бәрі субъективті деген пікірді басшылыққа алады. Көрнекті өкілдері 18 ғасырдағы ағылшын философтары – Д.Юм мен Дж Беркли. Мәселен, олар уақыт пен кеңістік субъективті, яғни, адам санасында ғана деп түсінеді: денелердің бірінен соң бірінің орналасуы бізге кеңістік сияқты, құбылыстардың бірінен соң бірінің өтуі – уақыт сияқты болып көрінеді деген сияқты пікірлерін ұсынады.                                                                                                                                

Ал материализм бұған керісінше әлемнің материалдық бастауын басымдылыққа шығара отырып, рух пен сана сол дүниені тануға бағдарланған және одан кейінгі деп тұжырымдайды. Осылайша дүниенің материалдығына басымдылық береді. Материализмнің мынадай түрлері бар:

1) физикалық материализм – материяны соңғы физикалық шындық ретінде таниды;

2) Биологиялық немесе физиологиялық материализм  - материалдық пен материалдылық еместің айырмашылығын сақтамайды;

3) этикалық – жеке дара материалдық емес құндылықтарды жоққа шығара отырып, пайдалы жетістіктерді ғана мойындайды;

4) Диалектикалық – диалектиканың қағидаларын  негізге алып, оны материалистік тұрғыдан түсіндірді;

5) тарихи – материализм қағидаларын ұстанып, оны қоғамның даму жағдайына қарай сәйкестендіріп пайдаланады.                                                                                                      

Бұл бағыт көне Грекиядағы әлемнің материалдық  бастамасын іздеушілердің өкілдерінен, атомдық теорияны негіздеушілерден бастау алып, кейіннен «механикалық» деп аталған материалистермен жалғасын тапты.                                                    

Бүгінгі таңда материализм мен идеализмді қатаң түрде бір-біріне қарсы қою дәстүрі жоғалған. Осы екі ағымды бітістірушілік түсініктен туған дуализм әлемдегі екі бастаманы қатар бірігіп өмір сүретін өзара тең нұсқалар ретінде қабылдайды. Мәселен, Р.Декарттың рух пен материя, жан мен тән жөніндегі түсініктері т.б.                                                                                                                                               

XIX ғасырда О.Конт негізін салған позитивизм ағымында бұл мәселелер, мәңгі шешілмейтін метафизикалық, жалған түйіткілдер деп табылды да, философиялық ойдың негізгі мәселесі мағынасыз деп түсіндірді. Бірақ олар әсіресе, рационализм, идеализм, спиритуализм сияқты ағымдарға қарсы шықты.                                                                                                                                                                                                            

Ал XX ғасырдағы экзистенциализм ағымында ең басты философиялық мәселе – ғұмыр кешу болуы тиіс деп пайымдалады. Мәселен, осы ағым өкілі А.Камю ең басты философиялық мәселе: «өмір дегеніміз сүруге тұра ма», ал қалғандары келесі жоспардағы мәселелер деп тапты. Осы кезеңде «Философиядағы жанжал» деп аталған бағдар пайда болды. Бұнда философия ғылымы өзінің мыңдаған жылдық қарқынды даму тарихына қарамастан, бірнеше логикалық аксиомалардан басқа, барлық философтарға айқын және олар мойындайтын ешқандай да ережелерді, заңдылықтарды аша алмағандығы туралы айтылады.                                                                                                                                               

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

1. Дүниеге көзқарас дегеніміз не?

2. Мифологияның дүниеге деген көзқарас ретіндегі айырмашылығы неде?

3. Діни көзқарастың ерекшеліктері неде?

4. Философия мен ғылымның арақатынасы қандай?   

5. Философия қандай рухани құндылықтарды зерттейді?

6. Философияның қандай функциялары бар?

Әдебиеттер тізімі

1.     Әл – Фараби. Философиялық  трактаттар. – Алматы, 1973. – 425 б.

2.     Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.                        

3.     Мамардашвили  М. К. Как  я понимаю философию. – М., 1990. – 385 с.

4.     Философия: жоғары оқу орындары студенттеріне  арналған  оқулық //Құрастырған Т. Ғабитов. - Алматы, 2002. – 441 б.

5.     Философиялық  сөздік. Редкол: Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. – Алматы, 1996. – 480 б.

6.     Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии.  – М., 2001. – 374с.

7.     Таранов П.С. Анатомия  мудрости: 120 философов: в 2 – х т. – Симферополь, 1996.

2 Ежелгі шығыс философиясының тарихы 

1.  Ежелгі Үнді философиясының даму кезеңдері, онтологиясы және гносеологиясы.

2.  Үнді философиялық мектептерінің жалпы сипаты.

3.  Ортодоксалды мектептер және Бейортодоксалды мектептер.

4.  Ежелгі Қытай философияның жалпы сипаты, өзекті ұғымдары және даму кезеңдері.

5.  Қытай философиясындағы өзекті ұғымдар.

6.  Даосизм.

7.  Конфуций философиясы.

2.1 Ежелгі Үнді философиясының даму кезеңдері, онтологиясы және гносеологиясы

Ведалар б.д.д II-мыңжылдықтың екінші жартысында - I-мыңжылдықтың бас кезінде қалыптасып, бастапқыда ауызша таралды. (Жазу өнері Үндіде б.д.д  I-мыңжылдықтың ортасында ғана пайда болды, яғни көптеген ғасырлар бойына Ведалар ауызша түрде тіршілік етіп, ғасырдан-ғасырға беріліп отырды).

Үнділік философия ведалық мифологияның негізінде туып, Қасиетті Кітаптарда - Ведаларда жазылды.

Белгілі дерек көздеріне сүйене отырып, Ежелгі Үнді философиясын негізгі үш кезеңге бөлу қабылданған:

1)    б.д.д XV - б.д.д VI ғ.ғ. аралығы- ведалық кезең; 

2)    б.д.д VI - б.д.д  II-эпикалық кезең; 

3)    б.д.д II - біздің дәуіріміздің VII ғ.ғ. аралығы-сутралық кезең.

Ежелгі Үнді философиясындағы екінші (эпикалық) кезеңнің (б.д.д VI-II ғ.ғ.)  әйгілі поэзиялық деректері «Махабхарата» және «Рамаяна» эпостарында сол дәуірдің көптеген философиялық мәселелері қарастырылады.

Ежелгі Үнді философиясының кезеңдері сутралық кезеңмен (б.д.д II - б.д VII ғ.ғ.) - жеке мәселелерді қарастыратын нақты тақырыпқа арналған қысқа философиялық трактаттар кезеңімен аяқталады.

Бастапқы ведалық кезең шамамен б.э.б. 1500 жылдары көне үнді жерінде жазылған «Ведалар» (санскрит тілінде – «білім» деген мағынада) деп аталатын мәтіндер атауымен байланысты айтылған. Ол дінбасы  Брахмандардың түсінігі бойынша жоғары күштер жіберген қасиетті кітаптар. Ведалардың негізгі төрт түрі бар:

1) Ригведа – гимндер;

2) Самаведа – құрбан шалу әндері;

3) Яджур-веда (нақыл сөздер);

4) Атхарва-веда (жалбарыну әндері).

Бұл б.э.б. бұрынғы 10 ғасырдан бастап, араньяктармен (құрбандық шалу туралы жазылған «орман кітаптары») және упанишадалармен (құпия философиялық оқулар) толықтырылды.                                                                                          

Ведаларда  әлемнің жаратылуы, құдайлардың әрекеттері туралы нақты мәселелер де қозғалады. Мәселен, Ригведадағы космогониялық гимнде жырланғандай: «бастапқыда қараңғылық қараңғылықпен бүркемеленген, күн мен түннің айырмашылығы болмаған, өлім де, өлімсіздік те жоқ, алғашқы қараңғы бостық негізгі мән болып табылады. «Нағыз емес жоқ еді, ол кезде нағыз да жоқ еді»,-деген түсініктер немесе: «Кейбіреулер айтады: алдымен мәнсіздік болды, екінші тек жалқы болды. Жоқтан мән пайда болды». «Атхарваведада» болу мен болмау кәсіби философиялық арнада көрсетіледі: «Асат» - Бейболмыс, өмір сүрмейтіндер, «сат» - болмыс, өмір сүретіндер түрінде ажыратылып, басты екі матрица ретінде қарастырылып, олар – адамның рухани даму эволюциясындағы бірінші сатыдан екіншісіне өтудің буындары болып айшықталады.                                                                                                                                                          

Ведалардың жазылып аяқталуының кезеңі веданта деп аталады да, бұл упанишадалардың тууына сәйкес уақыт болып табылады. Упанишадалар (ақиқатты тану мақсатында ұстаздың айналасына келіп шоғырлану деген мағынаға келіп тоғысады) ведалардың құпия идеяларын түсіндіруге бағытталған көне үнділік философиялық ілімдердің жиынтығы. Упанишадалар 108 мәтіндерден құралған. Оларды көне упанишадалар (б.э.б. 8 –б.э.б. 3 ғғ) және соңғы упанишадалар (б.э. 14-15 ғасырлары) деп екіге бөледі. Көне Упанишадада «Брихадараньяка», «Чхандогья», «Таиттирия», «Айтрея» сияқты ілімдер жинақталған. Упанишадалардың ведалардан айырмашылығы білім жолындағы ішкі ритуалдар, адамды жоғары орынға шығару, үстем шынайылық брахманмен тоғысу т.б. мәселелердің қозғалуы және мынадай нақты сауалдар қоюы: «Біз қайдан пайда болдық, біз қайда өмір сүреміз және қайда кетіп бара жатырмыз, кімнің жарылқауымен біресе азап шегумен, біресе жан рахатымен өмір сүреміз, бұған не себеп болады; уақыт па, табиғат па, қажеттілік пе, кездейсоқтық па?». Упанишаданың орталық түсінігінде – әлемдік жанның табиғаты туралы ілім, брахман (жалпы заңдылық, жалпы рух деген мағынада) мен атманның (жеке адамның ішкі орталығы, дара жаны) бірлігі, азат болудың жолдарын таңдау туралы, жанның көшіп жүруі, аскеттік өмір т.б. мәселелер тұрған.                                                                                                                                                       

Сондай-ақ эпикалық кезеңде «Махабхарата», «Рамаяна» т.б. дастандар таза философиялық шығармалар болмаса да, Үнді халықтарының рухани-мәдени дамуында идеялық көздері ретінде қалыптасып қалған.                                                                                         

Жоғарыда атап өткеніміздей, Үнді философиясының дамуының екінші кезеңі брахманизммен қатар, веда ілімдерінің беделін мойындай бермейтін буддизм және жайнизм сенімдерінің пайда болып өркендеуімен байланысты. Бірақ бұл кезеңде де ведалық дәстүрді қолдайтын брахманизм өзіндік жүйесімен дамып отырда да 6 «даршанды» (көзқарас тәсілі) туғызды:

а) Миманса.

ә) Веданта.

б) Санкхья.

в) Иога.

г) Няя.

ғ) Вайшешика.                                                                                                 

Миманса – құрбандық шалу мәтіндерін түсіндіру және ритуалдарды талдауды басшылыққа алса, Веданта – Брахманнан пайда болған әлем, құдайды тану, бірлікте болу идеясын ұсынады. Санкхья – атеистік плюрализмді ұстанғандай болады, Иога – практикалық жаттығулар арқылы рухани өрлеудің жоғары деңгейіне жетудің ілімі, ал Няя – ойлаудың жүйесі мен формалары туралы логикалық ілімдерді негіздесе, Вайшешика – жалпы болмыс туралы, материалдық дүниенің атомдардан құралғандығы туралы сөз қозғайды. Мәселен, «вайшешика» саласында реалдылықтың мынадай жеті категориясы – субстанция (дравья), сапа (гуна), қимыл-әрекет (карма), ұқсастық (саманья), ерекшелік (вишеша), тәндікке қатыстылық (самавая), болмыссыздық (абхава) арнайы қарастырылады. Алдыңғы алты категорияны жағымды реалдыққа, ал соңғысын, болмыссыздықты – теріс реалдыққа жатқызады.                                                                              

Сонымен қатар вайшешика болу мен болмаудың логикалық жүйесін былайша жіктейді: Абхава (болмыс емес): сансарг-абхава мен аньйонья-абхаваға бөлінеді. Сансарг-абхава бірдеңенің өзгеде қатынаспайтындығын білдірсе, аньйонья-абхава бір нәрсе екінші нәрсе емес екендігін білдіреді. Сансарг-абхава, келесі кезекте, праг-абхаваға, дхванса-абхаваға және атьянта-абхаваға бөлінеді. Праг-абхава заттардың өзінің пайда болғанға дейінгі өмір сүрмейтіндігі. Дхванса-абхава – қалай жаратылғандығының жойылуы нәтижесіндегі заттардың бейболмысы. Атьянта-абхава абсолюттік бейболмыс. Егер праг-абхава заттардың жасалуы мен пайда болуына дейінгі бейболмыс болса, дхванса-абхава – оның қиратылғаннан кейінгі бейболмысы, ал атьянта-абхава заттардың уақыт ағымындағы бейболмысы. Егер сансарг-абхава екі заттың арасындағы байланыстың болмауын білдірсе, аньйонья-абхава бір заттың екіншісінен айырмашылығын білдіреді. Атьянта-абхаваға ұқсас немесе абсолютті бейболмыс сияқты, аньйонья-абхава басталмаған, соңы да жоқ, яғни, ол мәңгілік екендігін атап көрсетеді.                                                                                        

Ежелгі Үнді гносеологиясының (таным туралы ілімінің) ерекшелігі - заттар мен құбылыстардың сыртқы, көрінетін белгілерін (европалық таным түрінің сипатын) емес, сананың нәрселер-құбылыстар дүниесімен қатынасы барысындағы процестерін зерттеу. Осыған байланысты үнді философиясында сана үш түрге жіктеледі: «пракрити» - материалды сана; «пуруша» - таза сана (әлем және адамдар пайда болған бастапқы энергия); «майя» - түстер, елестер.

Үнді философиясында жан екі бастамадан тұрады:

1)    атман;

2)    манас.

Атман - Брахманнан адам бойына берілетін бөлшек, ұшқын. Атман бірінші, тұрақты, мәңгі.

Манас - өмір барысында қалыптасатын адам жаны. Манас адам тәртібі мен әрекетіне, тәжірибесіне, тағдырына байланысты жоғарылап, жетіледі немесе төмендеп, нашарлауы да мүмкін.

Сансара - жанның тән мен космостық  Брахман (Құдай) арасындағы тоқтаусыз, мәңгілік қозғалысы.

Карма - адамнаң келесі өмірде қандай бейнеде туылуы осы өмірдегі іс-әрекетіне байланыстылығы. Адам өмірлік сынақтар арқылы өз жанын жетілдіріп, жоғары адамшылық дамуға - мокшаға жетуге ұмтылуы тиіс. (Бұл мақсат жолында жан ондаған, жүздеген өмір сүруі мүмкін).

Мокша - карма тоқтайтын, жан эволюциясы, космостық Брахман мен жердегі тіршілік арасындағы үздіксіз қозғалыс аяқталатын адамшылық жетілудің жоғарғы шыңы. Мокшаға жету кез келген жанның мақсаты. Мокшаға жеткен жандар шексіз өмірлер тізбегінен босап, махатмаға - Ұлы жандарға айналады.

Ахимса - жер бетіндегі тіршілік формаларының (адамның, жануарлардың және табиғаттың) өзара байланыстылығы, біртұтастығы. Ахимсаның басты қағидасы - «Кіші бауырларға, тірі табиғатқа қиянат жасамау».

2.2 Үндідегі  философиялық мектептердің жалпы сипаты

Б.д.д. VI-ғасыр шамасында Ежелгі философияның дамуы, түрлі бағыттарының, Ежелгі Үнді философиялық мектептерінің қалыптасу процесі басталды.

Ведалық түсініктерді мойындау-мойындамауына байланысты Ежелгі Үнді философиясының мектептері (даршандар) екі топқа бөлінеді:

1)    «Астика», «ортодоксалды», «негізгі», «ведалық» - Ведалық ілімді жалғастырушы мектептер.

2)    «Настика», «бейортодоксалды», «бейведалық» - Ведалық ілімге оппозициялық мектептер.

Ежелгі Үндідегі философиялық мектептер

№

Ведалық ортодоксалды мектептер:

Бейведалық, бейортодоксалды мектептер:

1

Веданта(б.д.д. IV-II ғ. ) - Вьяса, Бадараяна

Жайнизм( б.д.д. VI ғ.) - Махавира

2

Вайшешика(б.д.д. VI-V ғ.) - Кананда

Буддизм (б.д.д. VII-VIғ.) - Будда

3

Миманса(б.д.д. VI ғ.) - Джаймини

Чарвака - локаята -  Брихаспати

4

Санкхья(б.д.д. VI ғ.) - Капила

Адживика -  Макхали Госали

5

Ньяя (б.д.д III ғ.) -Готам

6

Йога(б.д.д. II ғ.) - Патанджали

Буддизм ілімі

Будданың 5 қағидасы:

1)    өлтірме!; 

2)    ұрлама!; 

3)    ізгілікті, иманды бол; 

4)    өтірік айтпа!;

5)    естен адастыратын, масайтатын нәрселерді қабылдама.

Буддизмнің шығуы - касталық жүйенің төменгі әлеуметтік сатысындағылардың брахмандардың үстемдік етуіне наразылық білдіруінің көрінісі болды.

Буддизмдегі «Төрт ақиқат»

Ақиқаттар

Түсіндірмелер

Өмір дегеніміз - азап

«туылу дегеніміз - азап, аурулар мен өлім азап, сүйгеніңнен айырылу азап, сүймегенге қосылу - азап. Өмір дегіннің бәрі - азап»

Азаптың қайнар көзі -

біздің өз тілектеріміз

Азаптардың басты себебі - бізге әрдайым бірдеменің керек болуынан және біздің өз қалауымызға еш қол жеткізе алмауымыздан

Азаптан құтылу үшін

тілектерден арылу қажет

Тілектерден арылсақ, олардың орындалуынан азап шекпейміз

Тілектерден арылу үшін,

Буддалық  «Құтылудың

сегіз жолын» ұстану қажет

Адам өзін-өзі үгіттеп, молшылықтан бас тартқанмен, тамақ ішу, жеу, жүріп-тұру т.б тілектер сарқылмайды. Өйткені бұл тілектер өмір сүруге деген ұмтылыспен тығыз байланысты

Буддалық «Азаптан құтылудың сегіз жолы».

№

Сатылар

Түсіндірмелер

1

Дұрыс көзқарас

Төрт ақиқатты және Будданың ілімдерін толық білу

2

Дұрыс шешім

Өз өмірін Буддалық ілімге сәйкес өзгертуге деген берік шешім

3

Дұрыс сөз

Өтірік - өсектен, ауыр сөздерден, орынсыз әңгімелерден тартыну

4

Дұрыс тәртіп

Түрлі жаладан, ұрлықтан, өз тілектерін бұрыс жолмен қанағаттандырудан бас тарту

5

Дұрыс өмірсалт

Өмірді адал жолмен қамтамасыз ету: өзін аман алып қалуда харам кірісті пайдаланбау

6

Дұрыс күш жұмсау

Ақиқат жолынан таймау, жаман ойларды жойып, ақыл-ойды жаңа, адал ойлармен толықтыру, жаңарту

7

Ойды дұрыс бағыттау

Заттар мен адал тәннің өткінші екенін ұғыну: менің денем

-«Мен» емес. Дене - сүйектен, қаннан, сіңірден құралады, яғни ол ажалды, сондықтан шіритін массаға айналады. Демек оған және жойылып-жоғалатын уақытша заттарға өкіну орынсыз

8

Дұрыс назар

(төрт деңгей)

1-деңгей - ақылды қуанышпен, самарқаулықпен және таза ойлаумен рахаттандыру

2-деңгей - қуаныш пен тыныштықты ұғыну

3-деңгей - нағыз мызғымастық, тәндік сезімдерден босау және мызғымастық пен бостандықты ұғыну

4-деңгей - мызғымастық пен бостандық ұғымынан құтылу, еш мызғымастық; азап пен құтылу қажет болмайтын өзін-өзі билеу және жоғарғы селқостық жағдайы

Сансарадан нирванаға өту деп аталатын маңызды философиялық құбылыстағы сансара, мәңгі қайта оралатын жан туралы осы өмірге лайықталған тіршілік болса, нирвана – осылардан азат болған бей-жай, салқын қанды, абсолютті тыныштықтың даналық әлемі болып табылады. Нирванаға жету үшін мынадай кедергілер бар деп есептеледі: тұлғаның алдамшылығы, күдік, көзсіз сенім, тәндік құмарлықтар, жерге деген ынтықтық, рахаттану мен тыныштыққа ұмтылу, тәкаппарлық, өзіне риза болушылық, білімсіздік.                                                                                                                                         

Үнді философиясындағы индуистік кезең деп аталған дәуір қазіргі уақыттардағы индуизм сенімінің қалыптасуы мен өркендеп дамуына байланысты. Индуизм брахманизм негізінде дамыған барлық салттарды біріктіретін, діни көзқарастар мен практикалық әрекеттерді орындауды негіздейтін, дәстүр мен мифтерді де қолдайтын Үнді жеріндегі сенім. Негізгі ерекшеліктері: жанның басқаға, тіпті өсімдіктер мен хайуанаттарға да ауысып көшіп жүруі (реинкарнация), бұл дүниеге қызықпау, сиыр мен жылқыларды құрметтеу, касталық бөліну, яғни, қоғамдағы әлеуметтік қабаттарды жоғары-төмендік саты бойынша ажыратып, оның қатаң сақталуын ниеттейді: ең жоғары қабаттарда дінбасылары – брахмандар болса, төменгі қабаттарда құлдар мен шаруалар – шудралар тұрған.   

                                                                     

Жайнизм   

Ежелгі Үндіде б.д.д VI-V ғасырларда пайда болып, қазірге дейін тіршілік етіп келе жатқан діни-философиялық ілім.

Негізін қалаушы - Вардхамана (б.д.д VI-V ғ) деп саналады. Вардхамана көбіне Махавира («Ұлы батыр») және Джина («Жеңімпаз») деп те аталады. «Жеңімпаз», «Ұлы батыр» есімдері - оның өз құштарлығын жеңіп, рух азаттығына жетуі құрметіне берілген.

Жайнизм өз ішінде екі негізгі бағытқа бөлінеді:  шветамбарлар  («ақ кигендер») және дигамбарлар («жалаңаштанғандар», «ауаны киім еткендер»). Екі бағыт та бірдей философиялық көзқарасты ұстанады, олардың арасындағы айырмашылық діни әрекеттің кейбір сұрақтарына ғана байланысты.

Негізгі еңбектері. б.д.д VI- ғасырда жазылған «Шветамбарлар каноны» - (бұл кітапқа Махавираның еңбектері де енген). Дигамбарлар бұл канонның ең ежелгі бөлімдерін ғана мойындайды.

Философиялық көзқарастары. Жайнистер құдайдың бар екеніне сенбейді. Олардың ілімінде «Бірегей жан» немесе Құдай жоқ: дүниеде тірі мәнге айналдырылған немесе айналдырылмаған орасан көп және өзгермейтін жан бар. Жанды да, материяны да ешкім жасамаған, олар мәңгі, әуелден бар және әрқашан болады. Жан - барлық заттар мен құбылыстарға ене алатын, тани алатын, бәрінен құдіретті болуы тиіс, әйтсе де жанның мүмкіндігі өзі өмір сүретін денемен шектелген.

Олaр сыртқы дүниені және ондағы объектілердің реалды тіршілігін мойындайды. Жайнистер ілімі бойынша, екі мәңгілік бастама және мән бар: жаратылмаған және жойылмайтын тірі джива (жан) және өлі аджива (материя, кеңістік, уақыт, эфир).

Жайнизмде жаратылмаған және қиратылмайтын екі мәңгі субстанция қарастырылады: дживы (тірілер, жандар) және аджива (жан емес пен тірі еместер). Оның буддизмнен басты айырмашылығы – дуалистік сипатында. Бұдан да барлық өмір сүретіндердің өзара теңдігі туралы айтылады да, мәңгі рухани монадолар мен материалдық мәнді мойындайды. Осы рухани монадолар мен мәңгі атомдардың өзара әрекеттесуінен мәңгі әлемдік процестер карма заңдары бойынша орындалады деп түсінген. Ал жалпы үнді философиясындағы орталық түсініктердің бірі – карма өмір сүрудің қолайлы және қолайсыз шарттарын анықтайды, шексіз қайта туылуды қолдағанмен, кейде оның шеңберінен шығудың жолын көрсетеді.                                                                                                                 

Жайнизмді қуаттаушылардың пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттардан құралған. Төменгі екі қабатта әзәзілдер, ортаншы қабатта жер, келесі қабатта құдайлар, ал ең жоғарғы қабатта құдайларға ұқсас джиндар орналасқан деп түсіндіреді.                                                                                                                             

2.3 Ежелгі Қытай философиясының жалпы сипаты, өзекті ұғымдары  және  даму кезеңдері

Қытай философиясы өз дамуында негізгі үш кезеңнен өтті:

1)    б.д.д. VII ғ. - б.д. III ғ. Ежелгі ұлттық  философиялық мектептердің пайдa болуы мен қалыптасуы.

2)    б.д.  III-XIX ғ.ғ. - Қытайға үндіден буддизмнің енуі (б.д. III ғ.) және оның ұлттық философиялық мектептерге ықпалы.

3)    б.д. XX ғ. Қазіргі кезең - қытай қоғамының тұйықтығының жойылып, қытай философиясының европалық және әлемдік философия жетістіктерімен баюы.

2.4 Қытай философиясындағы  өзекті ұғымдар

Ежелгі Қытай философиялық дәстүрі бойынша адам 3 түрлі космостық энергияның жиынтығы болып табылады:

1)    цзин;

2)    ци;

3)    Шэнь.

Цзин - тіршіліктің, жаратылыстың туылу, пайда болу қуаты. Бұл психофизиологиялық қуат екі түрге жіктеледі:

1)    «Алдыңғы Аспан ұрығы» - адамға туа берілетін гендік программа, денелік - тәндік ерекшеліктер;

2)    «Кейінгі Аспан ұрығы» - адамның өмір бойғы әрекеттерінің сипаты. Сонымен қатар цзин сексуалды энергияны да білдіреді.

Ци - (цзин-туу энергиясымен салыстырғанда) дүние тіршіліктің құрылыс материялы қызметін атқаратын материалдық - рухани энергия.

Ци энергиясы былай жіктеледі:

1)    Заттық ци арқасында заттар мен тірі организмдер материалды формаға ие болады.

2)    рухани ци - адам және тірі тіршіліктің жаны.

Рухани ци-адам өмірінің негізі. Тәні-жаны сау, табысты, жолы болғыш адамның циі - «таза», «сәулелі». Әлсіз, ауру, жолы сәтсіз адамның циі «ауыр», «лас», «күңгірт».

Табысқа, тәндік және рухани саулыққа, бақытқа жету үшін адам өз бойын барлық артық, ауыр, лас энергиядан тазартуы қажет.

Шэнь - адам тұлғасының негізін құрайтын және (ци сияқты емес) өлімнен соң жойылмайтын адам бойындағы сарқылмас рухани энергия.

Мұндай 3 түрлі космостық энергиядан өзге қытай философиясы 2 түрлі сексуалды энергияны бөледі.

ян - еркектік бастама, сексуалды энергия;

инь - әйелдік бастама, сексуалды энергия.

Бүкіл тіршілік екі қарама - қарсылықтан құралады: тірі табиғатта адамдар, жануарлар ер-әйелге бөлінсе, өлі табиғатта да ерлік бастама ян (күн, аспан, құрғақтың, салмақсыздық-жеңілдік) және инь (Ай, Жер, тегістік, ылғал) бар.

Қытайлық дүниетаным бойынша тірі және өлі табиғат, бүкіл дүние тіршілігі негізінде Тай-цзи-ян мен иньнің бірін-бірі өзара толықтыруы, алмастыруы, бірлігімен күресі жатыр.

Алғашқы дәуірде Көне Қытайда аспанға табыну үстемдік еткен, олардың космогониялық түсініктерінде тек аспан әлеміндегі жұлдыздар мен планеталардың қозғалысы жай әлем заңдылығы ғана емес, олар жердегі адам тағдыры мен өміріне байланысты, моральдік қағидаларға қатысты екендігі туралы пікірлер жинақталған, бұл мәселелер «Шуцзин» атты кітапта жазылған.                                                                                                                                              

Сонымен қатар аспандық, рухтық, ер адамдық, белсенді бастама болып табылатын – Ян мен оған керісінше; жерлік, енжар, әйелдік бастама болып табылатын – Иньнің өзара әрекеттесуінен бүкіл әлемдік заңдылықтар іске асып, барлық үдерістер жүзеге асып отыратындығы хақындағы мәселелерді толғаған 64 графикалық рәмізден тұратын (гексаграммалар) «Ицзин» атты шығарма болған. Инь мен Янның рәміздік көрінісі – ирек сызықпен бөлінген бір жағы боялған шеңбер, әрбір жақтың ішінде қарсы жақ түсінің элементі бар деп түсінгендіктен, оның ішіне сол жақтың түсімен түстес шағын шеңбер орналастырылған. Оларда табиғаттағы негізгі жағдайлар «бестікпен» шартталады: 5 элемент – металл, ағаш, су, от, жер; 5 табиғи жағдай – ылғал, құрғақ, жылы, суық, жел; 5 адамдық қызмет – мимика, сөйлеу, көру, есту, ойлау; 5 басты эффектілер – қамқорлық, үрей, ашу, қуаныш, нұрлану.                                                    

2.5 Даосизм

Даосизм дүние құрылысы мен тіршілігінің негіздерін және адам, табиғат, космостың байланыс жүйелерін түсіндіруге тырысатын қытайдағы ең ежелгі философиялық ілім.

Негізін қалаушысы - б.д.д. VI ғ. соңы мен V ғ. басында өмір сүрген Лао Цзы («Қарт ұстаз»).

Сонымен даосизм философиясы адам мен табиғат арасындағы қатынасты үйлестіруге бағытталды. Адамның мақсаты - Даоны (жолды) білу және іске асыру. «Даоны» - Жолды іске асыру мына ережелер арқылы өмір сүруді талап етеді.

1)    Қарапайым өмір сүру.           

2)    Жанды, рухты қанағаттандыру.

Осы ережелердің негізінде өмір сүрген адам табиғатпен және басқа адамдармен үйлесімділікте болады, оның іс-қимылдары жемісті нәтиже береді.

Дао жолынан таймау - бұл табиғилыққа қарсы шықпай өмір-өзен ағымымен жүзу. Даоны дәл қолдану - «табиғи күйге сәйкес әрекет жасау» дегенді білдіреді.

Дао болмыс та емес, бейболмыс та емес. Ол - алғашқы себеп. Бұл мағынада даоны үнді философиясындағы шуньята (бос кеңістік) ұғымымен теңестіруге болады. Дао - әмбебап, ол кез келген нәрсеге, құбылысқа ене алады және мәңгі тозбайды.

«Дао-Дэ-Цзиндегі» Дао және Дэ туралы ілімі. Дао әлем қозғалатын Ұлы Жол немесе дүниенің пайда болуын, дамуы және жойылуын реттейтін Ғарыш Заңы болуымен қатар, Дао-субстанция, яғни осы заңның негізі, көрінісі, әрі сақтаушысы. Осыдан келіп Дао - бүкіл тіршілік, мән атаулының субстанцияланған заңдылығы. Даоға игі күш-Дэ (ізгілік) тән.

Метафизика тұрғысынан алғанда, дао- бұл барлық нақтылықтың қайнар көзі, сондай-ақ барлық құбылыстың барар соңғы мақсаты. Оған тиянақты субстанционалдық негіз тән емес, ол тек тіршіліктің тууы мен өшуін қамтамасыз етеді.

Даостықтардың пікірінше бейболмыс - алғашқы, оны атауы жоқ дао деуге болады. Егер оған атау берілетін болса, ол болмысқа айналады. Бейболмыс болмысты тудырады. Болмыс - атауы бар нәрсенің субстанционалдық түп негізі бейболмыс болғандықтан олар тұрақсызданып, жойылып бейболмысқа айналып кетеді. Осы қайта оралу ғана - тұрақтылық, ал өзгенің бәрі өзгермейді. Трактатта былай делінген: «Дао жалғызды жаратады, жалғыз екеуді  жаратады, ал екеу үшеуді жаратады, үшеуден бәрі тарайды. Бар тіршілік өз бойында инь және янды ұстайды, цимен толықтырылады және гармонияны түзеді». Үшеу деп аспан мен жер, гармонияның Ұлы заңы айтылып тұр. Ци ұғымы әлемнің қозғаушы күші деп қарастырылды.

Екінші кезең көне Қытайда Конфуциандық пен Даосизм ілімдерінің дамып жетіліп, рухани кеңістікке айтарлықтай ықпал етуімен байланысты. Конфуциандық – б.э.б. 4 ғасырларда Конфуций (Қытайша Кун-Цзы) негізін салған көне Қытайдағы діни-этикалық сипаттағы ілім. Бұнда космогония, онтология, гносеология, логика, метафизикалық мәселелер көп қозғала қоймайды. Негізгі ұстаным мен қағида аспан және аспанның әмірі. «Аспан» - табиғаттың бөлшегі болғанмен, табиғат пен адамды айқындайтын жоғары рухани күш.

Бұндағы «Қайырымды ер» образын жасау «ли» деп аталған этиканың қағидаларын сақтауы тиіс. Олар:

1) даналық;

2) гумандылық;

3) сенімділік пен берілгендік;

4) үлкенді құрметтеу;

5) ер адамдық сапа.

Сонымен қатар «жэнь» деп аталған (адамшылдық) тұжырымдамасында қоғамда, мемлекетте, жанұяда және адамдар арасында сақталатын мүлтіксіз заңдарды орындау орталық түсінікке шығарылған, ол – «Өзіңе ұнамағанды, өзгеге жасама» деген нақыл сөзбен түйінделген. Осы қағида саяси-әлеуметтік сипат алып: «Билеуші билеуші ретінде, бағынышты бағынышты ретінде, әке – әке ретінде, ұл – ұл ретінде болуы тиіс» деген қағиданы туғызды. Конфуций қайтыс болғаннан кейін, бұл ілім сегіз мектепке бөлінгенмен, басты екі мектеп әйгілі болды: Мэн-Цзы мен Сюнъ-Цзының бағыттары. Олар кей жағдайда қайшы пікірлерге келіп те отырды, мәселен, Мэн-Цзы адам тумысынан ізгілікті деп тұжырымдаса, Сюнъ-Цзы адам тумысынан зұлым деп дәйектейді. Сондай-ақ адамсүйгіштік (жэнь), әділеттілік (и), қайырымдылық (ли), білім (чжи) т.б. түсініктерді алға шығарған Мэн-Цзы идеалдылық пен материалдық бастауларды ажыратуға ұмтылды. Сюнъ-Цзы алғашқы материя циді – инь и ян формаларын біріктіретін бастамалармен байланыстырып; әлем өмір сүреді және тануға болатын өзінің заңдылықтарымен өмір сүреді; аспан – әлемнің белсенді табиғи элементі, ол адамдарды билемейді, керісінше, адамдар оны өзінің ыңғайына қарай пайдаланады; адамның бақытты-бақытсыз, бай-кедей, ауру-сау болуы оның өзіне байланысты деген идеяларын тұжырымдап, логикамен шұғылданып, Хуэй Шиді және Гунсунь Лунаны сынайды. Тан дәуірінде (10-11 ғасырларда) неоконфуциандықтың негізі қаланды.                                                  

2.6  Конфуций философиясы

         

Конфуций ілімі - адамды бірінші кезекте әлеуметтік өмірдің мүшесі ретінде қарастыратын ежелгі философиялық мектеп.

Конфуциандық философия қарастыратын негізгі сұрақтар:

1) Адамдарды қалай басқару керек?

2) Қоғамда өзін қалай ұстау керек?

Конфуций ілімі қоғамды жұмсақ басқару үлгісін ұсынады. Оған мысал ретінде басшының өз қоластындағыларға - әкенің өз ұлдарына қарағанындай мейірім - қамқорлыққа немесе бағыныштылардың өз бастығына – інілердің өз ағасына қарым - қатынасындағыдай сенім - құрметке, адалдыққа, жауапкершілікке толы болу керектігін уағыздайды.

Конфуций іліміндегі негізгі орын алатын ереже (жэнь - адамсүйгіштік):

- «Өзіңе тілемейтінді басқаға жасама».

Конфуций ілімінің басты қағидалары:

1)    қоғамда және қоғам үшін өмір сүру;  

2)    императорға бағыну;

3)    жасы мен жағдайы үлкен, атағы жоғарыларды сыйлау; 

4)    адамгершілікті сақтау; 

5)    ұстамды болу, шектен шықпау, ұшқарылыққа салынбау;

6)    бір-біріне жол беру, өзара ізет-ілтипат.

Конфуций ілімі басшы, жетекші қандай болу керек деген сұраққа мән береді, көп тоқталады.

Басшы, жетекші:

1)    императорға бағынады;

2)    конфуциандық қағидаларды сақтайды;

3)    қажетті білімдерді игерген;

4)    еліне қызмет ететін патриот;

5)    биікті көксейтін, жоғары мақсаттарға ұмтылатын;

6)    ізгілікті;

7)    мемлекетке, айналадағыларға тек жақсылық жасайтын;

8)    мәжбүр ету емес, үлгі көрсету, түсіндіру арқылы ықпал ету;

9)    қол астындағылардың және мемлекеттің қамын ойлау;

Бағыныштылар:

1)    басшыға, жетекшіге құрмет көрсетуге;

2)    жұмыста тыңғылықты болуға;

3)    үздіксіз оқу және өзін-өзі жетілдіруге тиіс.

Ежелгі грек философы Сократ сияқты Конфуций де ештеңе жазбаған, оның ойлары айтқан нақыл сөздері, пікірлері шәкірттерінің арқасында «Лунь Юй» («Кеңес пен толғам») кітабында жинақталған.

Осы кезеңде Қытайда Фацзя, яғни, заңшылдар мектебі қалыптасты. Оны кейде Легистер (заңгерлер) деп те атайды. Негізгі өкілдері: Шан Ян (б.э.б. 4 ғ.), Хань-Фэй-Цзы (шамамен б.э.б. 3 ғ.). Легистер конфуцийшылдардың мемлекетті әдептілікке негізделген заңдарды жүзеге асыру арқылы басқару керек деген пікірлеріне қарсы болып, керісінше, мемлекетті тек қана заңға сүйеніп басқаруға болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік» - қылмысқа апаратын бірден-бір жол деген қағиданы ұстанады. Олардың басты ұстанымдары: жазалау көбірек болуы тиіс; аяусыз  жазалау арқылы халық арасында үрей тудыруға болады; ұсақ қылмыскерлерді аямай жазаласа, олар үлкен қылмыс жасамайтын болады т.б. Конфуцийшылдардың «Мемлекет – үлкен отбасы, оның басшысы – халықтың әкесі» деген ілімінің орнына легистер: Мемлекет – өз алдына бір машина сияқты құбылыс, билеуші – өзін ата-баба аруағынан да, халықтан да, Аспаннан да жоғары қоятын деспот» деген сияқты ұстанымдарын енгізеді.                                                                                            

Үшінші кезең буддизм, конфуциандық, даосизм ілімдерінің өзара пікірталасқа түсуімен айрықшаланады. Конфуциандық мемлекеттік дін ретінде, этикалық ілім ретінде алдыңғы орынға шығарылады: Хан Уди б.э.б. 2 ғасырда өмір сүрген болса, Ян Сюн, Го Хун даосизмнің жақтастары ретінде қалыптасты. Б.э.б. 1 ғасырда материалист Ван Чун өмір сүрді, ол бастапқы материя «циді» орталық түсінік ретінде таниды. «Пікірлерді салмақтау» деген еңбегінде жер мен аспан денелік, сондықтан қозғалыста болады деп түсіндірді. Алдын-ала айқындалған тағдыр туралы фаталистік түсінік жағында болып, қоғамның дәстүршілдікпен дамуын қолдады.                                                                                           

Төртінші кезеңде Конфуциандық ілім жоғары діни сенім ретінде құрметтеліп, даосизм қудалауға ұшырайды. Кейіннен Қытайда буддизмнің ықпалы күшейе түседі.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Даоның екі мән-мағынасын көрсетіңіз.

2. Даосизмнің этикалық-саяси көзқарастарының  ерекшеліктері қандай?

3. Конфуцийдің «алтын ережесін» есіңізге түсіріңіз.

4. «Фа-цзя» мектебі адамның табиғатын қалайша түсінеді?

5. Үнді мифологиясындағы «Сансара», «Карма», «Мокша», ұғымдарының мағынасын көрсетіңіз.

6.Джайнизм ілімінде адам кімді жеңуі керек? 7.Нирванаға қалай жетуге болады?

Әдебиеттер тізімі

1. Онтология даосской философии. – М., 1994. – 34 б.

2. М.Томпсон. Восточная философия. – М., 2000. – 240 б.

3. «Лунь-Юй» // «Жұлдыз». 1996., №6 (М. Мағауиннің аудармасы).

4. Мырзалы Серік, философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

5. Чанышев А.Н. Философия древнего мира: Учебник для вузов. – М., 2001.

6. Ежелгі Шығыс философиясы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 1-ші том.

3 Антикалық философия

-    Антикалық философия қалыптасуының алғышарттары және даму кезеңдері.

1.  Натурфилософиялық кезең.

2.  Милет мектебі (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен).

3.  Пифагор және пифагорлік Одақ.

4.  Элей мектебі (Ксенофан, Парменид, Элейлік Зенон).

5.  Атомистік философия. Демокрит, Левкипп).

-    Антикалық философияның классикалық кезеңі.

1.  Софистік мектеп.

2.  Платон философиясы.

3.  Аристотель философиясы.

3.1 Антикалық философия қалыптасуының алғышарттары және даму кезеңдері

Ежелгі грек философиясы (ілімі, мектептері) деп қазіргі Греция мен Кіші Азиядағы грек полистерінде (қала-мемлекеттерде), Жерорта жағалауларында, Қырымда, Азия мен Африканың эллиндік мемлекеттерінде және Рим империясында өмір сүрген грек философтары жасаған рухани философиялық қазына аталады. (Ежелгі Рим философиясы ежелгі грек философиясымен тікелей «Ежелгі грек-рим» немесе «Антикалық философия» деген атпен бірігеді).

Ежелгі Грек (антика) философиясы өз дамуында 4 негізгі кезеңнен өтті:

1)    демократиялық (Сократқа дейінгі)-б.д.д VII-V ғ.ғ; 

2)    классикалық (Сократтық) - б.д.д. V-IV ғ. соңы;

3)    эллиндік - б.д.д.IV ғ. соңынан - б.д.д. II ғ.ғ; 

4)    римдік - б.д.д. I-б.д.  Vғ. аралығы.      

Демократияық немесе Натурфилософиялық кезеңге «Сократқа дейінгі» философтардың шығармашылығы жатады:

1)    Милет мектебі - «физиктер» (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен).

2)    Эфестік Гераклит.

3)    Элей мектебі.

4)    Атомистер (Демокрит, Левкипп) т.б кейбір философтар.

«Сократқа дейінгі» натурфилософтар айналысқан негізгі мәселелер:

1)    табиғат құбылыстарын түсіндіру;

2)    космос мәні;

3)    айналадағы дүние;

4)    «түп негіз» мәнін түсіндіру.

Ежелгі грек (антикалық) философиясының ерекшеліктері:

1)    полистердің экономикалық көркеюі - антикалық философияның көркеюінің материалды негізі болды;

2)    ежелгі грек философиясы - материалды өндіріс процесінен қол үзді, ал философтар - дене еңбегінен азат, қоғамның рухани және саяси жетекшілігіне ұмтылысы бар дербес қоғамдық әлеуметтік ақсүйектер тобына айналды;

3)    ежелгі грек философиясының негізгі идеясы - космоцентризм (Космос алдындағы қорқыныш, Космосқа табыну, материалды дүние мәселелерін: материалды дүние құбылыстарын түсіндіруге қызығушылықтың басымдылығы);

4)    кейінгі кезеңдерде космоцентризм мен антропоцентризмнің (адам мәселесінің) бірігіп кетуі; 

5)    құдайлар тіршілігі мойындалады;

6)    ежелгі грек құдайларының - табиғат бөлшегі ретінде қарастырылуы және адамдарға жақтас болуы; 

7)    адамның - табиғат бөлшегі ретінде қабылдануы, қоршаған дүниеден бөлінбеуі;

8)    философиядағы екі бағыттың - идеализм («Платон бағыты») мен материализмнің (Демокрит бағыты) пайда болып, өзара басымдығының алмасып отыруы: Сократқа дейінгі кезеңде - материализм, классикалық кезеңде - бірдей ықпал, эллиндік кезеңде - материализм, ал римдік кезеңде - идеалистік.

Антикалық грек-рим философиясы. Ежелгі Грецияда философия б.д.д V-IV ғасырларда пайда болды. Басқа елдердегі сияқты, Ежелгі Грек философиясы да мифология негізінде пайда болды және өзінің онымен байланысын ұзақ уақыт бойы сақтады.

Ежелгі Грецияның алғашқы философиялық мектептері:

1)    Милет мектебі; 

2)    пифагорлік мектептер; 

3)    Элей мектебі;   

4)    Атомистер мектебі.

«Сократқа дейінгі» кезеңдегі философиялық мектептердің жалпы сипаты:

1)    космоцентризм;

2)    табиғат, дүние құбылыстарын түсіндіруге ұмтылыс;

3)    дүние негізін, жаратушы мәнді іздеу;

4)    гилозоизм (өлі табиғатқа да жан тән деп санау);

5)    философиялық ілімдердің доктринерлік (талдауға жатпайтын) сипаты.

Милет мектебінің өкілдері:

1)    Материалистік позицияны ұстанды.

2)    Философиямен ғана емес, басқа да нақты жаратылыстық ғылымдармен айналысты.

3)    Табиғат заңдарын түсіндіруге тырысты (сол үшін оларға «физиктер» - «табиғатты зерттеушілер» деген екінші ат тағылды).

4)    Субстанцияны - дүние жаратылған бастапқы негізді іздеді.

Сократка дейінгі философияның бастауында б.з.б. 6-5 ғасырларда қалыптасқан ионийстік немесе Милет деп аталатын мектеп жатыр. Оның алғашқы негізін қалаушы Фалес болса, кейінгі өкілдері: Анаксимандр,Анаксимен,Анаксагор, Ферекид, Диоген Аполлондық т.б. Жеті данышпанның бірі саналған Фалес (б.з.б. 625-б.з.б 545 жж.) Мысырда білім алған. Б.з.б. 585 жылғы күн тұтылуын болжаған, дүниенің бастамасы – су деп ұққан: «Бастама туралы», «Күн туралы», «Күн мен түннің теңесуі туралы», «Теңіз астрологиясы» деген еңбектер жазғанмен, олардың ешқайсысы біздің заманымызға дейін сақталмаған. Фалес барлық денелердің суда қалқып жүретіндігін атап өте отырып,ол судың ақыл-ой және құдайлық су екендігін, құдай ғарыштың ақылы деген тұжырымды негіздеп, бәрі де судан пайда болғандығын және пайда бола беретіндігін тұжырымдайды. Сперма - сұйық, күн бу арқылы тіршілігін жалғастырады деген дәйектемелерді алға тартады.

Фалестің шәкірті деп есептелген Анаксимандрдың (шамамен б.з.б. 610-545 жж.) негізгі еңбектері: «Табиғат жөнінде», «Жер картасы» т.б. Ол бүкіл дүниенің негізінде «апейрон» атты шексіз, шетсіз, құдайлық әлдене жатыр деп тұжырымдайды. Олай болса, апейрон бастама да, түпнегіз де болып шығады. Ол еш уақытта өлмейді және жойылмайды, мәңгі белсенділікте және қозғалыста болады, осы қасиетінің арқасында өзінен қарама-қарсы құбылыстар-ылғал мен құрғақтық, салқындық пен жылылық шығарады.  Олар жұптасады: Жер (құрғақтық пен салқындық), Су (ылғалдық пен салқындық), Ауа (ылғалдық пен жылылық), От (құрғақтық  пен жылылық). Осы төртеуінің ортасында Жер орналасады да, қалғандары оны Сумен, Ауамен, Жарықпен (От) қоршайды. Аспан Отының әсерімен судың біраз бөлігі буланады да, мұхиттардан Жер көріне бастайды, сөйтіп, құрлықтар пайда болады дей келе, космологиялық ілімдерін әрі қарай мифологиялық мазмұнмен толықтырады.

Анаксимандр ілімін әрі қарай оның шәкірті Анаксимен (б.з.б. 6 ғасырдың ортасы) жалғастырды. Негізгі еңбегі - «Табиғат туралы». Анаксимен барлық денелердің негізгі деп Ауаны ұсынады. Ауа – түссіз, мөлдір, көрінбейтін, сапасыз, денелік сапасы жоқ нәрсе болғанмен, ол мына үрдістер арқылы сапалыға айналады: ауа үнемі қозғалыста болады да, бірде қоюланып, бірде сұйылуы арқылы алуан түрлі заттар мен құбылыстар қалыптасады. Ауа сұйылғанда алдымен Отқа, содан кейін эфирге айналса, қоюланғанда-желге, бұлтқа, Суға, Жерге және тасқа айналады. Ауаның сұйылуы жылылыққа байланысты да, қоюлануы салқынға байланысты. Анаксименнің ілімінше, Жер және басқа аспан денелері Ауада қалқып жүреді. Жер қозғалмайды, ал басқа денелер Ауаның әсерінен ылғи да қозғалыста болады. Күн де – Жер, бірақ өзінің жылдам қозғалуының себебінен ыстық шоққа айналған.

Анаксагор (б.з.б.500 – б.з.б.428 жж.) – философ, математик, астроном, Анаксименнің шәкірті. «Табиғат туралы» деген еңбегі белгілі. Астрономия саласында: Күннің от тектес екендігін,Күн тұтылуда оны Айдың бүркемелейтіндігін, Фракияға метеориттің құлайтындығын болжаса, онтологиялық, әлемнің жаратылуы мәселелерінде: «заттардың тұқымы» немесе кейіннен «гомеомериялар» деп аталған сансыз көп, шексіз, өзгермейтін шағын элементтердің бастапқыда жүйесіз болып, хаосты тудырғандығын атап өтеді. Континнумдық мәселеде: бостықты жоққа шығара отырып, үлкен мен кішінің салыстырмалылығын ұсынды, заттардың шексіз бөлінетіндігін негіздеді, «бәрі де бәрінде қағидасын ұсына отырып, ешқандай зат пайда болмайды және жойылмайды деп байыптайды, тек олардың тасымалдануы арқылы ғана заттар пайда болады деп түсіндіреді. «Нус» деп атаған әлемдік ақыл: жұқалтаң, жеңіл нәрсе, ол бәрі туралы толық білімді қамтиды және ұлы күшті иемденеді, заттарды қозғалысқа келтіріп, оларды  жүйелейді, біртекті еместерді бір-бірінен ажыратады, біртектестерді біріктіреді деп тұжырымдайды. Анаксагор Афина демократиясы жақтастарының бірі болды. Ол саяси күштердің ықпалымен өлім жазасына кесіліп, үкімет оның шығармаларын оқуға, таратуға тиым салды.

Диоген аполлондық – (шамамен б.з.б.499 - б.з.б.428 жж.) ауаны алғашқы зат ретінде мойындап, оған ақыл мен ойлауды негізгі қасиеті ретінде таңады. Барлық заттар ауаның әртүрлі құбылуынан туған өнімдер деп түсіндіреді.

Сократқа дейінгі философия кезеңіндегі тағы бір іргелі мектептердің бірі – Пифагор мектебі. Аты көрсетіп тұрғандай бұл мектептің негізін қалаушы Пифагор б.з.б 570 – б.з.б.500 жылдары өмір сүрген философ, математик, саяси қызметкер, Анаксимандрдың шәкірті. Оның дүниеге келуі мен өмірі діни-мистикалық сипатта құрылуына байланысты, кейбір идеялары да осындай сенімдер аймағында дәйектелді, ал мектебі эзотериялық бағытта дамыды. Египетте 22 жыл болып, ондағы құпия оқуларды көпшілікке жариялауға ұмтылады, 2000-ға жуық өзінің ізбасарларын дайындап, оларды арнайы мектеп ретінде жинақтады. Бұл мектеп ғылыми-философиялық және діни-магиялық сипатта болды. Пифагордың: «Табиғат туралы», «Тәрбие туралы», «Мемлекет туралы», «Әлем туралы», «Жан туралы» т.б. еңбектері белгілі. Әлемді алғаш рет «космос» деп атаған және  «философ» деген түсінікті алғаш енгізген де осы Пифагор болып саналады.

Оның негізгі философиялық түсініктерінің түпкі орталық ұғымы – «дүниенің мәні сандық қатынастарда» деген тұжырымға тіреліп, философияны геометрияландыру мен математикаландыруды қолдады және осы ғылымдар аясында бірнеше жаңалықтар ашты.  Ал құдай сандардың саны деп түсіндірді. Математика қағидалары – сандар - әлемнің қағидасы, ал сандық қатынастар – прапорция - әлемнің үйлесімділігінің бейнесі деген тізбек арқылы өз идеяларын дәйектеді.

Пифагор және оның жолын қуушылардың пікірінше:

1)    дүниенің мәні сандар арқылы берілген (бүкіл дүниені, ондағы құбылыстардың құпиясын сандар арқылы өлшеп, тануға болады деп есептеді); 

2)    дүниені тану, түсіну үшін сандарды тануға шақырды (сан арқылы тану сезімдік және идеалистік сана аралығынан өтетін таным жолы деп санады);

3)    «бір» санын дүниенің ең ұсақ бөлшегі деп түсінді;

4)    дүниенің диалектикалық бірлігін бейнелейтін «протокатегорияларды» табуға, көрсетуге тырысты «жұп-тақ, жарық-қараңғы, түзу-қисық, оң-сол, ер-әйел, т.б.).

Б.з.б.580 – б.з.б.430 жылдары Көне Грекияда болмыс мәселесімен айналысқан  Элей мектебі қалыптасты. Өкілдері: Парменид, Зенон, Ксенофан, Мелисс т.б. Ксенофан (шамамен б.з.б.570 – б.з.б. 478жж.) Элей мектебінің негізін қалаушы, Парменидтің ұстазы, полемикашы, сатирашы. Негізгі шығармасы «Сатиралар» туындысында барлық философтар мен ақындарға қарсы пікірін ұсынды. Бір құдайдың универсуммен бірлігін қолдады. Танымның шектеулілігі мен мүмкіндіктері мәселесін ұсынды, жоғары және абсолютті дәйекті білімді тек құдай иемденеді деп түсіндірді, ал адам танымы тек субъективті пікірлерді ғана ұғына алады. Оның утилитаризмі тек әлеуметтік-этикалық қана емес, космологиялық сипат алды, мәселен, «Күн пайдалы, ал ай керек емес» деген сияқты пікірлер. Құдайдың антропоморфтық идеясын сынай отыра, егер жылқы, өгіздер сурет сала алатын болса, онда олар да өздеріне ұқсас құдайларын бейнелеп алар еді деп келекеледі.

Элеаттықтар бірінші болып дүниені рационалды түрде, барынша жалпы «болмыс», «бейболмыс» «қозғалыс» - философиялық ұғымдарын қолдана отырып түсіндіруге тырысты. Бұған дейінгі барлық философтар дүниеге деген өз көзқарастарын  ғана баян еткен болса, элеаттықтар (әсіресе Парменид пен Зенон) алғаш болып дүниені рационалды тұрғыдан негіздеп, өз тұжырымдарын дәлелдеуге бет бұрды. Сезімдік тәндік дүниенің «елес» екендігі, ақиқат еместігі туралы түсінік пен баға бірінші болып элеаттықтарда туды. «Елес» дүниесіне - ақылмен ғана танылатын «ақиқат» дүниесі қарсы қойылды.

Парменид (б.з.б. 6 ғасырдың екінші жартысы – б.з.б. 5 ғасырдың басы) ғарышты екі стихияның бірлігі ретінде қарастырды: жеңіл, жұқа, жарық эфирлік От (Жарық) және ауыр, тығыз, енжар, қараңғы Түн. «Пікір жолы» мен  «Ақиқат жолы» түсініктерін қарсы қойып, оларды түсіндіруге ұмтылды. Философияға «Болмыс» ұғымын алғаш енгізе отырып, оның қасиеттерін былайша сипаттайды: шар формалы, тұйықталған, аяқталған, қозғалыссыз т.б. Парменид онтологиясының бір ерекшелігі оны Бейболмыспен салыстырып көрсетуінде. Бейболмыс Ештеңе ойламауға тең келеді, Ештеңе туралы айту, яғни, ешнәрсе туралы айтпау. Сондықтан Ештеңе ойланылмайды, айтылмайды, ал Болмыс жаратылмаған және жойылмайтынның өзі деп пайымдайды. «Бірінші бастау (оңды) болмыс ретінде ойланылды, екіншісі, (теріс) бейболмыс ретінде… Бәрі де түсінікті, бейболмыс эллиминацияланған жерде, әлемде бейболмыстың формасы ретінде өлімге орын жоқ. Өлік батырылатын түн тұңғиығы (салқындық), бейболмыс емес, ештеңе, бірақ, белгілі бір деңгейде, өлік сезінуін жалғастыра түседі, болды және өмір сүре бастады» деп тұжырымдайды да, өзінің «болмыс бар,  болмыс емес жоқ» деген қағидасын дәйектейді. Бірақ бұл тезисін ол мынандай логикамен өрбітеді:

1) болмыс қана бар, Бейболмыс жоқ; 2) болмыс қана емес, Бейболмыс та бар; 3) болмыс пен Бейболмыс теңбе-тең.

Элеаттықтар:

1)    таным мәселесін зерттеді; 

2)    сезімдік таным (пікір «докса») мен жоғары рухани идеалистік танымды қатаң жіктеді, ажыратты;

3)    монизмді жақтады - көптүрлі құбылыстардың бір ғана бастапқы  негізден тарайтынын тұжырымдайды; 

4)    дүниетанымдары идеалистік сипатта болды: дүние, тіршілік - идеяның материалды бейнесі деп санады;

5)    «апорияларды» - парадокстарды негіздеді.

Элей мектебінің келесі беделді өкілдерінің бірі – Зенон (б.з.б.490 - б.з.б.430жж.) болмыс мәселесімен айналыса отырып, философия тарихында және дискурстық кеңістікте көпшілікке өзінің «апорияларымен» (қайшылықты, күрделі ой-пікірлер) таныс. Қайшылықты мәселелерді ұсынған, кеңістік пен уақыттың салыстырмалылығын, ондағы қозғалыстың шарттылығын байыптаған ойшыл болмыстың модустары ретінде қарастырылған континуумның субъективті және объективті, абсолютті және салыстырмалы қырларын ашуға ұмтылды. Мәселен, ғылыми көпшілікке танымал болып келетін оның «Ахилесс пен тасбақа», «Жебе», «Қақ Жару» апорияларының мазмұнындағы оқиғаларда: кеңістік, уақыт, қозғалыс тұтасып барып теориялық түрде шындықтан алшақтағандай болады. Мәселен, «Ахиллес пен тасбақа» деп аталатын апориясының мазмұны былайша құрылады: Грек аңыздарынан алынған образдық кейіпкер, өте жүйрік, желаяқ Ахилесс шабан тасбақаны қуып жете алмайтындығының дәйектемесінде, бастапқы қуу үрдісінде Ахилесс тасбақадан кейінірек орналастырылады, бірақ ол тасбақадан он есе тез жүгіре алады. Демек, Ахилесс тасбақаның бастапқы тұрған орнына жеткен уақытта, тасбақа Ахилестің жүріп өткен жолының оннан бірін алға қарай жүріп өтіп, жылжиды, ал Ахилесс осы нүктеге келген мезетте, тасбақа тағы да осы аралықтың жүзден біріндей жол жүріп тастайды, тағы да Ахилесс осы нуктеге жеткен мезетте, тасбақа осы аралықтың мыңнан біріндей жол жүреді, сандардың шексіздігіне орай осы үрдіс мәңгі қайталанып жалғаса береді де, Ахилесс тасбақаны ешқашан қуып жете алмайтындығы дәйектеледі.

«Жебе» деп аталған апорияның негізгі қағидасы «Ұшып бара жатқан жебенің қозғалмай, тыныштықта тұрғандығын» дәйектеу: ұшып бара жатырған  жебенің жүріп өткен жолына үңіліп, оның белгілі сәтін бөліп алып, өте шағын, білінбес уақыт мөлшеріндегі күйін ажыратып алсақ, ол тыныштықта тұрады, олай болса, оның бүкіл жүріп өткен  жолы осындай қозғалыссыз сәттердің жиынтығынан құралады. Демек, ұшып бара жатқан жебенің жолы осындай тыныштық сәттерден басқа ештеңе де емес болғандықтан, ол қозғалыссыз тыныштықта тұр.

Болмыстың жалқылығын және біртұтастығын Зенон «эпихейрема» тәсілі арқылы дәйектеді. Бұл – тікелей дәлелдеу тәсілінің орнына, кері шегініп дәлелдеудің негізінде қарсыластарының пікірін абсурдтық жағдайға әкелу арқылы ұсынылады, «Болмыс шексіз көп болады». Ал екінші эпихейремада: «Егер болмыс шексіз көп болса, онда ол үлкенді-кішілі болып бөлінулері керек. Үлкен болғанда, соншалықты шексіз үлкен, ал кіші болғанда,соншалықты мөлшерсіз кіші болуы мүмкін. Ал егер шексіз көп заттар бөлінбейтін болса, онда олардың мөлшерлері жоқ болғандығы. Себебі ол заттар шексіз кіші. Ал егер олар бөлінбейтін болса, онда олар таусылмайтын бөліктерден тұрады да, шексіз үлкен болады. Дүниеде бар нәрсенің мөлшері болады, ал мөлшерлі нәрсенің денесі болады. Егер бөлшектері жоқ нәрселер өте мәнсіз құбылыс болса, онда сол бөлшектенбейтін және өте мәнсіз құбылыс – Парменид айтқан біртұтас, жалқы болмыс» екендігі атап көрсетіледі.

Сократқа дейінгі философияны және аяғы классикалық философия кезеңін шарпитын көне Грекиядағы тағы бір беделді мектептердің бірі - атомдық мектеп деп есептеледі. Оның негізін алғаш қалаушы – Левкипптің (б.з.б. 5 ғасырлар) өмірі жөнінде, шындығында, ешқандай мәлімет жоқ. «Үлкен Диакосмос», «Ақыл туралы» еңбектерді соған телиді. Дүниенің материялық заттарының атомдардан құралғандығын және оның ең соңғы бөлінбейтін бөлшек екендігін негіздеген ол, неғұрлым үлкен атомдар ғарыштың орталығына жиналып, жалпақ жерді құрайды деп түсіндірді.

Атом - әлемді түгел қамтиды, дегенмен, атомсыз бос кеңістік болуы тиіс екендігін логикалық тұрғыдан сараптаған ойшыл өзінің болмыс та, атом да емес болып табылатын бостық хақындағы тұжырымын дәйектейді. Бұл теорияда атом мен бостықтың аралас, қатар екендігі беріледі, екеуі импликациялы, бостық атомның өмір сүруінің алғышарты іспеттес болып келеді.

Левкипптің физикасы мен бастапқы космогенез идеясы деп атауға тұрарлық тұжырымдарына сүйенсек, Бейболмыс пен болмысты қатаң ажыратып алудың қақ жарылғандығына (дихотомиясына) кезігеміз. Бостық – физикалық Бейболмыс, әрі атомдар қозғалысының, өмір сүруінің, қосылуы мен ыдырауының орны мен шарты, ал өмір сүретіндерді Бейболмыс деп атауға болмайды, олар мүлде Бейболмыс болуы мүмкін емес деген дәйектемесін ұсынады.

Атомдық мектепті негіздеушілердің бірі – Демокрит (б.з.б.460 – б.з.б.370 жж.) Левкипп идеяларын құптай отыра,  өзіндік физикалық ойларын тереңдетіп, бұл ұстанымды әрі қарай дәйектейді. Египет, Вавилон, Парсы, Араб, Эфиопия, Үнді елдерінде болып,  өзінің білімін жан-жақты жетілдіреді. Оның шамамен 70-ке жуық шығармасы белгілі: «Табиғат туралы», «Шағын әлемнің құрылуы», «Идеялар туралы», «Мақсат туралы» т.б. Ең шағын бөлінбейтін бөлшек атомдарды сезім мүшелерімен қабылдауға келмейді, (atomos грекше бөлінбейтін деген мағынада). Атомдар қаттылығына байланысты бөлінбейді, сапасы болмайды, шамасы, пішіні, формасы, салмағы, орналасқан жері, тәртібі арқылы ажыратылады. Олар бос кеңістікте мәңгі қозғалыста болады. Оның бірігуі мен ыдырауы арқылы заттар жойылады және пайда болады, ал уақыттың бастауы жоқ, бәрі де айқынсыз кездейсоқтықтардан пайда болады, сондықтан құбылыстың себебін табу – шынайы философиялық білім болып табылады деген тұжырымдарын дәйектейді. Жан  - бүкіл денеге таралған  жұқа, нәзік, ерекше ұсақ дөңгелек атомдардан құралады. Ол адам ағзасы мен ғарышты салыстыра отырып, екеуінің ұқсастығын анықтап, «кішіғарыш» (микрокосм) ұғымын алғаш енгізуші. Құдайлар отты атомдардың бірігуінен пайда болады және адамдардан ұзақ өмір сүреді дей келе, таным теориясында өзіндік ерекше үдерістерді көрсетеді: адамдар көріп тұрған заттардан ұсақ көрінбейтін бөлшектер бөлініп шығады да, бостықтан өтіп, көздің сыртқы қабығына ізін түсіреді, содан соң ақылдың қызметі басталады.

Бостықтың атомдардың қозғалуы үшін алғышарт екендігін, бостық – Бейболмыс бола отырып, «өмір сүретіндік» болып табылатындығын атап өтеді. Демек, Демокрит ілімі бостықты болмыс түрінде сипаттаған, бұл тұжырым – Бейболмыс болмыстың өн бойында тұтастай сіңірілген және бола беретіндігін айғақтайды.

Атомистер (б.д.д. V ғ.) материалистік сипаттағы мектеп өкілдері Демокрит, Левкипп: әлемнің бөлінбейтін ұсақ кірпіштерден - «атомдардан» («атомос»-«бөлінбейтін»: «том» - «бөліну», «а»-«қарсы») құралатындығын айтты.

Демокрит философиядағы материалистік бағыттың негізін қалаушы болды.

Демокрит ілімінің басты қағидалары:

1)    дүние материалды;

2)    материалды дүние атомдардан құралады;

3)    атом-ең ұсақ бөлшек, дүниенің «алғашқы кірпіші»;

4)    атом бөлінбейді;

5)    атомдар түрлі көлемге (өте ұсақ немесе өте ірі, т.б) және түрлі формаға ие (дөңгелек, сопақша, қисық формада, т.б);

6)    атомдар арасында бос кеңістік бар;                

7)    атомдар үздіксіз айналыс үстінде: заттар, тірі организмдер тіршілік етеді, ыдырайды, олардың атомдарынан келесі материалды дүние заттары мен жаңа тірі организмдер пайда болады, содан-соң қайтадан ыдырайды; осылай мәңгі айналыс жалғаса бермек;

8)    атомдар үздіксіз, мәңгі қозғалыс үстінде;              

9)    атомдарды сезімдік таным арқылы көру мүмкін емес.

3.2 Софистік мектеп

«Софистика» және «софист» терминдері ежелгі гректің «даналық» сөзінен бастау алады. «Софист» сөзі дәлме-дәл аударғанда «дана, шебер, білгір» мағынасын береді.

Софистер - б.д.д. V-ғ басы мен IV-ғасырдың бірінші жартысы аралығында өмір сүрген, төлемақы үшін дәріс беретін «даналық ұстаздарының» шартты атауы. Софистік мектеп өкілдері теоретик-философтар, скептиктер, субъективистер, рационалистер, сенсуалистер және анархистер ретінде ғана емес, полис азаматтарын арнайы төлемақы үшін шешендік өнерге, дау-таласта қарсыласты жеңе білуге және өз пікірін дәлелдеп шығуға баулитын ұстаздар болды. Олар шындық, ақиқат шешімге ұмтылуды емес, жеңіске жетуді ғана мақсат тұтты, пікірсайыстарда «кімге болмасын, ненің болмасын дұрыстығын» дәлелдеу тәсілі ретінде арнайы оқытылды. Сондықтан «софист» сөзі жағымсыз мағынаға ие болды. Соған қарамастан софистер  риторика (шешендік өнер)  мен тіл ғылымдары (лингвистика) дамуында маңызды рөл атқарды: олар ашқан софизмдер (парадокстер) логиканың қалыптасуына түрткі болды.

Софистерді мынадай топтарға жіктеу қабылданған:

1)    Аға софистер (б.д.д.ғ.) - Протагор, Оргий, Антифонт, Критий, Гиппий, Продик.

2)    Кіші софистер - Ликофрон, Алкидамт, Трассимах.

Софистерге тән сипат:

1)    қоршаған дүниеге сыни қатынас; 

2)    барлық нәрсені, процесті іс жүзінде тексеруге ұмтылыс, қандай да болмасын ойдың дұрыс не бұрыстығын логикалық тұрғыдан дәлелдеуге ұмтылыс;

3)    ескірген дәстүрлі мәдениет негіздерін қабылдамау (нигилизм);

4)    сүйенетін негізі жеткіліксіз көне дәстүрлерді, дағдыларды, ережелерді терістеу;

5)    мемлекет пен құқықтың шарттылығын, олардың жетілмегендігін дәлелдеуге ұмтылыс;

6)    моральдік нормаларды абсолютті деп емес, сынау, жетілдіру объектісі ретінде қабылдау;

7)    пікірлер мен баға берудегі субъективизм;

8)    объективті болмысты терістеу және барлық нәрсенің тек адам ойында тіршілік ететінін дәлелдеуге талпыныс.

Платон философиясы.

Философиялық көзқарастары. Платон объективті идеализмнің негізін қалаушы: Платон философиясының орталығында идеялар туралы ілім тұр.

Идеялар туралы ілімі. Элеаттықтар сияқты, Платон да ақиқат дүниені - «идеялар патшалығын» - реалды емес, сезімдік, тәндік дүниеден ажыратады. Бірақ Парменидтің тұтас және бөлшектенбеген болмысынан айырмашылығы, Платонның идеалды патшалығы - идеялардан құралған рухани жиынтық. «Идея» сөзі Платон заманында «сыртқы түр, көрініс, тек, сапа, образ» дегенді білдіреді. Ал Платон идеялары - адам бойынан тысқа шығарылып, идеялар патшалығында дербес тіршілік етуге кіріскен объективтендірілген ұғымдар. Әрбір идея мәңгі және өзгеріссіз. Идеялар саны көп, бірақ шексіз емес. Нақты объектілердің (ит, құс, мысық, адам, т.б.) идеялары, қасиеттер мен қатынастар идеялары (сұлулық идеясы, ақ-қара, қызыл  т.б. түстер идеясы), математикалық объектілер идеясы (бір, төрт, он, т.б. санының идеялары,т.б), адамгершіліктік құбылыстар идеялары (қаһармандық идеясы), төрт түрлі стихия идеясы, т.б. Бірақ идеялар патшалығы - тек қана игі мәндер дүниесі. Сондықтан мұнда қылмыс идеясы немесе кір ластық - идеясы деген жоқ. Идеялар патшалығының өз иерархиясы мен пирамидалық құрылымы бар: идеялар арасында бағыныштылық және қосарлы бағыныштылық қатынастары қалыптасқан. Пирамиданың ең төмеңгі жағында нақты объектілер идеялары (аттар, өгіздер, т.б) орналасқан. Ауқымдырақ идеялар («ірі қара», «жануарлар») одан жоғары тұр.

Пирамиданың жоғарғы бұрышында абстрактылы (дерексіз) ұғымдар орналасқан (сұлулық идеясы, қаһармандық идеясы). Бірақ Платон еңбегінде  дерексіз ұғымдардың өзара қандай қатынаста екені, қайсысы жоғары, қайсысы төмен екені айтылмаған.

Пирамиданың ұшар басында Платон бір жұмыстарында «Игілік», енді бірінде «Біртұтас» деп атаған бір ғана идея орналасқан. Платон, «материя» («хора») ұғымын енгізуге мәжбүр болды. Материя - тәндік ұғым, ол формасыз және танылмайды, ол мәңгі әрі өлі.

Қатаң емес дуализм элементтері бар Платон идеализмі осылай туындады. Сезімдік дүниенің идеялары және заттары арасында өзара байланыс бар: идеялар заттардың алғашқы бейнелері болып табылады, ал заттар идеяларға қатысты. Идеялар өзіне ғана тән құпия жолдармен заттарға еніп жатады және заттар дамуын анықтауы мақсат болып табылады. Осылайша Платон іліміне теологизм тән.

Космология және космогония. Идея мен материя түпнегіздерімен қатар, Платон Ақыл-демиургтің болуын тұжырымдады.

Ақыл-демиург (немесе Құдай) - дүниені жаратушы болып табылады. Әлемдік жанды тудырып, материяға мақсатты себептер ретінде идеялар беріп ұйымдастырғанымен қоймай, басқа құдайларды да жаратады. Космос, Платонша, «ақылы мен жаны бар тірі тіршілік». Космостың тәні материалды. Космос шекті және шар формалы. Дүниенің орталығында жер шары тұр, ал оны түрлі шеңберлер бойымен Күн, Ай, планеталар мен жұлдыздар айналып қозғалып жүрген аспан сферасы қоршап тұр. Аспан денелері - тән мен жаны бар құдайлар, олар қозғалысқа өз жандары арқылы түседі.

Жан туралы ілім. Адамдардағы жандар - Әлемдік жанның қалдықтары. Өз тәні өлгеннен соң ажалсыз жан аспанға (Идеялар патшалығына) көтеріліп, өз тіршілігін сонда жалғастырады. Содан-соң тағы жерге түсіп, жаңа туылған сәби денесіне енеді.

Гносеология. Нағыз білім - идеялар патшалығына қатысты ғана болады, ал сезімдік дүние туралы пікір ғана болуы мүмкін. Жаңа туылған сәбидің денесіне енген жан бұрын нағыз, идеалды дүниеде білгеннің бәрін ұмытады. Бірақ кейбір адамдар кейбір нәрселерді есіне түсіре алады. Сондықтан ақиқат білім дегеніміз - жан бұрын білмегенді еске түсіру. 

Платонның идеалистік ілімінің басты қағидалары:

1)    реалды тіршілік ететін - тек таза (денесіз, тәнсіз, материясыз) идеялар («эйдостар») ғана;

2)    бүкіл дүние таза идеялардың («эйдостардың») бейнесі ғана;

3)    дүниедегі кез келген зат осы заттың бастапқы идеясының материалды бейнесі ғана (мысалы, жылқылар туылып және өліп жатқанымен олар өзгермейтін мәңгі «жылқы» идеясының көрінісі); 

4)    таза (тәнсіз) идеялар ақиқат, мәңгі және тұрақты;

5)    материалды заттар өзгергіш, тұрақсыз;

6)    материя тіршілігі уақытша; 

7)    қоршаған дүние («заттар дүниесі») де уақытша және дербес субстанция ретінде тіршілік ете алмайды.

Аристотель философиясы.

Философиялық көзқарастары. Аристотель ең алғашқы философия тарихшысы. Кез келген мәселені талдауды Аристотель бұл сұрақ бойынша айтылған өзіне дейінгі белгілі пікірлерден бастайды. Бізге ежелгі грек философиясының алғашқы кезеңі туралы маңызды мәліметтер оның дәл осы қасиеті арқасында жетті.

Платонға қатынасы. Өз ұстазы Платонды жоғары бағалағанмен, оның идеялар туралы ілімін- сезімдік дүние заттары мен идеялар арасындағы қатынас түсініксіздігі үшін сынады.

Логикасы. Аристотель формальді (классикалық) логиканың негізін қалаушы. Ол дұрыс ойлаудың үш заңын (Тепе-теңдік заңы, Қайшылықсыздық заңы, Үшіншісі болмауы заңы) тұжырымдады, ақиқат пен жалғанның (европалық мәдениетте - жалпыға ортақ қабылданған) анықтамасын, силлогистиканы (ой қорытудың дұрыс және бұрыс түрлері - силлогизмдер туралы ілімді) негіздеді.

Кейіннен, Аристотельдің еңбектерін жүйелеушілер оның алты логикалық трактатын біріктіріп «Органон» («Құрал») деп атады. Логика- барлық философиялық бағыттардағы аса қажетті таным құралы саналды. Бірақ Аристотельдің өзі логикаға дербес ғылым деп емес, барлық ғылымдарға бастама ретіндегі міндетті кіріспе деп қана қараған.

Философия Аристотельдің көзқарасы бойынша: теориялық – мақсаты «білім – білім үшін» болып табылады, практикалық – мақсаты білім қызмет үшін, нойетикалық (шығармашылық) – мақсаты білім шығармашылық үшін. Теориялық философия: физикалық-математикалық және алғашқы философияға бөлінеді. Физикалық философияның пәні – жеке өмір сүріп, қозғалатындар, математикалық – жеке өмір сүреді бірақ қозғалмайтындар, алғашқы философия – жеке өмір сүреді, қозғалмайды. Практикалық философияға этика мен саясат жатады, нойэтикалыққа – шешендік өнер мен саясат жатады. Логика – жеке дара ғылым емес, пропедевтика барлығының жиынтығынан құралады.

Аристотельдің онтологиясында үш мәселе жатыр:

1) барлықты категориялық талдау немесе бір нәрселердің болмысы туралы ілім;

2) субстанцияларды каузальдік талдау;

3) мүмкіндік пен шындық туралы ілім немесе әлі болмыс еместің теориясы.

Категорияларды 10 мағыналық топқа бөледі: мән, сапа, орны, уақыт, иелену, әрекет, азап шегу.

Платонның идеализімін сынап, табиғат – заттар мен құбылыстардың бүтіндігі, материя мен форманың органикалық бірлігіндегі нақты түрі. Алғашқы мәңгі өмір сүретін материя болмыс емес, болмыстың мүмкіндігі. Материя мүмкіндіктен шындыққа айналады, тек форманың әрекеті арқылы нақты сияқтанады, әрбір зат формада өмір сүреді, материя мен форманың бірлігі оның болмысын құрайды, материя пассивті бастама, форма – жасаушы белсенді, бәрі осы екі қарама-қарсы бастамадан жаратылады деген идеяларын тұжырымдап, форманың мүмкіндіктен шындыққа айналудағы рөлін шешуші, анықтаушы деп тауып, нәтижесінде формалардың формасы – құдай, ол – табиғаттың мәңгі двигителі деген қорытынды жасайды.

Оның онтологиясы мен космологиясы жаратылу мен пайда болу және жоғалу түсініктерін таразылауға келіп саяды, оны былайша жіктеп көрсетуге болады: Сократқа дейінгі кезеңдегі жаратылу философиясына сын және түсіндірмелер, формаға басымдылық беру конструкциясы, акциденция мен потенция туралы түсініктері; пайда болу мен жойылу актілері туралы; физикалық орын мен бос кеңістік жөнінде т.б.

Метафизика (Бірінші философия) - Болмыс туралы ілім. Аристотель дуалист: ол дербес екі түпнегіздің - материя және форманың тіршілігін мойындайды. Дүниеде бар заттың барлығы материядан және формадан тұрады. Бірақ олардан Алғашқы материяны және Алғашқы форманы ажырату қажет. Алғашқы материя - адам үшін танылмайтын, ал бірақ барлық заттардағы материя үшін негіз болып табылатын, формасыз айқын емес зат. Жеке алғанда материя пассивті, тіршіліксіз және нәрселер мен заттарды жаратуға қабілетсіз. Ол мәңгі: жаратылмайды және жойылмайды. Материя дегеніміз заттар пайда болуындағы таза мүмкіндік (потенция). Материя - кездейсоқтықтың, жиынтықтың, заттар пайда болуы мен жойылуының қайнары. Пайда болған кез келген зат - материя мен форманың бірігуі, форманың материяға енуі нәтижесінде ғана тіршілікке ие болады.

Аристотельдің «форма» ұғымы Платонның «идея» ұғымына жақын. Форма - заттың тегін немесе түрін айқындайтын идеалды мән (бірақ индивидуалды емес). Мысалы, мыстың бөлшегіне форма енгенде ғана біз құмыра, көзе, ыдыс т.б. аламыз. Форма - біртекті нәрселердің жалпыға ортақ мәні (мысалы, түрлі материалдардан түрлі конфигурацияда жасалған вазаларға - «ваза» мәні ортақ).

Нақты заттың материясы мен формасы диалектикалық түрде өзара байланысты: бірде форма ретінде көрінген нәрсе, келесіде материя түрінде де беріледі. Мысалы, балшық дегеніміз - форма берілген материя немесе балшық формасы (мәні) берілген топырақ. Ал сол балшықтан жасалатын кірпіш үшін ол материал рөлін атқарады. Өз кезегінде кірпіш те өзінен соғылатын үй үшін материал рөлін атқарады, кез келген заттың формасы дәл осы зат үшін:

оның мәні; қозғалыс көзі; себебі; мақсаты - болып табылады.

Алғашқы форма - Аристотель пікірінше, болмыстың жоғарғы мәні, алғашқықозғаушы, алғашқысебеп және жоғарғы мақсат. Сонымен қатар алғашқыформа - өзін-өзі ойлай алатын Әлемдік ақыл.

Гносеологиясы. Білімге ұмтылыс адамдармен қатар жануарлардың да туа бітті қасиеті. Болмыс пен ойлаудың формалары ұқсас болғандықтан, адам дүниені танып білуге қабілетті. Таным процесі, Аристотель пікірінше, төрт сатыдан тұрады.

Таным сатылары

№

Таным сатылары

Таным нәрсесі

1

Жекелеген заттар мен олардың қасиеттерін сезімдік қабылдау

Жекелеген нақты заттар

2

Тәжірибе - бір нәрсе туралы еске түскен бірнеше естелік

Жекелеген нақты заттардың жиынтығы

3

Өнер (технэ)-заттар жиынтығының мәні туралы білім

Заттар жиынтығына тән жалпылық, олардың себебі мен мақсаты, яғни формасы

4

Философия(ғылым)-ең жоғарғысы «бірінші философия», яғни, метафизика болып табылады

Бүкіл тіршілік пен мәннің жоғарғы формалары, алғашқы себептері және жоғарғы мақсаттары

 

Аристотель философиясындағы жан мәселесі

Ежелгі дүниедегі ой дамуына сәйкес адам жаны туралы түсінік сияқты Аристотель сананың мекені, жанның тұрағы - жүрек (жүйке жүйесі емес!) деп есептеді.

Аристотель жанның үш деңгейін жіктейді:

1)    өсімтал жан;

2)    жануар жан;

3)    ақылды жан.

Жан-сана көрінісі ғана емес, организм қызметін де басқарады. Өсімтал жан - жанның өсу, көбею, азықтану саласына жауап бергені сияқты, жануарлық жан соларға қоса тілектер мен сезімдерге жауап береді. Тек ақылды (адамдық) жан ғана аталған салалармен қоса ойлау функциясын басқарады. Дәл осы қасиеті адамды қоршаған дүниеден биіктетеді.

Аристотель адам мәселесін материалистік тұрғыдан қарастырады:

1)    адам - биологиялық мәні бойынша жоғары ұйымдасқан жануар түріне жатады;

2)    жануарлардан ойлауымен, сөйлеуімен ерекшеленеді;

3)    өзі сияқтылармен бірге (коллективте) тіршілік етуге бейімділігі бар;

4)    дәл осы қасиеті - коллективте тіршілік ету - қоғамның пайда болуына жеткізді. Қоғам - бір территорияда тұратын, мәдениеті, туысқандық байланыстары ортақ, материалды игіліктерді өндірумен, бөлумен айналысатын адамдардың үлкен коллективі;

5)    қоғам механизмдерін жүйелеу (ішкі тәртіпті сақтау, экономиканы өркендету, сыртқы жаудан қорғану, т.б.) - мемлекеттің міндеті болуға тиіс.

Аристотель мемлекетті 6 түрге жіктейді:

1)    монархия; 

2)    тирания;

3)    аристократия;

4)    ұшқары олигархия; 

5)    охлократия (тобырдың билігі, ұшқары демократия);

6)    полития (шектеулі олигархия мен шектеулі демократияның қосындысы).

Аристотельдің мемлекет идеалы. Платон сияқты Аристотель де мемлекетті «нашар» (тирания, ұшқары олигархия, охлократия) және «жағымды» (монархия, аристократия, полития) деп екіге жіктейді. Мемлекеттің жетілген формасы ретінде политияны (шектеулі олигархия мен шектеулі демократияның қосындысы) - «орта таптың» мемлекетін атайды.

Ежелгі грек философиясының соңғы кезеңдерінде пайда болған мектептер

№

Мектеп, бағыт

Өкілдері

1

Эпикурлік мектеп

Эпикур, Метродор, Гермарх, Лукреций Кар

2

Киниктер мектебі

Антисфен, Диоген

3

Стоялықтар мектебі

Зенон, Клеанф, Хриссипп, Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий

4

Скептиктер мектебі

Пиррон, Секст Эмпирик, Энесидем

5

Эклектиктер мектебі

Филон, Антиох, Боэций, Посидоний, Цицерон

6

Неоплатондық мектеп

Саккас, Плотин, Порфирий, Ямвлих, Прокл

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Апейрон дегеніміз не?

2. Зенонның қандай «апорияларын» білесіз?

3. Демокрит дүниедегі қажеттілік пен себептікті неден шығарады?

4.  Протагордың «Адам - барлық заттардың өлшемі» деген нақыл сөзін қалай түсінесіз?

5. Платонның «идеялар әлемі» дегеніміз не?

6. Платон неге жекеменшікке қарсы?

7. Аристотельдің «Платон маған қымбат, бірақ ақиқат одан да қымбат» деген сөзін қалай түсінесіз?

Әдебиеттер тізімі

1.  Мырзалы Серік. Философи. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644б.

2.  Аристотель. Метафизика. Сочинения в 4 томах. – М., 1970.

3.  Асмус В.П. Античная философия. – М., 1976. – 543 с.

4.  Досократики. Доэлеатовский и элеатовский периоды. – Минск, 1999.

5.   Платон. Собрание сочинений. – М., 1990-1994. – В-4т.

6.  Антикалық философия. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 2005, 2т.

4    Ортағасырлық діни философия

 

1.   Ортағасырлық арабтілді философияның қалыптасуының алғышарттары, ерекшеліктері және даму кезеңдері.

2.   Араб - мұсылман мектептері.

3.   Ортағасырлық христиандық философияның ерекшелігі, даму кезеңдері, негізгі ұғымдары және догматтары.

4.   Патристикалық философия. Әулие Августин философиясы.

5.   Схоластикалық философия. Фома Аквинский философиясы (томизм).

6.   Ортағасырлық батыс философиясының жалпы сипаты.

4.1 Ортағасырлық  арабтілді философияның қалыптасуының тарихи-мәдени және діни алғышарттары

Ортағасырлық дәуірдегі мұсылмандық және христиандық философияларға ортақ бірнеше сипат бар. Сол сипаттарға сүйене отырып, мұсылмандық - христиандық  дүниелердің салыстырмалы бірлігі, тұтастығы, буддистік дүниеге қарағанда мәдени - философиялық кеңістіктерінің ортақтығы туралы айтуға болады.

Ол сипаттар мыналар:

1)    мұсылмандық және христиандық дүниелердегі философияның қалыптасуы антикалық философия негізінде іске асты: ортағасырлық философияға платонизм (және неоплотонизм) мен аристотелизм (перипатетизм) ерекше ықпал етті;

2)    философияға «құдайтанудың қызметшісі» рөлі берілді, философияның бірінші міндеті - теологиялық идеяларды рационалды түрде негіздеу болды. Сондықтан бұл кезеңдегі философиялық ілімдер философия мен діни идеялардың (иудаизмнің, христиандықтың, исламның) синтезі нәтижесінде қалыптасты. Христиандық - иудаизм негізінде қалыптасып, ал иудаизм мен христиандықтың базасында ислам пайда болғандықтан, теологиялық және философиялық ілімдердің туыстығы туындады.

Ортағасырлық арабтілді философияның дамуы екі кезеңнен тұрады:

1)    VII-IX ғ.ғ. - арабтілді философияның тууы мен қалыптасуы;

2)    IX-XV ғ.ғ. - арабтілді философияның ежелгі грек философиясын қабылдауы, игеруі. Арабтілді философияның араб - грек философиясына айналуы:

4.2  Бірінші (арабтілді философияның туу, қалыптасу) кезеңдегі негізгі бағыттар

1) Мутакаллимдер мектебі.

2) Мутазилиттер мектебі.

3) Суфизм.

Мутакаллимдер - радикалды исламды жақтаушылар. Мутакаллимдер мектебінің өкілдері исламның діни догмаларын негіздеп, араб-ислам схоластарының рөлін атқарды.

Мутазилиттер - («бөлінгендер») ислам философиясын дамытқанмен, кейбір мәселелерді материалистік тұрғыдан түсіндірді. Мысалы:

1)    исламның адамның жаралуы, дүниенің шығуы, тағдырдың жазуы,т.б. туралы догмаларды рационализм мен материалистік тұрғыдан түсіндірді;

2)    құдай туралы антропоморфты түсінікті (Құдайдың адам бейнелілігін) терістеді;

3)    құдай мен әлемді бір деп жариялады;

4)    адам ақылының күшіне сенді;

5)    адам танымының күші мен мүмкіндіктеріне сенеді.

Суфизм (1. «суф»-«жүн шекпен киген адам»; 2. «саф», «сафа» - «тазалық»; 3. «сафуа» - «таңдаулы болу» деген мағыналар гректің «софос» - «даналық» сөзінен алынған) адамның өз еркімен сыртқы дүниеден, бұ дүниелік қызықтан бас тартып, өз өмірін Құдай жолына арнауы. Суфизм аскетизмді, мистиканы жоғары игілік деп есептейді.

Суфизм – 8-9 ғасырларда қазіргі Ирак, Сирия жерлерінде пайда болып Араб халифаты елдеріне кең таралған, кейіннен, әлем мұсылмандарына да ықпал еткен діни-мистикалық ілім. Басты қағидалары: Құдайдың хақтығына шек келтірмей, оған жан-тәнімен берілу, адам жанының Құдаймен бірігуі, жер бетіндегі пендешіліктен қол үзіп, материалдық игіліктен бас тартып, шәкірттердің (мөриттердің) аскеттік өмір стилін қолдануы, Құдаймен тоғысу үшін ерекше экстаз жағдайына ену, құпия ілімдерді (эзотерия) игеру және оны көпшілікке (экзотерия), «білімсіздерге» жарияламау, Құдайды сүю арқылы интуитивті түрде «нұрлануға» жету (ақиқат жолы), мадақ жырларын жырлау (зікір салу), терең пантеистік танымды ұғыну, осындай практикалық іс-әрекеттерді ұстаздардың (мөршиттердің, пірлердің) өз басынан өткізу т.б. Сонымен қатар онда мынандай өзіндік қалыптасқан категориялар жүйесі бар: ахуал, ақиқат, зейін, дәруіш, дария, гаухар, ғайб, ғайбат, ибадат, жаухар, сыр, ризық, хал, ынсап, ықлас, қаусар, харам, тәуба, тәлім, тәуекел т.б. Бұл ілімді алғаш негіздеушілер: Зу-н-Нун әль-Мысыри, Абу Абдаллах әл-Мухасиби, әл-Ғазали, Суфи Алаяр, А. Яссауи т.б.

Мәселен, Мухасиби «хал» ілімін, яғни, құдайға баратын жолда сопының қас-қағым сәтте нұрлануын негіздесе, маламатийа мектебі адамның ішкі жан дүниесінің тазаруын ұсынады, ал Джунайт «фана» жүйесін, яғни, мәңгі абсалюттегі үстем болмысқа жеткізетін мистикалық жібіп кетуді байыптады да, шариғат – жалпы мұсылмандық діни заңдар, тарихат және хақиқат – құдайлық шыңдыққа жету сатыларын дәйектейді. Суфизмдегі бұл үрдіс, тек абсолюттегі үстем бостыққа ұмтылу ғана емес, білім алудағы мистикалық тәсіл, адамның ішкі дүниесіндегі құдаймен тоғысу, ФАНА бейболмысына сіңу арқылы нұрлану болып та табылатын танымдық-практикалық шындық. Суфизм идеяларындағы «хәл» күйі үздіксіз үдеріс арқылы сыртқы әлеммен байланысын үзу, фана мақамына жету, адамның «өзін» жоғалтуы бойынша «фанаға»- «өз болмысын Тәңірде ерітуге», тәңірмен бір болуға (фана фи Аллах) ұмтылыстың нақты көрінісі. Ал «фана» феномені алғашқы жабырқау мен мұң – психологиялық күй бойынша, онтологиялық – (болмыс бірлігі мен Хақты түйсіну) таным тұңғиығына сіңу арқылы, теологиялық – (өз болмысын Құдайлық деңгейде еріту, жоғалту, онымен тұтасу) сатыға көтерілу.

Калам (әңгімелесу, сұхбат, сөз деген мағыналарды білдіреді) – орта ғасырдағы араб-мұсылмандық фалсафадағы діни бағыттардың бірі. Бұл үш кезеңге бөлінеді: ерте (7 ғасырдың аяғы – 8 ғасырдың басы); мутазилиттер кезеңі (8 ғасырдың аяғы – 10 ғасырдың ортасы); классикалық кезең (10-12 ғғ.). Алғашқы кезеңіне христиандық пен иудаизм өкілдерімен пікірталастар жүргізу тән және үлкен, кіші күнә, тағдырдың тағайындалуы сияқты мәселелер төңірегінде ой өрбітті. Осыған орай, тағдыр түсінігіне мойынсұнушылар – джабариттер, адам әрекетіндегі белгілі бір деңгейдегі еркіндікті дәйектеушілер – кадариттер болып екіге бөлінді. Ал мутазилиттер кезеңінде дискурстық мәселелердің шеңбері ұлғайды: алғашқы жаратушы, құдайдың бірлігі (таухид) және оның қасиеттері (сифат) т.б. Ашари өзінің ілімін «аралық бағыт» (мазхаб аусат) ретінде ұсынды да, фатализм мен волюнтаризм сияқты шеткі бағдарларды теріске шығарады. Ол Құранның мазмұнын сөзбе-сөз түсінуге және оны аллегориялармен көмкеруге қарсы шықты, эсхатологиялық түсінікке сеніммен қарады, Әбу-әль-Хасан Ашаридің ізбасарлары да осы пікірлерді дамытты: әль-Бакиллани, әль-Джувайни т.б. Бұл ілім алдымен әлемнің мәңгілігі мен жанның өлетіндігі туралы ілімді жоққа шығарды. Ал 15 ғасырдағы соңғы калам исфахан мектебі арқылы суфизм мистикасына бет бұрды.

Мутазилиттер (бөлінгендер деген мағынада) – көне Грекиядағы философия мен логиканың тәсілдерін құдай мен адам қатынастарында қолдануды алғаш рет ұсынған бастапқы мұсылмандық теология өкілдері. Олар құдайдың қасиеттерін айнытпай сол қалпында түсінуге қарсы шықты, құдайға адамдық тәндік болмысты таңуға болмайтындығын дәйектеп, ол құдайдың бірлігі идеясына қарсы келетіндігін тұжырымдайды. Құдай сөз сөйлеу қабілетіне ие екендігін жоққа шығара отырып, Құранның мәңгілігін терістеп, ол Құдай құдыретінің бір ғана көрінісі деп білді. Құранның қасиеттілігі оның әріптерінде емес, рухында дей келе, «илм ат-тафсір» деп аталатын оны арнайы түсіндіру ілімін енгізді. Олар ерік еркіндігін қолдап, адам істеген әрекеттеріне құлықтылық тұрғыдан жауапкершілікте болатындығын ұсынды. Үлкен күнә (сахиб кабира) жасаған мұсылман адам құдайсыз (кафиром) болып табылмайды тек ортаңғы жағдайда сақталады деп түсіндірді.

IX ғасырда арабтілді философияның жаңа II кезеңі басталды. Ол кезеңнің жалпы белгілері:

1)    медицина мен жаратылыстану саласынағы жаңалықтар нәтижесінде материалистік идеялардың күшеюі;

2)    ежелгі грек философиялық идеяларының енуі нәтижесінде араб философиясының араб-грек философиясына айналуы;

II кезеңдегі европаландырылған арабтілді философияның қалыптасуына үлес қосқан философтар: Әл Кинди, Әл-Фараби, Ибн-Сина (Авицена), Ибн-Рушд (Аверроэс).

Әл-Кинди (800-879) - араб философиясын европаландыруға қадам жасаған алғашқы ойшыл. Бірінші болып арабтарға ежелгі грек философиясын, Аристотельді ашты. Аристотель философиясының әсерімен категориялар ұғымы, логика, таным туралы ілім, т.б. материалистік идеялар жетті.

Әл-Киндидің «Бес мән туралы кітап» деп аталатын еңбегінде аристотелизмнің кейбір негізгі ілімдері айқын көрініс табады. Сондықтан Аристотель тұжырымдаған «форма» туралы түсінік пен «орын» туралы пайымдауларды сараптаған әл-Киндидің дүниетанымын шығыстық ойлау машығындағы идеялар бойынша зерделеу қажет. Мәселен, оның: «Олай болса, біз ең бірінші мынадай түйін жасауымыз керек: осы бес барлықтың екеуі, атап айтқанда, материя мен форма әрбір заттың  бар болуының бастауы болып табылады... материя мен форма болса, олар осы төрт түр үшін бастау, яғни, бастаудың бастауы, олар қарапайым, олардан ілгеріде ештеме жоқ, өйткені сол төрт түрдің өзі дене, ал материя мен форма дене емес, денені құрастырушылар»,-деген ой пікірлері Аристотельдің ілімінің шығыстық философиясымен жалғасын табуы болса да, екі аймақтың ойшылдары өзіндік ерекшеліктерімен де айрықшаланады. Яғни, аристотельшілдерде форманың бастапқылығы материядан да алғашқы болатын болса, бұл идеяларда екеуінің қатар қойылатын дуалистік ұстанымы қамтылады.

Яғни, форма мен материя араб фәлсафашысы атап өткендей, «бастау», бастаудың бастауы, олардан ілгеріде ештеңе жоқ» болса, «бастапқы субстанционалдық» деп тиянақтап атауға болатын феномен. Ойшылдың «одан ілгеріде ештеңе жоқ» түсінігі – Ештеңе «бар» ұғымын білдіреді, әл – Киндидің ойтолғамында осы мәселелер әрі қарай былайша пайымдалады: «Қарапайым материяда әлдеқандай бір  потенция бар. Заттар материядан соның арқасында құралып, пайда болады. Бұл потенция – форма. Яғни, форманың өзі потенция деген сөз». Осы терең мәнді идеяны түйсінген әл – Кинди оған түсініктеме беріп, анықтап алуға тырысады: «форма бір затты екінші заттан көзбен көріп ажырататын түр өзгешелігі, сонымен бірге осы жерде көру аталатын білім дегенді білдіреді».

Әл – Киндидің «Бес мән туралы кітап» еңбегіндегі қозғалыс жөніндегі толғаныстар онтологиялық модустардың және оның динамикасының қозғалысқа түйісетін тұстарын пайымдап, оларды түрге бөлу мәселелерін де ұсынады. Ол қозғалыстың алты түрін атап көрсетеді: пайда болу, жойылу, құбылу, ұлғаю, кішірею, бір орыннан  басқа орынға жылжу. Бұларды толығырақ ашып көрсеткен ойшыл: «Пайда болуға келсек, ол субстанцияларда ғана болады. Мәселен, адамның жылы мен суықтан пайда болуы тәрізді. Дәл осылай жойылу да субстанцияларда ғана болады, мәселен адамдардың тозаңға айналуы», - деп түсініктеме береді. Бұл мысалда ұсынылғандай, «адам» болмысы «тозаң» болмысына айналады (құбылады). Бірақ осы процесте нақ сол адамның болмысы түбегейлі жойылады, ал пайда болу процесінде  жылы мен суықтық қала береді де, одан адам туындайды. Соңғысы құбылу емес, туындау, яғни, ғылыми тұрғыдан алғанда, генетикалық және логикалық қатыссыздық себепсіздігі (индетерминизм) үстемдік етеді.

«Құбылуға келсек, ол субстанцияда бар сапада ғана болады, мәселен әлдебір қараның аққа айналуы немесе суықтың өзгеріске ұшырап, жылынуы немесе тәттінің ащыға айналуы сияқтылар», - деп ойын әрі қарай сабақтаған ойшыл бір сапаның екінші сапаға өтуін дәйектейді.

Сонымен, Әл – Кинди философиясының танымы әрі қарай «мекен» туралы пайымдаулармен жалғасын табады. Ойшыл, Аристотель ілімін басшылыққа алғандықтан, оның «мекен» проблемасын қозғауы Аристотель мен аристотельшілердің «орын» мәселесін қарастыруынан туындайды. Дегенмен, әл – Кинди Антикалық туындыларды қайталамайды, өзіндік ой – тұжырымдарын  былайша дәйекті ұсынады: «Мекенге қатысты, оның не екені күңгірт және нәзіктігі себепті, философтардың пікірлері әртүрлі. Олардың кейбіреуі мекен мүлде жоқ деген сенімге ойысады. Кейбіреулері ол дене деп бекемдейді 

Мәселен Платон, қайсыбірі ол бар, бірақ дене емес дегенге табан тірейді... Денені осы қамтып тұрғанды біз мекен дейміз. Шындығында да, сен бұрын бос жерден ауаны, ауа болған жерден суды көресің. Бұлай болатыны су келгенде ауа ығыстырылып шығарылады. Бірақ орын қалады, біріншісінің немесе соңғысының жойылуымен  ол жойылмайды. Осылайша айқын болды: мекен бар және айқын нәрсе... Мекен дене бола алмайды, ол – қамтылатын денеден тыс жазықтық. Мекен ұзындығы, ені мен тереңдігі бар материяға қосылмайды, ол ұзындығы мен ені бар материя». Әл – Киндидің түсінігінде орын айқын нәрсе, яғни, болмыстық, бірақ дене емес, денеден тыс болатын, қандай – да бір жазықтық, олай болса, бұл түсінік кеңістік ұғымының анықталуына келіп тоғысады да, орын кеңістіктің шартты бір бөлшегі немесе нақты көрінісі болып табылады. Яғни, ойшылдың айтайын деген тұжырымы: егер дененің ығыстырылуымен қатар мекен жойылса, оның орнын басатын өзге материяға мекен де қалмас еді. Сондықтан мекеннің сақталуы оны «бар» ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Кеңістіктегі денелер орын ауыстырған сайын, мекен жойылып отырмайды деген түсініктерге саяды.

Аристотельдің 10 категориясы туралы ілімге сүйене отырып әл-Кинди:

1)    материя;

2)    форма;

3)    қозғалыс;

4)    кеңістік;

5)    уақыттан құралатын прасубстанциялар туралы өз ілімін (категориялардың араб аналогиясын) тұжырымдады.

Сонымен қатар Әл-Кинди өз заманы үшін революциялық мәні бар идеяны - адам ақылының дүниені тани алатындығын жариялады және ғылыми танымның ақиқат білімге апаратын үш сатысын жіктеді:

1)    логикалық – математикалық;

2)    ғылым –жаратылыстық;

3)    метафизикалық (философиялық).

Әл-Кинди пікірінше, ақыл ғана таным көзі және өлшемі бола алады.  Өзі қудалауға ұшырап, қолжазбалары өртелген Әл-Кинди ортағасырлық араб философиясында алғаш болып аристотелизмнің (шығыс перипатетизмінің) негізін қалады және арабтілді философияның ортағасырлық Европа мен Азиядағы прогрессивті философияға айналуына ықпал жасады.

Әл-Фараби (870-950) - Аристотель философиясын жүйелеуші, араб мәдени ойына бейімдеуші.    

Әл-Фараби алғаш болып эманация туралы идеяны, Құдай құдіретінің толық емес екенін айтты.

Орта ғасырдағы Араб – мұсылмандық ренессанс тек халифат аймағын ғана емес, бүкіл төңірегіндегі Үнді, Парсы, Орта Азия, Мысыр, Испания сияқты мемлекеттерге де таралды. Соның ішінде барынша дамыған Орта Азия халықтарындағы түркі жұртына таралған ықпал айтарлықтай болды. Әлемге танымал болған, «екінші ұстаз» атанған қыпшақ даласынан шыққан әл – Фараби, медицинасымен әйгілі болған Ибн Сина т.б. астрономдар мен өнер иелері осының айғағы.

Соның бірі – Әбу Али Хусейн Ибн Абдаллах ибн Сина (980 – 1037 жж.) орта ғасырдағы тәжік философы, дәрігер. Ол сондай – ақ математика, астрономия, ботаника, геология, лингвистика, поэзия, музыка салаларында да көп еңбек сіңіріп, 400 жуық еңбек қалдырған. Оның 43 трактаты медицинаға арналған.  Ең басты энциклопедиялық  еңбегі – «Білім кітабы»: логика, физика, математика және метафизикаға арналған төрт бөлімнен құралған. Сондай-ақ «Нұсқаулар мен өсиеттер», «Емшілік каноны», «Емдеу кітабы», «Әділеттілік туралы кітап» т.б. әлемге танымал мұралар болған және «Жан туралы поэмасы» да терең философиялық толғамға толы.

Бұл да Аристотель мен Платонның және Плотиннің мұраларына сүйене отырып, өз ілімдерін дамытты. Негізгі философиялық мәселелерді зерттеу аймағы: субстанция, дене, форма, себептілік, қажеттілік, мүмкіндік, мән, қозғалыс, дене мен жан сияқты метафизикалық мәселелер болған.

Ибн-Сина:

1)    мұсылман теологтарының біржақтылығын, догматизмін әжуалады;

2)    философияны діннен ажыратуға тырысты;

3)    философия - адам ақылының жетістіктерін жүйелейтін дербес ғылым деп есептеді;

4)    философиялық идеяларды жаратылыстану ғылымының, өзінің медициналық жаңалықтарымен негіздеді;

5)    Құдайдың бар екенін мойындағанмен, оның құдіретінің шексіздігіне күмән келтіреді;

6)    дүниедегі көптеген құбылыстар табиғи заңдар бойынша іске асады деп есептеді;

7)    дүниенің «эманация» арқылы пайда болғанын қабылдағанмен, эманация процесі Құдай құдіретімен емес, табиғи қажеттіліктен туындайды деп санады;

8)    «алғашқы қозғаушы күш» идеясына қарсы шықты, оны әрбір материяның ажырамас қасиеті - табиғи қозғалыс идеясымен алмастырды;

9)    дүниедегінің бәрі (қоршаған дүние, табиғат, Құдай) материалды деп сенді;

10)     жан ғана мінсіз және мәңгі;

11)     құдай және қоршаған дүние - мәңгілік.

Араб – мұсылмандық философ – Әбу Хамид Мұхаммед әл – Ғазали (1058-1111 жж.) жүзге жуық еңбек жазған, өз дәуірінде «Шейх – ул - ислам» деген атаққа ие болған, сондықтан оған: «егер Мұхаммедтен кейін пайғамбар болатын болса, ол сөзсіз Ғазали болар еді» деген баға берілген. Негізгі шығармалары: «Философтар ниеті», «Бақыт алхимиясы», «Нұрдың орнын алу тәртібі», «Жұмыс өлшемі», «Інжілді бұрмалаушыларға нақтылы жауап», «Дін ғылымдарының қайта өрлеуі», «Тура таразы», «Адасудан арылдырушы» т.б. ол осы еңбектерінде құқықтану, философия, логика, теология, суфизмнің өзекті мәселелерін толғады да, онтологиялық – теологиялық, космологиялық, этикалық мәселелерге баса назар аударды.

Мәселен, Әл – Ғазалидың «Оған ұсынылған сұрақтарға жауаптары» деп аталатын туындысында әлемнің жаратылысы қарастырылады: «бос кеңістік», «жоқ», «пайда болу», «форма», «орын» тәрізді ұғымдардың ішкі мәнін сараптайды. Өзінің космологиялық пікірлерін тұжырымдай келе, ол: «кеңістікті бос деп санайтын бос деп отырған орта шын мәнінде сол ауа тұрған ыдыс сияқты... Демек, бос кеңістік мүлде бос емес, өйткені ол үлкен», - деп атап өтеді. Бұл физикалық бос кеңістік жөнінде түпкілікті таным: «бос кеңістік болса да, ол түпкілікті бос емес және бос болуы да мүмкін емес» деген классикалық тұжырымға жетелейді.

Ғазалидың космологизімі мен онтологиясы әрі қарай бос кеңістік туралы тұжырымды аша түседі: «Бұл бос кеңістіктегі дене бір орында тұрақтап тура алмас еді, не қозғала алмас еді. Дене бос кеңістікте өзінің жаратылысынан тыныштық қалпын сақтайды деп айта алмаймыз. Өйткені бос кеңістіктің бәрі өзара тең. Олардың арасында сапалық айырмашылық жоқ», - дей келе: «Сондай-ақ бір дененің ішіндегі екі нүктеде орналасқан екі жер болуы ықтимал дегенге тоқтауға болмайды.... Оның екі орны бар делік. Бірі – табиғатқа тән меншікті мекені, екіншісі – мүмкін болатын орын». Бұнда ойшыл онтологиялық мән монизмін айғақтайды. Демек, әлемнің біреу, жалғыз екендігін дәйектеуге мүмкіндік береді. Ғазалидың «бос кеңістік болса» деген моделі бойынша, дене ол жерде не қозғала алмайды, не тұрақтап тұра алмайды, яғни, өмір сүру мүмкін емес болып шығады. Бұдан шығатын қорытынды: дененің бос кеңістікте өмір сүруі де, бос кеңістіктің болуы да мүмкін еместігі туралы пайым.

Әл – Ғазалидың Бейболмыстық танымы теологизммен ұласып, әрі қарай күрделене түседі: «... Өйткені барлық пайда болатындар өздерінің пайда болғандарына дейін мүмкіндік жағдайында өмір сүреді, яғни, өзі жаратылғанға дейін жаратылу мүмкіндігіне ие болады. Бұл мүмкіндік не бір нақты нәрсе немесе соның елесі, әлдеқандай бір жоқ нәрсенің дерегі болуы керек. Егер ол әлдебір жоқтың дерегі ғана болса, онда пайда болушының пайда болуының мүмкіндігінің болмағаны. Әуел баста ол мүмкін болмаса, ол мүлде мүмкін емес болатын. Ал ол баста мүмкін емес болса, ол ешқашан пайда болмас еді, жаралмас еді. Бірақ бұл дұрыс емес».

Ойшыл ұстанған бұл ұстаным қарапайым логика бойынша: адам кез – келген нәрсені жасар алдында әуелі оның қандай болуы керектігі туралы идея құрастырады, олай болса, жоғарыда көрсетілген бастапқы мүмкіндіктер «құдайдың ойындағы идеяға» сәйкес келеді.

Әл – Ғазалидың тұжырымдамасы бастапқы Ештеңе, Жоқтық мәселелеріне қарай ойысады: «... жоқтың жаратушыдан еш тәуелділігі жоқ. Сонымен жаратушының әміріне тәуелді нәрсе – жаратылғанның барлығы, бірақ жоқтық емес. Бірақ егер жаратылғанның барлығы жаратушыға тәуелді болғанымен, бірақ ол барлықтан ілгеріге жоқ болғандықтан ғана тәуелді дер болса, бұл бар жоқтан соң дегенді ғана көрсетер еді. Бірақ бар жоқтан соң келеді деген бұл көзқарас тұрғысынан жаратушы оған ешқандай ықпал жасай алмайды, өйткені барлық жоқтан соң ғана пайда бола алады және ол өзінің табиғатынан жоқтан соң ғана туады. Барлықтың жоқтан соң келуі жаратушының құзырында емес»,- дей келе, ол өз тұжырымын әрі қарай жалғастыра түседі: «Рас жаратушы өз қарекетінен бас тартып, ештеме жаратпауға құзырлы, бірақ оның ілгеріде жоқ болмай тұрып, бірдемені жаратуы мүмкін емес».

Сондай-ақ Әл-Ғазали аристотельшілдік және Әл-Кинди мен Әл-Фарабидің «формаға» басымдылық беретін дәстүрлі идеяларын да қамтып өтеді: «Дененің жалаң формадан жасалуы да мүмкін емес. Өйткені форма өздігінен өмір сүрмейді, ол арқашан материямен байланыста. Егер форманы жасауға қабілеті арқасында да болса, онда не материя жеке өзінше аралық байланыстырушы түрінде болар еді, сөйтіп форма материяның себебіне, ал материя жаратылған дененің себебіне айналып, ақырында форма себептің себебі болып шығар еді, бірақ материяның өзінің материалық сипаты тұрғысынан болуы мүмкін емес». Яғни, Ғазалидің формализм тұжырымдамасы материя мен бірлікте қарастырылатын және бәрінен алғашқы болып табылатын мәнге тоғысады. Форма жеке дара емес, өздігінен материя бола алмайды, оның иманенттілігі шектеулі, материя шегінде ғана ашылатын экспликациялы. Демек, форманың жаратушылық ықпалы оның өзі үшін ғана емес, материя арқылы ғана өз мәнін ашады. Форманың сырттан танылған оқшаулығы түсіндіріледі.

Ибн-Рушд (Аверроэс) (1126-1198 жж.) - араб философтарының ішіндегі Европаға танымалы және әйгілісі болды.

Ибн-Рушд мұсылмандық Испанияда өмір сүрді және батысараб - европалық философияның өкіліне айналды. Ол Европаға кең тарап, католицизм мен схоластикаға қарсы шыққан аверроистік философияны жасады.

Ибн-Рушд философиясы - материалистік негізде және араб философиясының озық ойлары (Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн-Сина) мен жүйеленіп, өңделген Аристотель ілімінің синтезі түрінде қалыптасты.

4.3  Ортағасырлық христиандық философияның ерекшелігі, даму кезеңдері, негізгі ұғымдары және догматтары

Ортағасырлық теологиялық философия деп Европада V-XV ғасырлар арасында кең тараған, бастапқы жаратушы күш - Құдай, бүкіл дүние - Құдай құдіретінің көрінісі деп сенетін, мойындайтын философиялық бағытты айтады.

Теологиялық философия, б.д. I-V ғасырларында Рим империясында христиандық пен антикалық философия негізінде дамып, б.д. XIII ғасырларында (476 жылы Батыс Рим империясының құлауы мен Қайта Өрлеу дәуірінің басталуы аралығында) өзінің көркею шыңына жетті.

Патристика -(лат. «pater» - «әке» сөзінен) христиандық идеяларды көпқұдайлы мәжуси діндерден, стоялық, эпикурейлік, неоплатондық, т.б. идеялардан қорғаған «шіркеу әкелерінің» теологиялық - философиялық көзқарастары.

4.4 Патристика 3 кезеңге бөлінеді

1.     Апологетика (II-III ғ.ғ.), (гректің  «apologetikos» - қорғау сөзінен), христиандық дүниетанымды қалыптастыру мен қорғауда маңызды рөл атқарды; Өкілдері: карфагендік Квинт Септимий (160-220) Тертуллиан (160-220); александриялық Ориген (185-254); Тит Флавий Климент.

2.     Классикалық патристика (IV-V ғ.ғ.) - христиандық ілімді негіздеп және жүйелеп, оның философиялық қағидаларын тұжырымдады. Өкілдері: Григорий Нисский (335-394); Әулие Августин (354-430).

3.     Патристиканың соңғы кезеңі (VI-VIII ғ.ғ.) - христиандық догматиканы тұрақтандырды. Өкілдері: Боэций (480-524); Иоанн Скотт Эриугена (810-877).

Патристика антикалық философияның аяқталуынан және гностиктермен, басқа да эретиктермен идеялық күрес нәтижесінде қалыптасады. Бірінші сатыда апологеттердің ықпалы күшті болды. Бұндағы негізгі тұлғалардың бірі – Ориген христиандық дін негізінде тұтас философия жасауға талпынды. Патристиканың бұл кезіңдегі өрлеу барысы каппадокикалық үйірмемен байланысты: Василий Великий, Григорий Богослав, Григорий Нисский т.б. Бұл ақыр соңында Дамаскиннің идеяларымен қорытындыланды. Патристикалық онтология абсолютті болмыс ретіндегі құдай идеясының айналысына топтастырылады. Патристика пұтқа табынуышылық политеизді, гностикалық дуализмді жоққа шығара отырып, жалпы алғанда, монотеизмді қорғайды да, креационизм арқылы стоиктердің және неоплатоншылықтың пантеизміне қарсы қойылады. Бұл дәуірдегі басты ерекшелік – философиялық ойдың теоцентристік сипаты. Яғни, тео-құдай, центр-орталық мағына болып табылатын болса, құдайды басты түсінікке шығара отырып, идеяларды негіздеу, бүкіл рухани мәдениеттің өзегіне айналдыру алаңы белең алды.

Бұл дәуірде құдайдың қасиеттері мен белгілерін позитивті білім бойынша дәйектеуді негізге алатын, жарату құбылысын тану арқылы жаратушыны тануды жолға қоятын «болмыс аналогиясы» қағидасын басшылыққа алатын – «катафатикалық теологиямен» қатар, құдай абсолют ретінде атрибуттарды иеленбейді және оған анықтама берілмейді, сапалылық пен болмыстың сыртында болады деген – «апофатикалық теология» қалыптасты.

Ғарыш жаратудың нәтижесі, сондықтан жаратушыдан төмен тұрады, материя жаратылған және жаратушы арқылы игеріледі деген бағдар ұстанылды. Патристикада әлем құдайдың игілікті жаратуынан және мақсатқа ұмтылатын кемелділік болып саналады. Космологиясындағы басты идея телеологизмге келіп саяды, ол - әлемдегі заттардың үйлесімділігі мен өзара қатынастылығы, ғарыштың қатаң иерархияға құрылғандығы, әлемді эстетикалық тұрғыдан ақтау т.б. идеялармен қамтамасыз етіледі.

Патристика (латынша paters - әкелер) христиандық телеологиялық доктрина ретінде қалыптасқан кезең бола отырып, мынандай мәселелерді орталық түсінікке айналдырды: теизм, креационизм, телеологизм т.б. Бұның алғашқы кезеңі «апологетика» деп аталды. Апологетика ақталушының қорғаныш сөзін білдіретін «апология» деген ұғымнан туған. Апологетиканың өкілдері «апологеттер» деген атауға ие. Апологеттер христиандық дінге қарсыларға, бұл дінді мойындамайтындарға қарай бағытталған және көпқұдайға табынушылықты жақтайтын басқарушылар мен ғалымдардан христиан дінін ақтап алатын теорияны, доктриналарды, апологияларды ұсынушылар болды. Өздерінің жолдауларында олар христиан дінінің моральдік принциптерді қолдайтындығын алға тартты және оның мемлекеттік дін ретінде тағайындалуын жақтады. Яғни, апологетика – жаңадан қалыптасып келе жатырған христиан дінін ақтаушылар мен жақтаушылардың жазба түрде халыққа және басқарушыларға ұсынған жолдауларының, шығармаларының жиынтығы. Себебі, христиан діні пайда болған кезеңнен бастап, (б.з.1 ғасыры) императорлар мен бұл дінге қарсылар тарапынан көп қудалауға ұшырған еді. Апологетика б.з. 2 ғасырларынан бастау алады.

Тертуллиан Квинт Септимий Флоренс (160-220 жж.) сенімді ақылдан жоғары  қоятын фидеистік бағыттың өкілі болды. Философия мен  еретиктерді көп ұната қоймай, олар ақиқаттан кейін пайда болған деп, «ақиқат бастапқы, ал адасу одан кейін» екендігін байыптайды. Ақиқаттың өлшемі біртектілік, бір рухтылық, көнелік дей келе, ақиқат құдайдан және ол толықтай, әрі мәңгілікке берілген деп таниды.

Құдайдың әлемді жоқтан жаратқандығы туралы идеямен толықтай келісе отырып, еретиктердің материяны мәңгілік деп танитындығына және оны құдаймен қатар қоятындығына қарсы шығады, егер материя мәңгілік болатын болса, онда құдайға деген қажеттілік жойылатындығын түйсінген Тертуллиан материяның мәңгілігі құдайдың зұлымдықты жоя алмайтындығына келіп тірелетіндігін бағамдағанмен, әлемдегі зұлымдықтың тууын ақтап ала алмады. Осындай пікірлеріне байланысты оның идеяларын шіркеу толықтай қабылдамады, мәселен, әсіресе, теологиялық материализмге құрылған құдай мен жанды тәндік деп білетін көзқарасын ұнатпады. Құдайлық үштік туралы көзқарасты, осыған орай, «Үштік» түсінігін енгізген Тертуллиан болғанмен, ол үшеуді қайтадан біріктеруге ұмтылды.

Толысқан патристиканың көрнекті өкілі Августин Блаженный Аврелий (354-430 жж.) – христиандық теолог және философ бола отырып, «құдайтанымдық» канондардың дамуына игі әсер етті. Алғашында стоицизм, скептицизм бағыттарында болып, кейіннен, неоплатоншылдыққа ауысқанмен, оның рухын бұл бағыттар қанағаттандыра алмады. Сондықтан ол манихейлікке көшіп, уақыт өте келе христиандыққа ауысып епископ болды да, манихейшілдікпен, догматизммен ашық пікірталастар жүргізе бастады.

Католиктік шіркеудің монахтық ордендеріне арналған жарғының авторы саналған ол; августиншілдер-канониктердің, монахтық әйелдер бірлестігінің жалпы діні бағдарларын туғызды. Негізгі еңбектері: «Академиктерге (скептиктерге) қарсы», «Тәртіп туралы», «Монологтар», «Жанның өлмейтіндігі туралы», «Жанның саны туралы», «Ұстаз туралы», «Музыка туралы», «Шынайы дін жөнінде», «Сенімнің пайдасы туралы», «Еркін ерік жөнінде», «Фаустқа қарсы» т.б. Христиандық мәдениетке зор ықпал еткен негізгі шығармалары: «Уағыз», «Құдай қаласы» болып саналады. Басты түсіндірмелерінің бірі «Үштікті» түсіндіру болып табылады. Августиннің тағы бір маңызды ұстанымы рационалдық білім мен сенімнің арақатынасы тұжырымдамасы, ол – христиандық сенім мен антикалық рационализмнің бірлігін негіздейді және діни мәтіндерді түсіндірудегі кателіктерді түзету экзегетикасымен шұғылданады, «заттар» мен «заттардың белгісін» ажыратумен шұғылданады, ақиқат игілікті іске жетудің құралы ретінде түсіндіріледі. Оның онтологиясы «Кемелденген Болмыс» түріндегі Құдай туралы ілім ретінде жобаланады, басты философиялық ілімі – адам ойлауының өзіндік дәйектілігінен құдай болмысын абсолютті болмыс ретінде шығарудың мүмкіндігі болып табылады, бірақ ол нақты заттарға қолданылмайды дейді. Тарих түпкі нәтижесінде «Құдайдағы мәңгілік әлемге» жету, сол сәтте «жауынгерлік шіркеу» «салтанатты шіркеуге айналады».

Сонымен қатар теодицеялық мәселелерді өлім мен Ештеңе арқылы байыптаған Августин оны тереңірек зерделей түседі: «Бұл себепте өлім құдайдан емес, «Құдай өлімді жаратқан жоқ және тірілердің өлгеніне қуанбайды; Өлім өліп бара жатқандардың өмір сүруін талап етпейді. Егер өлген нәрсе болса, ол түбегейлі өледі, сөз жоқ ештеңеге қарай бет бұрады, бірақ ол мәнге қаншалықты аз қатынасуды қабылдайтын болса, соғұрлым өледі. Бұдан тәннің өлімге толығырақ қатысты екендігі туындайды, себебі, жойылуға жақын тұрады. Сондықтан тән арқылы рахат күй кешкен өмір жоғалуға қарай бағытталады». Орта ғасыр ойшылдары да өлім мен Ештеңенің қатынасын байыпты ұсынған болса, бұл дәстүр кейіннен философия тарихында кең орын алды.

Шындығында, тәннің өмір сүруінің аяқталған шағындағы атрибуты саналған «болмау» құбылысты трансцендентальді өлім мәселесінің қырын психологиялық мойындау мен «бас июге» алып келеді. Себебі, адамның тәндік-физиологиялық болмысы өтпелілік болмыс тағдырына тағайындалған. Ойшыл өлімнің Ештеңеге алып баратын тұңғиық үмітсіздігін мойындайды. Осыған байланысты өлімді терістеудің эмоционалдық бір формасы ретінде тәннің рухқа жасаған «сатқындығы» екендігі туралы тұжырым жасауға болатындай пікір ұсынады. Августин атап өткендей, тәндік рахаттану мен ләззат алу «жоқ» болуға жетелейтін болса, бұл мәселе – гедонизмнің түпкі экзальтациялық қуанышының аяқталуы, жалпы адамзаттық қайғының түпкілікті субстанциялық негізі мен субстраты «болмауға» алып келетіндігімен дәйектеледі. Демек, психологиялық «тәндік өмір қуанышы – мәңгілік жоғалу қайғысының» эволюциялық жолы арқылы адам болмысының мағынасына «нүкте» қояды.

Осы пікірлер арқылы Августин атап өткен, «өлім құдайдан емес» теодицеясы жаңара түседі. Өлім қайғысы мен оның зұлымдық сипаты түрі бойынша құдайды ақтап алу тенденциясының бірден-бір әдіснамасы – оны адамның интроспекциялық табиғатына апарып таңу екендігі түсінікті. Адам өзінің ішкі әлеміне өзі психологиялық үңілу арқылы - өлім қайғысы мен зұлымдығын өз жауапкершілігіне жүктейді дегенді білдіреді. Сондықтан «бостықтан пайда болған адамның қайтадан бостыққа оралу» логикасы рационалдылық пен эмоционалдылықтың орта деңгейіндегі аралық келісімді (медиаторлық) бейтараптылық болып табылады.

Құдайды абсолютті түпкі субстанция деңгейіне шығарған және оны бастапқы генетикалық негіз ретінде түсіндірген Августин әлемді жоқтан жарату актісінде уақытсыз іске асқан оқиға бойынша кеңістік пен уақытты туғызады деп түсіндірді. Ол тек бастапқы жаратушы ғана емес, өмір сүретіндерді қолдай отыра, әлі де үздіксіз жарату арқылы табиғат элементтерін бар қылуда, осы креационизмсіз, перманентті жаратусыз табиғат бейболмысқа айналар еді деп пайымдайды. Мәңгілік ақиқаттың шығу көзі мәңгілік болу керек, яғни, ол Құдай деп тұжырымдай келе, оны дәлелдеудің антропологиялық нұсқасын былайша ұсынады: Құдай адамдарға нұрлану үшін жан береді, бұл нұрлану кез-келгеннің пешенесіне жазылмаған, ол діни жаттығулар арқылы қол жеткізіледі, адам нұрлану арқылы ақиқаттан жалғанды айыра алатын болады, адасу мен шындықты ажырата алады. Жан кеңістіктік емес, уақыттық дей келе, ерікті басты мағына деп таниды. Ерік те сенім де, ақылдан жоғары деп фидеистік ұстанымды қуаттайды. Бірақ Августиннің пікірі бойынша, адам өздігінен еркін және онда сенім де болмайды, еркіндік пен сенім құдайдың сыйы. Теодицеялық көзқарасында, бір нәрсе жекелей алғанда зұлымдық болатын болса, тұтастай алғанда ол игілік деп түсіндірді. Әлем ізгілік пен зұлымдық дуализмі емес, олар өзара тең бастамалар бола алмайды, зұлымдықтың өзіндік ішкі себебі болмайды, ол ізгілік болуы тиістіліктен айрылған нәрсе, ол табиғатта да, материяда да, адамда да  емес, адам еркіндігі арқылы зұлымдықты таңдайды деп, шығу тегінің мысалы ретінде иудаистік мифологиядағы Адам мен Еваның жұмақтан қуылуын атап көрсетеді. Демек, зұлымдық құдайға қарсылық, ол тәннің жаннан жоғары болуы, тәннің игілігі жанның игілігінен жоғарылап кетуі. Адамдар басында зұлымдыққа тағайындалғандықтан, зұлымдыққа өздігінен-ақ қабілетті болып келеді. Ол ізгілікке ұмтыла отырып, еріксіз түрде зұлымдықты туғызады деп түсіндіреді. Зұлымдықтың қоғамдық мәндегі тағы бір көрінісі әлдеқайда төмен болып мемлекеттің шіркеуден жоғары болуы деп біледі. Осыған орай, бүкіл адамзат тарихы екі патшалықтың мәңгі күресінен тұрады дейді: «жарық, құдайлық патшалығы» мен «қараңғылық, шайтандық патшалығы». Бұдан оның мемлекетті зұлымдық пен күнәліліктің көзі ретінде пайымдайтын көзқарастары туындада.

Иоанн Скотт Эриугена (810-877 жж) схоластиканың батыс Еуропада қалыптасуын аяқтаған көрнекті ойшылдардың бірі. Басты еңбектері: «Табиғаттың бөлінуі туралы», «Құдайдың алдын-ала белгілеуі туралы» т.б. Христиандық теологияны негіздегенмен, идеялары, жалпы алғанда, креационистік қағидадан көбіне алшақтау жатты, жаратылған мен жаратушыны, табиғат пен құдайды сәйкестендіретін пантеистік идеяны қуаттады. Құдай бастау және соңы, оның жеке жақтылығы жоқ екендігін айта келе, неоплатоншылдықты христиандықпен бітістіруге тырысты. Құдай ізгілік бастау, егер ол адамдарды бір нәрсеге тағайындаса, ізгілікке ғана тағайындайды, бірақ адам еркін, ол шексіз зұлымдық пен ізгіліктің аралығында өз таңдауын жүргізеді дей келе, күнәлілерді мәңгі жазалаумен келіспеді, себебі, бәрі де, шайтан да, күнәлі де түптің түбінде бәрібір абсолютті құдайға, ізгілікке қайта оралады, ал зұлымдық уақытша, салыстырмалы нәрсе екендігін дәйектейді. Теология философиядан алшақтамайды, философия арқылы ол рациолданады дейді.

11-12 ғасырлардағы схоластика кезеңіндегі номинализм мен реализм бағыттарының арасындағы тартыс көптеген мәселелерді қамтыды. Кейбір түйіткілдер софистикалық жалған түсініктерді таразылады. Мәселен, «Құдай өзі көтере алмайтын ауыр тасты жасап шығара ала ма?» деген сауал бойынша қайшылық мәнді сөйлемдерді тудырады: Егер ол жасай алмайтын болса, онда құдыретті емес, ал жасап шығарып, оны өзі көтере алмаса, онда да құдіретті бола алмайды. Бірақ бұл екі бағыттың пікір таластырған ең негізгі мәселесі – жалпылық, яғни, жалпы ұғымдар жөнінде болды. Бұл мәселе, Антика дәуіріндегі Порфирийдің «жалпы» қалай өмір сүреді? деген сауалынан бастау алды. Бұны теологияға апарып теліген ортағасыр ойшылдары – Құдайдың үштігі біртұтас және үштіктілік бөлектік, осы үш жақ пен бір құдайдың арақатынасы қандай деген мәселе қояды. Осыған орай, үштік құдайды бір деп санайтын – унитарлар немесе антитринитарлар бағыты мен осы бірліктің өзі үштік құрылым екендігін ұсынатын тринитарлар болып екіге бөлінеді. Яғни, Бірлік пен Үштіктің қатынасы көптік пен жекенің қатынасына келіп тірелді де, сайып келгенде, ол жеке мен жалпының қатынасы мәселесін туғызды. Демек, жалпының өзі тек санада ма, әлде шындықта ма деген философиялық мәселеге айналды.

Бұндай ой түйіткілдері тартыс ретінде қойылмаса да, Антика дәуіріндегі Платон мен Аристотельдің көзқарастарына сәйкестенді. Платонның идеясында «жалпы» идея ретінде заттарға және жекеге дейін өмір сүреді, Аристотельдің көзқарасында жалпы форма ретінде сол жекелердің, заттардың өзінде өмір сүреді.

Осындай мәселелердің жалғасы ретінде жалпы ұғымдардың шынайы өмір сүретіндігін негіздейтін бағыт реалистер деп аталды. Бірақ бұның өзі екі бағытқа бөлінеді: келісімді реализм – «жалпы» сол заттардың өзінде өмір сүреді десе, шеткі реализм – жалпы заттарға дейін өмір сүреді деп түсінді. Реалистер: Гильом Шамполық, Ансельм Кентерберийский т.б.

Реализм бағытына қарама-қарсы номинализм ағымы туды. Олар жалпылардың шынайы емес, тек атау ғана екендігін негізге алды, «ноумен» - атау, сөз деген мағынаны беретін болғандықтан, олар номиналистер атанды. Жалпы тек сөзде ғана емес, ұғымда да бар екендігін негіздеген келісімді номинилистердің пікірлерінен концептуализм пайда болады. Номиналистер: Беренгар, Росцелин, Абеляр т.б.

4.5          Теологиялық философияның II кезеңі болып табылатын схоластиканың өзі де 3 даму кезеңінен өтті

 

1.     Ерте схоластика (IX-XIIғ.ғ.); Өкілдері: Эриугена, Абеляр, Кентерберийлік Ансельм.

2.     Гүлденген схоластика (XII-XIIIғ.ғ); Өкілдері: Ұлы Альберт, Аквиналық Фома.

3.     Кейінгі схоластика ( XIII-XIVғ.ғ); Өкілдері: Дунс Скотт, Уильям Оккам.

Бұл кезең аралығында қалыптасқан философияның негізіне:

1)    ежелгі грек философиясы (платондық және аристотельдік дәстүр);

2)    және философияны христиандыққа қарай бұрған Киелі Жазбалар (Священное Писание) алынды;

3)    діни билік институттары қалыптасып, көпқұдайлы діндердің (политеизм) орнына бірқұдайлы діндер (монотеизм): христиандық, ислам келді.

Христиан діні қудалаудан  құтылып, зайырлы билікпен бірігіп, өз ықпалын кеңейте түсті. Шіркеу рөлі күшейіп, қоғамдық өмірдің барлық салаларына және ең алдымен рухани салаға ықпалын жүргізді. Осылайша ортағасырлық дінге тәуелді болған философия - «діннің қызметшісіне» айналды («Философия - служанка богословия»).

Христиан діні Европада даму алып, Рим империясының орталықтары - Рим мен Константинопльден жан-жаққа тарады.

Теоцентрлік христиандық дүниетаным екі идеяға бөлінді:

1)    христиандық философияның онтологиясының негізінде жатқан жарату идеясы;

2)    христиандық философиядағы таным туралы ілімнің негізі болып табылатын ашылу (откровение) идеясы.

Христиандық философиядағы барлық сұрақтар теоцентризм, креационизм (лат.creatio-жарату), провиденциализм (лат.providentiva-провидение) тұрғысынан қарастырылды.

Бірнеше ғасыр бойына Европа университеттері мен мектептерінде дәріс түрінде оқытылғандықтан ортағасырлық теологиялық философияны «схоластикалық философия» деп атау және сипаттау қабылданған (латынның «schola» сөзі аудармада - «школа», «мектеп» ұғымын береді).

«Мектеп философиясының» көздеген мақсаты - Шіркеу догматтары мен діни ілімді философиялық тұрғыдан негіздеу болғандықтан, схоластикалық философия көп ұзамай-ақ шығармашылық  ізденіске бағытталған ғылым емес, қатып-семген, жеміссіз мектеп - университет пәніне, «құдайтанудың қызметшісіне» айналды.

Схоластика - Інжілді (Библияны) қатаң нормативтік мәтін (текст), абсолютті ақиқат ретінде қарастырады.

Схоластар білімді екі түрге жіктейді:

1)    құдіретті білім (Інжіл арқылы Құдайдың жеткізгісі келген ойы);

2)    табиғи білім (Інжілді талдау арқылы адам ақылының аша алған, таратып, талдап, түсіне алған ұғымдары мен қорытындылары).

Библия (Інжіл) сөзінің астарындағы Құдай ойын дұрыс түсінуге тырысқан схоластар сансыз пікірсайыс пен даулар жүргізіп, жүздеген философиялық томдар жазды. Бір қызығы, сол сайыстар мен даулар - Құдай ойларының мәні туралы емес, діни ілімнің сыртқы, формалды - логикалық құрылымы туралы, яғни ұғымдар мен анықтамалардың дұрыстығы, нақтылығы туралы бағытта өрбіді.

Кең мағынада «схоластика» деп мәселені объективті тұрғыдан қарастыратын ой емес, шын дүниеден, реалдылықтан қол үзген, схемашылдықты, беделге сүйенетін уағызшылдықты, ұшқары догматизм мен консерватизмге негізделген ойлау түрін айтады (мысалы, «Жолдас Сталин айтқандай», «Партия съезінде көрсетілгендей», «Інжілдің (Библияның)...тарау, тармағында»...).

Фома Аквинский (1225/122-1274 жж.) теолог, философ, 13 ғасырдағы ірі итальяндық схоластардың бірі, томизм бағытын негіздеуші. «Шіркеудің ортақ ұстазы», «Шіркеу әкесі» деген мадақтау атақтарына ие болған және «Періште доктор» деген құрметті атақ алған. Негізгі шығармалары: «Теология жиынтығы», «Пұтқа табынушыларға қарсы жиынтық» т.б. Біріншіден, танымды, білімді, ғылымды аристотельдік тұрғыдан түсінуді орта ғасырдағы негізгі гносеологиялық мәселеге қолданатындай қылып тасымалдау керек екендігін атап көрсетті.

Фома Аквинский өзара бағынышты даналықтың үш типінің иерархиясын ұсынады: Игілікті даналық, құдайтанымдық даналық, метафизикалық даналық. Олар «ақиқаттың нұры» тән болып табылатын шартты ажыратылған объектілер. Метафизикалық даналықтың шартты объектісі құпия үштікке біріктірілген Құдай емес, болмыс болып табылады.

Ал жоғары ғылым (теология) Құдайдың ашылуының ақиқаттарын түсіндіруге жүгінеді, оның кейбір ақиқаттары ақыл тұрғысынан дәлелдеуге келеді, ал кейбірі келмейді дей келе, теологияны ашылу ақиқаттарына сүйенетін жоғары жаратылыстық теологияға және «ақылдың табиғи нұрына» негізделген рационалдық теологияға ажыратады. Осыдан – адам өз күшімен жете алмайтын құдайлық ашылу ақиқатын және адамның интеллектісі қажырлы еңбек пен тәртіпті сақтау жағдайында өзі жетуге болатын ақиқатты ажыратады. Яғни, ойшылдың басты қағидасы-ғылым ақиқаты мен сенім ақиқаты бір-біріне қайшы келмейді, керісінше олардың арасында үйлесімділік орнаған. Даналық құдайға жету ұмтылысынан тұратын болса, ғылым – бұған жағдай туғызатын құрал. Екі ақиқат бірде сенім ақиқаты болса, келесіде білім ақиқаты болып табылады. Ол универсалий жөніндегі тартыста шеткі реализм бағытын ұстанды да, жалпы ұғымдардың үш тарапты өмір сүретіндігін көрсетті: архетип ретінде заттарға дейін құдайдың санасында; заттың мәні ретінде субстанциялар мен заттарда; абстрактілі формада адамның санасында. Онтологиялық ілімдерінде болмыс актісі актілердің актісі, жетілгендіктің жетілгендігі ретінде барлықтың өз ішінде оның тылсым тұңғиығы, нағыз шынайылығы түрінде болады деген ұстанымда болды. Бүткіл әлем өзінің өмір сүретіндігіне тәуелді болып табылатын субстанциялардың тұтас жиынтығы екендігін ұсына отырып, шартсыз, өзмәнді өмір сүретіндікті және тәуелді, кездейсоқ өмір сүретіндікті ажыратты.

Фома Аквинский құдайдың бар екендігін космологиялық жолмен дәлелдеуді ұсынды да, оның бес бағытын атап көрсетті: әлемдегі болып жатқан қозғалыстардың барлығы «алғашқы көз» құдайлыққа келіп тірелетіндігі; себептердің тізбегінің алғашқы себепке алып келетіндігі; әлемдік кездейсоқтықтардың құдайлық қажеттіліктерге алып келетіндігі; жаратылудағы әртүрлі жетілгендіктің жаратушының абсолютті жетілгендігіне жетелейтіндігі; мақсаттардың иерархиясының шеткі аяқталатын межедегі мақсатқа түйісетіндігі. Бұлардың әрқайсысын тереңірек онтологиялық тұрғыдан дәйектеген ойшылдың тұжырымдамасы түп мәнінде Құдайдың бар болуына келіп тоғысты.

Мәселен, үшінші жол мүмкіндік пен қажеттілік ұғымдарынан туындайтындығын, заттар арасынан болуы, болмауы мүмкіндерді алуға болатындығын, олардың пайда болатындығы мен өлетіндігін, олардың болуы, болмауы мүмкіндігі қалай көрінетіндігін, бұл тұрғыдан алғанда мәңгілік болмыс мүмкін емес екендігін, бірдеңе келешекте бейболмысқа өтуі мүмкіндігін көрсетеді. Сондықтан, егер ешқандай барлық болмайтын болса, бір нәрселердің болмысқа өтуі мүмкін емес екендігі, бар-лықтың бәрі кездейсоқ емес, әлемде қажетті бір нәрселер болуы керектігі, бірақ қажеттілердің бәрі өзінің қажеттілігі үшін кейбір сыртқы себептерді иемденетіндігі, немесе иемденбейтіндігі, бәрінің қажеттілігінің себептерін құрайтын Құдай болып табылатындығы хақындағы идеяларын ұсынады.

Аристотельдің ізін қуа отырып, ол интеллектіні белсенді және енжар деп екіге бөледі де, туа біткен идеялар мен ұғымдарды жоққа шығарады. Бірақ бізге сенімдік материалмен байланысқа түсе бастағаннан-ақ іске қосылатын «жалпы схемалардың» туа біткендігін атап көрсетеді. Образдан ұғымға көшу оны материясыздандырады және жалпылайды. Бұл өту – абстракциялау, оны актуальді интеллект іске асырады. Осындай үрдістермен таным өзінің нәтижесіне жетеді. Ал құдайды тану сәтінде ақыл ой қорытындысы арқылы асқақтай түседі. Демек, танымда құдай бірінші танылмайды, ең соңынан танылады деп түсіндіреді. Ол ақылдық-танымдық үш операцияны көрсетеді: жадыны тудыру және оның мазмұнына тоқталу; пікір (позитивті, негативті, экзистенциалдық) немесе ұғымдарды салыстыру; ой қорытындысы немесе пікірлердің бір-бірімен байланысы. Демек, томизмде ақыл, интеллект, парасат ажыратылады.

Адам тәндік жаратылыстардың ішіндегі ең жоғарғысы. Басқалардан адамды айыратын материалдық емес парасатты жан және еркін ерік. Осы ерік арқылы ол өзінің барлық ісіне жауап береді. Бірақ еркіндіктің негізі ақыл. Жан тәннің субстанционалдық формасы, бірақ ол тұлға емес, оның тек рухани негізі болып табылады. Тұлға тұтас адам. Адам өлімі осы екеуін ажырату үрдісі, өлгеннен кейін тұлғаның негізі ғана сақталады, бірақ ол толық тұлға бола алмайды. Жан сол денеге қатаң түрде сәйкестендірілген, ол тұлғаны құрастырады. Басты интеллектуальді қайырымдылықтар – бірінші қағидаларды тану, олар: білім, даналық; басты моральдік қайырымдылықтар – практикалық алғашқы негізді тану, оған: адамның табиғи құқы, ар, игілікті ой кіреді. Егер игілікті ойға ер адамдық қайырымдылықты, әділеттілікті, келісімділікті қоссақ, онда олар біздің парасатымыздың жалпы құрылымын бере алады. Олардың бірлігінің кемелденуі махаббатты (сенім, үміт махаббат құрылымындағы махаббат жөнінде) береді деген сияқты пікірлерін тұжырымдайды.

Адам мемлекетте ғана өмір сүре алатын «саяси жануар». Мемлекет құдайдан, бірақ оның басқару формалары басқару тәсіліне байланысты – олигархия, монархия, тирания болып келеді дейді.

Демек, Фома Аквинскийдің негізгі идеялары теологиялық-рационалистік сипатта танылды. Құдайдың өмір сүретіндігі жөнінде нақты дәлелдемелер келтіре отырып, онтологиялық ілімінің негізінде Аристотельдің актуальділік пен потенциалдық антитезисына сүйене отырып, потенциалдылық ретінде материяны таниды, оны «болмыстың әлсіз түрі» деп пайымдайды. Материя формаға еніп, «даралану қағидасын» нақтылайтындығын атап өтеді. Сонымен қатар орта ғасыр іліміне «өмір сүретіндік пен игіліктілік өзара алмасатын ұғымдар» құндылығын енгізді.

  

4.6          Ортағасырлық схоластикалық философияның жалпы сипаты

1.      Теоцентризм (дүниенің басты себебі, жоғарғы реалдылық, философиялық зерттеулердің орталығы және негізгі пәні - Құдай (teos -гр. «құдай» сөзінен) болып табылады).

2.      Космос, табиғат, қоршаған дүние құбылыстарын жаратушы - Құдай деп есептелді және сондықтан жаратылған нәрселер аз зерттелді; басты зерттеу объектісі – Жаратушы.

3.      Жарату (Құдай - дүниені) және тану, ашу (Құдай Өзін-Өзі - Інжілде) туралы догмалар (дәлелді қажет етпейтін ақиқаттар) үстемдік етеді.

4.      Материализм мен идеализм арасындағы қайшылықтар жұмсарды, қырсызданды.

5.      Адам - Құдайдың өзіне ұқсатып жаратқан, табиғаттан жоғары тұрған тіршілік екені тұжырымдалды.

6.      Құдай рұқсат беретін шеңберде адамның ерік - бостандығы жарияланды.

7.      Құдай қалаған мінез, тәртіп, іс-әрекет көрсеткен адам келешекте өлімнен тірілетіні туралы идея уағыздалды.

8.      Адамзат күнәсін адам кейпіндегі Құдай (Иисус Христос) келіп, бар күнәні өз мойнына алып, дүниені сақтап қалғандығы туралы догмат жарияланды.

9.      Құдайға сену арқылы Құдайды тану - дүниені тану дегенді білдіреді.

Ортағасырлық теологиялық философия өз-өзіне тұйықталуымен, дәстүрлілігімен, өткенге бағытталуымен, реалды дүниеден алшақтылығымен, догматтылығымен, уағызшылдығымен, жаугершілігімен ерекшеленді.

 

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Монотеизм дегеніміз не?

2. Антропоцентризм дегеніміз не?

3. Августиннің зұлымдықтың себебі жөніндегі ойлары.

4. Фома Аквинскийдің Құдай болмысын дәлелдеу жолдарын есіңізге түсіріңіз? 5.Әл-Фарабидің актуальді интеллект дегені не?

6. Әл-Фараби елбасының қандай қасиеттері туралы айтады?

7. Ибн-Синаның өмір сүру мен мән-мағына жөніндегі ілімі?

Әдебиеттер тізімі

1.      Ортағасырлық  діни философия. Жиырма томдық. 5-том. – Алматы: Жазушы, 2005.

2.      Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

5 Ренессанс философиясы

1.  Қайта өрлеу дәуірі философиясының ерекшеліктері.

2.  Неоплатонизм және натурфилософияның дамуы.

Антикалық өмір сезімімен туыс, орта ғасырлық философиядан кейінгі және оған көп жағдайда идеялық жағынан қарама-қарсы келіп, жаңа өмірлік сезіну мен түйсінулер қалыптасқан, мәдениет пен философия қайта өркендеген Еуропадағы 14-16 ғасырлар аралығын қамтитын кезең ренессанс деп аталады. Орта ғасырдағы құдайға ұмтылатын теоцентрлік көзқарастар үстемдігінің орнына адам мәселесін алға қоятын ой-пікірлер қалыптасты, бұл кезең туындылары антика дәуірінің мұраларын кеңінен пайдалану үрдісіне көшті, сондықтан да бұл уақыт қайта (қайтадан даму) өрлеу дәуірі деп аталады. Ол шартты түрде үш кезеңге бөлінеді: бастапқы ренессанс (14 ғ.), ренессанстың гүлденуі (15 ғ.), соңғы ренессанс (16 ғ.).

Яғни, қайта өрлеу дәуірінің аймағындағы мынандай ерекшеліктері бар:

-          көне Грекия мұраларын қайтадан жаңғыртып, оларға сүйеніп отырады: аристотелизм, платонизм, эпикуреизм, стоицизм т.б. ілімдер қайтадан өңделе бастады.

-          теоцентризмнің орнына антропоцентризмнің келуі: адамның әлемдегі орны мен жалпы жағдай, тағайындалуы, микрокосм идеясы т.б.

-          гуманизм, яғни, адамсүйгіштік қағидалардың үстемдік ете бастауы: құқықтылық қағидалары, адамды басты құндылық деп табу, оның еркіндігі мен бақыт туралы идеялар т.б.

-          пантеизм, яғни, құдайдың жеке жақтылығын түсіріп, оны жалпы табиғатқа апарып таңу;

-          әлемнің жаңаша ғылыми картинасын космологиялық тұрғыдан байыптау: геоцентризмнің терістелуі мен гелиоцентризмнің орнықтылуы;

-          утопиялық социализм идеялары: әділетті қоғам орнату идеялы;

-          реформация мен саяси – әлеуметтік мәселелердің қойылуы т.б.

Осыған орай, бұл дәуірді мынандай сатыларға бөледі:

1) Гуманисттік (14 ғасырдың ортасы мен 15 ғасырдың орта шені): Данте, Ф. Петрарка, Эразм Роттердамский, Мор, Монтень т.б.

2) Неоплатоншылдық: Плетон, Фичино, Мирандола, Николай Кузанский (15 ғасырдың орта шені мен 16 ғасырдың басы).

3) Натурфилософиялық (16 ғасырдың екінші жартысы – 17 ғасырдың басы): Леонардо да Винчи, Коперник, Бруно, Галилей т.б.

5.2 Неоплатонизм және натурфилософияның дамуы

Марсилио Фичино (1433-1499 жж.) өзінің бастапқы қызметін Платонның, Плотиннің және Проклдың еңбектерін аударудан бастады. «Платон. Жанның өлмейтіндігі туралы теология» деп аталған еңбегінде Платон идеяларын мистицизммен ұштастырды. Құдай жоғары, шексіз тіршілік иесі, оның әрекетінен бірте-бірте жарату үрдісі арқылы заттар әлемі туады, әлем сатылы құрылады; ең төменгі бөлігінде енжар материя, одан кейін парасатты жан, періштелер мен құдай орналасады. Адамның жаны құдайлық пен материалдықтың аралығында деген идеяларын ұсына отырып, жан барлық болмыстың сатылары, ол кейіннен құдайға оралатындығының арқасында әлемді тануға қабілетті, адам ұлы ғарышты танитын – ықшамғарыш (микрокосмос), осы құдаймен тоғысатын таным адамның басты даңқы деп пайымдайды.

Пико делла Мирандола (1463-1494 жж.) Адам – ықшамғарыш (микрокосмос), ол өзіне жерлікті, хайуандықты және аспандық бастауды біріктіреді, алғашқысы ауадан, судан, жерден және оттан құралса, хайуандық – дене мен адамның қоректенуі, аспандық - оның тану қабілеті мен ақылы. Адам хайуанға ұқсай алады, неғұрлым жетілген де бола алады, ол адамның өзіне байланысты: жануарлық деңгейге түсе ме, әлде құдайлық сатыға көтеріле ме? Сондықтан адам шексіз жетілу табиғатына ұмтылу қажет деп түсіндірді.

Еуропалық және араб тілдерін меңгергеннен кейін, астрологияға қарсы болса да, ол қаббаламен, «табиғи магиямен» айналысады, әріптер мен сандар арқылы жоғары күштерге ықпал етуге болады деп түсінді.

Патрици Франческо (1529-1597 жж.) – итальяндық гуманист, философ, неоплатоншылдықтың  көрнекті өкілдерінің бірі. Негізгі шығармалары: «Поэтика», «Универсумның жаңа философиясы» т.б. осы «Универсумның жаңа философиясы» деп аталатын негізгі шығармасында әлемнің бұрыннан-ақ қалыптасқан объективті шексіздігі, органикалық тұрпатты тұтастығы, иерархиялық жүйемен құрылған бірлігі туралы ілімді дамытты. Осы органикалық тұтастықтың байланысы мен барлық заттардың «туысқандығы» - құдайлық тұтастықпен сәулененетін жарық деп түсіндірілді. Патрици әлемнің түпкі бастауы мәселесіне қарай да ойыса түсті: «Бәрінен бұрын – ештеңе, алғашқыдан кейін – бәрі, Бастаудан – бәрі, Бірліктен – бәрі, Игіліктен – бәрі, Үш бірлікті құдайдан – бәрі. Құдай, игілік, бірлік, бастау, бастапқы - парапар». Бұл идеяда «Ештеңе» - ең әуелгі, алғашқыға қозғаушы, алғашқыдан да бұрын, ең түпкілікті, ақырғы «субстанцияны» білдіріп тұр. Ол құдайдан, алғашқыдан (дүние), бастаудан, бәрінен де бұрын, ең алғашқыдан да бұрын, басталудан бұрынғы – бастапқы мән болып табылады.

Кузандық Николай (Николай Кузанский) (1401-1464 жж.) – ең соңғы схоласт, әрі орта ғасырдан қайта өрлеу дәуіріне өтпелі кезеңдегі алғашқы философтардың бірі, рационалист және мистик, гуманист, құдайтанушы, математикалық жаратылыстанудың теоретигі, апофатикалық теология мен натурализмді бітістіруші, географ. Құқықтанушы және медик ретінде де белгілі болған. Мәселен, алғаш рет Еуропаның картасын жасаған. Негізгі шығармалары: «Католиктік келісім туралы», «Күнтізбенің түзетілуі туралы», «Ғалымның білімсіздігі жөнінде», «Құдайды іздеу туралы», «Қалыптасу туралы», «Ғалым білімсіздігінің апологиясы туралы», «Құдайды көру туралы», «Мүмкіндік ретіндегі болмыс туралы», «Құранды терістеу» т.б. қатар сегіз математикалық трактат жазған. Осыған орай, оның тұлғалық дүниетаным ерекшелігін былайша ажыратып көрсету жолға қойылған:

1) Орта ғасыр философиясын қорытындылаушы.

2) Қайта өрлеу дәуіріндегі философияның кіріспесі ретінде ренессанс кезеңіндегі философиялық бағдарларды ұстанушы (гуманизм, пантеизм, эмпиризм, натурализм т.б.).

3) Жаңа заман дәуіріндегі философия мен ғылымның ізашары, жол салушысы.

4) классикалық философиядағы таным теориясының генетикалық негізін қалаушы.

Ол болмыстың математикаланған моделін ұсына отыра, Құдайды өзекті аяқталмаған шексіздік ретінде таниды, «абсолютті максимум» түрінде көрсетеді. Ол таным теориясында сезімді, пайымдауды, ақылды өзін іске асыру сәтінде әртүрлі мақсаттар мен аймақтарда көрсете алатын субъектінің таным қабілеті деп түсіндіреді. Табиғаттың барлық құбылыстарының негізінде математикалық формализм арқылы ғана көрсетуге болатын объективті прапорция жатқандығын байыптайды.

Ол көне антикалық мұралардағы адам ғарыштың қайталанған шағын үлгісі ықшамғарыш деген идеяға қайта оралды. Адам періштеден басқа барлық тіршілік иелерінен жоғары табиғаттың орталық буыны деген қорытынды жасады. Адамның жоғары теориялық қабілеті болып табылатын ақыл шексіздікті де ойлауға қабілетті және тек қарама – қарсылықтарды ғана емес, бірліктер мен үйлесімділіктерді де көреді деген тұжырым бойынша «қайшылықтар сәйкестігі» деген ілімді дамытады. Ақыл өзінің нәтижелерін соңғы ақиқат деп танымау керек, себебі, ақыл ешқашан аяқталмайтын абсолютке жақындап келе жатқан үрдіс деп түсіндіреді.

Оның идеясындағы құдай – барлық жердегі және еш жердегі абсолютті максимум болып табылады, бұл пантеизм ғарыштың құрылымын басқаша түсінуге мүмкіндік ашты. Құдайдың жаратушылық әрекетін екінші жоспарға шығарып, әлемнің шегі және тұрақты орталығы болмайтындығын негіздеді, орталық болса да ол шартты. Аяқталған, шекаралық нәрселердің барлығы абсолютті максимум мен абсолютті минимум аралығында екендігін атап көрсетті. Мәселен, осы идеяларын «Ғалымның білімсіздігі» деген туындысында былайша дәйектейді: «Максимум дегеніміз – одан ештеңе де үлкен болмау қажет әлдене. Абсолютті максимум жоғары шек, әрі – бәрі және онда бәрі бар болғандықтан, ол – жалғыз. Оның шегі жоқ, бірақ бәрін шектей алады. Одан әмбебап бірлік шығады, әлем абсолютпен бірігеді. Абсолютті болмыс абсолютті максмумнан басқа ештеңе де емес, яғни, максимумсыз ештеңе де өмір сүрмейді...

Жер қозғалмайтын сияқты болғанмен, ол қозғалады. Құдай бізді қоршап тұр және орталық. Ол бәрін жаратқан, жаратылғандар бір-біріне қатысты. Мысалы: аяқ – көзге, қолға, денеге пайдалы... жер күннен кіші, Меркурийден, Айдан үлкен. Құдай арифметиканы, геометрияны, музыканы, астрономияны т.б. өнерлерді пайдаланып, әлемді жаратқан. Арифметика арқылы әлемді біртұтас қылды, геометрия арқылы форма мен тұрақтылық, қозғалғыштық, музыка арқылы прапорцияны жасаушы».

Коперник Николай (1473-1543 жж.) астроном, ойшыл. «Аспан аумағының айналмалылығы туралы» деген басты еңбегінде байырғы Антика дәуіріндегі Аристарх Самосскийдің (б.э.б. 3 ғ.) гелиоцентризм идеясы қайтадан қолға алынып, жаңғыртылып, ғылыми ақиқат тұрғысынан дәйектеледі. Астрономия тарихында алғаш рет планета аралық қашықтықты байқау арқылы зерттейді, Аристотельдік-Птолемейлік геоцентрлік жүйе жоққа шығарылады да, осы мәселе жөніндегі әлем мен адам туралы діни-теологиялық түсініктер терістеледі. Онда қарама-қарсылық қағидасы жүзеге асырылады: «көрініп тұрған дәйекті емес, шындық құбылыстарға жасырынған бұрылған бейнеленулер шындық». Осы гелиоцентрлік жүйе кейіннен ғылым дамуы тарихында «коперниктік бетбұрыс» деп аталды.

Галиллей Галилео (1564-1642 жж.) – итальяндық ойшыл, классикалық механиканың негізін салушы, астроном, математик, физик, жаңа механикалық натурфилософияның бастаушысы. Ол жаратылыстану мен философияның ара жік шектеулерін алғаш рет ажыратты. Негізгі шығармалары: «Жұлдызды хабаршы», «Күн дақтары туралы», «Кастеллиге хат», «Әңгімелер және екі ғылым саласына  қатысты математикалық дәлелдеулер» т.б. Галиллей: Айдағы таулар мен кратерлер, жұлдыздардың көлемі мен олардың ара қашықтығы, Күн бетіндегі дақтар, Юпитердің 4 серігі, Сатурнның сақинасы, Құс жолының жеке жұлдыздардың шоғыры екендігі сияқты маңызды астрономиялық жаңалықтардың ашылуына себепші болды. «Әлемнің екі маңызды жүйесі жөніндегі сұхбат – птолемейлік және коперниктік» деп аталатын еңбегі жарыққа шыққаннан кейін коперникшілдігі үшін инквизиция сотына түсті, сондықтан бұл теориядан бас тартуға мәжбүр болды. Содан соң инерция идеясы, дененің еркін құлауы, қозғалыстың салыстырмалылығы қағидасы т.б. жаңалықтар аша отырып, классикалық динамиканың негізін салды. Сайып келгенде, Галиллейдің дүниетанымында әлемнің объективті өмір сүретіндігі, шексіздігі мен мәңгілігі туралы ой қозғалып, ол құдайлық алғашқы қозғаушы түрткіні мойындады. Табиғатта ешнәрсе пайда болмайды және жойылмайды, тек денелердің өзара орналасуы  мен олардың бөліктерінің қозғалысы  ғана жүзеге асып отырады. Материя бөлінбейтін атомдардан тұрады, олардың қозғалысы – әмбебап механикалық қозғалыс. Табиғаттағы барлық қозғалыстар себепті механикалық қозғалыспен шартталған. Осыдан ғылымның нағыз шынайы міндеті – себептерді іздеу екендігі туындайды деген тәрізді пікірлер ұсынған.

Ол таным теориясында табиғатты танудың шексіз  экстенсивтілігін басшылыққа алса да, интенсивті тану арқылы абсолютті ақиқатқа қол жеткізудің мүмкін екендігін көрсетті. Табиғатты тануда басты екі тәсілді ұсынды: резлютивтік – қарапайым бақылауға ғана емес, жоспарлы түрде қойылған тәжірибеге сүйену керектігі туралы аналитикалық әдіс; екіншісі – композитивтік – дедукциялық тізбекпен гипотетикалық болжамдарды талдау арқылы ақиқаттылықты тексеру.

Джордано Бруно Филиппо (1548-1600 жж.) – итальяндық материалист, философ, ақын. Сонымен қатар Еуропадағы құпия, әрі мистикалық ілім Каббалаға табынушы. Басты еңбектері: «Себептілік, бастама және біртұтастық туралы», «Әлемнің және заттардың шексіздігі туралы», «Ерлік интузиазмы туралы», «Біздің заманның философтары мен математиктеріне қарсы жүз алпыс тезис», «Монадо, сандар, фигура туралы» т.б.

Бруноның поэтикалық пантеизмі жаңа жаратылыстанулық ғылыми білімдерге, әсіресе, коперниктің гелиоцентрлік жүйесіне, эпикуреизм мен платонизмнің идеяларына сүйенілген еді. Шексіз әлем тұтастай алғанда, сол Құдайдың өзі болып табылады, ол барлық жерде ішінде де, үстінде де емес, бірақ қатысу арқылы бар. Универсум өзінің ішкі күштері арқылы қозғалады, жеке заттар өзгермелі және өзінің ұйымдасуына сәйкес келе отырып, мәңгі рухтың ырқында болады дей келе, ол табиғатты, материяны құдаймен теңестіреді (Заттардағы құдайлық). Барлық болмысты панпсихизм ретінде түсініп, гилозоизмге ойысады. Жер тірі тіршілік иесі  ретінде күнді айнала қозғалады, планеталар да өз орбитасымен оны қоса айналып жүреді, сансыз өзге дүниелер де шексіз әлемге орналасып алып жануар сияқты болып тірі тіршілік иесі ретінде өмір сүреді деп, мынадай ойларын дәйектейді: әлем өзінің барлық мүшелері арқылы жанданған. Әлемдік жан әмбебап интеллект, бүкілжалпы ақыл ретіндегі ажырамас қасиетті алып жүреді. Құдай ұғымы әлемдік жан ұғымымен сәйкестенеді. Жерлік және аспандық әлемдер біртектес, пайда болмайды және жойылмайды, олар әртүрлі бірігулердің сансыз көп түрлерін құрайды. Сансыз көп күндер өзінің орналастырып алған планеталарымен қоса өзінің орбитасынан айналып жүреді (өзге әлемдер де осы әлем сияқты мекен етуге болатындай). Әлем тұтастай алғанда, орталық, ол барлық жерде. Әлем – жерді қоса есептегенде, өмірдің әртүрлі  формаларының орны. Философияның мақсаты христиандықтағы сенімдік трансцендентті Құдайға жету емес, «Заттардағы Құдайды» тану болып табылады деген ойлар ұсынады.

Бруноның пікірінше, табиғаттан тыс ешқандай күш жоқ. Ол кеңістікте де, уақытта да шексіз, ал қозғалыс оның өмір сүру тәсілі. Табиғат өз заңдылығымен дамиды. Әлем – универсум (әмбебап бастама), жалғыз ғана мәнділік. Сондықтан ол мәңгі және өзгермейді.

Джордано Бруноның негізгі түсініктері әлем мен оның құрылымы турасындағы философиялық ойтолғамдарға тоғысты. Мәселен, бесінші сұхбатынан үзінді келтірер болсақ: «Бесінші сұхбат. Теофил. Әлем біртұтас, қозғалмайды, шексіз. Бірлік деп – абсолютті мүмкіндікті, шындықты, форманы немесе жанды, материя немесе денені, заттарды, барлықты айтамын, әлем өзінің шексіздігі арқылы ұлғаймайды және азаймайды. Оған ешнәрсені қосуға да, алуға да болмайды, себебі, шексіздіктің бөлшектері болмайды». Бұндағы әлемнің жалғыздығы мен бірлігі жөніндегі ұғымдар оның «бар» болып табылатындығын үстемелейді және тұрақтылығын аша түседі. Сондықтан ойшыл дүниенің универсумдық сипатын қуаттай отыра, болмыстың өмір сүруінің өзі оның бірлігі, тұтастығы арқылы қамтамасыз етілгендігін байыптайды. Әлемнің жойылмайтындығы, тұрақтылығы, қозғалмайтындығы – шынайы болмыстың мәнін аша түсетін тұжырым.

Утопиялық социализм – «утопия» және «социализм» деген сөздерден біріккен, біртұтас ұғым ретінде қалыптасқан түсінік. Яғни, утопия – әзірге орындалмайтын, қиялшыл, болашақта болуы мүмкін арман-мұраттардан туған тек теориялық тұрғыдағы, абстрактілі идеялар болса, «социализм» - социум (қоғам) деген сөзден шыққандықтан қоғамдасып өмір сүру деген мағынаны білдіреді. Қайта өрлеу дәуіріндегі утопиялық социализм идеялары да осындай арман-мұраттарды аңсаудан туған құбылыс.

Мор Томас (1478-1535 жж.) – ағылшын философы, құқықтанушы. Басты еңбегі «Утопияның» алғашқы бөлімінде шаруалардың жерлерінен айырылу туралы қайғылы жағдайларды суреттейді, екінші бөлімінде болмаған, идеалды қоғам туралы жазады да, оның белгілі бір алыстағы аралда орнауы мүмкін екендігі туралы жобасын пайымдайды. Ондай қоғамда жеке меншік болмайды, бәрі де бәріне арналады, күн сайын алты сағаттан кем жұмыс жасамайтын еңбек күні туралы айтылады, билік те, ақшада мүлде болмайды, алтын мен күмістен барлық лас әрекеттердегі ыдыстар жасалады, негізгі нәрсе қоғамдық және жеке мүдделердің сәйкестігі емес, жекенің жалпыға бағынуы деп біледі. Мәселен: «Киімдерінің түсі жүннің табиғи түсімен түстес және барлық адамдардікі бірдей»,- деп пайымдайды. Мор жеке меншікті барлық әлеуметтік қиындықтарың себебі деп біледі.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Гуманизм дегеніміз не?

2. Қайта өрлеу заманы адам мәселесін қалай шешеді?

3. Н. Кузанский сенім мен ақыл-ой мәселесін қалай шешеді?

4. Н.Макиавелли саясат пен моральді қалай бір-бірінен айырады.

5. Н. Коперниктің ғылымға енгізген төңкерісі неде?

6. Дж.Бруноның натурфилософиясының ерекшелігі неде?

Әдебиеттер тізімі

1.      Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

2.      Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения. Учебн. Пособие. – М.: Высшая школа, 1980. – 368 с.

 

6 Жаңа заман философиясы

1.  Рационализм және эмпиризм.

2.  Декарт философиясы.

3.  Спиноза философиясы.

4.  Фр. Бэкон философиясы.

5.  Т. Гоббс философиясы.

6.  Дж. Локк философиясы.

7.  Лейбниц философиясы.

Жаңа Заман философиясы - XVII, XVIII және XIX ғасырларды қамтитын дәуір. Шартты түрде жаңа тарихтың басы деп 1640 жылғы ағылшын буржуазиялық революциясын - капиталистік немесе буржуазиялық қатынастардың, индустриалды өркениеттің бастауы болған құбылысты алады. Үш ғасыр бұрын адамзат ежелгі дүниемен қоштасып (антика және орта ғасырлар), «адам - ғаламдағы ең мінсіз тіршілік иесі, эволюцияның шыңы, демек - дүниенің қожасы» деп сенген жаңа рухани пікірді бекіткен философия болды.

Жаңа заман кезеңіндегі философия ренессанстан кейін өркендеуді жалғастырған  ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды қамтитын ғылыми танымдық ой-пікірлер жүйесі болып табылады. ХҮІІ ғасырда Еуропада ғылым мен өндірістің дамуы, жаңалықтардың ашылуы, білімге айрықша назар аудару, нарықтық қатынастардың белең алуы дүниеге ақыл тұрғысынан қарауды басшылыққа алды. Себебі, қоғамның  саяси - экономикалық тұрғыдан дамуын қамтамасыз етудің басты шарттарының бірі –  ғылым болып табылатындығын адамзаттық өркениет толықтай ұғынды. Сондықтан тың ізденістер мен жаңашылдық, ілгерішіл өрлеудің жалпы бағдарлары, адамның әлемге қатынасының жетілген формалары ғылым дамуының нәтижелеріне  сөзсіз қатысты болды. Бұл кезеңдегі тәжірибелік-қолданбалы ғылымдардың  өркендей түсу қажеттілігі  қоғамдық ғылымдар әдіснамасымен астасып жатты. Осыған орай, философия өзінің бұрынғы дәстүрлерін де сақтай отыра, жаңа даму бағдарларын іздестірді, тың танымдық дәстүрді қамтамасыз етуге тиіс болды: рационализм, эмпиризм, волюнтаризм, сенсуализм, идеализм, материализм сияқты әр бағытта даму бағдарлары қалыптасты.

6.1 Рационализм және  эмпиризм

Рационализм (лат. Ratio - «разум») - болмыс пен танымның негізі ақыл-ой деп сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 түрге жіктеледі:

1)    онтологиялық;

2)    гносеологиялық;

3)    этикалық рационализм.

Онтологиялық рационализм бойынша болмыс негізінде ақылды бастама жатыр, яғни болмыс о бастан ақылды.

Осынысымен рационализм - идеализмге ұқсап кеткенімен (мысалы, Платонның «таза идеялары»), басты айырмашылығы материяның (болмысты) идеяға қарағандағы біріншілігін және материяның (болмыстың) өзінде ақыл барын (болуын) мойындауында. Сондықтан, болмыстың қисындылығы мен ақылды ұйымдастырылғандығына сенетін материалистер (Демокрит, Эпикур, т.б.) - рационалистер.

Гносеологиялық рационализмнің басты идеясы - «дүниені танып білетін бірден-бір құрал - адам ақыл-ойы» деген тұжырымда. Сондықтан гносеологиялық рационалистер бір жағынан ортағасырлық теология мен схоластикаға қарсы шықса, екінші жағынан эмпиристерге оппонент болды. «Білім - күш» ұранын ұстанатын эмпириктер таным негізінде сезімдік тәжірибе жатыр деп сенді («Сезімде болмаған нәрсе - ақылда болуы мүмкін емес»).

Рационалистердің эмпириктерге қарсы қоятын дәлелдері:

1)    ақыл сүзгісінен өткізілмеген сезім немесе тәжірибе танымға негіз бола алмайды;

2)    ақыл сезім мен тәжірибенің қатысынсыз-ақ өздігінен жаңа білім мен жаңалық аша алады, ол жаңалықтар кейіннен тәжірибе түрінде дәлелденуі мүмкін.

 «Моральдық - этикалық нормалар мен тәртіп негізінде ақыл-ой жатыр» деген түсінік этикалық рационализм деп аталады.

6.2 Декарт философиясы

Рационализмнің негізін қалаушы - француз философы, ғалым-математик Рене Декарт (1596-1650 жж.) деп саналады.

Декарттың философиядағы үлесі мынадай:

1)    дүниені танудағы ақыл-ойдың рөлін негіздеді;

2)    субстанция, оның атрибуттары мен модустары туралы ілімді ұсынды;

3)    философиядағы материализм мен идеализм бағыттарын келісімге келтіруге тырысып, дуализм теориясын негіздеді;

4)    танымның ғылыми әдісі және «туа біткен» идеялар теориясын ұсынды.

Болмыс пен таным негізінде ақыл-ой жатқанын Декарт былай дәлелдеді:

1)    дүниеде адамға түсініксіз заттар мен құбылыстар көп (мысалы: Құдай деген бар ма? Оның қажеті қандай? Әлемнің шеті-шегі бар ма? т.б.);

2)    есесіне кез келген құбылыс пен затқа күмәндануға болады (дүние шынымен тіршілік ете ме? Күн шығып тұрғаны рас па? т.б.);

3)    түсініксіз, анық емес заттармен, құбылыстармен салыстырғанда күмәндану нақты қасиет, шынайы процесс және дәлелді қажет етпейді;

4)    күмәндану - ойдың қасиеті, демек, күмәндана отырып адам ойлайды;

5)    шын тіршілік ететін адам ғана ойлай алады;

6)    ойлау - ақылдың жұмысы болғандықтан, болмыс пен тану негізінде ақыл ғана жата алады.

Осыған байланысты Декарт: «Мен ойлаймын (күмәнданамын), демек, мен тіршілік етемін» афоризмінің авторына айналды.

Болмыс мәселесін зерттеу барысында Декарт болмыс мәнін сипаттайтын базалық, негіз болатын ұғымды табуға талпынды. Өз ізденістері нәтижесінде Декарт субстанция ұғымын тұжырымдады.

Субстанция - өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажетсінбейтіннің бәрі. Ондай қасиетке (өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажетсінбеу) тек субстанция ғана ие және ондай субстанция Құдай ғана бола алады. Құдай мәңгі, құдіретті, жойылмайды және барлық нәрсенің себебі мен өзегі.

Құдай өзі Субстанция, өзі Жаратушы болғандықтан субстанциялардан құралған дүниені жаратты. Құдай жаратқан субстанциялар да (жеке заттар, идеялар) субстанциялық басты қасиетке ие - тіршілік ету үшін өзінен басқаны қажет етпейді. Алайда бір-біріне қатысты алғанда өзіне-өзі жетімді (жеткілікті) болғанмен Құдайға қатысты алғанда олардың бәрі екінші және оған тәуелді (өйткені оларды жасаған Құдай).

Жаратылған субстанцияларды Декарт екі текке жіктейді:

1)    материалды (заттар);

2)    рухани (идеялар).

Сонымен қоса олардың әрқайсысының тек өздеріне ғана тиесілі қасиеттері (атрибуттары) болатынын атап көрсетеді:

дәйектілік - материалды заттардікі, ойлау - рухани идеялардікі.

Осылайша, барлық материалды субстанциялардың бәріне тән қасиет дәйектілік (ұзындығына, еніне, биіктігіне, тереңдігіне қарай) және олар сансыз көп рет (шексіздікке дейін) бөліне береді.

Рухани субстанцияларға ойлау қасиеті тән және олар, керісінше, бөлінбейді.

Материалды және рухани субстанциялардың басты қасиеттерінен (атрибуттарынан) тарайтын басқа да қасиеттері модустар деп аталады. Мысалы, дәйектіліктің модустары - форма, қозғалыс, кеңістіктегі жағдай, т.б.; ойлаудың модустары - сезімдер, тілектер, түйсіктер, т.б.

Адам, Декарт пікірінше, екі - материалды (тәндік-дәйекті) және рухани (ойлаушы) субстанциялардан құралған.

Адам - өз бойына екі бірдей субстанцияны (әрі материалды, әрі рухани) қатар біріктіретін тіршілік иесі, сондықтан ол табиғаттан жоғары көтеріле алады.

Декарт туа біткен идеялар теориясын ұсынды: таным және дедукция арқылы алынатын білімдермен қатар, ешбір дәлелді қажет етпейтін ерекше, туа біткен идеялар болады. Ол ақиқаттар (аксиомалар) о бастан айқын және шын, олар Құдай ақылы мен адам ақылында әрдайым болған және болатын, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын білімдер. Ол білімдер екі түрде:

1)    ұғымдар;

2)    пікірлер түрінде беріледі.

Туа біткен ұғымдарға жататындар: «Құдай» бар; «сан» бар; «ерік»; «тән»; «жан»; «құрылым», т.б.

Туа біткен пікірлер: «бүтін өз бөлшектерінен үлкен»; «жоқтан ештеңе пайда болмайды»; «бір мезгілде болу және болмау мүмкін емес», т.б.

Декарт практикалық танымды жақтады.

Декарт ойынша таным мақсаттары мынадай болуы тиіс:

1)    адамның қоршаған дүние туралы білімдерін кеңейту және тереңдету;

2)    ол білімдерді адам мүддесі үшін табиғатты барынша пайдалануға қолдану;

3)    адамды жетілдіруге және тәрбиелеуге бағыттау.

4)    түпкі мақсат - адамның табиғатқа үстемдігіне пайдалану.

Идеялар адамдарға туа бітеді, ол идеяларға сезімдік тәжірибенің еш қатысы жоқ. Таным әдісінде материалдық нәрселерді қажетсінбейді, тек ақыл шешуші болып келеді, ал ойлау материядан тәуелсіз, ұғым интеллектуалды интуицияның жемісі деген тұжырымдарын ережелер түрінде  былайша ұсынады: «І. Ереже: Ғылыммен айналысатындарының мақсатында мынандай ақыл бағыттары болу керек; кез келген  кездескен заттар жөнінде  шын ақиқат, мықты пікірлер алып шығу керек; ІІ Ереже. Мынандай заттармен ғана айналысуы керек: біздің ақылымыз сенімді, күдіксіз танымдарды бере алатын қабілетке ие болатындармен ғана; ІV Ереже. Әдіс  –   ақиқатты іздеу үшін қажетті; VІ Ереже. Барлық заттарды да, оларды басқалардан бөлінген зат ретінде, бірақ салыстыру керек, біреу арқылы біреуін тану үшін, абсолютті немесе салыстырмалы деуге болады; VІІ Ереже. Білім үшін бәрі керек: біздің мәселемізге қатысты, жүйелі, үздіксіз ой қозғалысы және жеткілікті, әдіс дедукция; ІХ Ереже. Өткір ақылымызды мәнсіз, қарапайым заттарға, ондағы ақиқатқа есепті, тиянақты, анық көз жеткізбейінше, ұзақ уақыт бағыттауымыз керек... Ақыл интуициясын қалай пайдалану қажет, көру бойынша: бір уақытты  көп объектілерді көргенде, интуиция оларды жеке  анық тани алмайды, ол ойдың бір актісімен көңіл аударғанда  көп объектіге, бұлыңғыр ақыл болар еді. Ал шебер жеке заттардың өте ұсақ бөлшектерін, олардың  айырмашылықтарын бірден тани  алады... Х Ереже. Ақыл зерделі болу үшін, оны заттарды зерттеуге, шынықтыруға бағыттау қажет, бәрін де әдістер  арқылы игеру керек, тіпті ең елеусіздерін де» т.б.

Декарт дуалистік ұстанымды қуаттап, материя мен сананың, рух пен тәннің қатар өмір сүретіндігін көрсетті. Әлем біртұтас емес, ол бір-біріне тәуелсіз екі бастамадан тұрады: рухани және материалды немесе жан мен тән. Рухани субстанцияның негізгі қасиеті –  ойлау, материалдық  субстанцияның  белгісі-тереңдік, ұзындық, ен өлшемдері дей келе, жан мен тәннің арақатынасын: тән ойламайды, жан тән қозғалысын шақырмайды деп шешеді.

Қозғалыстың бәріне механикалық сипат беруші ретінде тірі организмдердің өмірлік әрекеттерін механикалық машина қозғалысына теңеді. Басқа организмдерде туа біткен идеялар болмайды. Қозғалысты, әлемді құдай жаратқан, бірақ заттарды, құбылыстарды өзіндік даму үстінде қарастыру керек дей отыра, әлемнің  жаратылуы теориясында алғашқы үш элементті ажыратты: от тәрізді (Күн, жұлдыз); су сияқты (аспан); жер тәрізді (жер, басқа планеталар т.б.)

6.3 Спиноза философиясы

Бенедикт (Барух) Спиноза (1632-1677 жж.) - европалық рационализмнің көрнекті өкілі, Р.Декарт ілімін жалғастырушы, Жаңа Заманғы жетілдірілген, толық және негізделген философиялық жүйенің авторы.

Спинозаның философиялық зерттеулерінің пәні:

1)    субстанция мәселесі;

2)    таным теориясы;

3)    этика сұрақтары, бостандық және қажеттілік мәселелері.

Спинозаның философиядағы маңызды үлесі - болмыс мәні қарастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізінде Декарттың субстанция туралы теориясы алынғанымен, өзі онымен келіскенімен, Спиноза Декарттың теориясының кемшіліктерін жойып, өз жүйесін қалыптастыруға тырысты.

Спиноза Декарттың субстанция туралы теориясының басты кемшілігі - оның дуализмінде деп санады. Ондағы қайшылық - өз тіршілігі үшін өзінен өзгені қажет етпейтін мән болғандарына қарамастан барлық субстанцияларды жаратқан Жалғыз және Ең жоғарғы Ең ақиқат субстанция – Құдай болып, барлық басқа субстанциялар оған тікелей тәуелді болуында. Субстанциялардың өзара тәуелсіздігі мен олардың бәрінің бір мезгілде басқа субстанцияға – Құдайға жаппай, бірдей тәуелділігінде.

Субстанцияның атрибуттары бар екендігіне назар аударып, оларды шексіз деп түсіндірді, адамдық ақылға оның тек басты екі атрибуты  ғана танылады - жайылу (кеңістік) және ойлау. Ойлау - табиғаттың атрибуты, материя  атрибуты сияқты ешқашан пайда болмайды, жойылмайды, ол тастан адамға дейінгінің бәріне тән материяның мәңгі қасиеті, демек, барлық материя ойлайды деп, гилозоистік ұстанымды қуаттады. Спиноза нақты субстанция қалпын модустар деп көрсетті. Ол модустарды екіге бөлді: мәңгілік модусы, шексіздік модусы және уақытшалық, шектілік  модустары. Алғашқы субстанция атрибутына (ұзындыққа) сәйкес келетін: қозғалыс пен таным, ал ойлау атрибутына: интеллект пен ерік, екінші модусқа - жеке заттар және ойлар мен тілектер енеді деді.

Ол  қозғалыс материалды субстанцияның өз мәнінен шығады. Қозғалыс субстанция «негізінде» бар, бірақ ол жеке заттардан ғана байқалады, ал субстанцияның  өзі уақыттан, қозғалыстан, өзгерістен тыс мәңгі. «Мәңгілікте ешқандай да: қашан жоқ, алдымен де, соңымен де жоқ» екендігі туралы көзқарастарын ұсынды да, субстанцияның өзі уақыттан тыс, қозғалмайтын нәрсе болғандықтан, өзгермейтін  субстанция мен өзгермейтін заттар байланысын көрсетті.

Спиноза –  детерменист. Әрбір заттың пайда болуының, өмір сүруінің, өлуінің әлемдегі, қандайда бір объективті себептері бар. Себеп екі түрлі болады:  имманенттік, сыртқы. Имманенттік субстанция үшін, «өз себебі өзінде» болып келсе, сыртқы - механикалық себеп, тіршілік  ету сферасы үшін бір текті модустардың өзара қатынасын анықтайды. Ал кездейсоқтық объективті емес, кездейсоқ деп есептелгендер олардың шығу себебін  білмегендіктен деген ойларын түйіндейді. Кез келген жеке зат субстанция модусы ретінде қажеттілік, ол оның тіршілік ету, етпеуі кездейсоқтық  болады деп тұжырымдайды.

Оның түсінігі бойынша, адам субстанция модусы, физикалық пен психикалықтың нақты бірлігі, яғни жан мен тәннің тұтастығы. Тән бір уақытта  көп әрекеттерге қабілетті болса, жан да бір уақытта көптеген нақты заттарды қабылдай алады. Тән мен жанның осындай бірлігінен, сәйкес  келуінен ол дүниетанымның негізін көрді. Сезімдік таным –  бұлдыр, үстірт, ақылға көмекші және ақиқат емес, ақыл-ой танымы айқын, дұрыс деп рационалистік ұстанымды қуаттайды. 

Спиноза этикасының өзекті мәселелері:

1)    детерминизм (табиғаттағының бәрінің шарттылығы);

2)    бостандық пен қажеттілік арақатынасы.

Оларды зерттей келіп Спиноза мынадай қорытындылар түйеді:

1)    субстанцияда бостандық пен қажеттілік тұтасып, бірігеді;

2)    Құдай (Табиғат) толық бостандыққа ие, бірақ Ол қажеттілік шеңберінде ғана әрекет етеді;

3)    модустарда (жеке заттарда) еркіндік жоқ және олар қажеттілікке бүтіндей тәуелді;

4)    адам – модус басқа модустардан ойлауымен ерекшеленеді, демек, бостандыққа ұмтылады. Бірақ ол өзі де модус болғандықтан азат емес және қажеттіліктің құрсауында ғана әрекет етеді;

5)    жаны азаттықты қалағанымен, адам қажеттілік талабына көніп, қажеттілік ағынымен жүзеді (Спиноза тілінде – «рухани автомат» болып табылады);

6)    сыртқы қажеттіліктерді – ішкі қажеттілікке айналдыру –бостандыққа апаратын жол;

7)    бостандық – бұл танылған қажеттілік.

Жоғары дәрежедегі бостандыққа жету үшін Спиноза пікірінше мынадай шарттар орындалуы қажет:

1)    табиғат – Құдай субстанциясы түріндегі қажеттілікті барынша (максималды) танып білу;

2)    аффектілерден (қайғы, қуаныш, әуестену, т.б.) арылу қажет, өйткені олар бостандыққа кедергі жасап, адамды қажеттілік бойынша әрекет етуге мәжбүрлейді.

Спинозаның өмірлік девизі: «Күлмеу, жыламау, қарғамау – түсіну!».

6.4 Фр. Бэкон философиясы

Фр. Бэкон (1561-1626 жж.) – философиядағы эмпириялық (тәжірибелік) бағыттың негізін қалаған ағылшын философы және саяси қайраткері (1620-1621 жж.) – Ұлыбритания лорд-канцлері, корольдан кейінгі екінші тұлға. Негізгі еңбектері: «Ғылымдар табысы»; «Жаңа Органон»; «Жаңа Атлантида».

Фр. Бэконның философиялық идеясының – эмпиризмнің мәні: таным негізінде тек қана тәжірибе жататындығында. Жеке адам немесе адамзаттың тәжірибесі (теориялық, практикалық) көбейген сайын ол ақиқат білімге жақындай түседі. Бірақ ақиқат білім – түпкі мақсат емес. Білім мен тәжірибенің басты мақсаты – экономиканың дамуына, жаңа нәрселердің, адамның өз әрекетінде практикалық жетістіктерге жетуіне, адамның табиғатқа үстемдік етуіне көмектесу.

Фр. Бэконның философиялық кредосын бейнелейтін афоризмі: «Білім -күш».

Фр. Бэкон «танымның басты әдісі индукция болуға тиіс» деген жаңашыл идея ұсынды. Индукция – көптеген жеке құбылыстарды жалпылау негізінде жалпы қорытындылар жасау (мысалы, «түрлі металл түрлері балқитын болса, барлық металдар балқу қасиетіне ие») деп түсіндіреді       Фр. Бэкон. Индукция әдісін Бэкон Декарт ұсынған дедукция әдісіне қарсы қойды.

Фр. Бэкон таным процесі өтетін жолдарды көрсетіп қана қоймай, адамдағының (адамзаттың) ақиқат білім алуына кедергі болатын себептерді көрсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» («идолдар») деп атап, төрт түрге бөліп сипаттайды:

1)    тектік елестер;

2)    үңгір елестері;

3)    базар елестері;

4)    театр елестері.

Тектік және үңгір елестері – дүниені тануда таным табиғаты мен өз табиғатын алмастырудан туатын, адамдардың туа біткен адасушылықтары.

«Тектік елестер» - танымның адам (адамзат) мәдениеті «сүзгісінен» өтіп барып іске асатынын, сондықтан таным нәтижесіне әсер етіп, білімнің ақиқаттығын төмендететінін білдіреді.

«Үңгір елесінің» мәні – нақты адамның (танушы субъектінің) тұлғасының таным процесіне әсері, нәтижесінде адамның бұған дейінгі сенім – нанымдары, қағидалары – таным нәтижесінде көрініс беретіндігі («үңгір» - адасушылық).

Базар – театр елестері – жүре пайда болған адасушылықтар. Базар елестері – тілдегі, ұғымдық аппараттағы сөздерді, анықтамаларды дұрыс қолданбаудан туатын адасушылық.

Театр елестері – таным процесіне сол кезеңдегі таным процесінің әсері. Көп жағдайда ескі философия танымды дұрыс бағыттан кері бұрып, жаңа мүмкіндіктерге кедергі жасайды (мысалы, схоластикалық философияның танымға әсері).

Осылайша, танымның төрт түрлі негізгі кедергілерін зерттей отырып, Бэкон аталған «елестерден» барынша алшақ жүріп, олардың ықпалынан жоғары болып, «таза білімге» ұмтылуға кеңес береді.

Фр. Бэкон ғылымдар классификациясын жасауға тырысты. Классификация негізі – адам ақылының қасиеттері: ес, қиял, пайым (рассудок). Еске – тарихи ғылымдар, қиялға – поэзия, пайымға – барлық ғылымдардың негізі – философия сәйкес келеді.

Философияны Бэкон:

1)    Құдай;

2)    табиғат;

3)    адам туралы ғылым деп тұжырымдады.

Философияның аталған 3 саласын адам түрлі жолдармен, құралдармен таниды:

1)    табиғатты – тікелей сезімдік қабылдау мен тәжірибе арқылы;

2)    Құдайды – табиғат арқылы;

3)    өзін – рефлексия арқылы (ойдың өз-өзіне бағытталуы, ойдың ойды зерттеуі).

   

6.5 Т. Гоббс философиясы

Негізгі еңбектері: «Азамат туралы бастапқы негіздеме»; «Левиафан – материя, форма, мемлекеттік, діни және азаматтық билік».

Т. Гоббс (1588-1679 жж.) – Бэконның философиялық дәстүрін жалғастырушы шәкірті:

1)    теологиялық схоластикалық философияға қарсы шықты;

2)    философия мақсаты – ғылыми-техникалық прогреске жол ашу, адам әрекетінің практикалық нәтижелеріне қол жеткізу деп түсінді;

3)    эмпиризмді жақтады, Декарттың рационалистік философиясын сынады;

4)    нағыз материалист болды;

5)    қоғам мен мемлекет мәселесін маңызды философиялық мәселе деп санады;

6)    мемлекет теориясын жасады;

7)    мемлекет пайда болуының негізінде қоғамдық келісім жатыр деген идеяны алғаш ұсынды.

Гоббстың философиялық зерттеу пәні – гносеология және мемлекет мәселесі.

Гоббс адам танымы негізінен сезімдік қабылдау арқылы өтеді деп санады. Сезімдік қабылдау – сезім мүшелерінің (көз, құлақ, т.б.) қоршаған дүниеден сигналдарды қабылдап, өңдеуі. Ол сипаттарды Т. Гоббс «белгілер» деп атап, былайша жіктейді:

1)    дыбыстар – жануарлардың өз әрекетін немесе ниетін білдіретін сигналдар (құстар «әні», жыртқыштардың ырылы, т.б.);

2)    ен салу – қатынас барысында адам ойлап тапқан белгілер;

3)    табиғи белгілер – табиғат «сигналдары» (найзағай, бұлт, т.б.);

4)    еркін коммуникативті белгілер – тілдегі белгілер;

5)    белгілер рөліндегі белгілер – азшылыққа ғана түсінікті, арнайы шифрланған сөз (ғылыми тіл, діни тіл, жаргон,т.б.);

6)    белгілердің белгісі – атаулардың атауы – универсалилер (жалпы ұғымдар).

Гносеологиялық көзқарастарында: уақыт заманның өзінде емес, адам санасында, таным түйсіктен басталады, ол сыртқы объектілермен шақырылатын организмдегі денелік бөліктердің қозғалысы, таным түйсіктен басталып, ақылмен шешіледі. Сезім тек заттарды тұтас күйінде қабылдаса, ақыл оның жеке қасиеттерін таниды.  Ақиқат – көпшіліктің өзара келісімі болып табылады деген пікірлерін тиянақтап, конвенционализм қағидасын ұстанды, сөйтіп, танымның екі тәсілін ұсынды: механиканың логикалық дедукциясы және эмпирикалық физиканың индукциясы.

Гообс танымдағы тілдің роліне назар аударды. Оның түсінігінде, атау мен сөз 2 бағытта: белгі болып, таңба болып айқындалады. Сөз – өзін санаға тіркеу үшін, басқаларға өз ойын хабарлау үшін қызмет етеді. Бұл тұрғыдан келгенде, ақиқат – пікірлердің заттар мен себепті байланыстарды дұрыс бейнелеуі, адасу – жалған, дұрыс емес пікірлер. Пікірден тыс адасу да, ақиқат та болмайды. Ақиқат заттарда емес, сол заттар туралы пікірлерімізде,  олардың (заттардың ) себепті байланыстары мен қасиеттерінде, яғни, пікір бір нәрсені терістеу, не бекітуге құрылады. Ақиқат пен адасу тілді иеленгендіктен адамға ғана қатысты, жануарларда тіл жоқ, яғни, ақиқат пен адасу мәселелері  оларда болуы мүмкін емес. Объективті ақиқат – адамдар елесіндегі мазмұн, ол адамға да, адамзатқа да тәуелсіз. Философия заттардың себепті байланысын рационалды тану болатын болса, рационализм –   танымдағы математикалық, аналитикалық әдістерден құралады. Танымдық әрекеттердің бәрі – алу мен қосу, демек, барлық пікірлер қосу мен алу процесі. Қосу мен алу жоқ болса, онда ол жерде ғылыми таным да болмайды. Логика – сөздерді алумен, қосумен айналысады. Мәселен, заң орындары – заңдар мен айғақтарды жинайды, қосады. Сөйтіп, ол механикалық материализмді философия тарихында алғаш рет негіздеуші ретінде белгілі болды.

Таным әдістері ретінде Т. Гоббс индукция мен дедукцияны қатар қолдануды жақтады. Философтың мақсатында адамға оның өз әрекеттерінде практикалық жетістікке жетуге көмектесу болғандықтан, ал адам қоғамда, нақты мемлекетке тіршілік ететіндіктен қоғам мен мемлекет мәселесі философиядағы басты сұрақтар.

Мемлекетті құдай емес, адам санасы жасады. Мемлекетке дейін адамдардың табиғи қалпы болды. Онда қабілеттері әртүрлі адамдар стихиялы өмір сүрді, бұл «бәрінің бәріне қарсы соғысы» жағдайында болады. Олардың қайшылығынан келісім бойынша өмір сүру қағидасы туындады. Бұл келісім мемлекеттің құрылуына алып келді де, бейбітшілікті қамтамасыз етті. Жеке азаматтар өздерінің еркіндіктерін саналы түрде шектеп, құқықтылыққа ауыстырды. Сондықан кез келген заңды бұзушылық – табиғи қалыпқа жетелейді, ал «Мемлекет – тәртіптің анасы», Құдай жоқ, ол үрейден туған, дегенмен, ол – бұқара халықты ұстау үшін керек деген тұжырымға тоқталды. Қоғамдағы ғылыми тұрғыдан түсіну азамат соғысының себебін тану мен оны жоюдың құралы деп біледі.

Т. Гообс өзінің әйгілі кітабы «Левиафанда» қоғам және мемлекет теориясын негіздеді. «Левиафан» («Құбыжық») – Кромвельдің диктатурасы кезінде 1651 жылы жарық көрді. Ол теорияның мәні мынадай:

1)    адам табиғатынан залым;

2)    адам әрекеттерінің қозғаушы күштері – жеке пайда мен өзімшілдік, әркімнің өз қажеттіліктері, аффектілері;

3)    аталған қасиеттер әрбір адамның өзінің барлық нәрсеге құқылығын сезінуге жетелейді;

4)    әрбір адамның бәріне құқылығы басқаның мүддесін аяқасты етуіне, адамдардың бірлескен дұрыс өмірі мен экономикалық прогреске мүмкіндік бермейтін және жеңімпазы болуы мүмкін емес «бәрінің бәріне соғысына» әкелді;

5)    аман қалу үшін адамдар өзара «қоғамдақ келісім» жасап, «бәрінің бәріне құқығын» және иеленуге ұмтылысын шектеді;

6)    «бәрінің бәріне соғысын» болдырмау, шектен шыққан өзімшілдікті тоқтату үшін қоғамдық өмірді жүйелеудің қоғамдық механизмі (институты) – мемлекет пайда болды;

7)    міндеттерін нәтижелі орындау үшін мемлекет аса күшті болуы қажет;

8)    мемлекет дегеніміз – «Левиафан» - өз жолындағының бәрін жеп, жойып отыратын, қарсы тұру еш мүмкін емес, бірақ қоғам тіршілігі және ондағы тәртіп пен әділеттілік үшін өте қажет, мызғымайтын, көп бейнелі, асакүшті құбыжық.

6.6 Дж. Локк философиясы

Дж. Локк (1632-1704 жж.) - Бэкон мен Гоббстың философиялық идеяларын дамытып, Жаңа Замандағы ағылшын философиясының эмпиристік және материалистік дәстүрін жалғастырды. Негізгі еңбегі: «Адамның ақыл – ойы туралы тәжірибе». Дж. Локк философиясының негізгі қағидалары:

1)    дүние материалды;

2)    таным негізінде тек қана тәжірибе жатады («сезімде болмаған нәрсе адам ойында (ақылында) болмайды»);

3)    адамда «туа біткен идеялардың» болуы мүмкін емес, себебі идеялардың өзі тәжірибе арқылы пайда болады;

4)    сана – әр адам өз өміріндегі тәжірибемен толтыратын бос бөлме (empty cabinet), тәжірибе жазылатын таза тақта (tabula rasa);

5)    тәжірибе көзі – сыртқы дүние;

6)    философия мақсаты – адамның өз әрекетінде табысқа жетуіне көмектесу;

7)    адам идеалы – сабырлы, заңды тыңдайтын және заңды сыйлайтын, адамгершілікті ұстанатын, өзін жан-жақты жетілдіріп, өз саласында жақсы жетістіктерге жеткен дара тұлға;

8)    мемлекет идеалы – биліктің заң шығарушы, орындаушы және федеративті (сыртқы саяси) болып жіктелген негізде құрылған мемлекет;

9)    Мемлекеттегі билік бөлінісі туралы бірінші айтқан Локк болды.

Таным теориясында; сезімдік таным алғашқы, ол қарапайым идеялар  туғызады, ал ойлау мақсатты таным құру бойынша бұларды жүйелейді, тәжірибе сыртқы, ішкі болып бөлінеді. Сыртқы тәжірибе қабылдаған заттар арқылы, ішкі тәжірибе  білім көзі арқылы қалыптасады деген пікірлерін ұсынады. Лок материяның сандық ерекшеліктерін ғана ескереді. Материалды  дене бір-бірінен бітімі, қозғалысы, тығыздығы арқылы ажыратылады, бұлар – бірінші сапалар, материалды дененің өзінде өмір сүрмейтін екінші сапалар болады: түс, иіс, дыбыс, дәм т.б. Сезім мүшелері жұмыс істемесе, ол қасиеттер жоғалып, екінші сапа, яғни, заттардың өзінің себептері қалады. Ол ақиқатты идеялардың бірігуі мен ажырауы  немесе олардың белгілерінің білдірілетін заттарға сәйкес келуі мен келмеуі бойынша анықталады деп түсіндірді. Ал таным: интуитивті (өзінен-өзі айқын ақиқат), демонстративті (математиканың, этиканың ережелері, құдай болмысы) және сензитивті (жеке заттардың өмір сүруі) болып бөлінеді. Соңғысы неғұрлым айқын және дәйекті деп біледі.

Локк өзінің діни көзқарастары бағытындағы «Христиандықтың ақылға қонымдылығы» атты туындысында діни фанатизм мен сектантыққа қарсы шығып, төзімділік туралы ұстанымдарын дәйектеді, шынайы христиандықты ажыратып алуды көздеді. Ал этикалық көзқарастарында  ол математикаға ұқсас болуы керек деп, ізгілік ләззат алуды ұлғайтып, азап шегуді азайтады деген тәрізді идеяларын паш етті.

6.7 Г. Лейбниц философиясы

Г. Лейбниц (1646-1716 жж.) – немістің математик-ғалымы, заңгер, философ – Жаңа Заман философиясының соңғы көрнекті өкілі және неміс классикалық философиясының ізашары. Негізгі еңбектері: «Монадология», «Адамның ақыл-ойы туралы жаңа тәжірибелер». Лейбниц философиядағы рационалистік бағытты жақтады. Оның философиялық зерттеулерінің негізгі мәселелері: субстанция мен таным.

Лейбниц Декарт пен Спинозаның субстанция туралы теорияларын зерттей келіп, олардың жетілмегендігі туралы қорытындыға келді: Лейбниц

Декарттың дуализмін қабылдамады:

1)    барлық субстанциялардың (өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажет етпейтін) жоғары субстанция – Құдайға және ол жаратқан өзара тәуелсіз субстанцияларға;

2)    жаратылған субстанциялардың дәйекті және рухани (ойлайтын) болып бөлінуі.

Спинозаның барлық субстанциялары біреуге – Табиғат-Құдайға біріктіруі Декарттың дуализмін жойған жоқ, өйткені ол барлық модустарды екі топқа жіктеді – дәйекті және ойлаушы. Яғни, Декартта екі түрлі субстанция түрінде берілетін схема Спиноза философиясында бір субстанцияның модустарының көріністері түрінде беріледі.

Декарт пен Спиноза философиясына керісінше, Лейбниц монадалар туралы теория (субстанциялардың көптігі туралы) ұсынды. Лейбниц монадологиясының негізгі қағидалары:

1)    бүкіл дүние көп санды субстанциядан құралған, субстанциялардың табиғаты дуалистік (Декарт пен Спинозада екіұдай) емес;

2)    ол субстанциялар монадалар деп аталады (грек тілінен аударғанда «бір», «біреу»);

3)    монада қарапайым, бөлінбейді, дәйекті емес, материалды-заттық құрылым емес;

4)    монадологияның 4 сапасы бар: ұмтылыс, әуестену, қабылдау, елестету;

5)    мәні бойынша монада – өз жағдайын үздіксіз өзгертетін, біртұтас әрекет;

6)    өзінің үздіксіздігіне байланысты монада өзін-өзі сезінеді;

7)    монадалар абсолютті тұйық және бір-біріне тәуелсіз (Лейбниц пікірінше: бір нәрсе кіретін, бір нәрсе шығатын терезелері жоқ).

Барлық монадаларды Лейбниц 4 топқа жіктейді:

1)    «жалаңаш монадалар» - неорганикалық табиғат монадалары (тастар, жер, пайдалы қазбалар);

2)    жануарлар монадалары – түйсікке және жетілмеген өзіндік санаға ие;

3)    адам жаны – түйсікке және санаға ие;

4)    жоғарғы монада – Құдай.

Монада класы жоғары болған сайын оның пайымдылығы мен бостандық деңгейі де жоғары.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Ф. Бэкон  таным саласында кездесетін елестерді қалай деп атайды?

2. Танымдағы индуктивті әдістің маңызы қандай?

3. Р. Декарттың «күмәндану» принципінің маңызы неде?

4. Т. Гоббс «субстанция» ұғымын қалай түсінеді?

5. Т. Гоббс мемлекеттің пайда болуы жөнінде қандай теория жасайды?

6. Б. Спиноза субстанциясының ерекшелігі неде?

7. Монада дегеніміз не?

8. Дж. Локк екінші сапаға нелерді жатқызады?

9. Дж. Локктың мемлекет, жекеменшік және азаматтық қоғам жөніндегі ойлары.

Әдебиеттер тізімі

1.     Жаңа дәуір философиясы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 2005. – 6 т.

2.     Соколов В.В. Европейская философия XV-XVIII вв. – М., 1996.

3.     Рассел Б. История западной философии. в. 2т. – М., 1993.

4.     Реале Б. Антисери Д. Западная философия от истоков до наших дней. Т.3. Новое время. – Спб., 1994.

7 ХVІІІ ғасырдағы француз философиясы

ХVІІІ ғасырдағы француз материализмі франциядағы орта ғасырдан жаңа заманға өтпелі кезеңнен кейін туындаған XVII-XIX ғасырлар аралығын қамтитын ағарту дәуірі мен революциялық кезеңдегі философиялық ой пікір аймағы.

Мишель Монтен, Марена Мерсенна, Пьер Гассенди сияқтылар XVII ғасырдағы жаңа философияны жасаушылар ретінде қалыптасып, ағарту дәуіріне кең жол ашқан болатын. Осыған орай, француз материализімін шартты түрде ағартушылық және революциялық кезең деп бөліп көрсетуге және 2 бағытқа ажыратуға болады:

1) Декарт негіздеген материалистік физика: Ламетри, Дидро т.б.

2) Локк ілімін басшылыққа алатын материалистік сенсуализм: Гельвеций, Гольбах т.б.

Ағартушылық кезең – мәдени-идеологиялық және философиялық болып табылатын, білім мен ғылымға, парасаттылыққа, адам құқығына, тарихи оптимизмге, прогресс пен құлықтылыққа, демокаратикалық қағидаларға негізделген дәстүр. Ол француздарда айтарлықтай мәнге ие болды: XVIIІ ғасырдың басында – Вольтер, Монтескье, Ж. Мелье т.б. болса, 1740 жылдардан бастап, Ламетри, Дидро, Кондильяк, Руссо, Тюрго, Гельвеций, Гольбах т.б. философия тарихынан көрнекті орын теуіп, мынадай ұстанымдарды басшылыққа алды: ақылды жоғары қоя отырып, оны еркін ой-санаға ұмтылушылық, антидогматизм, антиклерикализм, саяси радикализм сияқты адамзат дамуындағы барлық мәселелерді шешудің құралы деп білді. Ағартушылық XVIIІ ғасырдың екінші жартысынан бастап Германияда өрістеді: Виланд, Лессинг, Гердер, Клопшток, Гете, Шиллер т.б. Олардың француздық ағартушылықтан айырмашылығы дінді сынауды аса сақтықпен жүргізді және ұлттық болмысқа баса назар аударды, ал XVIIІ ғасыр мен XІХ ғасырдың басында ағартушылық дәстүрлер Солтүстік Америкада өрістеді: Франклин, Пейн және Ресейде де кең қанат жая бастады: Радищев, Новиков,  Ломоносов т.б.

Вольтер Франсуа Мари Аруэ (1694-1778 жж.) – француз философы, жазушы, тарихшы, ағартушылықтың көрнекті өкілі. Негізгі шығармалары: «Философиялық хаттар», «Метафизикалық трактат», «Ньютон философиясының негіздемесі», «Сократ», «Қалталы философиялық сөздік» т.б. Ол құдайдың болмысын дәлелдеудің жаңа тәсілін ұсынды, бұндағы аксиоматикалық тәсіл, алдымен, «Мен өмір сүремін, демек, бір нәрсе мәңгі өмір сүреді» деген тезиспен айғақталады. Бірақ бұндай дәйектеуді сынаушылар алдымен оның механикалық тұрпатты көзқарасын негізге алды. Вольтердің түсінігі бойынша құдайдың атрибуттарын талқылауға және оны бекітуге адамның мүмкіндігі жоқ. Ол барлық тәжірибеден тыс метафизиканы теология деп атады, Декарттың мәңгі жан түсінігі  мен туа біткен идеяларын  жоққа шығарды, шынайы философия механицизм мен теологиядан тәуелсіз болуы тиіс, бірақ метафизикалық пайымдаулар мүмкіндіктің кейбір үлестерін қамтиды. Философия шынға ұқсас гипотезаларды тудырады, эвристикалық қызмет атқарады, бірақ нақты білімге ұмтылмау керек. Үстемдікке әсерлі қатынас «халықтық фанатизм», сондықтан әрбір партия белгілі бір дінді ұстанады, теология жеке мүдделермен жүреді және тұтас қоғамдық мүдделер деңгейіне шыға алмайды, ізгілік пен зұлымдықтың шынайы өлшемі қоғамның игілігі, демек, мораль «теологиялық пікірмен» байланысты болмауы қажет, қоғам әртүрлі теологиялық сенімдерге емес, құдайға философиялық сеніммен қарайтын табиғи (мемлекеттік) дінге мұқтаж. Егер теологиялық дін – «фанатизмнің анасы, азаматтық ажыраулар, адамзат тегінің жауы» болатын болса, мемлекеттік дін – қоғамдық мораль заңдылығының және тәртіптің негізі. Тарих адамдардың пікірінің нәтижесімен жүріп отырады, адамдардың барлық әрекеттері қандай-да бір көз жеткізулерге сүйенетін болса, пікірлер күресі тарихи процестің қозғаушы факторы формасында болады деген пікірлерін дәйектей келе, провиденциализм идеяларын былайша түпкілікті жоққа шығарады: а) тарихтың барлығы жақсы жағына қарай қозғала бермейді; б) тарихи процесс жеке оқиғалардың хаосынан кем емес, әрбір оқиға белгілі бір себептерден туындайды, бірақ ол себептердің өзара қатынасынан қандай-да бір заңдылықты табу мүмкін емес.

Тарихты теологиялық тұрғыдан қарастыру тәсілінің орнына ол философиялық тұрғыдан зерделеуді ұсынады, осыған орай, Вольтер «тарих философиясы» терминін енгізді.

Монтескье Шарль Луи (1689-1755 жж.) – француз философы, тарихшы. Ол құдай материалды әлемнің объективті заңдылықтары бойынша әрекет ететін жаратушы құдайдың әрекеті туралы пайымдап, деизм ұстанымында болған. Философияның мақсаты – механика заңдарына бағынатын материя қозғалысының себепті байланыстарына қол жеткізу, кездейсоқ құбылыстардың артында да терең себептер жатыр. Сыртқы әлем тәжірибе нәтижелерін жалпылайтын ақыл ойдың қызметі негізінде адам санасында бейнеленеді дейді. «Заңдар рухы» жөнінде деп аталған шығармасында әрбір халықтың және әртүрлі елдердің заңдарының шығу тегі ортаның рухы теориясы бойынша өздерінің табиғи және тарихи жағдайларынан туындайды, Монтескьенің түсінігінде көптеген нәрселер адамды бағындырады – климат, дін, заңдар, басқару қағидасы, өткеннен алынған үлгі, әдет-ғұрып,  дәстүр т.б. Бұдан жалпы «Халық рухы» құрылады. «Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар заңдармен белгіленбеген, заңдар оларды бекіте алмайды немесе бекіткілері келмейді, салттар мен заңдардың арасында айырмашылықтар бар, заңдар азаматтардың әрекеттерін басымдырақ айқындайды, ал салттар – адамдардың әрекеті. Салт пен әдет-ғұрыптың арасында да айырмашылықтар бар, алғашқысы адамның ішкі, екіншісі сыртқы мінез-құлқын айқындайды»,- деп тұжырымдайды. Бұл еңбектің кейбір бөлімдері саяси әлеуметтануға арналған, онда Монтескье демократиялық басқару формасы аясында «қайырымдылық» айқындайтын – «қағидаға» және жоғары билікті басқарудағы адамның санына байланысты екендігін ұсынады: республика – бүкіл халық және оның бөлігі, монархия – қатаң заңдылықтар аясындағы бір адам, деспотизм – өзінің жеке ырқы арқылы басқаратын бір адам болып құрылатын  - «табиғилыққа» талдаулар жасайды. Басқарудың осы үш түрлі типі мемлекеттің шекарасының көлеміне байланысты, неғұрлым кеңірек болса, соғұрлым деспотияға құрылады. «Ғасырлар өткеліндегі тәжірибеден белгілі болғандай, билікті иемденген барлық адам қиянат жасайды, ол шегіне жетпей осы бағытта жүре береді», - деп «Парсылық хаттар» атты туындысында тұжырымдаған болатын.    

Монтескье мемлекетті сот, атқарушы және заңдық биліктерге  бөлінетіндігі туралы теорияны негіздеді. Философия қанша жерден адамзаттың құлықтылық адамгершілік қағидаларын ұсына берсін, бұның бәрі билік арқылы бір сәтте қиратылады деп түсіндірді.

Ламетри Жюльен Офре де (1709-1751 жж.) – француз философы, дәрігер. Өзінің жаңа емдеу әдісін тәжірибеден  өз өткізу сәтінде қайтыс болған. Негізгі шығармалары: «Жанның табиғи тарихы», «Адам - машина», «Адам - өсімдік», «Эпикур жүйесі» т.б. Радикалды материализм мен механизмнің жақтасы. Әлем түйсінілетін, ішкі белсенділіктегі, жайылған материяның субстанциясының тұтастығы деп білді, оны органикалық емес, органикалық, жануарлық (адам да) патшалығы түрінде көрді. Өсімдіктер мен жануарлар арасында аралық тіршіліктілік – зоофиттер өмір сүреді, бұл адамдар мен жануарлар аралығында да бар. Табиғат эволюциясын бейнелей келе, барлық тіршілік иелерінің өзгергіштігін дәйектеп, преформизмді терістейді. Адам сезімді, өздігінен бұрандалған машина бола отырып, жануарлардан айырмашылығы көп қажеттіліктерді талап ететіндігімен, өздерінің бар болуының өлшемі болатын ақылмен айқындалады «Зұлымдық пен ізгілікті ажырататын, ойлайтын, сезетін машина болуы көк түсті сарыдан ажыратқанмен бірдей, бұдан рахаттануға бөлене алатын папугай немесе маймыл болудың қайшылықсыздығы туындайды». Адам «ағартушылықтанған  машина» - «жасанды  сағат тетігі», адамның  тәні –үздіксіз  қозғалысты  тірілей кейіптеу деген ойларын паш етеді. Бұл ғажайып машинаны кім құрастырған деген сауал қоя отырып, неғұрлым  бейімделген  организмдердің қағидасы бойынша табиғаттың өзі деп ұсынады. Ойлау  үдерісі ес пен түйсіктің негізінде пайда болатын елестетулерді түрлендіру мен салыстыру деп білді. Атеизм – көзқарастардың толық моральдік жүйесі, бақытқа жетудің  жолы – атеизмді қабылдау  деген  тұжырымдарын дәйектейді.

Дидро  Дени (1713-1784 жж.) - француз философы, ағартушылықтың идеологы, жазушы, өнер теоретигі. Негізгі шығармалары: «Қайырымдылық пен абырой туралы  зерттеу», «Философтың ойлары», «Табиғатты түсіндіру туралы ойлар », «д’ Аламбердің  Дидромен  әңгімесі», «д’ Аламбердің  түсі», «Әңгіменің жалғасы», «Материя  мен қозғалыстың  философиялық қағидалары»,  «Сенеканың өмірі», «Клавдия мен Неронның патшалық  етуінің  тәжірибелері», «Физиология элементтері», «Скептиктің бой жазу  қыдырысы, немесе Аллеи», «Гельвецийдің» «адам туралы» кітабын жүйелі түрде жоққа шығару»;  философиялық романдары: «Рамоның жиені»,  «Жак-фаталист  және  оның иесі». Ол 35 томдық энциклопедияны  құруда  белсенділік  танытқан және  төңірегіне бірнеше  ағартушыларды  жинаған. Сондықтан ол «кез келген  уақытта білімнің  барлық саласына  адамзаттық  ақылды  кескіндеуді  күшейтудің жалпылама бейнесі» мақсатын қойды.

Когнитивті  оптимизмді қуаттай отыра, «біз түк те білмейміз» деген  скептикалық тезистен қашқақтап, адамның әлем туралы бейнелеулері бірте-бірте «адамзат білімінің прогресі» арқасында дәлдікке қарай жақындай түсті десе, онтологиялық ілімдерінде материализмді ұстанды: «Әлемде  тек бір ғана субстанция  бар – жаратылмаған  мәңгі  материя». Ол іштей белсенді потенциалды өзіндік  қозғалғыштықпен көмкерілген.

Дидро прогностикалық ойларын былайша  ұсынды: ең соңғы деп табылған материя ғылым мен техниканың арқасында жасанды түрде бөлінеді, бастапқыдағы әлемді құраушы  босып жүрген материялар тағы да болашақта  түрленген өмірге бейім материяның массасын құрамайынша жалғаса береді, биологиялық эволюцияда бейімделу мен табиғи сұрыпталу жүретіндігін меңзеді, сезімділік материяның мәнді және жалпы қасиеті деп білді.

Сезім біздің барлық білімдеріміздің  шығу көзі деп тұжырымдағанмен, ол рационализмнің жаңа типін ұсынады, бұнда сезімділік пен рационалдықтың бірлігі көрсетіледі: байқау айғақтарды жинаса, толғаныс оларды түрлендіреді, тәжірибе осы түрлендіруді тексереді. «Табиғатты түсіндіруші» тек философ ойлаудың «эксперименталді» және «рационалды» формаларын біріктіретін субъект ғана болып табылады дейді.

Силлогизмдер ойлаушы санадан туындамайды, табиғаттың өзінен туындайтын мәліметтер арқылы қайтадан жасақталудан туындайды дей келе, гипотеза мәселесімен шұғылданады. Кез келген гипотеза ақиқаттылығын тексертуге мұқтаж болады деп, ол тексерудің екі сатысын көрсетеді: логикалық қайшылықсыздық және мазмұндық – пәндік верификация.

Жақсы заңдардың қатарына жеке адамдардың ортақ игілікке тоғысуы жатады деп, моральдік максима ретінде: «адам өзгелерге олар өзіне қандай қатынаста болу керектігі бойынша өзі қалағандай қатынас жасау керек» деген тұжырымын ұсынды. Эстетика саласында дәстүрлі  «табиғатқа еліктеу» ілімін дамытты, бірақ бұрынғыдан айырмашылығы актер-аналитик тұжырымдамасын негіздеді. Сократтық әдіс тек айтысушы жақтардың ұстанымдарының қарама-қарсы  пікірлерінің тайталас алаңы ғана емес, олардың әрбіреуінің экзистенциалды, өмірлік мағыналы болып табылатын ішкі қайшылығы. Сондықтан еркіндік пен қажеттілік, сенсуализм мен рационализм, туа біткен бейімділік пен тәрбиелік ортаның әсері т.б. тартыстар «парадокстар» болып табылады деп, өзінің тәсілін ол «Парадокстар әдісі» деп атаған.

Руссо Жан-Жак (1712-1778 жж.) – француз философ-ағартушысы, саяси ойшыл, жазушы, ақын, драматург, педагог, өнер теоретигі. Негізгі шығармалары: «Өнер мен ғылым туралы ойтолғамдар», «Жаратылу және адамдар арасындағы теңсіздіктің негіздері туралы», «Қоғамдық келісім туралы немесе саяси құқықтың қағидалары», «Эмиль немесе тәрбие туралы», «Юлия немесе Жаңа Элоиза», «Уағыз» т.б. Ол ағартушылықтың баламалық өкілі ретінде ғана емес, этика мен эстетитканың дәстүрлі бірлігін ажыратушы болды, ғылым мен өнердің дамуынан адамдардың ақылы азғындалды деп білді. Осындай өткір көзқарастары арқылы қуғындауға ұшырап, оқшаулана түсті. Ағарту дәуіріндегі натурализм, сенсуализм, табиғи құқық сияқты мәселелер талғампаздық талдауларға ұшырады,  ол  қоғамдық прогресті сынады: егер адамның бастапқы табиғи қалпы немесе алғашқы қауымдық дәуірдегі оның жайлы және тыныш өмірі бақытты балалық қалпы болса, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің  өндірістік дамуы («темір» мен «нан») адамдарды өркениеттендірді және адамзаттық түрді құртты. Ол адам ақыл-ойының дамуының артынан ілесіп өсіп келе жатқан адамдардың теңсіздігін туғызды, бұл білімсіздіктен емес, мүліктік теңсіздіктен пайда  болады: жер тіліміне басқаша егу туралы ойына алғаш келген бірінші адам: «Бұл менікі» деп айтады және бұған сенетіндей көңілі ашық адамдарды тауып, азаматтық қоғамды шынайы негіздеушілердің біріне айналады деп пайымдайды. Руссо бұдан өркениетті қоғамның түпкі мәніне үңіледі: шынайы адамдық мән мен оның өркениеттегі көрінісінің ажырауын көрсетеді. Теңдікті орнату үшін өркениет табиғатқа үстемдігін жүргізуді күшейтті, өркениет түптің түбінде табиғаттың және өзінің тиранына айналады, сөйтіп адамзат кейін де орала алмай өзінің сорлы жаңалықтарынан да бас тарта алмайды деген ойларын ұсынады.

Прогрестің шеңгелінен шығуда Руссо табиғатқа «орманға барып, аюлармен бірге өмір сүру туралы» амаролистік оралуды емес, адамның өзіндік табиғатына қайта оралуды көздейді, бұнда адам тұтастықты бұзбайтын қоғамның ажырамас бөлігі ретінде өзін іске асыру туралы айтылады: әрбір адам бәріне мойынсұнып бірігіп, бірақ тек бұрынғыдай өзіне еркіндігі болуы тиіс деген холистік түсінікті ұсынды. Оның әрбір мүшесі өзінің құқықтары бойынша қауымдастық пайдасы үшін оқшаулануы тиіс. Бұдан Руссо өзінің сенсуалистік педагогикасын негіздеді: баланың тұлғалығын құрметтеу, ақылдың жетілу үрдісінде жасанды күштеулерді болдырмау, оқуға өзіндік ойлауымен келу, табиғи мүмкіндіктерін максималды түрде дамыту т.б. идеялары 18-19 ғасырлардағы педагогиканың дамуына айтарлықтай әсер етті. Үйдегі тәрбие және табиғат аясындағы тәрбиені  баланың оқшаулануы ретіндегі дұрыс тәрбиеленуі деп жақтайды.

Гельвеций Клод Адриан (1715-1771 жж.) – француз философы, ағартушылық пен материализмнің көрнекті ірі өкілдерінің бірі, француз буржуазиялық револоюциясының идеологы. Негізгі шығармалары: «Ақыл туралы», «Адам туралы, оның ақыл қабілеті және тәрбиесі туралы» т.б. Ол әлемнің динамикалық бейнесін былайша ұсынды: адам дүниенің бөлшегі болып табыла отырып, мәңгі өмір сүреді: онда даму мен қозғалыс жүріп отырады, бәрі туады, өседі, өледі, бәрі бір қалыптан екінші қалыпқа өтеді, материя кеңістік пен уақытсыз өмір сүрмейді, материя өзінің дамуының белгілі бір кезеңінде ғана түйсіну қабілетіне ие болады деген көзқарастарын дәйектей келе, теизм мен деизмді жоққа шығарады, діннің шығу тегін адамдардың өлімнен қорқуынан, бір адамның өзге адамдарды алдауынан деп түсіндіріп, таным теориясында материалистік  сенсуализм ұстанымын қуаттады, агностицизмнің қарсыласы болды, адам – санасы, ұмтылыстары, сезімдері бар тіршілік иесі және қоғамның негізі, адамдардың өзін сақтау мен өмірлік игіліктерге ұмтылуынан әлеуметтік үдерістердің кілтін табуға болады деп түсіндірді. Адамдардың табиғи ақылдылық қабілеті барлық ұлттар мен нәсілдерге ортақ, ал ақылдың тең емес болып шығуы әртүрлі жағдайдағы тәрбиеге байланысты екендігін тұжырымдады. Адам сезімдік түйсіктердің қозғалысына негізделген машина, оның әрекеттерінің барлық түрткісі өзін сүюге негізделген, сондықтан моральдік уағыздар ешқандай нәтиже бермейді. Ең жақсы заң шығарушы жеке мүдделер мен қоғамдық мүдделердің бөлінуін ұсынған адам деп тұжырымдайды.

Гольбах Поль Анри (1723-1789 жж.) – француз философы, француз материализмі мен атеизмнің негізін салушылардың бірі, XVIIІ ғасырдағы француз буржуазиялық төңкерісінің идеологы. Негізгі шығармалары: «Табиғат жүйесі немесе физикалық және рухани әлемнің заңдылықтары туралы», «Әшкереленген христиандық», «Қалталы құдай туралы ілім», «Парасатты ой» т.б. Ол әлемнің философиялық бейнесін біртұтастық ретінде ұсынды, бәрі де бір-бірімен өзара байланыста, материя алғашқы, жаратылмаған және жойылмайды, табиғат адам санасынан тыс өмір сүреді және кеңістік пен уақыт бойынша шексіз, материя қандай-да болмасын бір тәсілдермен біздің сезімдерімізге әсер етеді, қозғалыс материяның  өмір сүру тәсілі дей келе, адамды эволюциялық тұрғыдан қарастырды; ол табиғаттың өзіндік әрекетінің өнімі және оның заңдылықтарына толықтай бағынады, оның мәні өзін сақтауға ұмтылу, барлық өмірлік қажеттіліктер мен игіліктерді игеруге талпыныс болып табылады. Қоғамдағы адам еркіндігінің өлшемі тұтастай қоғамның игілігі деп пайымдай отыра, таным ұстанымында агностицизимді, туа біткен идеяларды жоққа шығарады, пікір тумастан бұрын, салыстыру жүреді, сол туа біткен идеялар сияқты болып көрінеді дейді. Ақиқатты танылған зат пен суреттелген сапалардың сәйкестігі деп, практика ұғымының орнына  тәжірибені алды. Адамдар тани алмайтын нәрселер әлемде болмайды, кездейсоқтық деп түсінілген құбылыстар олардың шығу себептерін білмегендіктен. Адам қажеттіліктердің құлы, ол өмірінде еркін емес.

Гольбахтың пікірінше, қоғамдағы қайшылықтардың шешілуі адам ақылының прогресі мен қоғамдық пікірі болып табылады: «Әлемді пікір билейді», ал тарихты жеке адам жасайды. Қоғамдағы жеке адамдардың бақытты, не бақытсыз болуы, не әскери, не сенгіш, не сараң, не жете түсінбейтін болып шығуы тарихты жасаушыға байланысты. Мәселен, бір ашушаң әйелден, миллиондарды соғыстыру, қайыршылық т.б. туады. Адамдар құдайды жасады, құдай адамдарда елес түрінде сақталады деген пікірлерін ұсынды.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Деизм дегеніміз не?

2. Дж.Беркли субъективтік идеалистік көзқарасын қалай негіздейді?

3. Ш.Монтескьенің  «заңдық көзқарас» жөніндегі ойлары?

4. Ж.Ж Руссоның теңсіздіктің пайда болуы жөніндегі  идеялары.

5. Ф.Вольтердің христиан дінін сынауы.

Әдебиеттер тізімі

1.  Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

2.  Жаңа дәуірдегі француз философиясы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 2005. – 7 б.

3.  Кузнецов В.Н. Французский материализм ХVIII века. – Москва: Мысль, 1981. – 303 с.

8 Неміс классикалық философиясы

1.     XIX ғасырдағы неміс философиясының басты бағыттары мен идеялары.

2.     Иммануил Кант философиясы.

3.     Гегель философиясы.

4.     Людвиг Фейербах философиясы – неміс классикалық философиясының соңы.

8.1 XIX ғасырдағы неміс философиясының басты бағыттары мен идеялары

XIX ғасырдағы неміс философиясы – әлемдік философиядағы бірегей құбылыс. Неміс философиясының бірегейлігі оның 100 жылдан астам уақыт ішінде мынадай жетістіктерге қол жеткізуінде:

1)    адамзатты ғасырлар бойы толғандырған мәселелерді терең зерттеп, философияның алдағы дамуын анықтап берді;

2)    өз бойына сол кезеңдегі барлық белгілі бағыттарды: субъективті идеализм мен тұрпайы материализм және иррационализмді – біріктірді;

3)    әлемдік философияның «алтын қорына» енген ондаған көрнекті философтарды ашты: Кант, Фихте, Гегель, Маркс, Энгельс, Шопенгауэр, Ницше, т.б.

8.2 Иммануил Кант философиясы

Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы Иммануил Кант (1724-1804 жж.) – Кенисберг университетінің профессоры, неміс философы болды. И. Кант творчествосын 2 кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1)    сынға дейінгі (XVIII ғасырдың 70 жылдарына дейін);

2)    сыни («критический») – (XVIII ғасырдың 70 жылдарынан – 1804 жылға дейін).

1) «Сынға дейінгі» кезеңде И. Канттың философиялық қызығушылығы – жаратылыс пен табиғат мәселесіне бағытталды.

2) «Сыни» кезең өз атауын Канттың осы кезең ішінде жарық көрген философиялық еңбектерінде (барлығы 3) қайталанатын «сын» сөзіне байланысты алады. Олар: «Таза ақылға сын», «Практикалық ақылға сын», «Пайымдау қабілетіне сын»

Кант өзінің «Таза ақылға сын» кітабында агностицизмді (қоршаған дүниені тану мүмкін еместігін) жақтайды.

Кантқа дейінгі философтар таным қиыншылықтарының басты себебі таным объектісінде – қоршаған дүниедегі, болмыстағы мыңдаған жылдар бойы ашылмаған сансыз құпияларда деп түсінсе, Кант – танымдағы қиыншылықтардың себебі – (айналадағы шын дүние) – объектіде емес, керісінше, таным субъектісінде – адамға, дәлірегі, оның ақылында деп түсінді.

«Адам ақылының танымдық мүмкіндіктері (қабілеттері) шектеулі». Адам ақылы өзінің танымдық мүмкіндіктері шеңберінен шыққан бойда шешілмес қайшылықтарға тап болады. Кант антиномиялар деп атаған ондай қайшылықтар саны 4:

I-антиномия – кеңістіктің шектеулілігі. Дүние уақыт ішінде (бастамасы, басталу уақыты бар және (ол) кеңістікте шектеулі). Дүниенің басталу уақыты жоқ және (ол) шексіз.

II-антиномия – қарапайым және күрделі. Тек қарапайым элементтер және қарапайым элементтерден құралғандар ғана тіршілік етеді. Дүниеде қарапайым нәрсе жоқ.

III-антиномия – бостандық пен себептілік. Табиғат заңдары бойынша себептілік қана емес, бостандық та бар. Бостандық деген жоқ, дүниенің бәрі қатаң себептілік күшімен іске асады.

IV-антиномия – Құдайдың болуы. Құдай бар. Ол бүкіл тіршіліктің себебі және сөзсіз қажет нәрсе. Құдай жоқ. Тіршілік себебі, абсолютті-қажетті нәрсе жоқ.

Кант өзінің трансцендентальді идеализмін ұсына отыра, универсумдық-континуумдық ой толғамдарында «антиномиялар» деп аталған қайшылықтарын дәйектей түсіп, ондағы өмір сүрмейтіндік парадигманың көріністерін жалпы концептуалдық мәнде шолып өтеді. Мәселен, бірінші антиномияның тезисінде: «Әлем уақыт бойынша басталмаған және кеңістікте шектелмеген» деп айта отырып: «Егер әлем уақыттың бастауын иеленсе, оған дейін бос уақыт (уақытсыздық) болған болар еді. Бос уақытта қандай да болмасын заттардың пайда болуы мүмкін емес, ал егер әлем аяқталатын және кеңістікте шектелген болса, онда әлемнің бос кеңістікте қатынасы болуы тиіс. Бұл кеңістік Ештеңе болып табылады. Немесе ол тек форманың көрінісі ғана және өздігінен әлдебір шынайлық емес», - деп тұжырымдайды.

Сондай-ақ Канттың астрономиялық теориясындағы космогенездік туынды жаратылыстанулық бастау болып табылатын хаос мәселесін де қамтып өтеді. Яғни, И. Канттың сыншылдыққа дейінгі кезеңі оның теорияларын ғылыми танымда белгілі бір жетістіктерге жеткізді. Осы орайда, ол әлімнің пайда болуы туралы болжамдарын және хаос туралы пікірлерін дәйектеді. Ойшылдың хаос қатынасы, космогенезін кейіннен небулалдық болжам ретінде ғылым эволюциясында маңызды рөл атқарғаны белгілі. Бұның концептуалдық мәні таза метафизикалық ойлау машығынан гөрі ғылыми-жаратылыстанулық картинаға жуықтайды. Бұнда да хаос өзінің бастапқы мәнінен айнымайды, демек, ол бастапқыда хаос болған деген тұжырымды дәйектеп, әлемнің пайда болуы турлы орнықты пікір ұсынады. Бұл мифтік хаостың алғаш рет ғылыми негіздерін сараптауға бетбұрыстар ретінде танымал болған еді.

Кант әлемнің жаратылысы туралы теологиялық тұжырымдамаларды да қолдай отырып, құдайдың алғашқы материяны жаратқандығын және оған жалпы қасиеттерді таңғандығын, ондағы тарту мен кері итерушілік басты екі сипат екендігін көрсетіп, жаратылатын қордан уақыт бойынша жүйелілік туындайтындығын және жаратушының «құдіреттілігін» де атап өтіп, әлем бастапқы хаос қалпынан ұзақ немесе қысқа уақытта дамып шығуға ұмтылатындығын көрсете келе, жаратудың бір кезде басталғанмен, оның ешқашан тоқтамайтындығын түйіндейді.

Осы тұстан Канттың идеясында көрсетілгендей, болмыс туындыларының (мәселен, нақты болмыс элементтері) әлдебір потенциалды қордан (запас) шексіз бөліне алатындығы туралы теологиялық-космологиялық ой ниетін бағамдауымызға болады. Кант өзінің онтологиясында көне Үнді дәстүрлері бойынша категорияларды жіктеп, оларды талдап көрсетеді. Категориялар пайымның таза ұғымдары деп оларды классқа бөліп, категорияны түзеді: сан, сапа, қатынастар, модальдылық. Мәселен, модальдылық кластың өзін былайша жіктейді: «IV Модальділік: Проблемалылық/Мүмкіндік – мүмкін еместік; Ассерторикалық/Өмір сүру – өмір сүрмеу; Аподиктикалық/Қажеттілік - Кездейсоқтық»

Ол білімнің тәжірибеден басталып, сезім мүшелеріне берілетінін айта отырып, таным логикалық-априорлық сәтпен немесе формальды фактормен толықтырылуы керек дейді. Ол априорлық форма негізінде барлығына ортақ танымды зерттеп, сезімділік (трансцендентальді эстетика), пайым (трансцендентальді аналитика), ақыл (трансцендентальді диалектика), сезімділік пен оның формаларын трансценденттік талдауда кеңістік пен уақыт идеалды математикалық конструкцияда объективті мағыналы деп түсінді.

Таза ойдағы конструкциялар өзіндік затқа қарағанда ешқандай білім бермейтін ноумендер болып табылады. Мәселен, схоластикадағы жанның өлмейтіндігі, әлемнің пайда болуы, құдайдың өмір сүретіндігі т.б. Ал өзіндік  зат кез келген объектінің адам танымы шегінің арғы жағындағы танылмайтын қыры болып есептеледі. Тәжірибеге басымдылық берген Кант оған дейінгі білімдерді «априорлы» деп атап көрсетіп, оны тануға ақыл белгілі бір деңгейде қабілетсіз деп көрсетеді. Осыған орай, адам санасының таным қабілетінің арғы жағындағы, мүмкін болатын тәжірибенің шегінен шыққан, бұл тәжірибеден тыс нәрселерді «трансцендентті» деп атаған. Ол ұғымдар трансценденталийлер: құдай, ерік т.б. Бұған қарама-қарсы түсінік- имманентті, бұны Кант мүмкін болатын тәжірибенің шегінде, сол нәрсенің өзін зерттеуді айқындайтын тәсіл деп түсіндіреді.

8.3 Гегель философиясы

Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.) – алдымен Гейдельберг, содан соң Берлин университетінің профессоры, Германияның ғана емес, Европаның беделді философы, неміс классикалық философиясының көрнекті өкілі. Гегельдің философиядағы басты үлесі мынада:

1)    объективті идеализм теориясы (негізгі ұғымы Абсолютті идея, Әлемдік рух);

2)    диалектика – жалпы философиялық әдіс ретінде;

Гегельдің басты философиялық еңбектері: «Рух феноменологиясы», «Логика ғылымы», «құқық философиясы».

Гегель жүйесі 3 бөліктен тұрады:

1) Логика(онтология) әлемді жаратуға дейінгі Құдай болмысы.

2) Натурафилософия - материалдық әлемдегі құдайдың жатсынылуының мазмұны.

3) Рух философиясы - Құдайдың өзінің жаратуынан адамдық рухта өзіне қайта оралуы, өзге болмыстан рухтың қайтып оралуы тек адамда ғана, субъективті рух өзінің танылған санасын, өзінің жеке рухани субстанциясын сәйкес деп танымайды, объективті рух қоғам құрған құқ, мораль, құлықтылық арқылы өзінің құрылуында осындай эволюцияны бастан өткізеді.

Сондықтан объективті рухтың құрылуында абсолютті рухтың үш формасы бар: байыптау, елестету, білім. Тарих еркіндіктің санадағы прогресімен бірге әлемдік рухтың өзін тану процесі.

Гегель идеалистік диалектиканың негізін салушы ретінде, диалектика заңдары мен категорияларын ұсынған. Метафизикалық мәселелерді еркін сараптаған,  онтология мен теологияны зерделі байыптаған, космология мен антропологияны өз тұғырнамалық идеялары бойынша бағдарлаған ойшыл философия тарихында дамуды онтологиялық үстем деңгейде тиянақты жүйелеп, оны шешудің жоғарғы және дәйекті ойтолғамдарын ұсынды. Сондықтан оның даму тұжырымдамасы барынша күрделене түсіп, болмыс пен Бейболмыс, болмыс пен Ештеңе мәселелерін өзінің «Логика ғылымы» деп аталатын еңбегінде еркін қамтыды: «Әзірге Ештеңе бар болса, онда бірдеңе туындауы тиіс. Бастау таза ештеңе, бұл өзінен бірдеңе тууы тиіс ештеңе; болмыс болуға бағытталды және бастаудан орын алады. Бастау демек, оны және өзгені қамтиды, яғни, болмыс пен ештеңені, ол- болмыс пен ештеңенің бірлігі, басқаша айтқанда, ол сол сәтте болмыс болып табылатын бейболмыс және осы уақытта бейболмыс болып табылатын болмыс»

Осы тұста ойшыл Ештеңенің таза өзімен-өзі енжар емес, бірнәрсе тудыруға арналған, тағайындалған Ештеңе екендігін атап өте отырып, болмыс пен Ештеңені теңестіреді. Сондықтан бастау Бейболмыстан туындайтын болмысты қамтитын болса, бұндағы Бастау мен Бейболмыстың орын ауыстыруы моделі бейімделгіш жоба түрінде ұсынылып, ойшылдың диалектикалық көзқарастары бойынша қарастырылатындығы түсінікті. Сондықтан ойшыл болмыс пен Бейболмыстың қарама-қарсылығын және өзіндік тұтастығының белгілі бір парадигмада қайта тоғысатын сәйкестігін атап өтеді, бастау – осы екеуінің тұтастанған бірлігінен тұрады. Бастау ұғымының бастау ретіндегі, процесс түріндегі қасиеті- оның осы тұтастықтан бөлінбейтін бірлігімен анықталады. Себебі, ол- Бейболмыстан болмыстың туындау сәтіндегі негізгі процесті айқындап, оның түсініктемесінің ажырамас қасиетін құрайды. Гегель Бастаудың белгілі бір қатынастарда болмайтындығы мен бар екендігін қарама-қарсылықпен біріккен- болмыс пен Бейболмыс арқылы шешеді. Болмыстың Бейболмысқа қарама-қарсылығы күмәнсіз болса, осы анықталған қарама-қарсылық бастаудың өзіне айналады. Демек, нақтырақ айтқанда, бастау дегеніміз- болмыс пен Бейболмыстың бастапқы қарама-қарсылығы болып шығады. Бірақ бұл қарама-қарсылық таза абсолютті болмайды, бірін-бірі алмастыратын дамудың көзі ретінде пайымдалды.

Бастаудың өзі – болмыс пен Ештеңенің қатынасының жалпы конструкциясы бойынша құрылады, болмыстың қатынасы бұл жерде шартты түрде міндеттеледі. Себебі, нақты ненің басталатындығы анықталуы тиіс болғандықтан кірістірілген. Осы тұста болмыстан басқа басталатын нәрсеге балама жоқ екендігі түсінікті. Осы құрылым арқылы бастау-болмыстың Ештеңе арқылы басталуы екендігі байыпталады. Бұнда тек қана үш маңызды субъект анық: бастау, болмыс, Ештеңе. Сондықтан болмыс пен Бейболмыстың қатынасы - сол бастау концептісінің өзін айғақтауға келіп тіреледі. Бастау Бейболмыспен теңеседі, бірақ әзірге Ештеңе түрінде сақталып, бастаудың таза мәнін ашуға Бейболмыс болмыс арқылы қатынасады.

Сайып келгенде, Гегельдің болмыс пен Бейболмыс хақындағы даму туралы пікірлері мынадай тұжырымдармен айшықталады; Бейболмыс жеке дара оқшау қарастырылуы мүмкін емес; Бейболмыс болмыс және болмыс Бейболмыс арқылы ғана ашылады; Бейболмыс болмыстың әрбір сәті және болмыс Бейболмыстың да әрбір сәті; Болмыстың заңдылықтарының іске асуы Бейболмыссыз орындала алмайды; Бейболмыс шартты атау ретінде ғана «оқшау болып табылады», ал болмыс заңдылықтары шеңберінде ол өзінің болмыстық кейпіне енеді; сайып келгенде, Бейболмыс әлемнің даму, байланыс, қозғалыс, терістеу үдерістері арқылы «көріне алады» және керісінше. Ойшылдың қөзқарастарында болмыс даму арқылы өзгенін емес өзінін болмысын терістейді де, оны Бейболмыска өткізеді және ілгерідегі даму бойынша өзінің Бейболмысына, яғни, әлі олай болмаған болмысына ұмтылады. Демек, терістеу Гегель философиясында өзінің болмысын Бейболмысқа өткізуден құралатын болса, осындай тізбекті терістеу болмыстың өзін үнемі Бейболмысқа айналдырып отырады және керісінше. Ол өзінің философиясын батыс философиясындағы ойлаудың шыңы, монархия мемлекетін соңғы дамыған мемлекет деп түсінген.

Гегельдің онтологиядағы (болмыс туралы ілім) басты идеясы – болмыс пен ойлауды теңестіруі. Теңестіру нәтижесінде Гегель ерекше философиялық ұғым – Абсолютті идеяны негіздеді. Абсолютті идея бұл: тіршілікте бар жалғыз шын реалдылық; қоршаған дүние, оның заттары мен құбылыстарының алғашқы себебі; өзіндік санасы мен жарату қабілеті бар Әлемдік рух.

Гегель онтологиясындағы келесі өзекті ұғым – жаттану. Абсолютті рух өзінен-өзі мына түрлерде жаттанады: қоршаған дүние; табиғат; адам; адам әрекеті мен ойлауы арқылы жаттанған абсолютті рух өзіне-өзі қайтып оралады. Яғни, Абсолютті рухтың айналысы: Әлемдік (Абсолютті) рух→жаттану →қоршаған дүние және адам→адам әрекеті мен ойлауы→рухтың адам әрекеті мен ойлауы арқылы өзін-өзі іске асыруы→Абсолютті рухтың өз-өзіне қайта оралуы.

Абсолютті рух – мәңгі шын ақиқат, рухтың ең жоғарғы көрінісі. Абсолютті рухтың көрініс беретін салалары: өнер, дін, философия.

Өнер – адамның абсолютті идеяны тікелей бейнелеуі. Гегель пікірінше, адамдар арасында абсолютті идеяны көре және бейнелей алу – тек талантты, ұлы адамдардың қолынан келеді және сонысымен олар өнерді жасаушыларға айналады.

Дін – өнердің антитезисі, егер өнер – ұлы адамдар «көре», «бейнелей» алған абсолютті идея болса, дін – Құдайдың адамға ашқан абсолютті идеясы.

Философия – өнер мен діннің синтезі, абсолютті идеяны түсіну мен дамудың жоғарғы сатысы. Философия – Құдай берген және  Ұлы адамдар-философтар ұғына алған білім. Философия – барлық ақиқаттың толық ашылуы, Абсолютті рухтың өзін-өзі тануы, абсолютті идеяның басы мен аяғының бірігуі, жоғары білім.

Гегель пікірінше, философ өз пәні ретінде: табиғат философиясын; антропологияны; психологияны; логиканы; мемлекет философиясын; азаматтық қоғам философиясын; құқық философиясын; тарих философиясын; диалектика – ең жалпы заңдар мен қағидалардың ақиқат ретінде қарастыруы тиіс.

Тарих – Абсолютті рухтың жүзеге асу процесі. Абсолюттік рухқа бостандық идеясы енетін болғандықтан, бүкіл тарих, Гегель пікірінше, адамзаттың өз бостандығын ұлғайту процесі. Осыған байланысты Гегель бүкіл адамзат тарихын 3 дәуірге бөледі: шығыс; антикалық-ортағасырлық кезең; германдық.

Шығыс дәуірі (Ежелгі Египет, Қытай, т.б.) – бүкіл қоғамда бір ғана адам бүкіл игілікті, бостандықты пайдаланып, өзін-өзі танитын, қалғандардың бәрі оның құлдары мен қызметшілері болатын тарихи кезең.

Антикалық-ортағасырлық кезең - адамдар тобы (мемлекет басшысы мен оның нөкерлері, әскербасылар, аристократия, феодалдар) өзін-өзі танып, бұқараның көп бөлігі «жоғарыдағыларға» тәуелді болып, қызмет ететін кезең.

Германдық кезең – бәрі өзін-өзі танып, бәрі азаттыққа жеткен Гегельдің өзі өмір сүрген заман.

8.4 Людвик Фейербах философиясы – неміс классикалық философиясының соңы

Фейербах Людвик Андреас (1804-1872 жж) - неміс философы. Басты еңбектері - «Өлім мен өлімсіздік туралы ойлар», «Философия реформасына тағайындалған тезистер», «Болашақ философиясының негізгі шарттары», «Христиандықтың мәні» т.б. Гегельшілдік философияның кейбір тұстарын сынаған Фейербах әлемді - адам оның орталығында орналасқан органикалық бірлік деп түсіндіріп, бұны философияның әмбебап, бірден-бір жоғарғы пәні ретінде қарастырып, діннің шығуы жөнінде өзіндік теорияларын ұсынды. Сондықтан оның идеяларын түсіндірушілер Фейербахты материалист және атеист, философиялық антропология өкілі деп әртүрлі бағыт бойынша бағалаған болатын.

Негізгі ерекшелігі антропологиялық материализм. Ақиқат, шындық,
сезімділік барабар. Ақиқатқа барар жол - материализмде де, идеализмде де
емес, физикалық пен психикалық адамда динамикалық тұтастықты құрайды.
Антропология адамдық рухтың өнімі ретінде теология. Адам мәні - ақыл,
ерік, жүрек. Бұл дүниелік пен оның ар жағындағылардың айырылуы
түсіндірілуі керек, себебі, адамзат жан-тәнімен, жүрегімен өзіне шоғырлануы
керек: өзінің әлеміне және өзінің қазіргісіне. Егер біз осындағы емес жақсы
өмірге сенбесек, күшті осы өмірге ұмтылуымыз керек, бірақ жалғыз емес,
біріккен күшпен. Сондықтан жалғыз шынайы дін ретінде құдайды сүюдің орнына адамды сүюді қоюмыз керек деген идеяларын ұсынады.

Осындай ұстанымдарға ауысқан Фейербах бастапқыда гегельшіл болғанмен, кейіннен оны сынауға қарай ауыса бастайды. «Гегель философиясын сыну», «Болашақ философиясының негізгі жағдайлары» т.б. шығармаларында осы мәселелер жиі айтылады. Мәселен, «Гегель өзінің философиясын болмыс ұғымынан немесе абстрактілі болмыстан бастайды; неге оны нақ сол болмыстың өзінен, шынайы болмыстан бастамасқа» деп ой түйіндейді. Әлемді органикалық бірлік ретінде бағалап, оның орталығы адам деп түсіндіреді. «Христиандықтың мәні» деген еңбегінде адамға айрықша маңыз берді, оны философияның негізгі пәні ретінде қарастыру қажеттігін айтады. Дінді сынауға ұмтылып, оны адамның психикасынан іздеу қажеттілігіне келіп тіреледі. «Құдай - адам жанының түкке тұрғысыздығы мен әлсіздігінің құпиясы тыныштық табатын ең түпкі тереңіне кұлаған махаббаттың көз жасы» деп түсіндіреді.

Адамның ішкі мәніне үңіле келіп, ол өлім мен өмір мәселесіне де тоқталады: «Уақыт болмыс пен бейболмыстың бірлігінің көріну формасы деп аталады. Біздің бүкіл өміріміз өткендік және бір сәткі лездік. Барлық өмір осы бір сәткілікті жалғастыру; біз бір сәттерде ғана өмір сүреміз, мен енді бармын, ал келесі бір сәтте болмауым да мүмкін, өмірімнің аяқталар тұсында мен өзімнің өмірімнің тек қана бір сәт болғандығын айта аламын»

Демек, бұл тұжырым - өмір тұтастай өткінші сәттерден құралып, өзін-өзі жоғалтады дегенге келіп саяды.

Шындығында, шексіз тұтас уақыт аясындағы «туғанға дейінгі кезең мен өлгеннен кейінгі кезеңнің» өмірмен салыстырған игерусіз ұзақтығы мен трансценденциялық асқақтығы - адам болмысына қатысты алғанда сезімдік және парасаттылық тұрғыдан дәйектеледі. Бірақ оның идеясы осы түйіннің екінші қырын оптимистік және өмір шабыты тұрғысынан қарастыруға бағытталады: «Философ өлгеннен кейін өзінің өмір сүруін жалғастырады, бірақ адам ретінде емес, тек философ ретінде ғана, яғни, ол өзінің өлімін ойлай алады, философ тіршілік иесін терістеуді тіршілік иесі ретінде, бейболмысты болмыс түрінде кейіптей алады». Бұл идеялардан көріп отырғанымыздай, өлім проблемасының үстем деңгейде қарастыруға болатын парадигмасын ойшыл «философ» мәртебесімен айшықтайды. «Философтың» өлімнің өзін-өзі терістейтін Бейболмысын түйсінуі де жоққа шығарылып, өмір сүрудің өлімнен кейін де «жалғасуын» «философиялық өмір сүрумен» байланыстырады. Өлім - объективті, бәріне ортақ, әмбебап болғанмен, философтың өлімі - «өмір сүрудің өмір сүрмеуі», «өмір сүрмеудің өмір сүруі» болып табылатындығын тануымызға болады.

Классикалық неміс философиясы философия тарихында өзіндік елеулі орны бар ауқымды мәселелерді көтерген және артына айтарлықтай із қалдырған маңызды бір кезең болды. Мәселен, Г.Ф Гегель өзінің жүйесін ұсына отырып, бұны философияның аяқталуы деп түсіну керек деген ойды меңзеді. ХІХ-ХХ ғасырларда неогегельшілдік, неокантшылдық бағыттары қайта жаңғырса, «фихтешілдік» арнайы атау ретінде кейінгі философияға танымал болды.

Л. Фейербах философиясы – неміс классикалық философиясының соңы және материализмге өтудің басы.

Людвик Фейербах философиясы (1804-1872 жж.) – өкілдері Кант, Гегель, Шеллинг және Фихте болған неміс классикалық философиясының аяқталу кезеңі, ал неміс және әлемдік философиядағы материалистік дәуірдің бастамасы болды.

Фейербах философиясының басты бағыты – неміс классикалық идеализмін сынау және материализмді негіздеу болды.

Философиялық бағыт ретінде материализм Фейербахқа дейін (Ежелгі Грецияда – Демокрит және Эпикур, Жаңа Заманғы Англияда – Бэкон, Локк, Францияда – ағартушы - материалистер) пайда болғанмен, аталған философиялық мектептер, негізінен өз заманының ішкі ұлттық көрінісі ғана болып жүйесіздік пен қайшылықтарға толы болды. Теологияның ығында жүріп, материалистік идеялар мен Құдай тіршілігі арасын жақындатуға тырысты (жақындату жолы – деизм). Л.Фейербах философиясы жүйелі материалистік ілімнің үлгісіне айналды. Оның жалпы сипаты:

1)    атеизм – көпғасырлық діни ықпалдан толық босану, ажырау;

2)    құдай мен дін табиғатын материалистік тұрғыда түсіндіруге талпыныс;

3)    қоршаған дүние мен адам мәселелерін ғылым жетістіктеріне сүйене отырып түсіндіру;

4)    саяси – әлеуметтік сұрақтарға қызығушылық;

5)    қоршаған дүниенің танылатындығына сенім.

Фейербах философиясы неміс классикалық философиясы мен ХІХ ғ. неміс материализмі арасындағы ара – жік, марксизмнің ізашары болды. Фейербах философиясының ықпалымен қалыптасқан маркстік философия (К.Маркс, Ф.Энгельс) Германияның ұлтық шеңберінен асып, әсіресе ХІХ ғ. ортасы мен соңында – ХХғ. бірінші жартысында бүкіл, жалпы әлемдік философияға айналды. Коммунистік даму жолымен жүрген елдерде (Кеңестер Одағы, Қытай, Шығыс Европа, Азия мен Африканың кейбір елдерінде) материалистік философия ресми және жалпыға міндетті болды.

Фейербах өз философиясының алғашқы кезеңінде идеалистік философияны, әсіресе Гегель философиясын қатты сынға алады:

1)    Болмыс пен ойлаудың теңдігі идеясын сынады.

2)    Материалды дүниенің бастапқы себебі және дербес субстанция- абсолютті идеяның болуын мойындайды.

3)    Жаттанудың абсолютті идеяның материалды дүниеге айналуының мүмкін еместігін логикалық түрғыдан дәлелдейді (қоршаған дүниені көруге, сезінуге болады, ал абсолютті идея – Гегельдің ойдан шығарылғаны).

4)    Философия мен діннің ынтымағын, бірлігін мойындамады.

5)    Диалектиканы да терістеді (Фейербахтың қателігі).

Гегель философиясын Фейербах, ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес келмейтін, өткенге бағыттауға, сенім – наным ықпалындағы жалған философия деп атады.

Гегель объективті идеализміне Фейербах өзінің антропологиялық материализм теориясын қарсы қойды. Бұл теорияның мәні:

1)    Тіршілікте шынымен бар реалдылықтар – табиғат және адам.

2)    Адам – табиғаттың бөлігі.

3)    Адам - материалды мен руханилықтың бірлігі.

4)    Адам – философияның басты пәні, мәселесі болуға тиіс.

5)    Идея өз бетінше тіршілік етпейді, ол – сананың жемісі.

6)    Құдай –жеке және дербес реалдылық емес; Құдай - адам қиялының жемісі.

7)    Табиғат (материя) мәңгі және шексіз, оны ешкім жаратпайды және ешкім жоя алмайды.

8)    Бізді қоршап тұрғанның (нәрселер, құбылыстар) бәрі – материяның түрлі көріністері.

Фейербах философиясында Құдай мәселесі ерекше орын алады. Құдайдың тіршілігі (бар болуы) идеясы мен материалистік көзқарасы арасын жақындатуға тырысқан деистерден, т.б. өзгеше Фейербах:

1)    Атеистік позицияны ұстанады.

2)    Құдай мәселесін антропологиямен тығыз байланыста қарастырады. Л.Фейербахтың атеистік-антропологиялық теориясының негізгі қағидалары.

3)    Құдай – дербес реалдылық емес.

4)    Құдай – адам санасының туындысы.

5)    Дін мифологиялық-фантастикалық идеология және оның шын дүниеге еш қатысы жоқ.

6)    Діннің таралуына адамның надандығы, оның өмірінің ауыр жағдайлары себеп болуда.

7)    Діннің тамырлары – адамның сыртқы дүние алдындағы шарасыздығы, оған тәуелділігі мен қорғансыздығында.

8)    Құдіретті де парасатты тіршілік Құдай туралы ой – адамның қорқыныштары мен аффектілерін бәсеңдетіп, адамға жұбаныш береді.

9)    Құдай – адам көргісі келген, өзі жасаған мінсіз образ.

10)          Құдай – жаратушы емес, Ол-адам ақылының жаратқаны. Сондықтан нағыз жаратушы – адам.

Л.Фейербах өз философиясында таным сұрақтарын (гнесеологияны) зерттейді.

Фейербах – адам ақылының тану қабілетінің шектеулілігі  мен қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының ішкі мәні танылмайтындығы (агностицизм) теориясын ұсынған Кантқа оппонент болды.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. И.Канттың танымдағы жасаған «коперникандық төңкерісінің» мәні неде?

2. «Категориялдық императивтің» негізгі талабын көрсетіңіз?

3. И. Фихтенің философиясының негізгі іргетасы қағидаларын атаңыз?

4. Ф. Шеллингтің философиясының бастамасы қандай?

5. Диалектиканың негізгі заңдарын атаңыз?

6.  Г. Гегельдің рух саласындағы 3 сатысы.

7. Л. Фейербах діннің әлеуметтік, танымдық, психологиялық түп-тамырлары жөнінде

Әдебиеттер тізімі

1.     Гегель. Наука логики. Т.3. – М., 1972.

2.     Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

3.     Кант және Гегель философиясы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 2005. – 8т.

4.     Гулыга А.В. Немецская классическая философия. – М., 1986.

5.     Канке В.А. Философия. – М., 1996.

9 Қазақ философиясының тарихы

1.  Көшпенділер мәдениеті және ойлаудың синкретистік мазмұны.

2.  Әбу Насыр әл-Фараби философиясы.

3.  А. Яссауи философиясы.

9.1 Көшпенділер мәдениеті және ойлаудың синкретистік мазмұны

Күнделікті өмірдегі қарапайым деген нәрселердің өзі, тіпті түсіндіруді қажет етпейтіндей болып көрінгенімен, ең қиын да күрделі және ашылмаған жұмбақ құбылыстар екені анық. Егер мән беріп қарасақ сол қарапайым деген дүниелерде қаншама заңдылық, сыр жатыр десеңші.

Философия тарихында Шығыстық ойлау және Батыстық ойлау деген ұғымдар қалыптасқан. Оның нақтылы себебі бар, екі ойлау формасының айырмашылығы тұрмыс-тіршілікте, көзқарастар үлгісінен анық байқалады.

Көшпенділер мәдениеті евроцентристік көзқарас тұрғысынан қарабайыр, таяз, қызықсыз болып көрініп, бертінге дейін өз бағасын ала алмай келгені рас.

Ғылыми-техникалық революция, отырықшы мәдениет дамуының органикалық жемісі болып табылатын, ХХғ. екінші жартысына қарай Батыс мәдениетін ауқымды тауқыметтермен дағдарысқа ұшыратты. Экологиялық, экономикалық, ең күрделісі рухани тауқыметтер адамзат зиялыларын қатты ойландыра бастады. Табиғатты бағындыруды, өзгертуді өз мүддесіне қызмет етуді мақсат етіп қойған ғылым мен техника мүмкіндіктері тығырыққа тіреле бастады. Батыстық ойлаудың негізі болған рационализм немесе ұғымдық ойлау европалық философиялық ағымдарды да дәрменсіз, қайшылыққа толы етіп көрсетті.

Осы кезеңде шығыс мәдениетіне бетбұрыс басталды. Не себептен екенін нақтылы дәлелдер арқылы түсіндіріп көрейік.

Қазақ мәдениеті көшпенділер мәдениетінің айқын үлгісі ретінде, дүниені түсінудің, философиялық қабылдаудың, ойлаудың ерекше формасы. Өзінің тереңдігі, дәйектілігі және нақтылығы жағынан керісінше, отырықшы мәдениетке қарағанда көш озық тұр. Сан ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ мәдениеті өзіне ғана тән заңдылықпен дамып отырды және басқа халықтарға қарағанда қалыптасқан дәстүрді өзгертуге ынталы болмады.

Батыс зерттеушілері, жаратылыстану ғылымдары дамымағандықтан қазақтар тарихында философия мүлде болмаған деген де пікір айтылады. Оның бір дәлелі ретінде батыстағыдай арнаулы бір ұғымдар жүйесіне негізделген концепциялардың жоқтығын, ұғымдық ойлаудың үлкен маңызға ие болмауын тілге тиек етеді.

Көшпенді қазақ еліне ондай батыстың классикалық үлгідегі философиясының қажеті жоқ та еді. Қазақтар өзінің көріп жүрген нәрселері мен құбылыстарына, олар туралы біліміне, табиғат ерекшеліктері мен адам ерекшеліктеріне үңіліп мән берген емес, оның себебі қазақтардың философиялық көзқарасы, дүниеге қарым-қатынасынан көрініс берді. Өмірге философиялық көзқарас олар үшін өмір сүру тәртібі болды. Қазірге дейін қазақ ұлтының, көп жағдайда материалдық мәдениеті, оның ішінде зергерлік бұйымдар, тұрмыс жабдықтары, өнер туындылары және шаруашылық әбзелдері жан-жақты зерттелініп келді. Тек бір кемшілігі, рухани мәдениеттің элементтерін зерттеген кезде қазақ дүниетанымында философияны ғылыми тұрғыдан ғана емес синкретистік (грек сөзі: әртүрлі нанымдар мен сенімдер, жоралар бірлігі) тұрғыдан дамытқаны назардан тыс қалады. Көшпенді ел табиғат және өмір философиясы деп бөліп қараған емес, екеуін диалектикалық бірлікте таныған. Дүние болмысы мен өмір-тіршіліктегі әрбір зат, процесс кең мағыналы, көптүрлі мәнге ие және олардың философиялық талдауға, түсінуге, белгілі бір мағыналық маңызға тәуелділігі негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады.

Синкретистік ойлауды ежелгі қазақтардаң өмір болмысынан көруге болады. Дүниенің жаратылысы туралы, космос пен адам туралы, олардың ара-қатынасы туралы, адамның дүниедегі орны, өмір сүру мақсаты жазылмаған кітап болса да, заттар мен тіршілік әрекеттерінен айқын аңғарылып тұр.

Өмірдің бастауын ғарыштан, табиғаттан іздейді және тарихи-мәдени даму барысында өмір сүру тәсілі арқылы тылсым дүние мен табиғат үйлесімділігін дәріптейді. Тылсым дүние мен әлемдік үйлесімділік арасындағы мәңгілік байланысты қазақ мифологиясының мазмұн-сарынынан анық байқаймыз. Барлық әлемдік мәдениет дүние жаратылуын Хаостан (Ретсіздік) Үйлесімділік туған деп түсіндіреді. Қазақ аңыздарында, наным-сенімдерінде де осы көзқарас көптеп орын алған.  Мысалы, Қорқыт туралы аңыз, Батырлар жыры дүниеде қарама-қарсылық бірлігін, даму заңдылықтарын, өмір мен өлімнің ерекшелігін Ғарыштық тұтастық арқылы бейнелейді.

Қазақ мәдениетінде Басқа дүние де, осы дүние де шындық және құндылықтар бар деп санайды. О дүние өкілдерінің әрекеті мен істері, осы дүние адамдарына жақын, әрі түсінуге мүмкіндік бар. Тотемдік, бақсылық жоралардан екі дүние арасындағы байланысты көреміз.

Қорқыт туралы аңызда Әулиенің күй құдіреті арқылы өлімді жеңуге ұмтылуы осы дүниедегі шарасыздықты, өтпелілікті дәлелдей түседі, тек мифологиялық уақыттың мәңгілік болып табылатындығы айтылады. Миф – аңыз – екі дүние шекарасы, оларды анықтап, байланыстырып тұрған миф – метафора, бір дүние мағынасын және құндылықтарын екіншісіне көшіріп тұрған. Осылай түсінілген миф үшін тіл, сөз арқылы жеткізу, түсіндіру шешуші рөл атқармайды. Қазақ мәдениетінде мифтің өмір сүруінің негізгі тәсілі, табиғаттың үнін жеткізуші күй формасында. Логос, Сөз және Ғарыштық заңдылық – бәрі күйде қосылған, бұл құбылыстарды қарапайым күнделікті адам тілімен түсіндіру мүмкін емес. Табиғат үні судың сылдырынан, желдің ызыңынан, жапырақтардың сыбдырынан және құстар мен жануарлар шуылынан күй болып құралады. Қорқыт туралы аңызда – музыкалық шығармашылықтағы құдіретті күш, адам мен әлемді уақыт бастауына, мәңгілік дүниеге қайтару мүмкіндігі айтылады. «Күй» деген ұғымның шығу тегі көне түркі тілінде «көк»-аспан, Жаратқан, үйлесімділік ұғымына сәйкес келеді. Аңыз бойынша Қорқыт қобызды осы үйлесімділік үнін жеткізу үшін жасаған. Қазақ мәдениетіндегі семантикалық мазмұн байлығын тұрмыс-тіршіліктің барлық саласынан көреміз. Бәріне ортақ бір мақсат, тақырып Тылсым дүние мен Табиғат үйлесімділігі және сол үйлесімділіктің шырқын бұзбау. Материалды мәдениет заттарын алсақ та, рухани құндылықтар үлгісін қарасақ та, осы тақырып өзек болған. Мысалы, Киіз үйдің сыртқы формасы, ішкі кеңістігі, негізгі элементтері – барлығы да осы Ретсіздік пен Үйлесілімділіктің алмасуын, абсолютті Ғарыштық заңдылықты паш етеді. Интуициялық пайымдау арқылы танылған Әлемдік заңдылық қазақтардың іс-әрекетіне шығармашылық мүмкіндіктеріне негіз болған және табиғатпен қарым-қатынасына бағыт-бағдар берген. Киіз үйдің тігіліп және жығылуы, оның формасының ландшафтқа үйлесілімділігі, экологиялық және экономикалық, психологиялық және биологиялық тиімділігі сөз жоқ әлемдік үйлесімділікке бейімделген мәдениет үлгісі болып табылады.

Қазақ халқының сұңғылалығы да сонда, Ғарыштық, Табиғат және Қоғам дамуының ортақ заңдылығын пайымдап, соны мұқият бақылап, қарсы тұрмауға, Табиғи үйлесімділіктің шырқын бұзбауға ұмтылған.

Қорқыт атадан кейін түркі халықтарының рухани өрлеу үдерісі екі-үш ғасырда көптеген ойшылдар легін қалыптастырды. Мәселен, бүгінгі күнгі зерттеушілер бізге танымал екінші ұстаз атанған Әл-Фарабиден басқа    онның үстінде басқа да ғұлама «әл-Фарабилер», яғни, Фарабтан шыққандардың болғандығын дәйектеп отыр, бір өкініштісі бұлардың жазба еңбектері сақталмаған. Сондықтан қазіргі тарихнамаларда, ғылым тарихында тек жазба еңбектері сақталғандары ғана танымал болатындығы шындық. Осы орайда, IX-ХІІ ғасырлардағы түркілік ойшылдар бүгінгі күнге келіп жеткен
еңбектерімен қоса атап өтіледі: Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білігі», Махмұд
Қашқаридің «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Йассауидің «Даналық кітабы»,
Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» т.б.

Араб-мұсылмандық шығыс философиясының өкілі болғанмен, түркі жерінде, Отырар қаласында дүниеге келіп, балалық шағын сонда өткізген ойшылдардың бірі - Әбу Насыр Әл Фараби. Оның толық есімі - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл Фараби ат-Түрки болатын. Әлемге әйгілі философ жан-жақты энциклопедист ғалым: дәрігер, физик, психолог, математик, астроном, музыкант, ақын, т.б. болғандықтан, метафизикалық және онтологиялық мәселелерді таразылауда да өзіндік төлтума идеяларын ұсынған. Сонымен қатар әл-Фараби ілімінің бір қыры да көне Грекиялық Аристотель мен Платон еңбектеріне герменевтикалық талдаулар жасаудан басталады және кейінгі батыс еуропаға оның еңбектерін таныстырушылардың бірі ретінде танымал. Ол әлемдік рухани кеңістікте Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанған (мүмкін, шындығында, бірінші болар). Ол 200-дей еңбек жазғанмен, оның бізге келіп жеткені 70-тейі ғана: «Философиялық трактаттар», «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік-этикалық трактаттар», «Логикалық трактаттар», «Музыканың ұлы кітабы», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» т.б.

Физикалық ілімдер саласында кеңістік, материя, қозғалыс жөнінде ұмтымды пікірлерін ұсынумен қатар, тәжірибелер жасап, оны дәйектеуге құлшынған. Мәселен, вакуум туралы толғанысында, оны тәжірибе жүзінде тексеріп көріп, әлемде табиғи вакуумның болмайтындығын дәлелдейді. Осыдан ойшылдың бос кеңістіктің нақты физикалық көрінісі вакуум жөніндегі көзқарастарының да маңызды тұс екендігі аңғарылады. Вакуумды тәжірибелік-эмпирикалық жолмен зерделеген әл-Фараби оның болмайтындығын ауа мен судың қатынасы арқылы байыптайды.

Психологиялық көзқарастарында ақыл, интеллект, қабылдау сияқты мәселелерді таразылап, танымның деңгейлерін ажыратып көрсетеді. Мәселен, интеллектіні бірнеше түрге ажыратып, әрқайсысының қызметтерін көрсетуі де бүгінгі күнге дейін маңызды мәселелер болып табылып отыр.

Музыка саласында, дыбыстардың саздық өрнектелуі, ноталар мен музыкалық білімнің қазіргі теориялық деңгейлерін «Музыканың ұлы кітабы» атты еңбегінде баяндайды.

Метафизикалық бағытта: онтологиялық, негізгі концептуалдық, әрі нақты, түпкі философиялық мәселе «бар» мен «жоқ» жөніндегі ойтолғамдар түзілісін; қозғалыс және оның түрлерін; форма мен материяның арақатынасын байыпты зерделеу бойынша онтометафизикалық «қалыптасу» мен «жаратылу» мәселелерін; орын мен кеңістік туралы толғаныстарын, жаратушының әлемде жарату актісіндегі сипатын т.б. ұсынады.

Осы аталған идеялар ойшылдың «Мәселелердің мәні» деген еңбегінде байыпты қарастырылған. Ол қажеттілік, мүмкіндік, өмір сүру мен әлемнің жаратылуы туралы логикалық пайымдаулар жасай отырып; «Біз барлық екі түрлі болады дейміз. Оның біріне өзі бар болғанымен, одан өмір сүру қажеттігі тумайтын заттар жатады. Заттардың бұл түрі «мүмкін бар» деп аталады. Бардың өзге түріне бар болады екен - әрқашан және қажетті өмір сүруі тиіс заттар жатады. Бұлар «қажетті бар» деп аталады. Егер біз «мүмкін бар» турасында «бәлкім ол жоқ шығар» деп пайым жасасақ, - онда ешқандай оғаштық жоқ. «Мүмкін бар» өмір сүруі үшін өзінің болмысында қандай да болмасын бір себепті қажет етеді. Осындай себеп пайда болғанда, ол «өзгенің арқасында қажеті барға» айналады»,-деп «бар» мен «жоқты» байыптаған ойшыл, оның таза онтологиялық мән екендігін ұсына келе, «мүмкін бар» мен «қажетті барды» ажыратып алады. Осы қақ жару (дихотомия) шартты түрде ұсынылып, ортақ «бар» ұғымынан дифференциацияланып шыққанменен, ең түпкі мәселелерді қозғайды. Демек, өмір сүрудің өзінің екі түрін көрсетеді. Осылайша ойларын туйіндеген әл Фараби оны әрі қарай өрбіте түседі: «Бұдан қашаннан бері «өздігінен мүмкін бар» болып келген зат «өзгенің арқасында қажетті барға» айналады деген қорытынды шығады. Бұл мүмкіндік әлдебір тұрақты, мәңгілік нәрсе болуы керек немесе бірде бар, бірде жоқ бірдеңе болуы тиіс. Мүмкін заттардың себептер тізбегі шексіз созыла бермейді, айналып келіп отырмайды да: оның қандай да бір кажеттіге, атап айтқанда,ең алғашқы «барға» тірелуі керек».

Алдымен, бұл жердегі пайда болу діни түсініктегі креационистік кағидаларға сүйенілген екендігін байыптаймыз. Яғни, жаратылудың креационизмдік қуаты белгілі бір кездейсоқ себептер арқылы емес, кажетті «себеп» аркылы іске асып, мүмкіндіктің шындыққа айналуының негіздерін жасайды. «Мүмкін бардың» «мүмкін жоққа» айналуы болмыс пен бейболмыстың өзара өтпелілік жобасына сәйкес келеді, бірақ «мүмкін бар» бұл тұжырымда Бейболмыс болып табылмайды. Сондықтан ойшыл көрсеткен «мүмкін бардың» «қажетті барға» өтетіндігі арқылы, оның болмыстық параметрі танылады. «Қажетті бар» - реалды шындық, өмір сүретіндік, ал «мүмкін бар» - потенциалды болмыс.

Әл-Фараби онтологиялық мәнге тереңдеп бойлай ене отыра, бұл түсініктерді әрі қарай аша түседі: «Қажетті барға» келейік: егер оны жоқ деп пайымдар болсақ, сөзсіз оғаштыкқа жол береміз. Оның бар болуының себебі жоқ. Ол бірдеңенің арқасында шын бар болмайды. Ол заттардың бар болуының бастапқы себебі. Осыдан «қажетті бардың» бар болуы барлық бардың (тіршіліктің) бастауы деген қорытынды шығады және ол қандай да кемшіліктен таза болуы қажет. Осылайша оның бар болуы мейлінше кемелді. Ол себептерге - материяға, формаға, әрекет пен мақсатқа бағынышсыз, еркін, өмір сүрудің ең кемеліне жеткен қажетті бар».

Яғни, бұл түсініктегі кемеліне жеткен «қажетті бар» ұғымы, шындығында да, кемелденген болса, өз ішінен дамитын кемелділік (имманентті субстанциялық эндофакторлы) мән болып табылады. Оның трансценденциясы «өзі-үшін-бар» екендігінде. «Кемелденген» деп байыпталған қасиет бұл жерде біздің түсінігімізше, алдымен, оның шынайы өмір сүретіндігін және пайда болуының эволюциялық жолында жаратылмағандығын ұсынатын, мәңгілік бар екендігін қайталайтындығын білдіреді. Яғни, оның абсолютті еркіндігінің ашылуын ниеттейді, себебі, оның еркіндігі бар болу еркіндігі екендігі айқын.

Ойшыл осы тұжырымдарды меңзей келе, оның кемелденген актісін ұсынады. Бұл өзінің модусы, субстанциясы, субстраты емес, бар болуы арқылы оның өзіне айналады. Оның бар болуы тіптен «жоқ болу» емес, яғни,оның бар болуы «бар болу» (тырнақшаға аса мән беру керек) болып табылады. Демек, «бар екендігі» - белгілі бір жазықтықта, анық айғақталған, күмәнсіз ұсынылған, дәйекті мойындалған, түпкі ақиқат болады.

Әл-Фараби осы мәселені әрі қарай сабақтай түседі: «Оның мәселен, дене тәрізді болмыс сипаты жоқ. Сен оны бар дей алар едің, бірақ «бардың» анықтауышы «зат» - ал «зат» болса тағы дененің анықтауышы. Осылайша «қажетті бар» туралы «ол қажетті бар және бұл оның өмір сүру түрі» дегенді ғана айта аламыз. Бұдан қорытынды - қажетті бардың не тегі, не түрі, не дерегі, не дәлелі жоқ. Керісінше, оның өзі баршаның дәлелі бола алады. Ол тұрақты мәңгілік түрінде өз бетінше өмір сүреді, ешқашан мәңгіге жоғалмайды, өмірі әлеуетті емес. Бұдан оның болмауы мүмкін емес, ол өзінің бірқалыпты өшпейтін өмірі үшін ештеңеге мұқтаж емес және ол бір қалыптан екінші калыпқа көшпейді деген тұжырым шығады. .. Оған не көлем, не орын, не уақыт таңуға болмайды. Ол дене емес. Оның болмысында өзінің өмір сүруі тәуелді болатындай бөтен ешнәрсе жоқ. Осы мағынасында да ол бір тұтас. Дәл осы іспетті оның болмысын, материя, түр, түс деген тәрізді «түсініктермен сипаттауға болмайды»,-деп, оған - ақыл, данышпан, көркем, шебер, махаббат иесі т.б. қасиеттерді таңады.

Демек, «қажетті бар» болмыстық болғанмен, шартты түрде ешқандай болмыстық сапаны иемденбейді, таза абсолютті тәуелсіз, бар болуының өзі  «өзі-ушін болудың» толық мәнін иемденген, әрі өмір сүрудің, болудың, бар-лықтың шынайы мәні мен мағынасын толықтай иеленген әлдебір жақ деп тұспалданады. Осы белгісіз жақ Жаратушыға айналып, онымен теңеседі, ол креативтік қуатқа ие, бүткіл дүниені бар қылуға қабілетті және оның болмысын бағындыруға ерікті т.б.  қасиеттерді  иемденеді.  Яғни,  әл-Фарабидің нұсқап отырғаны Жаратушының өзі, ол - Құдай болып табылады. Бұл дәстүрлі философиялық теологиялық ілім.

Ойшылдың идеялары теософиясын айғақтаумен жалғаса түседі: «Ол заттарға мәңгілік өмір береді, жоқ болуына тиым салады. Осы мәнінде ол барлық заттардың болмысының себебі болып табылады, бірақ бұл заттарды жоқтан бар еткенде оларға өз бетінше еркін өмір сүру мүмкіндігін қоса береді деген сөз емес».

Бұнда, тұтас дүние, «қажетті бардың» еркінде, әлемнің бар болуы «бар» арқылы ғана туындайды, нығайтылады, өрлейді. Бұдан: бар - «барға» тәуелді деген қарапайым алгоритм алынады. Осыдан бар мен «бардың» айырмашылығы анық байқалады. Осыдан «Егер, «бар» болмаса, онда бар да болмайды»,-деген нақты тұжырым шығады. Бұл, әрине, діни нысанадағы Жаратушы жөніндегі мәселе.

Түркі халықтарындағы араб-мұсылмандық ренессанс ықпалымен қалыптасқан қазақ даласындағы ойшылдардың көрнектілерінің бірі – Қожа Ахмет Яссауидің махаббат философиясы ғашықтық танымы бойынша теологиялық сипатты басшылыққа алады, жету жолы мен ұмтылуы бойынша – аскеттік стилді қолданады да, суфистік өмір кешу дағдысын уағыздайды. Себебі, адам өміріндегі ең басты идеал мен тіршіліктің мәні, ең жоғарғы саты, абсолюттік деңгей – «құдайды сүю» болып табылады деген ұстанымды негізге алады. Ол ғашықтық тек құдайдың жеке басы ғана емес, оның әрекеттері мен жаратушылығын мойындау арқылы, соның нәтижесіндегі әлемнің сан алуандығына сүйсіну жолын, әсемдігі мен асқақтығына масаттану сезімін жалпылама түрде байыптап, дәйектей түседі: «Он сегіз мың ғаламға қайран болған ғашықтар» деген тұжырым осының айғағы. Бұнда танылмайтын тылсымдықты тануға ұмтылыс құштарлығы өзіне ғашықтықты туғызған, ол он сегіз мың ғалам арқылы өзінің сан алуан шексіздігін және адам үшін ғажайып құрылғандығын жариялайды. Сондықтан ойшыл өмірге құлшыныстың орталығы ретінде осы махаббатты түп негізге айналдырады. Өз ойын «Ғашық сырын таба алмай, сарсаң болған ғашықтыр», - деп тұжырымдаған ойшылда ғашықтықтың өзі оның ішкі сырын білуге ұмтылыс арқылы тылсым бола бастайды, себебі, адам өзінің ғашықтығын саналы түрде түсіндіріп бере алмайды, ол сезім мен интуиция арқылы көмкеріледі, сондықтан оның сыры сол ғашықтықтық құбылысының өзінде жатыр. Құдай және ол жаратқан әлем дүниені көңіл көзімен терең түйсінген адам үшін бұрыннан-ақ «ғашықтық объектісі болып тағайындалған», сондықтан оны сүюге тиісті болу адам ғұмырындағы басты өмірмәнділік модус болып табылады. Махаббаттың экстазы мен өзге әлемге тереңдеп ену құдайға тоғысу мен нұрлануға жетелейтін ішкі психологиялық сана-сезім, сайып келгенде, әлемнің сырын ұғыну мен таным әуелі адамдағы сезімнің болуымен шартталады, одан кейін ол сезімнің құдайға бағытталуы арқылы жаратқан әлемді тұтастай қамтып, сүйсіну басталады. Осы сүйсіну деңгейі бүкіл дүниені танудың бастапқы нұсқасы мен сатысы деген ой ниеті жатыр. Бұл сүйсінудің өзі тек жай ғана тамсану емес, терең психологиялық күй арқылы іске асатын және практикалық әрекеттермен көмкерілген акті болып табылады. Тұңғиық жайбарақаттану мен сезімдік тұрмыс қалпын иеленудің құралы – әуелі Алланы тани және мойындай білу шарты болатын болса, осы тұста Ахмед Яссауидің махаббат философиясының ерекшелігі түпкілікті махаббат болып саналатын жоғары сезімдік деңгейді бастан өткізу. Басқа теологиялық көзқарастарда құдайды мойындау рационалды дәйектеліп, оны құрметтеу керектігі айтылатын болса, суфистік танымда, әсіресе, Яссауи ілімінде оны сүйе білудің шынайы мағынасы толғанылады, осы сүйіспеншілік адамды жайбарақат күйге түсіріп, алаңдаушылық пен өмірлік азаптардан, қиыншылықтардан құтқарады. Сопылық философияны зерделеушілер де оның танымдық қызметін, ақиқатты ашу функциясын айрықша бөліп көрсетеді.

XV-XVIII ғасырлардағы қазақ дүниетанымының тағы бір айшықты көрінісі – жыраулық дәстүр. Жырау тек жыршы емес, шығармашылық иесі, әлеуметтік насихатшы, саяси идеолог, ақпараттарда тасушы жанды ақпарат құралы, жүйесіз ақпараттарды жүйелеп, оны өмірмәнділік мәселеге көтеріп, теорияны практикамен байланыстырушы т.б. көп қызметті данагөй тұлға.

XV ғасырдан бастау алған руханилықтың негізгі идеялық көздері ретіндегі ой-толғам, парасатты дүниетаным, әлеуметтік ғибраттану мен тағылымдық-тәлімгерлік үлгілер, саяси-құқтық ережелердің жиынтығынан тұратын түбірлестік дүниетаным осы жыраулық дәстүрден анық байқалады. Оның негізгі ерекшеліктері: табиғат әлемімен біте қайнасудан туындайтын өзін оған ұқсату; астарлау, тұспалдау, ишаралау стильдерінің ұтқыр қолданылуы – ғұмырмәнділік пен ғарышмәнділік тұстарды тудырды: адам өмірінің мағынасы, тіршіліктің мән-жайы, күнделікті тұрмыстың философиясы түрінде байыпталған.

Асан Қайғы бабамыз XV ғасырларда өмір сүрген, Еділ бойында туған поэтикалық, нақтырақ айтқанда, жыраулық философияның алғы шебінде тұрған  ойшыл рационализатор. Оны Ш.Уәлихановтың «көшпенділер философы» деп атауы да тегін емес. Көпқырлы және көпжақты Асан ата философиясы – концептуалдық үлгіде, тарихи шындық аясында; мифтік және реалдық бейнеге жіктеледі. Екінші бір эмоционалдық жазықтықта бұның дүниетанымы: пессимитік, бейтарап, оптимистік деңгейлерге ажырайды. Ал үшінші бір философиялық сала деңгейінде нақтыласақ; саяси-әлеуметтік онтологиясы, әлеуметтік философиясы, футурологиясы, қазақы этикасы, сезімдік-парасатты логикасы болып ұштасады. Мифтік бейне ол туралы аңыздар төңірегіне топтастырылатындығы сөзсіз. Мәселен, бабамыздың «Жерұйықты іздеу» хақындағы әфсанасының өзі саяси-әлеуметтік онтология ғана емес, жалпы этикалық-эстетикалық-онтологиялық-космологиялық-«даналық» танымның түбірлестігін (синкереттілігін) айғақтап береді. Нақтырақ айтқанда, «Асан қайғы ел кезіп не істеп жүр?» деген сауалдың мағынасы мынада:

1)   Асан қайғының қазақ даласын шарлауы, оның аңыздарындағы қазіргі еліміздегі жер-су аттарының кездесуімен қатар, байырғы ұлттық сахараны кезуіне қарап, оны «мемлекетіміздің сол кездегі территориясын» белгілеуші екендігін айғақтайды. Әрине, ол өзге халықтың мекендеріне барып, баға беріп жүруі мүмкін емес екендігі түсінікті жайт. Сондықтан, ол өзінің даласын еркін шарлай отырып, «болашақ ұрпақтарына қазақ даласының шекарасын белгілеп кеткен».

2)   «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманды» (протокоммунизм деп айтса да болады) ол өзінің философиялық діңгегі ғана емес, идеалы ретінде таңдап алды. Коммунистер ол заманды уақыт бойынша іздеді, яғни, болашақта болуы тиіс, тіпті нақты уақыттың да белгілі екендігіне (XX ғасырдың аяғы) сенді. Ал Асан қайғы оны кеңістік бойынша іздеді. Осы тұста кеңістік пен уақыт парадигмаларының заманды іздеу тұрғысынан байланыстылығы туындайды және салыстырылып отырылған идеалдар екіге айрылады. Екеуінің басты айырмашылығы мынада; коммунистер Асан Қайғы одан бес ғасыр бұрын ондай қоғамның болуы мүмкін емес екендігін дәлелдеп кеткендігіне қарамастан оған сенгендігінде болса, Асан Қайғының оны кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да табу және орнату мүмкін емес екендігін дәйектеп, оған сенбегендігінде.

3)   Бабамыздың бұл тұжырымдамасының жалпыадамзаттық рухани-ақпараттық кеңістіктегі сабақтастық тұрғысынан үлкен тарихи-әлеуметтік маңызы болды; Т. Мор мен Т. Кампанелладан бастап, коммунистерге дейін жалғасқан идея және осы типтес тұжырымдардың тағы тууы мүмкін екендігі. Сонымен қатар идея жалпы алғанда, оптимистік сипатта, өміршеңдік пен шабыт, үміт пен болашаққа сенімнің бейсаналы түрде өзін-өзі алдауға құрылған толықтырушылығы (компенсациясы). Яғни, бұл идея іске аса ма, әлде аспай ма, мәселе бұнда емес. Негізгі мәселе – адамзат қандай-да бір идеалдар мен әлеуметтік мифтер аясында қалуы тиіс, әрине, оның бұл тұста оптимистік сипатта болғандығы маңызды. Жалпыадамзаттық оптимистік философия мен ұлттық рухты бітістірген Асан Қайғы идеалына өзінің жеке басының оған сенгендігінде немесе сенбегендігінде емес, осы идеалдың жалпы алгоритмін (логикалық құрылымын) жасап бергендігінде болып отыр.

Осындай жыраулық дәстүр XIX ғасырдағы ақын-жыраулық стильмен және ағартушылық идеялармен жалғасын тапты. Олар ұстанған бағыт-бағдарына, дүниетаным ерекшеліктеріне, ойларын пайымдап жеткізу үрдістеріне қарай былайша топталады: Ыбырай, Шоқан, Абай сынды «қазақ ағартушылары» деп аталған ойшылдарымыз Ресей мен Еуропаның мәдениетінің озық жақтарына ғана назар аударды, ділі мен психологиясын да сол бағытқа бұрып, ұлттық құндылықтарды да қатар алып жүруге тырысты. Екінші бір бағыт, Ресейлік отаршылдық саясатпен күрескерлік бағдар ұстанды, тіпті өздеріде идеялық жағынан ғана емес, қару ұстап оған белсене араласты. Ұлтты рухтандырып, өзінің идеяларын осы бағытқа ғана арнаған. Мәселен, М. Өтемісұлы. Бұны күрескерлік рух толғаулары деп атауға болады. Үшінші бір бағыт – бұрын сарай ақындары деп аталып жүрген, болыстар мен хандардың төңірегіне топтасып, солардың саяси-әлеуметтік ұстанымдарын таратушы, іске асырушы, қазіргіше айтқанда идеологтары, келісімпаздық пен елдегі бейбітшілікті жақтаушылар болды. Төртінші бір бағыт «зар заман» ақындары деп аталған ойшылдар. Олар тек Ресей отаршылдығы ғана емес, Еуропалық дәстүрлерге де іштей психологиялық, идеологиялық қарсылық көрсетумен өз идеяларын еркін тартады, әрі ұлттық құндылықтарды сақтауды өздерінің орталық түсініктеріне айналдырады. Бұлар өз идеяларын іске асыратын практиктер емес, көп жағдайда сары уайымшылдыққа бет бұрады, барлық өзгерістерді заманның объективті ағымы деп түсіндіреді. «Зар заман ақындары» деп аталуы да осы себептен туындаған. Бірақ бұлардың тағы бір ерекшелігі футуролоиялық болжам жасауда батыл ұстанымдарын еркін жеткізуі, болашақ қоғам туралы толғану. Осы болжамдардың бүгінгі күнге сәйкес келгендігін уақыт ағымы дәйектеді. Дулат, Шортанбай, Әбубәкір, Мұрат сынды ойшылдар осы көзқарастың көрнекті өкілдері ретінде танымал тұлғалар.

Зар заман ақындарының толғауларының пессимитік бағытта өрбуінің негізгі себебі – отаршылдықтың зардаптарын мәлімдеу: ұлттық құндылықтар жүйесіне, халқымыздың  дәстүрлері мен сенімдеріне мүлде жат жағымсыз элементтердің енуі, көшпелі өркениеттің тәмамдалуы, дәстүр мен салттың канондық, заңдылық үлгісінен ажырай бастауы, тарихилықтың сақталмай бара жатырғандығын баса көрсету т.б. сайып келгенде, ұлт тағдыры мен болашағы мәселесіне ойысты. Жыраулық дәстүрдегі ақыр заман әлемнің сөзсіз құритындығы мен түгелдей жойылатындығы хақындағы діни апокалипсиске еш қатысы жоқ, ол – қазақ қоғамындағы мәдени-рухани өмірдің түбегейлі дәстүршілдіктен ауытқып, мыңдаған жылдар бойы сақталып келе жатырған өмір стилінің келмеске кетуі мен соған лайықты адамдардың пайда болып, дәстүршілдікке, тарихилыққа, өткенге құлақ аспай, тек батыстық және Ресейлік дәстүрлерді сараптан өткізбей-ақ мойындауы мен бас ию заманы туралы түсінік. Демек, ұлттық болмыстың құлдырауы туралы толғау сарындары.

Зар заман ақындарында көп жағдайда, заманды бейнелеп қою ғана басымдау болса, күрескерлік бағытта осы отаршылдық пен заманды қайтадан бұрынғы дәстүршілдік қоғамға жетелеу немесе азғындау беталысын тоқтату үшін нақты істермен шұғылдану және оны күрескерлік арқылы шешуді тиімді деп табады. Бұл күрескерлік асқақтық ұлттық рухпен, жеңілмес шабытпен, қайтпас қайсарлықпен ұштаса келе, рух философиясын жырлайды.

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ   

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ КӨЗКАРАСЫНЫҢ БЕРІЛУІ ЖӘНЕ САҚТАЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ

 

ЖЫРАУЛАР ФИЛОСОФИЯСЫ
(АКСИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ)

 

АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ

 

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. Қазақ дүниетанымының қандай ерекшеліктерін көрсетуге болады?

2. Көне түркі мифологиясындағы өлімнен қашып, өлместікті іздеген кім болды?

3. Сопылықтың қай сатысында адам Алла тағаламен қауышады?

4. Өмірде алудан гөрі болуды арман еткен жырауларды есіңізге түсіріңіз?

5. Қазақ даласындағы алғашқы утопист-жырау кім болды?

6. «Адам бол!» ұранын тастаған ойшыл кім еді?

7. Абай қандай «бес нәрседен қашық, бес нәрсеге асық бол» дейді, соны есіңізге түсіріңіз?

8. Шәкәрімнің танымдық көзқарасын қандай бағытқа жатқызуға болады?

9. «Оян, Қазақ!» өлеңдер жинағын жазған ағартушы-демократты есіңізге түсіріңіз.

10. «Үш анық» еңбегінде Шәкәрім нені ақиқат деп таниды?

Әдебиеттер тізімі

1.          Абай. Қара сөз. – Алматы: Ел, 1993.

2.          Абай. Шығармалары. – Алматы, 1995. – 372 б.

3.          Әуезов М. Абай Құнанбаев. – Алматы, 1995. – 290 б.

4.          Бөкейханов Ә. Шығармалары. – Алматы,  1994. – 492 б.

5.          Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320 б.

6.          Бес ғасыр  жырлайды: /Құрастырған  М. Мағауин, М. Байділдаев / - Алматы, 1989, 1-2 том.

7.          Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 418 б.

8.          Құдайбердиев Ш. Үш анық. – Алматы, 1989. – 190 б.

9.          Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

10.      Орынбеков М.С. Ежелгі  қазақтар  дүниетанымы. – Алматы, 1996. – 385 б.

11.      Шоқай Мұстафа. Шығармалары. 2  томдық. – Алматы, 1998.

12.      «Қазақ халқының  философиялық мұрасы» сериясы. Жиырма томдық. 1-7тт. – Астана: Аударма, 2005.

10 ХХ – ХХІ ғасырлар философиясы

1.      Классикалық емес философияның қалыптасуы және дамуы.

2.      Адам және әлем мәселесі.

3.      Қазіргі заманғы діни философия.

ХХ ғасырдың философиялық дүниетанымы өзінің көптүрлілігімен және аясының кеңдігімен таң қалдырады. Бұл ойымыздың батыс философиясына да, шығыс философиясына да бірдей қатысы бар. Олай болатын себебі, қазіргі заманғы әлемдік философиялық көзқарас шеңберінде, ғылым мен коммуникация құралдарының жетістіктері нәтижесінде, батыс мәдениеті мен шығыс мәдениеті арасында қарама-қарсылықтан үйлесімділікке ауысу үрдісі айқынырақ байқалады.

Қазіргі заманның көптеген ойшылдары, батысеуропа өркениетін – рационализм өркениеті деп санайтыны бәрімізге белгілі. Ал, батысеуропа қоғамының дамуындағы техногендік рационалдылықтың үстемдігін болашағы жоқ, адамзатты үлкен дағдарысқа ұшырататын бағыт деп сынға алады. Оған айтылған уәждер жеткілікті де, атап айтсақ, этикалық және адамгершілік құндылықтарының техникалық өркениеттен қалып қоюына алып келген, мұндай рационализм міндетті түрде қоғамдағы дегуманизациялық қатынастардың, табиғат пен қоғам арасындағы антагонизмнің өршуіне алып келеді.

Шығыс пен Батыс мәдениетінің, қоғам дамуына көзқарасындағы айырмашылық та сонда, батысеуропалық классикалық рационалдық технократияға бой ұрса, шығыстық ой-таным – рухани құндылықтар жүйесінде дамыды; батыстық қоғам адам құқына мән берсе, шығыстық – парыз бен қарызға артықшылық берді; батыстық экономика материалдық өндірісі дамыған капитализмді мақсат етсе, шығыста – дәстүрге негізделген әлеуметтік теңдікті орнатуға ұмтылды. Егер Платонның пікірінше қоғамдағы тәртіпті сақтау үшін күшті билік қажет деп саналса, Конфуцийдің, Абайдың ойынша тәртіпті, үйлесімділікті қалыптастыратын білім және парасаттылық. Адамдардың ар-ұяты, заң алдындағы қорқыныштан күштірек, сондықтан өмір сүрудің әмбебап заңдылықтары гуманизм және этика. Адам құқы билік институттары арқылы сырттан анықталады, жарияланады, қорғалады, ал қарыз бен парыз рухани дүниеге арқа сүйейді, сол себептен де берік және ықпалды. Адамзат тарихы, адам құқын, оның міндеттерін ескермей сақтауға болмайтынын дәлелдеп берген сияқты. Сондықтан да болар қазіргі заманның жаћандық тауқыметтері адамзат дүниетанымын, мәдени жетістіктерін синтездеуді, іс-әрекет пен ойды, қажеттілік пен бостандықты, сенім мен зердені үйлестіруді талап етіп отыр.

Осы тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырдағы жаңадан қалыптасқан философиялық ағымдар, әртүрлі мазмұнда дамып, өзіндік дүниетаным тәсілін ұсынғанымен, оларды біріктіретін ортақ мақсат айқын көрініс береді. Ол – адамзат қоғамының дамуының болашағына деген алаңдаушылық, адам және әлем арақатынасын түйсіну, адам болмысының мәнін ашу, ең бастысы –абсолюттік ақиқатты тануға деген ұмтылыс. Қазіргі заманғы философиялық көзқарастарға тән тағы бір ұқсастық, олардың руханилыққа бет бұрып, гуманистік сипат алуы. Бұл жерде діни сенім мен ақыл-тәжірибенің мүмкіндіктеріне негізделген, екеуін бір-біріне қарсы қоймай, керісінше ұштастыруға тырысқан философиялық  дүниетанымның әлемдік мәдениетте басымдылыққа ие болып келе жатқанын атап өткен орынды. Мұндай үрдісті қазіргі заманғы батысеуропалық философиялық ағымдардың ілімдері мен жүйелерінен көптеп кездестіреміз.

Қазіргі заманғы батысеуропалық философияның тамыры негізінен төрт бастаудан нәр алған. Біріншіден, Антика заманының классикалық философиясы, ең алдымен платондық және аристотелдік теория мен методология. Екіншіден, ХХ ғасырдағы батыс философиясы XVII ғасырдан бастау алатын Жаңа дәуірдің эмпирикалық және рационалистік принциптеріне де негізделеді. Үшіншіден, батыс философиясында ХІХ ғасырда ірге тасы қаланған иррационалистік үрдістер (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше т.б.), позитивистік концепциялар (О. Конт, Дж. Милль, Г. Спенсер, махизм) кеңінен қолдау тауып, жаңа ағымдар көбейді. Төртіншіден, ХХ ғасырдағы батыс философиясы, өткен жүз жылдықтың тікелей бейнесі, бір жағынан тез және күрделі ғылыми дамудың нәтижесі болса, екінші жағынан еуропалық өркениеттің терең әлеуметтік-рухани дағдарысқа ұшырауының салдары.

ХІХ ғасырдың 40-50-ші жылдары күрт бетбұрыс басталған кезең еді, себебі философияда классикалық емес дәстүрге негізделген дүниетанымның объективті қажеттілігі айқын байқала бастады. Алғашқылардың бірі болып классикалық философияны жаңа тұрғыдан қарауға талпыныс жасаған ойшылдар  К. Маркс және Ф. Энгельс бастаған топ рационалистік көзқарасты ғылым  және прогресске сену негізінде дамытпақ болды. Олар классиканың философияны ғылым деп таныған идеясын жақтағанымен, оны «ғылымдардың ғылымы» деп атауын теріске шығарды. Марксистер философия мен ғылымдағы маңызды ерекшеліктерді мойындағанымен, оларды адам және адамзат үшін дүниені революциялық - тәжірибелік өзгерістерге ұшырату процесінде пайдалануға болатын күшті рухани құрал деп таныған жоқ.

Марксистік философиямен қатар, оған тіпті қарама-қарсы бағыттағы дәстүрлі емес сипаттағы көзқарастар қалыптаса бастады. Олардың басты айырмашылығы, егер марксистер жаңа дүниетанымды уағыздағанымен классикалық философиялық дәстүрді тұтас теріске шығармаған болса, иррационалистік ағымдар классиканы түбегейлі сынға алды. Осы бағыттардың негізін қалаған ірі тұлғалар, - даттық философ  С. Кьеркегор (1813-1855 жж.) және неміс ойшылдары А. Шопенгауэр (1788-1860 жж.),     Ф. Ницше (1844-1900 жж.), француз философы А. Бергсон (1859-1941 жж.) т.б. Классиканы сынға алған идеялық қозғалыс, жаңа философиялық көзқарастар әсіресе, ХХ ғасырда айрықша беделге ие болып, қазіргі күнге дейін өз ықпалын жоғалтқан жоқ.

Классикалық дүниетанымды сынға алу, терең рухани дағдарысқа ұшыраған батыс өркениетінің құндылықтарын түбегейлі қайта қарау процесінің құрамдас бөлігіне айналды. Бір кездері жұртты дүрліктірген        О. Шпенглердің (1880-1936 жж.) «Европаның құлдырауы» (1918) шығармасын  «дағдарыс философиясының», рухани тоқыраудың негізгі бағыттарының қысқаша айқындалуы деп түсінуге болады, осы көзқарас әртүрлі нұсқада қазіргі күнге дейін жалғасын табуда.                 

Антиклассикалық философиялық ойды шегіне жеткізе айқындауға тырысқандардың бірі испандық философ Хосе Ортега-и-Гассет (1883-1953 жж.). Оның ойынша европалық дағдарыстың астарында бүкіл классикалық ойдың дағдарысы жатыр. Рациовитализм ілімін жасаған испан ойшылы, өзінің ұлттық философиясына, Латын Америкасы, Еуропа елдерінің ой-парасатына қарқынды ықпал еткен. ХХ ғасырдың басында туындаған авангардизм ағымының пайымдаушысы бола тұра, қарабайыр көпшілікке көнбейтін «рухани азшылық» («шығармашылық элита») туралы ілімнің негізін қалады.

Философия мен әдебиет саласында халықаралық Нобель сыйлығын алған француз ойшылы А. Бергсон, бір жақты механикалық, позитивистік философиялық зерттеу тәсілдерін және дәстүрлі рационалистік метафизиканың спекулятивтік (аярлық) мазмұнын аяусыз сынға алып, жаңа бір дүниетаным жүйесін қалыптастыруға талпыныс жасады.   

ХХ ғасырда А.Бергсон концепциясына екі түрлі көзқарас болды. Материя мен өмірді бір-біріне қарсы қоюы, қалыптасу процесін әсірелеп, кеңістік пен уақытты бөліп қарауы белгілі бір философтардың наразылығын тудырса, екінші біреулері оның дүниенің жаңа бейнесін жасап, табиғаттағы жаңаның пайда болуын түсіндірген идеяларын жоғары бағалады.

Н. Винер «Кибернетика» атты еңбегінде А. Бергсон концепциясы ХХ ғасыр ғылымындағы үлкен бетбұрыс деп санаған. Осы шығарманың бір тарауын «Ньютондық және Бергсондық уақыт» деп атаған. Себебі,                А. Бергсон ХХ ғасыр философиясында алғашқылардың бірі болып тірі организм ретінде адамның уақыт ерекшелігін түйсінуін зерттеді. Осындай – тоқтаусыз, тұтас ағымдағы, сыйымды – «субъективті» уақытты, ол «ұзақтық» деп атады. Зерде, А. Бергсон түсінігінше, уақытты кеңістікпен салыстырып қарауға бейім тұрады, уақытты алдымен жекелеген сәттерге бөліп, содан соң «өлі» бөлшектерді қайта қосып алып оны әлемге таңады. Осы қолайсыздықты тек қана интуиция игере алады: ол тоқтаусыз адам өмірінің құрамына енген тұтас ағыс түріндегі уақыт ерекшелігін түйсінуді мүмкін етіп, уақытты ұзақтық деп түсінуге көмектеседі. А. Бергсонның уақыт туралы көзқарасы біздің заманымыздың барлық философиялық дүниетанымына әсерін тигізді. Тіпті, А. Эйнштейн жасаған салыстырмалы теория мазмұны осы көзқарасқа үндес еді.

Сонымен, ХХ ғасыр философиясы дүниенің динамикалық картинасын жасауда үлкен қадам жасады. Зердені, классикалық ғылымды өмір философиясы және басқа да ағымдардың сынауы, ақыл-естік таным тәсілдерінің – олардың қаншалықты артықшылықтары бола тұрса да, соншалықты кемістіктері мен әлсіздіктері де бар екендігін түсіну қажеттілігін, өмір шындығын мойындауын жеделдетті. Ақылға немесе сезімге табынудың, материалды және идеалды құбылыстарды бір-біріне қарама-қарсы қоюдың дүниедегі құбылыстарды түсінуге кедергі жасайтынын, біртекті емес адамның рухани, психикалық өміріндегі көптүрлі құбылыстарды біржақты бейнелейтін стереотивтің таяздық ететінін дәлелдеді. А. Шопенгауэр, Ф. Ницше, А. Бергсон, О. Шпенглер, В. Дильтей дамытқан жаңа философиялық көзқарас батыс мәдениетінің барлық саласына дерлік қатты әсер етті. Біреулер «өмір философиясы» концепциясынан адамның белсенді әлеуметтік позициясының дүниетанымдық негізін көрсе, басқалары одан адамзат рухының қатпарларын философиялық және көркемөнер құралдары арқылы тануға шақырған ұранды естіді. Сонымен байқағанымыз, классикалық философияда ақыл мәселесі қандай рөл атқарса, ХХ ғасыр философиясында рух, психиканың рационалдық емес формалары мәселесі дәл сондай негізгі рөлді атқарады. Табиғат пен адам, әлем мен қоғам арасындағы байланысты анықтау үшін иррационалдылықтың әртүрлі формалары (интуиция және инстинктпен қатар) таңдап алынады. Бұл үрдіс философия тарихында жаңа бір кезеңнің басталғандығының айғағы еді.

 

10.2 Адам және әлем мәселесі

Философия ежелгі дәуірден бастап адамды тануға бағытталған. «Философиялық антропология» деп аталатын философиялық ілім саласынан, әртүрлі тарихи бетбұрыс кезеңдерде осы проблеманың жаңа тұрғыдан қаралғанын, үзіліссіз өзгеріп отырғанын байқаймыз. Әсіресе, қайтаөрлеу дәуірінде, философия адамға қарай бет бұрып, өзінің гуманистік мазмұнын ерекше танытты. Дегенмен, ХХ ғасыр ойшылдары - өткен заманның «антропологиялық» философиясының адам проблемасына қосқан үлесін ескере отырып – адамға қарай “жаңа бетбұрыстың” қажеттілігін дәлелдеуге тырысады. Сөйткенмен де “жаңа бетбұрыстың” тамыры ХІХ ғасырдан басталады, Серен Кьеркегор (1813-1855 жж.) бастаған біраз ойшылдар, классикалық философиядан бөліну нүктесі етіп, осы адам мәселесін таңдаған. С. Кьеркегорды экзистенциализмнің ізашары болған десек қателеспейміз, кезінде неміс идеалистік философиясына (әсіресе, Гегельге) қарсы шыққан даттың діни философы шынайы философиялық ілім экзистенциалдық мәселелер төңірегінде шоғырлануы тиіс деп тұжырымдаған. Ол адамды «экзистенция» (лат. еxsistentia - өмір сүру) деп  алып, адам болмысын ашу үшін «қорқыныш», «жанұшыру», «жанталасу», «парадокс» сияқты ұғымдарды енгізіп, тұлғаның өмір сүруінің үш (эстетикалық, этикалық, діни) тәсілін талдайды. Оның ілімінде сенім ұғымына зор мән беріліп, діни сенім адам ойынан әлдеқайда жоғары қойылады. Оның негізгі шығармалары: «Қорқыныш пен қалшыл», «Қорқыныш ұғымы», «Өлімге бастайтын ауру» және т.б.

«Қорқыныш пен қалшыл» деген еңбегінде С. Кьеркегор христиан дінінің негіздеріне сүйене отырып, қорқыныш, мазасыздану, үрей сияқты теріс психикалық күйлерді діни сеніммен байланыстырып, адамның еркіндігі, моралдық таңдауы мен талғауы мәселелерін нақтылы мысал жүзінде, атап айтқанда, Авраамның, баласы Исаакты құрбандыққа қиюы жөніндегі аңызға сай қойып қарастырады. Сенімді «парадоксалдық» тылсымдық қасиет, керемет деп, Авраамды «сенімнің серісі» ретінде суреттейді. Ол, бір жағынан, баласы Исаакты жанындай жақсы көреді, оны өлімге қимайды, екінші жағынан, Құдайға деген абсолюттік сенімі, оған деген шынайы махаббаты баласын құрбандыққа шалуға жетелейді. Міне, осы қорқыныш пен үрей билеген жағдайдағы Авраамның психикалық жай күйі, оның сенімі мен үміті, қуанышы мен қайғысы, жан дүниесінің күйзелісі мен құлазуы, сенімнің тылсым қимылы айрықша суреттеледі.

Экзистенциализмнің өзі үш түрлі бағыттағы ілімдерден құралған. Біріншісі, М. Хайдеггердің болмыс туралы ілімінің негізінде қалыптасқан экзистенциализм антологиясы. Болмыс материалдық құбылыс емес, ол өзінің әмбебаптық жалпылығынан туындайтын белгісіз бір нәрсе. Адам оны таным процесінде іздестіреді, ол туралы күйзеле ойлайды, түсінуге тырысады, сөйтіп, ол адамның мән-мағынасына айналады. Демек, болмыс туралы ойлар айналып келгенде, адам болмысы туралы мәселелерге ауысады. Екіншісі,    К. Ясперстің экзистенциялық нұрландыру идеясы. Ол болмыстың мәні туралы сұрақтарды шешілмейтін сұрақтар деп есептеп, бар назарын адам болмысы, экзистенцияның өмір сүру тәсілін және оның құдай тектес трансценденцияға қатынасын айқындауға аударады. үшіншісі, экзистенциализм ұғымын бірінші қолданған Жан Поль Сартрдің ілімі. Ол адам өмір сүруінің мәнін, парасаттылық пен адамгершілік нормаларын, бостандық және өлімге деген қатынас т.б., сол сияқты философиялық сұрақтардың мазмұнын ашуды негізгі мәселе етіп алды.

Экзистенциализм «өмір философиясындағыдай» жалпы «өмір» мәселесін қарастырмай, бар күштерін адамның жеке өмірін – «экзистенция»» (өмір сүрудің қарапайым нақтылығы), «адамның өмір струі» сияқты мәселелер тұрғысынан қарастыруға жұмсайды. Экзистенция ешқашан зерттеу объектісі бола алмайтын ұғым, өйткені, ол біріншіден, жеке даралық болғандықтан, сол себепті жалпы мәнділікке ұмтылмайды; екіншіден, экзистенция – біздің өзіміз. Олай болса, біз оған ғылым қарайтындай объективті түрде қарай алмаймыз. Өмір сүру дегеніміз – адамдардың біріккен болмысы. Шынайы өмір сүру дегеніміз – күнделікті өмірмен тығыз байланысты, өз басының сезімі мен тілегінің, сенімі мен қаупінің, тәжірибесі мен үмітінің, өзінің қамы мен мұқтаждығының жиынтығы негізінде іс-әрекет жасаған адамдардың экзистенция ретінде тіршілік етуі.

Экзистенциализм жеке адамдар «басқаларға» (қоғамдық қатынастарға) салыстырмалы түрде тәуелді екенін мойындайды. Жалпы алғанда «басқалардың» адамдарды ажыратып, дау-жанжал тудыратындығына  қарамастан олар өзара байланысқа түседі. Бұл байланыс «басқалармен өмір сүру коммуникациясы» деп аталады. Коммуникация үстемдік жүргізуден және қызмет етуден басталады. Адамдардың өзара байланысқа ұмтылуы коммуникация алдындағы үреймен, оның мүмкіндігіне шүбәләнумен т.б. сөзсіз ұласады. Мұндай жағдайда адамдар нағыз «экзистенциалды» еркін тұлға бола алмайды. Еркін болу үшін, ол қоршаған сыртқы әлемнің және іштегі сыртқы әлемнің әсерінен құтылып, өзіне өзінің мақсаты мен іс-әрекетінің себептерін айқындауы керек. Басқаша айтқанда, бостандық дегеніміз, сырттың әсерінсіз еркін таңдау. Бостандықтың тағы бір көрінісі ол – жауапкершілік. Туғанынан еркін болуға жаралған адам, бүкіл әлемнің ауыртпалығын өз мойнымен көтереді, ол жалпы әлем үшін де, болмыс тәсілі ретіндегі өзі үшін де жауапты.

Экзистенциалистер болмысқа қарама-қарсы «иемдену» ұғымын да қарастырады. Мен иемденген заттар мені де билейді, жалмайды. Ал, адамды заттардың,  меншіктің осылай езіп-жаншуынан қалай құтқаруға болады. Бұл сұраққа Марсель қарама-қайшылықтың қайнар көзі адамның өз табиғатында дей келіп, одан шығу жолы – сүйіспеншілікте, қайырымдылықта, «құрбандықта», қала берді иеленуді болмыс деңгейіне дейін көтеретін дінде, өнерде және философияда жатыр деп есептейді. Ал басқа ғылымдар «бұлыңғыр сыртқы әлемді» зерттейтін болғандықтан, бізге ақиқат білім бермейді, керісінше, олардың ашқан жаңалықтарының салдары адамзаттың өмір сүру мүмкіндігінің өзіне күмән келтіреді. Жалпы адамзат білмегендіктен қорлық көріп отырған жоқ, керісінше көп білгендіктен қасірет шегіп отыр.

Экзистенциалистік философия классикалық «мәндер философиясын» (еssentia) адамның өмір сүруі (еxsistentia) философиясымен алмастыруды мақсат етті. ХХ ғасырдағы жаңа ағымның белді өкілдерінің қатарында атақты неміс ойшылдары К. Ясперс (1883-1969 жж.) және М. Хайдеггер (1889-1976 жж.) де тұрды.

10.3 Қазіргі заманғы діни философия

Өзінің мәні мен мазмұны жағынан діни философия тарихи дәстүрлі көзқарастар түріне жатады. Әр дәуірдің өзіне тән діни санасы адам өмірі мен қоғам дамуының мәнін, мағынасын ашуға, сол арқылы адам өмір сүруін белгілі бір бағытта дамуына жағдай жасауға ұмтылды. Діни – философиялық көзқарастың бастауында, әрине діни ұйымдар мен діни қайраткерлер тұрды.

Философия ерте кезден-ақ ақиқатты іздеуге ұмтылыс жасады, ал философтар, біз «мәңгілік мәселелер мен сұрақтарға жауап іздейміз» деп құлшынды. Егер философиялық сұрақтар мәңгілік болса, онда философияның қажеті не, бәрібір ол сұрақтарға ешқашан жауап берілмейтін болса?

Философияның болмыстық формасы болып, оның өзінің тарихы жарияланды, содан біз өткен замандарға үңіле отырып, өмір сүрген ойшылдардың әрқайсысын бір ұлылар деңгейіне көтердік. Егер олар мәңгілік сұрақтарға біржақты жауап таба алмай, өзара айтысып келсе, оларды ұлы деп атауға қандай негіз бар? Олардың пікірінің қазіргі және болашақ уақыт үшін қандай маңызы бар? Егер философия деп жүргеніміз әртүрлі пікірлер жиынтығы болса, біз қандай қорытынды жасауымыз керек? Әлде Сократ хакім сияқты: «Менің бар білетінім, біздің ештеңе де білмейтініміз» дегенді қанағат тұтып, танымдық мүмкіндіктерімізді теріске шығарамыз ба?

Міне, осы сияқты сұрақтар дін мен философияның ақиқатты түсінуге деген ұмтылыстарын бір бағытқа бұрып, өзара үйлесімділікте дамуына итермелейтін сияқты. Философиялық көзқарастың сыналар тұсы, логикалық қайшылықтардың болмауы, толық қанды түсінік болу, басқаша айтқанда нақтылық және оның өмірлік-мағыналық идеал қажеттілігіне деген талапқа сай болуы.

Осы талап тұрғысынан қарасақ, жер бетінде болған көзқарастар, философиялық концепциялар қандай деңгейде? Бірде біреуі әмбебеп түсіндіруші құдіретке ие емес, олай болса тұтас алғанда шындыққа жатпайды. Барлық көзқарастар бір-біріне қарама-қайшы, сол себептен де түсіндіру мүмкіндіктері шектеулі. Әлемдік философиядағы осы олқылықтарды ХХ-шы ғасырдағы діни философиялық ағымдар жаңа тұрғыдан шешуге, толтыруға ұмтылады.

Осы заманғы діни-философиялық көзқарастар ішіндегі кең тараған ілімдердің бірі – неотомизм. Бұл ағымның ірі өкілдеріне жататын ойшылдар: Ж. Маритен, Э. Жильсон, Г. Марсель, Тейяр де Шарден, И. Бохеньский,       Г. Мангер, И. Гейзер, Жамал-Аддин-әл-Ауғани, Мұхамед Ықбала т.б. Бұл  ілімнің негізгі идеясы орта ғасырда Фома Аквинский, Әл-Фараби, Ибн-Сина және Асыл Ибн-Ата негізін қалаған діни философияның қағидаларына арқа сүйейді. Ол – құдай ең жоғары болмыс, ал табиғат, денелер әлемі оның іс-әрекетінің нәтижесі немесе құдай эманациясы сияқты идеялық көзқарастар болып табылады. Тек қана кейбір ескірген тезистер қазіргі заманғы ғылыми идеялармен үйлестіріліп, жаңа формаға ие болған. Егер Фома философиялық ақиқаттар сенім ақиқатына қайшы келе алмайды десе, қазіргі неотомистер бұл пікірді әрі қарай өрбітіп, сенім мен ақылдың (бұл жерде – «ғылыми піків» деген мағынада) үйлесімділігі концепциясы тұрғысынан алғанда, ақыл өзінің пайымдауларында сенімге қайшы келгенге дейін еркін қалады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар, неотомистердің пікірінше, философия ғылымға тәуелсіз болғанымен, діни қағидаларға тәуелді болып қалады. Ал ғылым жалпы көзқарастық мәселелерді көтеріп шеше алмайтындықтан, философияға да, дінге де кері әсер ете алмайды. Бірақ неотомистер кейбір діни тезистерге, қағидаларға түсініктеме беру үшін жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдалану қажеттігін ашық жақтайды. Мысалы, табиғаттағы тепе-теңдік, үйлесімділік заңдылықтарының жаратылыстану ғылымдары деректерінен барынша айқын дәлелдер табуы; адамзаттың табиғатпен арасындағы қарым-қатынасқа деген көзқарасының күрделі өзгеріске ұшырай бастауы, әртүрлі табиғи тылсым күштердің әсерінен; микроәлем мен макроәлемдік зерттеулер нәтижесі берген дүниенің жаңа ғылыми бейнесі діни көзқарасқа тікелей ықпал етті.

Өзінің бүкіл тарихында, бүгінгі заманды да қоса алғанда, діни философияның ең бірінші мәселесі, ол – құдай болмысы туралы. Әрине, қазіргі уақытта, кейбір теологтар, егер құдайдың бар екендігі күмәнсіз ақиқат болса, оның барлығын дәлелдеп жатудың қанша қажеттілігі бар деген орынды пікір айтады. Дегенмен, діни ойшылдардың көпшілігі мұндай радикалды ұсыныспен келіспейді. Олардың ойынша адамзат дамуының әрбір кезеңінде пенделердің әлсіздігін жеңіп, құдайға деген күмәнін тудырмау үшін, атеистердің, адасып жүрген жандардың үстірт пікірін айғақты түрде терістеу үшін құдай болмысы туралы біліміміз бен сенімімізді үзіліссіз дамытып отыру қажет, - дейді. Әсіресе, қазіргі заманғы, жалпыадамзаттық әлеуметтік дағдарыстың күшейген кезінде, пенделердің рухани бойкүйездікке салынып немесе материалдық тоғышарлықтың құрбаны болып бара жатқан заманда діни философиялық көзқарастың тарихи-әлеуметтік маңызы ерекше арта түседі.

Өзін-өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1. ХХ ғасырдың адамзат тарихындағы ерекше орны және оның философиялық ой-пікірге тигізген ықпалы.

2. К.Поппердің фальсификация принципінің маңызы неде?

3. Парадигма дегеніміз не?

4. Герменевтика дегеніміз не?

5. М.Хайдеггердің  «болмыстың үйі – тіл» деген ойын қалай түсінесіз?

6. Ф.Ницшенің «Құдай өлді!» деген сөзін қалай түсінесіз?

7. З.Фрейд адам психикасын қандай қабаттарға бөледі?

8. К.Юнгтың «архетип» ұғымы?

9. Экзистенциализм адамның өмір сүру ерекшелігін неден көреді?

10. «Ноосфера» дегеніміз не? 

Әдебиеттер тізімі

1.     Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

2.     Хайдаггер М. Время и бытие. – Москва, 1997. – 490 с.

3.     Витгенштейн Л. Философские работы.  В 2 т. – М., 1994. – 420 с.

4.     Кун Т. Структура научных  революций. – М., 1995. – 410 с.

5.     Камю А. Избранное. – М., 1989. – 603 с.

6.     Мухамеджан  Қ.Ш.  XX ғасыр  философиясы: Оқу құралы. -  АИЭС, 2005.

7.     Ортега – и – Гассет Х. Что такое философия? – М., 1991. – 385 с.

8.     Философиялық  сөздік. Редкол: Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ: Ақтамбетов Ж.Б. – Алматы: «Қазақ  энциклопедиясы»,1996. – 521 б.

9.     Философия: жоғары оқу орындары  студенттеріне арналған оқулық // Құрастырған  Т.Ғабитов. - Алматы: Қаржы Қаражат, 2002. – 496 б.

10.  Классикалық емес Батыс философиясы. 20 томдық. – Алматы: «Жазушы», 2009. – 510 б. – 13 т.

11.  Постмодерн философиясы 20 томдық. – Алматы: «Жазушы», 2000. – 15 т.

12. Ашық қоғам философиясы. 20 томдық. – Алматы: «Жазушы», 2008. – 14 т.   

Мазмұны

Алғы сөз

3

1 Мәдениет тарихындағы философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны

3

2 Ежелгі Шығыс философиясының тарихы. Ежелгі Үнді  философиясы 

14

3 Антикалық философия

26

4 Ортағасырлық діни философия

41

5 Ренессанс философиясы

59

6 Жаңа Заман философиясы

65

7 ХVIII ғасырдағы француз философиясы

77

8 Неміс классикалық философиясы

83

9 Қазақ философиясының тарихы

93

10 ХХ – ХХІ ғасырлар философиясы

106

Қуанышқазы Шакыртұлы Мұхамеджан
ФИЛОСОФИЯ
Оқу құралы

Редакторы Телғожаева Қ.С.
2013 ж. жин. тақ. жоспары, 32 реті

______________терілуге берілді 
Пішіні 60х84 1/16
№ 1 типографилық қағаз
Оқу-баспа таб. –  7,3. Таралымы 100 дана.
Тапсырыс____. Бағасы 3650 теңге.
Басуға_______________ қол қойылды

«Алматы энергетика және байланыс университеті»
коммерциялық емес акционерлік қоғамының
көшірмелі-көбейткіш бюросы
050013, Алматы, Байтұрсынұлы көшесі, 126