АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

Автоматты электрбайланыс кафедрасы

ҚАТТАМА ЖАЛҒАУШЫ ЖЕЛІЛЕРІ

Оқу құралы

(380140 - Байланыс желісі және коммутация жүйесі,

380240 - Көпарналы телекоммуникациялық жүйелер және

050719 – Радиотехника, электроника және телекоммуникации (бакалавриат) мамандықтарының барлық студенттері үшін)

Алматы 2005

УДК 621.394/397

Қаттама жалғаушы желілері

Оқу құрал /Т.К. Бектібаев/

АЭЖБИ, Алматы, 2005.- 80 б.

Кітапта қаттама (десте) жалғаушы желілердің құрылымының негізі, HDLC және X.25 протоколдарының кадрлары мен дестелерінің форматтары, оларды дерек жолдау кезінде қолданудың ерекшеліктері қарастырылған.

Оқу құрал. 380140 - Байланыс желісі және коммутация жүйесі, 380240 - Көпарналы телекоммуникациялық жүйелер және 050719 – Радиотехника, электроника және телекоммуникация (бакалавриат) мамандықтарының студенттері үшін.

Кесте 5, Сурет 62, Библиогр. - 8 атау.

ПІКІР БЕРУШІ: тех. ғыл. канд., проф. Тұрым А.Ш.

Қ.И. Сатпаев атындағы ҚазҰТУ

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі 2005 жылғы баспа жоспары бойынша басылады.

ISBN___________

Кіріспе

Цифрлы байланыс желілерінде цифрлы жалғау жүйелерін (ЦЖЖ) пайдаланып үш түрлі жалғау әдістері қолданылады.

Арналарды жалғау. Бұл әдіс телефон желісінде пайдаланылады. Бұл жалғау әдісі сөйлесу кезінде абоненттер арналарды толық иемденеді де, сөйлесу нақты уақыт өлшемінде өтеді, байланыс жолының пайдалану тиімділігі төмен.

Хабар жалғау. Дерек көлемі және жеткізу уақыты шектелмейді, сондықтан жолданатын дерек әрбір жалғау жүйесінде уақытша сақталады. Жолданатын хабардың басында қабылдаушы құрылғының мекенжайы және желімен тарату ба-ғыты көрсетіледі, соңында бұрмаланудан қорғайтын блокпен қамтмасыз етіледі. Қабылданған хабарда қателер кезіксе, қабылдаушы оны қайталап беруді талап етеді. Бұл әдіспен байланыс жолы тиімді пайдаланады.

Десте жалғау. Десте дегеніміз өлшемі бірнеше байттан жүздеген килобайтқа дейін болатын деректің пайдаланушыға бөлінбей жеткізілетін бөлігі. Таратылатын хабар жалғау жүйесінде қысқа дестелерге бөлінеді, әрбір дестеде мекен-жайы және реттік саны (нөмірі) көрсетіледі, жалғаушы жүйе босаған арнамен бағыттаушы кестесін пайдаланып тиісті торапқа бағыттайды, қабылдаушы нүктеде дестелер реттік санымен пайдаланушының құрылғысына беріледі.

Десте жалғаушы (коммутациялаушы) желілерде дерек дестесін жолдаудың екі түрлі механизмі қолданылады – дейтаграммалық және виртуалды арналармен жолдау.

Дейтаграмма жалғыз дестеден тұратын дерек. Дейтаграмманың ерекшелігі алдын – ала жалғауды қажет етпейді. Торапқа келіп түскен дейтаграмманы енді қай торапқа жіберу керектігін дестенің басында көрсетілген мекен-жайына байланысты әр торап өзіндегі бағыттау кесте бойынша шешеді және бір-біріне байланыссыз таратылып, жеке-жеке өңделеді.

Дейтаграмма әдісі трафик өңдеуде қолайлы болғанымен, көлемді желілерде дестенің басында көрсетілген толық мекенжайы бойынша дестені бір тораптан екінші торапқа жолдауда шешім қабылдау үшін өте үлкен бағыттаушы кестесін және десте басында ұзын мекен-жай аймағын пайдалануды қажет ететіндіктен дестенің желідегі жылдамдығы айтарлықтай төмендейеді.

Виртуалды арна (virtual circuit немесе virtual channel) механизмі, жолдауға дайын дерек бар болса, онда оны жолдаушы мен қабылдаушыны тікелей қосып желіде байланыс жолын құрады. Басқаша айтқанда виртуалды арна дерек тарату кезінде ғана құрылады.

Виртуалды арналар жалғанатын (коммутацияланатын) (Switched Virtual Circuit, SVC) және тұрақты (жалғанбайтын - коммутацияланбайтын) (Permanent Virtual Circuit, PVC) болып екіге бөлінеді.

Жалғанатын виртуалды арнамен дерек жолдауға сұраныс келгенде желінің жалғаушы жүйелері өздігінен (автоматты түрде) желіні десте жолдау күйіне келтіреді.

Тұрақты виртуалды арнаны желі әкімшілігі желінің орталықтандырылған басқару жүйесін қолданып немесе қолмен желінің жалғау жүйелерін алдын – ала күйіне келтіріп ұйымдастырады.

Сонымен, дестеленген деректі дейтаграмма, жалғанатын және тұрақты виртуалды арна әдістерімен жолдауға болады.

Дейтаграмма әдісі алдын – ала жалғауды қажет етпейтіндіктен жолданатын дейтаграммалардың кешеулдеуі аз болады. Бұл әдіс кысқа дейтаграммаларды, әсіресе, дейтаграмманың жолдау уақыты мен жалғау уақыты өлшемдес болған жағдайда өте тиімді.

Жалғанатын виртулды арнамен (SVC тәртібі) десте жолдау алдын – ала жалғауды талап ететіндіктен, дестенің виртуалды арнамен таралу уақытына косымша жалғау уақыты қосылып дестенің кешеуілдеу уақытын ұлғайтады. Бұл қосымша кешеуілдеу, әсіресе, қысқа дестелердің жолдау уақыты мен виртуалды арна құру уақыты өлшемдес болған жағдайда тиімсіз.

Дейтаграммалық әдіс желідегі өзгерістерге жылдам бейімделеді. Жалғанатын виртулды арнаның (SVC тәртібі) жалғаушы құрылғысы немесе виртуалды арна-ның бағытталған бөлігі бүлінген жағдайда виртуалды арнаны бүлінген бөлігінен басқа бағытпен қайтадан құруды қажет етеді.

Бұл екі әдісті салыстра келіп түйіндейтініміз, көлемді дестелер ағынын вир-туалды арнамен жылдам таратылатындықтан оны құруға кеткен уақыттың орны толтырылып (SVC тәртібі) айтарлықтай тиімді екенін көрсетеді.

Тұрақты виртуалды арна әдісін (PVC тәртібі) пайдалануды қарастырсақ, бұл әдіс дерек дестесін тарату үшін виртуалды арна құруды қажет етпейді, бірақ виртуалды арналарды алғаш ұйымдастыруда жұмыстың басым көпшілігі қолмен істелетіндіктен желіні кеңейту (масштабируемость) оңайға соқпайды. Аяққы тораптарының саны N болатын желінің топологиясын толық байланысты етіп ұйымдастыру үшін N(N-1)/2 арна қажет. Жалпы, PVC негізінде үлкен желілер құрудағы жұмыстың көлемі квадраттық функция заңдылығымен өседі. Ал осындай желіні дейтаграммалық протоколдарды қолдансақ, IP – протоколына ұқсас, желінің күрделілігі N – ге пропорционал болады.

Виртуалды арнамен таратылатын дерек өлшемін (үлесін) желі технологиясына байланысты әртүрлі атау пайдаланады. Х.25 желісінде – десте, Frame Relay желісінде – кадр, АТМ – желісінде ұяшық (ячейка), ал бұлардың бір-бірінен айтарлықтай ешқандай айырмашылығы жоқ.

Виртуалды арна әдісін (механизімін) пайдаланып дерек тарататын техноло-гиялары әртүрл желілер сапалы қызмет көрсетудің QoS (Quality of Service) пара-метрін әртүрлі жолмен шешеді. Мысалы Х.25 желісінде бұл параметр мүлдем ескерілмейді, себебі виртулды арналар тек бағыттаушы кестелерімен сипатталады. Frame Relay технологиясында виртуалды арнаның өткізу қасиетіне талап қоюға болады, ал АТМ технологиясында виртуалды арнаның өткізу мүмкіншілігіне қойылатын талапқа қосымша, QoS талаптарының, дестелердің кешеуілдеуі және жоғалған дестелердің пайызы сыяқтылары ескеріледі.

Виртуалды арналарды пайдаланатын желілер пайдаланушылардың ақпаратпен алмасуын қамтамасыз ету үшін арнайы дестелер пайдаланады. Дестелерді желінің бір торабынан екінші торабына жолдау үшін дестенің басында арнайы белгілер оналастырылады. Дестедегі мұндай белгі әр технологияда әртүрлі аталады. Мысалы: Х.25 желісінде логикалық арна нөмірі (Logical Channel Number, LCN), Frame Relay технологиясында дерек арнасын қосудың анықтаушысы (Data Link Connection Identifier, DLCI), АТМ технологиясында виртуалды арнаны анық-таушы (идентификаторы) (Virual Channel Identifier, VCI). Бұл белгілердің атаулары әртүрлі болғанымен атқаратын міндеттері бірдей: аралық торап, бұл технологияларда жалғаушы (коммутатор) деп аталатын құрылғы, келіп түскен дестенің басқы белгісінің мағынасын оқыйды сонан кейін өзінің жалғаушы кестесін пайда-ланып келген дестені қай шығыс портына жіберу керек екенін анықтайды.

Дейтаграмма әдісі шоғырланған есептеуші желілерде (ШЕЖ) (ЛВС) және IP желілерінде қолданылады. Виртуалды арналарды Х.25, Frame Relay (FR) және АТМ желілері қолданады. Жалғанатын виртуалды арналарды құру арнайы әр типті және форматты дестелерді пайдаланатын қызметтік протоколдармен іске асырылады. Мұндай протокол АТМ желісінде – Q.2931, Frame Relay желісінде – Q.931, Х.25 желісінде виртуалды арна құру қызмет тәртібін ұйымдастырушы негізгі протоколдарының бірі болып табылады, сондықтан арнайы аталмайды.

1 Желі технологиясының негізі

Ақпараттық жүйенiң күрделiлiгi және компьютерлер мен саналуан теле-коммуникация техникаларын шығаратын өндiрiстер мен пайдаланушылардың көбейуi ақпаратпен алмасу ережесiн, тәртiбiн және логикалық әрекеттерiн бiр жүйеге келтiрiп стандарттауды талап еттi. Бұл бағыттағы iзденiстiң нәтижесiнде 1980 жылдардың бас кезiнде Халықаралық стандарттау ұйымы (ISO - International Standard Orqanization) ашық жүйенiң өзара әрекеттесуiнiң (OSI - Open System Interconnection) эталондық үлгiсiн ұсынды.

Бұл ұсыныс барлық елден құптау тауып, бүгiнгi күнi кезкелген телекоммуникациялық жүйелердiң концептуалдық, терминологиялық және әдiстемелiк негiзi болып саналады.

Ашық жүйенiң өзара әрекеттесуiнiң үлгiсне сәйкес (АЖӨӘҮ) апараттық жүйелердiң объекттерiнiң өзара әрекеттесуiнiң барлық мәселесiн тиiмдi ұйым-дастыру үшiн желiлiрдiң қызметтерi жетi деңгейге бөлiнген. Әрбiр деңгей өзiне жүктелген белгiлi логикалық қызметтердi шешедi және өзiнен жоғары тұрған деңгей-дi белгiлi бiр қызмет жыйынтығымен тамтамасыз етедi.

Қолданбалы деңгей (Application Layer - AL).

Пайдаланушылардың қолданбалы процесстерiне ақпараттық жүйенiң қоры мен сервисiн пайдалануға мүмкiншiлiк тудыру. Бұлар файлдарды тарататын және қабылдайтын программалар, желiнiң жұмысын басқару. Бұл деңгейдiң басты мiндетi пайдаланушыларды қолайлы интерфейспен қамтамасыз ету. Бұл деңгейде дайындалатын хабар. Таратылатын хабар екі бөліктен тұратын стандартты форматқа келтіріледі. Бірінші бөлігі таратылатын хабардың мағыналы бөлігі ал екіншісі оның тақырыбы (қабылдаушы процесінің мекен-жайы, қызметтің аты және т.б. қызметтік ақпараттар).

Дерек ұсыну деңгейi (Presentation Layer - PL)

Қолданбалы деңгейден келiп түскен хабарды тарататуға дайындау. Деректi ақпараттық жүйеде прайдаланатын қалыпқа (форматқа) келтiру. Қабылдаған кезде керi түрлендiру (өзi қолданатын қалыпқа (форматына) келтiру). Пайдаланушы құрылғыларының бiр - бiрiмен ақпаратпен алмасуын қамтамасыз ету үшін, бұл деңгейде әрбір биттің мағынасы маңызды болады. Деректi қалыпқа келтiру символдардың биттiк өлшемiн, бит және байт тiзбектерiн тәртiпке келтiру, символдарды кодалау (қастықпен басқа бiреудiң пайдаланбауы үшiн), файлдың құрылымы мен синтаксисi. Жолданатын деректердi сығу (копрессиялау) және сығылып келген деректердi жазу (декомпрессиялау).

Сеанстық деңгей (Session Layer - SL)

Ақпаратпен алмасудың басталу мен аяқталу (қалыпты және апаттық жағдайларда) уақытын және алмасу тәртiбiн айқындайды. Байланысқа шығу үшiн пайдаланушының аты мен паролiн, жүйенiң қандай қорларын пайдалануға құқығы (рұхсатын) барын тексерiп, байланысты активтi жағдайда ұстау ережесiн анықтайды. Сеанстың дұрыс жүрiп жатқанын тексеру үшiн синхрондау нүктесi деген ұғым пайдаланады. Келiсiлген белгiлi уақыт аралығында әр станция өз күйiн хабарлап тұруға мiндеттi. Егер станциядан белгiленген уақыт аралығында ешқан-дай хабар келмесе бұл станциямен жұмыс тоқтатылады.

Тасымалдаушы (транспорттық) деңгей (Transport Layer - TL).

Деректi тиiмдi және сенiмдi таратуды қамтамасыз етедi. Тасымалдаушы деңгейдiң қызметiн почтаның қызметiмен салыстыруға болады. Сiз жiберетiн хатыңызды почта жәшiгiне салғанда, бұл хат қалай жетедi деп ойламайсыз, бұл поштаның жұмысы. Дәл осы сыяқты сеанстық деңгей тасымалдаушы деңгейге қайда және кiмге деректi жеткізу керек екенiн көрсеткеннен кейiн, оның көрсетiлген мекенжайға жеткен не жетпегенiн ғана тексередi. Деректi көрсетiлген мекен-жайға жеткiзу мәселесiн тасымалдаушы деңгейдiң өзi шешедi. Соңғы мекен-жайды көбiнесе Порт (Port) немесе Сокет (Socket) деп атайды.

Желiлiк деңгей (Network Layer - NL).

Бір желімен екінші желiлi құрылғыларын бiр – бiрiмен байланыстыру. Желілік деңгейге таратылған деректерді желінің бір құрылғысынан екінші құрылғысана бағыттау және ретрансляциялау міндеттері жүктеледі. OSI үлгісі желінің әр жүйесін жіберуші немесе алушы шеткі жүйе, бағыттаушы және ретрансляциялаушы аралық жүйе деп бөледі. Желілік деңгей жабдықтары кадрды өңдеп жоғарғы деңгейге десте түрінде береді. Шеткі жүйелер OSI үлгісінің барлық жеті деңгейін, ал аралық деңгей тек ретрансляциялау қызметін орындап төменгі екі деңгейді пайдаланады. Күрделі желілердің екі жүйелерінің арасында бағыт кез келген уақытта бірнеше дерекетердің байланысымен орындалуы мүмкін.

Арналық деңгей (Data Link Layer - DLL).

Жүйелерді жалғау, жалғауды ажырату және бір жүйе мен екінші жүйенің арасында сапалы дерек таратуды қамтамасыз ету. Арналық деңгейге жүктелетін негізгі міндеттер жоғарғы деңгейден келіп түскен дерек ағымын физикалық дең-геймен тарату үшін белгілі бір ережемен топтап кадр құрастыру. Таратылатын кадрды физикалық деңгейде (арнада) мүмкін болатын бұрмаланудан қорғау, синхрондау және дерек ағыны мен арнадағы деректердің өзара байланысын басқару. Физикалық деңгейден келіп түскен кадрлардың бұрмаланғанын мүмкін болғанша түзетіп жоғарғы (желілік) деңгейге ретімен сапалы дерек жеткізу.

Физикалық деңгей (Physical Layer -PhL)

Физикалық тізбек (кабель, оптикалық талшық, эфир) арқылы бит ағындарын таратуды қамтамасыз етеді. Физикалық деңгейдің негізгі қызметі бит тізбегін (элетрлі, отикалы немесе радио сигнал) тарату және қабылдау.

Желілер технологиясының стандарттарының көпшілігі ашық жүйелердің өзара әрекеттесуінің (OSI) үлгісіне (модельіне) негізделген және дайындаған протоколдары мен қызмет көрсету құжаттарында ХСҰ (Халықаралық Стандарт-тау Ұйымы) (ISO) қабылдаған терминдерді қолданған.

Интерфейс (Interface) - физикалық немесе логикалық деңгейде программа-лардың немесе физикалық құрылғының өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету үшін қалыптастырылған ережелер жиынтығы. Жалпы айтқанда, жалғаушының физика-лық сипаттамасымен, сигналдарының параметрлерімен және олардың мәндері-мен анықталатын екі құрылғының немес ортаның ортақ шекарасы. Мысалы, екі программаның немесе физикалық құрылғының бірігіп пайдаланатын шекаралық аймағын интерфейс деп атайды. OSI үлгісі бір жүйенің іргелес деңгейлері интерфйс қызметін атқарады. OSI үлгісінің n – ші деңгейі қызмет ұсынушы, ал (n+1) – ші деңгейі қызмет пайдаланушы немесе қолданушы ретінде қарастыры-лады. Бұл қызмет жыйынтығы n – ші және (n+1) – ші іргелес деңгейлердегі дерек-тің құрылымын және онымен алмасу тәсілдерін (алгоритмін) анықтап деңгейлер арасында абстракты интерфейс құрайды.

Желі құрылымында абстракты интерфейспен қатар маңызды орын алатын нақты интерфейтер қолданылады. Олар физикалық деңгейде, мысалы, Х.25 желі-сінде DTE мен DCE – ні қосып ақпаратпен алмасуын қамтамасыз ететін X.21 және X.21bis синхронды интерфейстері. X.21 интерфейсі цифрлы арналы, ал X.21bis интерфейсі V сериялы модеммен аналогты арналы бұқаралық желімен қатынауда қолданылады.

Төмендегі, 2 - суретте OSI технологиясы бойынша дерекпен алмасу тәртібі көрсетілген. Әрбір деңгей өзіне жүктелген қызметін орындау үшін жолдайтын дерегіне «бастаушы» (Header) белгісін орналастырып келесі деңгейге береді. Бұл бастаушы белгіге орналастырылған ақпарат келесі деңгейді басқару үшін қажет. Қолданбалы деңгейден қалыптастырылған дерек осылайша желілік деңгейге жет-кізіледі де дестеге бөлініп арналық деңгейге жеткізіледі. Арналық деңгейде десте кадрға салынады. Кадрдың басына жалау (Ж), бастаушы белгі, ал соңына қателерін түзетуші бит тізбегін және аяқтаушы жалау(Ж) орналастырылып, физикалық деңгейге жеткізіледі. Физикалық деңгейге келген кадр ешқандай өзгеріссіз байла-ныс арнасымен биттер тізбегі түрінде қабылдаушыға жолданады. Қабылдаушы торапта бит тізбегін әрбір деңгей бастаушы белгісіне сәйкес өңдеп, өңделген деректен өзінің бастаушы белгісін алып тастайды.

Желінің ұйымдастырлу логикасы көп жағдайларда протоколдармен анықталады. Протокол хабардың құрылымы мен типін жәнеде оларды өңдеу процедурасын кірісіне берілген хабарға әсерін (реакциясын) және өз хабарын генерациялауын айқындайды. Протокол (Protocol) дегеніміз пайдаланушылар-дың желіге қатынауын және бір желі мен екінші желінің ақпаратпен алмасуын қамтамасыз ететін ереже. Протокол электронды құрылғымен оқылып өңделеді. Кезкелген бай-ланыс белгілі бір ережеге негізделеді. Адамдарға болсын, компьютерге болсын байланыс ережесінің ең ыңғайлы түрі екі жақты алмасу – диалог (сөйлесу). Желімен десте таратқанда диалогты белгілі бір ережемен, ақпарат беру кімнің кезегі, егер ақпарат дұрыс болмаса, бұрмаланса не істеу керек, тағы осы сыяқтыларды келісіп, анықтап алуды протокол арқылы шешеді.

ҚДБ – қолданбалы деңгейдің бастаушысы; ҰДБ – дерек ұсынушы деңгейдің бастаушысы; СДБ – сеанстық деңгейдің бастаушысы; ТДБ – тасымалдаушы деңгейдің бастаушысы; ЖДБ – желілік деңгейдің бастаушысы;

Арналық деңгейдің бастаушысы: Ж – жалау, МЖ – мекенжайы, Б – басқарушы аймақ, ҚТ – қателерді түзетуші аймақ.

Протокол (Protocol) – желімен дерек жолдаудың аппаратпен және програм-мамен орындалатын процедуралары мен ережелерінің жиынтығы.

Протокол – дерек жолдау кезінде логикалық өзара байланысты нақты қызмет атқаратын жүйелер мен құрылғылардың (немесе олардың бөліктерінің жүріс-тұрысын анықтайтын семантикалық және синтаксистік ережелер жиын-тығы (хабармен алмасу негізінде өзара әрекеттесетін процесстердің ережесі). Протоколды дәйектегенде (описание) оның логикалық және процедуралық сипаттамаларын жекелеп қарастыру қабылданған.

Протоколдың құрылымы (форматы) мен хабарының мағынасы (семанти-касы) логикалық сипаттамасы деп аталады. Протоколдың логикалық сипатта-масында оның (протоколдың) құрылымындағы хабарының мазмұныны мен типі аталып көрсетіледі. Өзара әрекеттесетіруші протоколдың нұсқауымен белгілі бір әрекеттің орындалу ережесін (тәртібін) процедуралық сипаттамасы деп атайды.

2 Желінің құрылуының логикалық үлгісі

Кезкелген желі технологиясының құрылымы негізгі және терминалдық желі деп қарастырылады. Негізгі желіге жалғаушы түйіні және желі тораптарының байланыс жолдары, ал терминалдық желіге терминалдар және абоненттердің байланыс жолдары жатады. Телекоммуникация желілерінің осылайша құрылуын тек топологиясының ғана емес ашық жүйенің өзара әректтесуінің эталондық моделінің тұрғасынанда қарастыруға болады.

Терминалдық желідегі абоненттік жүйе (АЖ) қолданбалы процесті (ҚП), терминалдық жабдықтарды (ТЖ) және аяққы (ақырғы) транспорттық стансаны (АТС) қамтыйды. Терминалдық жабдықтар (ТЖ) ашық жүйенің өзара әректте-суінің эталондық моделінің үш деңгейін (қолданбалы, ұсынушы және сеанстық), ал аяққы транспорттық станса (АТС) төрт деңгейін (физикалық, арналық, желілік және транспорттық) қамтыйды.

Негізгі желі арқылы ақпарат таратуды төменгі төрт деңгей орындайды. Олар 3 – суретте көрсетілген физикалық деңгейдің модулі (ФДМ), арналық деңгейдің модулі (АДМ), желілік деңгейдің модулі (ЖДМ) және тасымалдаушы деңгейдің модулі(ТДМ). Бұл жерде «модуль» терминімен деңгейдің активті элементтерімен (объекттермен) қоса шектес ашық жүйедегі сәйкес объектілермен өзара әрекеттескенде өтетін процедураларын атаймыз.

Негізгі желіде, ақпараттық бірлік үшінші деңгейден жоғары көтерілмей-тіндіктен, ашық жүйенің өзара әрекеттесуінің эталондық моделінің тек үш дең-гейін пайдаланады. Кез келген десте жалғаушы түйінде, оның статусына (аяққы, транзиттік) байланыссыз ФДМ, АДМ және ЖДМ үш модуль болады. Егер физикалық және арналық деңгейлердің модульдері абоненттік немесе байланыс жолының құрамында болса, желілік деңгейдің модулін жекшеленген (ЖДМ^ж) және топтық (ЖДМ^т) модульдеп екі бөлікке бөліп қарастыруға болады. Жекешеленген желілік деңгейдің модулі (ЖДМ^ж) физикалық және арналық деңгейлердің модульдеріне сәйкес әрбір абоненттік немесе байланыс жолына қызмет көрсетсе, топтық желілік деңгейдің модулінің (ЖДМ^т) бір өзі барлық ЖДМ^ж – лерді біріктіреді. ЖДМ^ж – де дестелердің форматын тексеру, олардың нөмірленуін, қателерін тексеру, шектес тораптардың сәйкес модельдерімен және аяққы транспорттық стансаның сәйкес желілік деңгейдің модульдерімен (ЖДМ) әрекеттесіп десте ағынын басқару сияқты қызметтер орындалады. ЖДМ^т – де дестелерді бағыттау, оларды буферлерде сақтау, кезек тәртібін сақтау, деректерде архивтеу қызметтері орындалады. Бұдан түйіндейтініміз, әрбір абоненттік немесе байланыс жолы үшдеңгейлік бағыттаушымен тораптың ішінде аяқталады, жәнеде олардың бірі-бірімен жоғарғы (үшінші) деңгейде өзара әрекеттесуі тек қана ЖДМ^т – арқылы өтеді. Екінші көңіл аударатын аяққы тасымалдаушы стансаның (АТС) тасымалдаушы деңгейің модулі (ТДМ). ТДМ тек АТС құрамында ғана бар және басқа АТС – тің өзі сыяқты ТДМ – мен әрекеттеседі. Осылайша әрекеттесу десте жолданылатын бағытты толық қамтыйды (егер альтернативті бағыт болса оны да қамтыйды). Бұл хабардың «шеттен – шетке» («из конца в конец» (end-to-end)) дейін өткенін тексеруді қамтамасыз етеді.

3 Арнаны басқарушы жоғарғы деңгей протоколы HDLC

Протоколдар байтпен және битпен мегзелген болып екіге бөлінеді. IBM фирмасы байтпен мегзелген BSC (Binary Synchronous Communication) протоколын пайдалану кезінде жиналған тәжрибелерінің нәтижесінде дамытылған битпен мегзелген SDLC протоколын дайындап шығарды. Кейіннен бұл протоколға аздаған өзгерістер енгізіп Халықаралық стандарттау ұйымы (ХСҰ – МОС) дерек жолдау арнасын басқарушы жоғарғы деңгей протоколы деген ресми атпен HDLC (High – Level Data Link Control) протоколын қабылдады. Протоколдың қызметтік ақпараттарының ұзындығы байт немесе байтқа еселенген болса байтпен, ал қызметтік ақпараттарының ұзындығы бір немесе бірнеше бит болса битпен мегзелген (ориентированный) протокол деп аталады.

Битпен мегзелген HDLC протоколы дуплексті, жартылай дуплексті тәртіп-пен екі нүктелік, көп нүктелік және сақина тәрізді тізбектермен дерек жолдауды қамтамасыз ете алады.

HDLC құжаттарында байланыс жолына қосылып ақпаратпен алмасушы құрылғыны «станса» деп атау қабылданған. HDLC стандартында үш түрлі стан-салардың ақпаратпен алмасу тәртібі қарастырастырылады.

Жолданған дерек ағынын басқаруды ұйымдастыру үшін HDLC протоко-лының қолданатын стансаларын біріншілік, екіншілік және біріктірілген стансалар деп үшке бөледі:

Біріншілік стансасы (БСт) (жетекші) дерек жолдау арнасын басқарады. БСт арнаға қосылған екіншілік стансаларға әмір кадрларын жолдап екіншілік стансалардан жауап кадрларын қабылдайды. Бұл стансаға жолданаған дерек ағындарын басқаруды ұйымдастыру, бұрмаланған дестені қайталау және жолдау арнасын қайтадан қалпына келтіру жүктеледі.

Екіншілік станса (ЕСт) (жетектегі) БСт – ға тәуелді. Бұл БСт - дан қабыл-данған әмірлерге жауап қайтарады, БСт – нің әмірін орындайды, арнаны басқа-руға жауапты емес.

Біріктірілген станса (БЕСт) біріншілік және екіншілік стансаларының қыз-меттерін бірдей атқарады. Сеансқа қосылған екі БЕСт – ың әр қайсысының әмір кадрларын жолдауға немесе жауап кадрларын қабылдауға мүмкіншілігі бар.

3.1 Арналарды кескіндеудің үш түрі

HDLC процедураларының негізгі элементтерін пайдаланып дерек жолдау кезінде өзінің статусын (БСт, ЕСт, БЕСт) өзгерте алатын және стансалардың бір бірімен үйлесімділігін қамтамасыз ету үшін арналарды кескіндеудің (конфигури-рования) үш түрі қолданылады:

Теңгерілмеген кескін (UN -Unbalanced Normal) бұл бір БСт және кескіні бірнүктелі немесе көпнүктелі болып келетін бір немесе бірнеше ЕСт-лердің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ақпаратпен алмасуды жалғанатын және жалған-байтын арналармен жартылай дуплексті немесе толықдуплексті тәртіппен жүргі-зе алады. Теңгерілмеген кескінді деп аталатын себебі, әрбір ЕСт-ні басқарушы және жұмыс істеу тәртібін орнатушы әмірдің орындалуын БСт атқарады.

Симметриялы кескін (UA - Unbalanced Asynchronous) HDCL протоколының стандартының бастапқы нұсқасында ескеріліп алғашқы желілерде пайдаланылды. Бұл екі нүктелі теңгерілмеген кескінді бір біріне тәуелсіз екі стансаның жұмыс әістеуін қамтамасыз етеді. Әрбір станса БСт және ЕСт статустарын қамтиды, демек єр стансаны БСт және ЕСт екі станса деп қарастыруға болады. Басты станса арнаның екінші жағындағы ЕСт-ге әмір береді және керісінше. Станса БСт және ЕСт станса түрінде жұмыс істей алатындығына, нақты әмірлер мен жауаптардың бір физикалық арнаға мультиплекстенетіне қарамастан қазіргі уақытта сирек пайдаланылады.

Теңгерілген кескін (ВА - Balanced Asynchronous) бұл біріктірілген екі стан-садан (БЕСт) тұрады, ақпаратпен алмасуды жалғанатын және жалғанбайтын арна-лармен жартылай дуплексті немесе толықдуплексті тәртіппен жүргізе алады. БЕСт - лердің арнадағы статустары бірдей және бір - біріне трафикті рұхсатсыз жолдай алады. Әрбір стансаның арналарды басқарудағы жауапкершіліктері бірдей.

3.2 HDLC стансаларының ақпарат жолдауының үш тәртібі

Жалпы HDLC стансалары үш түрлі тәртіппен ақпарат жолдайды және бұл тәртіптерді кез келген уақытта қабылдап кез келген уақытта өзгертуге болады.

Қалыпты жауап тәртібі (NRM - Normal Response Mode) (4, 5 – сурет). Бұл тәртіп бойынша БСт - нің рұхсатынсыз ЕСт ақпарат жолдай алмайды. Басқаша айтқанда, БСт – нің әмір кадрына ЕСт тек бір немесе бірнеше кадрмен жауап қайтара алады, соңғы кадрына «F=1(соңғы кадр белгісі)» белгісін қояды. Соңғы кадрын тиісті белгісімен жолдағаннан кейін тағыда БСт – нің рұхсатын күтуге тиіс. Рұхсат алғаннан кейін қайтаратын жауабы дерек те болуы мүмкін.

HDLC протоколының процедурасына сәйкес дерек қабылдаушы станса қабылдаған деректеріне алдынала кліскен уакытында міндетті түрде растау кадрын жолдауы тиіс (4, 5 – сурет).

Нақты жағдайда бір БСт – ге бірнеше ЕСт жалғанып, кескіні көпнүктелі болады (6 – сурет).

Стансалар арасында байланыс тек БСт әмірімен іске асырылады. Егер бір ЕСт ақпарат жолдау күйінде болса басқа ЕСт-лар тек ақпарат қабылдау күйінде болады. Ақпаратпен алмасу үшін БСт ЕСт- лерге өзінің дерек жолдайтынын немесе Ест – ден деректерін жолдауды сұрайды (Polling (Р – бит)). БСт – ның дерекпен алмасуға шақырған сұрауын басқару үшін HDLC процедураларының кадрларында P/F (Poll/Final) битін пайдаланады. БСт өзінің әмір кадрларында ЕСт – нің мекенін көрсетеді және Р битін бірге қояды (Р=1). Мұндай әмір кадрын алған Ест міндетті түрде жауап қайтаруы тиіс. ЕСт-нің жауап кадрінде (өзінің) мекенін көрсетіледі және F биті бірге қоылады (F =1). Сонымен, егер кадрда стансаның өз мекені көрсетілсе, онда бұл жауап кадрі, ал басқа стансаның мекені көрсетілсе, онда бұл әмір кадрі.

Асинхронды жауап тәртібі (ARM – Asynchronous Response Mode) (7, 8, 9, – суреттер). Бұл тәртіп бойынша ЕСт БСт-дан нақты рұқсат алмай-ақ дерек жол-дауға ынта көрсетуге мүмкіншілігі бар (әдетте, арна бос болған жағдайда). Бұл тәртіп дерекпен алмасуда айтарлықтай икемділік көрсетеді. ЕСт бір немесе бірне-ше деректер кадрларын, немесе ЕСт- ның статусының өзгеруін көрсететін (мыса-лы, ақпаратты қабылдауға әзір болу жағдайынан стансаның жұмыспен қамтыл-ған жағдайына ауысуы, ерекше жағдайлардың пайда болуы және т.б.) басқарушы ақпаратты жолдауы мүмкін. Әдетте, бұл тәртіп сақина тәрізді (8-сурет) немесе тізбектеп (бір-бірлеп) сұрастырылатын көпнүктелі құрылымды стансаларды (9-сурет) басқаруда қолданылады. Екі жағдайда да бір ЕСт басқа ЕСт-ның рұқсатын алғаннан кейін, жауап ретінде дерек жолдауына болады. Жалпы, жұмыс тәртібі сақина бойымен немесе қосылған тізбекпен жағалай болуы мүмкін.

Асинхронды жауап тәртібімен ЕСт-нің жолдайтыны дерек кадрлары да, арнаны басқарушы кадрлар да болуы мүмкін. ЕСт дерек жолдауды бастағаннан кейін, тайм-аут пен БСт-нің расталмаған кадрлерін (дұрыс қабылданбаған деректерді) қайталауды ұйымдастыруды өз міндетіне алады. Бұларға қосымша, ЕСт уақытша ажыраған күйде болуы мүмкін және де БСт-мен сұрастырылмай-ды, ал қайтадан іске жарамды күйге ауысқан соң қайтадан БСт-ге ақпарат жолдауға ынта білдіруі тиіс.

ЕСт дерек жолдауға рұқсатты беретін 01111111 биттерін қабылдаған соң, егер жұмысқа әзір болса, онда ол соңғы жетінші «1» - дің мәнін 0-ге ауыстырады, нәтижесінде таратылатын хабардың басталатынын көрсететін жалау пайда болады.

9 – суретте көрсетілген мысалда 1 – ші буындағы В - стансасы (Ест) А (БСт) стансасына екіншілік болып, ал 2-ші буындағы С (ЕСт) стансасына біріншілік болады. Бұл асинхронды теңгерілген жауап тәртібіне сәйкес келеді, мұнда кейбір буындарда әрқайсысы біріншілік және екіншілік станса міндетін атқара алатын статустары бірдей екі станса болуы мүмкін.

Асинхронды теңгерілген тәртіп (ABM – Asynchronous Balanse Mode) (10 – сурет). Бұл тәртіптің ерекшелігі желі тораптарының арасында күре жолдар мен байланыс жолдарының тиімділігін кемітпей жоғарғы қарқынмен екі жақты дерек жолдауды, деректердің кідіру уақытын азайтуды қамтамасыз етеді. Бұл тәртіппен желідегі кез келген станса ақпарат жолдауға ынта білдіре алады, сондықтан тек БЕСт-да қолданылады. Әрбір БЕСт БСт мен ЕСт қызметтерін бірдей орындай алады. Бір БЕСт екінші БЕСт – дан рұқсат алмай-ақ дерек жолдауға ынта көрсете береді. Бұл тәртіппен стансалар дерек ағындарымен екі жақты алмаса алады және негізгі болып табылады, істе жиі қолданылады.

Барлық стансалардың жұмыс істейтін дестелері бірдей болады. Екі стансаның әрбірі әмір де, жауап та бере алады. Әрқайсысы әмір беріп, ақпаратпен алмасуға ынта білдіре алады.

3.3 HDLC стансаларының демеуші үш тәртібі.

Ажыратылудың қалыпты тәртібі (NDM – Normal Disconnection Mode), ажыратылудың асинхронды тәртібі (ADM – Asynchronous Disconnection Mode) және ынталандыру тәртібі (Initialization Mode – IM).

Стансалардың ажыратылу тәртібі HDLC процедуларында пайдалануға мін-детті емес демеуші тәртіптер. Бұлардың ерекшелігі ЕСт дерек көзінен және дерек қабылдаушыдан логикалық ажыратылған күйде (LDS) болады, яғни аталған тәр-тіптер күйіндегі стансаларға ақпарат көзінің ақпараты немесе басқарушы ақпара-ты бар кез келген кадрларды жолдауға да қабылдауға да болмайды. Аталған ажы-ратылу тәртіптердің екеуі де жолдау жүйесінде әдеттегіден тыс, стансалар ARM және ABM тәртіптерімен дерекпен алмасу кезінде абайсыздықтан кездесетін жарыстастық, мысалы, БСт-да және ЕСт-да немесе БЕСт-да таратылған және қабылданған кадрлардың реттік нөмірлерінің сәйкес болмауы, қашықтағы екін-шілік БЕСт-ның статусымен салыстырғанда біріншілік БЕСт-ның күйінің белгі-сіздігі сияқты жағдайлардың HDLC процедуларында орын алмау үшін ескеріл-ген.

Ажыратудың қалыпты тәртібі (NDM – Normal Disconnection Mode) қалыпты жауап тәртібіне (NRM) ұқсас, бар айырмашылығы ЕСт байланыс жүйесінен логикалық ажыратылған күйде. NDM теңгерілмеген арнаның демеуші қызмет тәртібі. Бұл күйде ЕСт арнадан логикалық ажыратылған және оған I-кадр (ақпараттық кадр) мен S-кадрды (сепервизорлық кадр) таратуға да, қабылдауға да рұқсат етілмейді. Дегенмен, егер ЕСт-ге келіп түскен әмір кадрында Р = 1 болса онда ЕСт-іге оны қабылдап, жауап ретінде осы стансаның статусын көрсететін бір ғана кадр беруге рұқсат берілген. Мұнымен қатар, ажыратудың қалыпты тәртібіндегі ЕСт, жұмыс істеу тәртібін көрсететін, стансаны анықтауды (идентификация) талап ететін және тест әмірі сияқты стансаға келген әмірлерді орындауы тиіс. Егер ЕСт-нің жұмыс істеу тәртібін көрсететін әмірді орындау мүмкіншілігі болған жағдайда, ол жолдауға мүмкіншілігі бола қалған мезетте нөмірленбеген кадрмен растау жауабын береді. Анықтауды талап ететін әмірге, ЕСт жолдауға мүмкіншілігі бола қалған мезетте анықтаушы белгісімен лайықты жауап (XID), ал TEST әмір кадрына TEST кадрымен жауап беруі тиіс. Егер, ажыратудың қалыпты тәртібіндегі станса жоғарыда аталған әмірлерді қабылдап немесе кадрында Р= 1 болатын басқадай әмірлерді орындай алмайтын болса онда ол «станса ажыратылған күйде» деген жауап немесе, егер «станса бұдан әрі жұмыс істеуге мүмкіншілік жоқ» деген шешім қабылдаса, онда ол стансаның анықтаушы тәртібіне ауысуын сұрайтын жауап қайтаруы тиіс. Кей кездерде HDLC процедуларында пайдалануға міндетті емес Р – биті нөл (Р=0) болатын нөмірленбеген кадрмен (UP) ЕСт –ге шақыру келсе жоғарыда аталған жауаптарды беруіне болады.

Асинхронды ажырату тәртібі (ADM – Asynchronous Disconnection Mode). ADM теңгерілген және теңгерілмеген арнаның демеуші қызмет тәртібі. Бұл тәр-тіп бойынша екіншілік БЕСт байланыс жүйесінен логикалық ажыратылған күйде, яғни оған ақпарат қабылдауға да, жолдауға да рұқсат етілмеген. Бұл тәртіптің NDM тәртібінен айырмашылығы екіншілік БЕСт АDM тәртібінде әмірлер қабыл-дап асинхронды тәртіппен жауап қайтаруға мүмкіншілігі бар, басқаша айтқанда АDM тәртібіндегі екіншілік БЕСт біріншілік БЕСт – дан нақты рұқсат алмай-ақ біріншілік БЕСт - нің статусын көрсететін жалғыз кадр жолдай алады.

Егер де стансалар кезектесіп жолдайтын (жартылай дуплекс) болса, онда жа-уап арна босаған уақытта ғана беріледі, ал арна екі жаққа бірдей жолдай алатын болса (дуплекс) онда жауап беруші станса кез келген қолайлы уақытта береді. Басқа жағдайларда АDM тәртібінедегі стансаның жұмысы NDM тәртібіндегі стансалардың жұмысымен бірдей болады.

LDS (логикалық ажырату) күйіне көшу қорек көзінің бастапқы немесе аз уақыттық үзілістен кейін қайтадан қосу кезінде орын алады.

Ынталандыру тәртібі (IM). Бұл да арнаның теңгерілмеген және теңгерілген тәртіптерінің демеуші тәртібі. Ынталандыру тәртібі қашықтағы екіншілік БЕСт – ыға басқару программаларын жолдау, қажет болса оны түзету және қашықтағы стансалардың жұмыс істеу кезінде қолданатын тәртібінің параметрлерімен өзара алмасуын қамтамасыз ету үшін пайдаланады. Әдеттегі тәртіп бойынша, мұндай тәртіпке, егер біріншілік БЕСт-ге қашықтағы екіншілік БЕСт-нің дұрыс жұмыс істемей тұрғаны туралы және арна деңгейінде түзетудің немесе басқару программаларын анықтаудың қажеттігі жайында шешім қабылданған кезде ғана көшіріледі. Ақпаратпен алмасуға мүмкіншілігінің жоқтығына шешім қабылдап ынталандыру тәртібіне көшудің қажеттігін екіншілік БЕСт-нің де біріншілік БЕСт-ге таратуына болады. Ынталандыру тәртібі кезінде стансалар қызметтік ақпаратпен алмасу үшін, әдеттегі тәртіп бойынша, нөмірленбеген ақпараттық кадрларды пайдаланады. Ынталандыру тәртібі, екіншілік БЕСт-нің басқа тәртіпке көшу әмірін қабылдап және біріншілік БЕСт-ге растау – жауап бергеннен кейін аяқталады.

Ақпарат тарату күйі (ITS). Бұл жағдайға стансалар NRM, ARM жєне ABM тәртіптерінің біріне көшкеннен кейін БСт, ЕСт, және БЕСт ақпарат қабылдап және жолдауға рұқсат беріледі.

3.4 HDLC протоколының кадрлары

Стансалар арасында басқарушы әмірле және оларға жауап, қызметтік ақпа-раттар мен пайдаланушылардың ақпараттары арналық деңгейде кадрмен жолданылады. 11-суретте ХСҰ стандартна сәйкес HDLC протоколының кадрының форматы көрсетілген. Суретте, F - жалау, A – мекенжай аймағы, C – басқару аймағы, I – ақпараттық аймақ, FCS – тексеру аймағы. Кадрдың басы мен аяғы жалаумен (01111110) белгіленеді. Кадрдың басында 3 байттан тұратын бастаушы (жалау-1 байт, мекенжай-1байт, басқару-1байт), ал соңында 3-байттан тұратын аяқталу белгісі орналастырылады (қатесін тексеруші-2 байт, жалау-1 байт). Кадрдың ішіне кезкелген санды байт орналастырылуы мүмкін, мысалы, дерек. Супервизор кадрында бірде бір ақпараттық бит болмайды.

Жалау (F): жалаудың негізгі қызметі стансаларды синхрондау және қабылдаған кезде кадрларды бірінен – бірін ажырату үшін әр кадрдың басы мен аяғын белгілейді. Жолданатын әрбір хабар жалаумен басталып жалаумен «01111110» аяқталады. Арнаға қосылған станса кадрларды бір – бірінен жалау арқылы ажыратады, сондықтан станса қабылдаған бит тізбектерінен алдымен жалауды тауып алады, сонан кейін бастаушы және аяқтаушы жалаудың арасындағы биттерді талдап өңдейді.

Кадрлар тізбегі таратылған кезде, әр кадрдың арасына бір жалауды пайдала-нуға болады, басқаша айтқанда бір жалау бір кадрдың соңын және келесі кадрдың басын көрсетеді (12 – сурет).

Егер қосылған арнамен біраз уақыт кадр таратылмаса, онда осы уақыт аралығында арнамен жалау үздіксіз таратылып тұрады.

Арна пассивті күйден активті күйге жалау тізбектерін үздіксіз тарату арқылы ауысады. Ал қабылдаушы станса жалау тізбектерінен кейін жалаудан басқа байт тізбегі келсе, онда оны кадр деп қабылдайды.

Арнамен кадр, жалау және кадрдың жолдануын қажетті уақытынан ерте тоқтататын кадр тізбегі жолданған кездерді арнаның активті күйі деп атайды.

Дерек жолдаушы стансаға кадр жолдауын тоқтату қажет болса кем дегенде нөлсіз жеті «1» тізбегін (1111111) жолдап тоқтатуға мүмкіншілігі бар.

Егер арнамен 15 немесе одан да көп «1» тізбегі (111111111111111) жолданса, онда арна пассивті күйде болады. Бұл жағдайда дерек таратушы станса, апараттық кадр жолдаудың алдында қабылдаушы стансаға қайтадан сұрау салуы тиіс.

Кадр жолдаушы станса кадр жолдауын арнаны пассивті күйге ауыстырмай тоқтатуына болады. Бұл үшін станса сегіз «1» (11111111) тізбегінен кейін жалау жолдауы қажет. Онда станса алдыңғы жолданған кадрды жойып, әдеттегі әдіспен жаңа кадр жолдауына болады.

Кей кездерде ХСҰ құжаттары 011111101111110 тізбегін екі жалау деп қабылдауға рұқсат етеді.

12 – сурет. Кадрлар тізбегінің таратылуы

Кадр жолдауды екі әдіспен тоқтатуға болады:

- кем дегенде нөлсіз жеті «1» (1111111 11111111) арнаны пассивті күйге көшіреді, ал жетекші станса, ақпараттық кадр жолдау үшін жетектегі стансаға қайтадан сұрау салуы тиіс;

- сегіз «1» және жалау (1111111 01111110) арнаны пассивті күйге ауыс-тырмай, жолданған кадрды жойып, бірден жаңа I – кадрын жолдауына болады.

Жалау байтының құрамында қатарынан алты «1» (01111110) болғандықтан, қызметтік және дерек ағынындағы байттарды жалаумен шатастырмау үшін олар-дың байт құрамында қатарынан алты бір кезікпеуі тиіс, ал егер дерек ағынындағы байтта қатарынан алты бір кезіксе онда бесінші биттен кейін нөл орналастырыла-ды, бұл нөл қабылдау кезінде алынып тасталады (13-сурет). Бұл әдісті «бит стафинг» әдісі деп атайды.

«Бит стафинг» әдісі бастаушы және аяқтаушы жалаудың арасындағы барлық (мекенжай, бақарушы және тексеруші) байттарға қолданылады.

3.5 HDCL протоколының кадрларының форматтары

Әдетте жиі пайдаланатын мекенжай аймағы бір байттық (256 мекенжай) HDCL кадрының негізгі форматы. Қажет болған жағдайда, алдын ала келісім бо-йынша, мекенжай аймағына қосымша байт қосып кеңейтуге болады. Мекен-жай аймағының кеңейтілгенін көрсету үшін, оның бірінші жолданатын битіне (төменгі разряд) «0» орналастырылады, ал мекенжайдың соңға байттының бірінші битіне «1» орналастырылады. Қабылдаушы құрылғы бұл «0» бойынша келесі байтта мекен-жай аймағын көрсететінін біледі, осылай әрбір байттың бірінші жолдайтын битіне (төменгі разряд) «0» орналастырып мекенжай аймағын қалағанша кеңейтуге болады.

Мекенжай аймағымен бірге басқарушы аймақты да кеңейтуге болады. HDCL кадрының негізгі форматындағы басқарушы аймақ бір байт (8 бит). HDCL процедурасында дерек ағынын басқару үшін бір немесе екі үш разрядты санаушы пайдаланады (алда толық қарастырылады). Басқарушы аймаққа тағы бір байт қосып кеңейтсе, 7 разрядты санаушы пайдаланып, үш разрядты санаушының санайтын 8 модульмен емес, енді 128 модульмен санауға болады.

Сонымен, HDLC протоколының пайдаланатын кадрларының форматы екі түрлі болады: негізгі (14 – сурет) және кеңейтілген (15 – сурет). Олардың бір-бірінен айырмашылығы тек өлшемдері мен басқару аймағының құрылымында, кадрларының басқа аймақтарында айырмашылық жоқ.

14 және 15 суреттегі HDLC кадрларының құрылымынан байқайтынымыз:

- ақпараттық I – кадрының бірінші биті«0»;

- супервизорлық S – кадрының бірінші екі биті «10»;

- нөмірленбеген U – кадрының бірінші екі биті «11» болады.

Мекенжай аймағы (А) (11 – сурет): кадрдың мекенжай аймағына тек бір стансаның жеке–дара мекенжайы орналастырылады. Егер мекенжай аймағында сегіз нөл (00000000) орналастырылса, «станса емес» дегенді білдіреді де, стансаның жұмыс істеу мүмкіншілігін тексеру үшін қолданады, ал егер де басқарушы кадрдың мекенжай аймағында сегіз бір (11111111) болса, онда мұндай кадрды осы стансаға қосылған барлық стансалар қабылдауы тиіс, ол шартараптық

немесе топтық мекенжай деп аталады. Мұндай жағдайда жауап беруші стансалар жолдаған стансаның жеке-дара мекенжайын көрсетуі тиіс.

Кадр түрлері	Басқару аймағының биттерінің арнамен жолдау реті
Кадр түрлері	8	7	6	5	4	3	2	1
I-кадр	N(R)			P/F	N(S)			0
S-кадр	N(R)			P/F	У	У	0	1
U-кадр	М	М	М	P/F	М	М	1	1

14 – сурет. Басқарушы аймақтың негізгі форматы

Кадр түрлері	Басқару аймағының биттерінің арнамен жолдау реті
Кадр түрлері	16	15	14	13	12	11	10	9	8	7	6	5	4	3	2	1
I-кадр	N(R)							P/F	N/S							0
S-кадр	N(R)							P/F	Х	Х	Х	Х	У	У	0	1
U-кадр	Х	Х	Х	Х	Х	Х	Х	P/F	М	М	М	Х	М	М	1	1

N(S) – таратылған кадрдың реттік нөмірі; N (R) – қабылданған кадрдың реттік нөмірі; У – бақылау қызметтерін кодалау биттері; М – басқарушы қызметтерді кодалау биттері; Х – мәндері анықталмаған биттер (26113—84 ГОСТ- ына сәйкес Х = 0).

15– сурет. Басқарушы аймақтың кеңейтілген форматы

Кадрмен алмасып тұрған стансалардың қайсысы БСт, қайсысы ЕСт екенін мекен-жай аймағы арқылы айқындауға болады. Теңгерілмеген жүйенің әмір мен жауап кадрларының мекенжай аймағында ЕСт мекенжайы көрсетіледі, ал теңгерілген кескіннің әмір кадрында қабылдаушының мекенжайы, ал жауап кадрында жолдаушы стансаның мекенжайы көрсетіледі. Басқаша айтсақ, жолданған кадрдың мекенжайына қарап бұл әмір кадры ма немесе жауап кадры ма, осы екуінің қайсысы екнін айқындауға болады. Атап айқанда, егер станса өз мекен-жайын көрсетсе онда ол жауап кадры, ал басқа стансаның мекенжайы болса, онда ол әмір кадры (16 – сурет).

Басқару аймағы (С) (12 – сурет): HDLC протоколы үш түрлі кадр пайдалана-ды, олар (17 – сурет):

- ақпараттық (І - кадр);

- нөмірленбеген (U – кадр);

- супервизорлық (басқарушы) (S – кадр).

Бұл кадрлардың үшеуі де басқарушы өрістің құрылымымен анықталады. Басқарушы өрісіне БСт және ЕСт кадр түрін, таратылатын кадрдағы әмір немесе жауап түрін анықтаушы (идентификатор), және таратылатын кадрдың реттік нөмірін N(S), сұраған немесе расталған кадр нөмірін N(R) орналастырылады.

БСт А	Әмір (В мекенжайы)	ЕСт В	Теңгерілмеген кескін
	Жауап (В мекенжайы)

ҚСт А	Әмір (В мекенжайы)	ҚСт В	Теңгерілген кескін
	Жауап (В мекенжайы)
	Әмір (А мекенжайы)-
	Жауап (А мекенжайы)

16 – сурет. Әмір кадры мен жауап кадрын ажырату

Басқарушы өрісінің форматы 17 – суретте көрсетілген. 17 – суретте басқарушы өрістің құрылымы және оның әр битінің мағынасы көрсетілген. Басқарушы өрістің ұзындығы 1-байт (8-бит), ал жоғарыда айтылған кадрлар төменгідей айқындалады:

- ақпараттық кадрының (І - кадрының) анықтаушысы бірінші бит (0), 2 – 4 биті жолданатын кадрдың реттік нөмірін N(S) көрсетеді, ал 6-8 биті расталған немесе сұралған кадрдың нөмірі N(R);

- супервизорлық кадрдың (S – кадрдың) анықтаушысы бірінші екінші биттер (10), 3-4 битері супервизор кадрының әмірі мен жауабының кодасы, барлығы 4 – супервизорлық кадр болады, 6-8 биттері кадрдың нөмірі N(R);

- нөмірленбеген кадрлардың (U – кадр) анықтаушысы бірінші және екінші биттер = 1 (11), 3, 4, 6, 7, 8 биттері нөмірленбеген кадрлардың әмірі мен жауабының кодасы, 32 нөмірленбеген кадр болуы мүмкін;

- басқарушы кадрдың барлық кадрларының (І, S, U) 5 – разрядында (биті) P/F биті (Poll/Final – сұрау/жауап, соңғы) орналастырылады. P/F битінің мәні бойынша оның әмір, немесе жауап екенін айыруға болады. Р = 1 болса – әмір, F = 1 болса – жауап, ал P/F = 0 болса онда ол есепке алынбайды.

Ескерту – бұдан кейін кадрда P немесе F битінің мәні «1» болған кезде «P биті бар немесе F биті бар» дейміз, ал P немесе F битінің мәні «0» болса бізде еске алмаймыз.

P/F (Poll/Final – сұрау/жауап, соңғы) битін пайдалану тәртібі:

- БСт: Р биті бар кадрмен ЕСт – дан статусын бекітетін кадрды талап еткен -де және сұрау салғанда қолданады;

- Ест: БСт – дан Р битімен келген дерек немесе күй кадрларына Ест жауап кадрын F битімен береді;

- дерек жолдау кезінде қайсыбір кадрда Р биті болса, онда ол тексеру нүктесі ретінде пайдаланылады. Басқаша айтқанда, онда станса: «мен сіздің статусыңызды білгім келеді» немесе «мен жіберген деректерді дұрыс қабылдап жатырсыз ба?» – жауап беріңіз деген мағына береді. Р битімен кадр қабылдаған станса жауап кадрын тез арада F битімен жолдауы тиіс, ал егер де стансаның қабылдаған кадрында Р = 0 болса онда ЕСт жауап беруге міндетті емес.

17 – сурет. Басқарушы өрістің негізгі форматындағы кадрлар.

P/F битінің пайдалануы және мағынасы стансалардың жұмыс істеу тәртібіне тікелей байланысты.

Қалыпты жауап тәртібі (NRM):

- ЕСт БСт – дан Р биті бар әмір кадрын алмайынша ақпарат жолдай алмайды;

- БСт Р биті бар ақпараттық І – кадрымен немесе супевизорлық S (RR, REJ немесе SREJ) – кадрымен ЕСт – дан ақпараттық І – кадрын жолдауын немесе бұрмаланған кадрды қайталауын сұрай алады;

- ЕСт жолдаған кадрларының соңғы кадрын F битімен жолдайды, бұл соңғы кадр деген мағына береді.

Асинхронды жауап тәртібі (ARM) және асинхронды теңгерілген тәртіп (ABM):

- стансалар Р биті бар шақырушы әмір кадрын алмаса да ақпараттық I – кадр -ларын жолдай алады, сондықтан станса Р биті бар кадрмен қашықтағы стансадан F биті бар кадрмен мүмкіншілігінше жедел жауап қайтаруын сұрайды;

- ЕСт – нің F биті бар кадры «соңғы кадр» – деген мағына бермейді, БСт – нің «сұрауына жауап» - деген мағна береді, сондықтан ЕСт F битімен кадр жолдағаннан кейін тағы да ақпараттық кадрлар жолдай береді;

- стансалар толық дуплексті (екі жаққа бірдей, бір уақытта) тәртіппен ақпаратпен алмасатын болса, ЕСт қабылдаған әмір кадрында Р биті бар болса, жолдауды ЕСт жүргізеді де, кезекті алғашқы жауап кадры F битімен жолданады;

Сонымен, жалпы, әмір кадрына жауап қажет болса Р=1, оған жауап кадрында F = 1 болады. Стансалар растаушы кадрын қабылдамай ешқандай әмір кадрын жолдауға болмайды.

Ақпараттық аймақ (І). Ақпараттық аймаққа пайдаланушылардың жолдайтын деректерін (І - кадр) орналастырады. Ақпараттық аймақтың биттік құрылымы 8 биттік элементтен құралуы тиіс, басқадай шектеу қойылмайды, ал ұзындығы оралғыға (бөгеуілге) тұрақты (n,k) – кодының ұзындығымен шектеледі. Апараттық өріс тек ақпараттық кадрдың форматын да ғана болады, супервизор кадрында мүлдем болмайды, ал нөмірленбеген кадрдың тек екеуінде, "UI – нөмірленбеген ақпарат" және "FRMR – кадрды қабылдамау" форматтарында болады.

Кадрларды тексеруші тізбек өрісі (FCS – Frame Check Sequense), бұл атаумен қатар арттырылған циклды кода өрісі (CRC – Cyclical Redundancy Check) атауы жиі қолданылады. FCS (CRC) өрісінің мақсаты стансалар арасында жолданатын деректердің қателерін анықтау. Жолдаушы станса деректерді циклды кодпен кодалайды. МККТТ (ITU-Т) V.41 ұсынуымен HDLC протоколында g(х) = х¹⁶ +х¹² +х⁵ +1 құрушы полиномы пайдаланылады. FCS (CRC) әдісімен бір қатенің салдарынан пайда болған ұзындығы 16 разрядтан аспайтын кезкелген қателер тізбегін және ұзындығы 16 разрядтан асқан қателердің 99,9984% табуға болады.

Бұл циклдық кодамен бастаушы және аяқтаушы жалаудың арасындағы барлық (мекенжай, дерек және бақарушы) байттардың қателері тексеріледі.

І – кадр (18 – сурет). Ақпараттық кадр (І - кадр) пайдаланушылардың деректерін жолддау үшін қажет. Ақпарат жолдау кезінде және оны жолдаудың дұрыс өтуін бақылау кезінде І – кадры әмір мен жауап ретінде де пайдаланылады. Ақпараттық кадрды басқа кадрлардан айыру үшін оның бірінші биті «0» – мен белгіленеді және құрылымы 8 биттік элементтен құралуы тиіс, басқадай шектеу қойылмайды, ал ұзындығы оралғыға (бөгеулікке) тұрақты (n,k) – кодасының ұзындығымен шектеледі. І – кадрдың құрамындағы 2, 3, 4 биттерінде орналасқан N(S) ақпарат көзінің таратқан, ал 6, 7, 8 биттерінде орналасқан N(R) басқа стансадан қабылданған кадрдың реттік нөмірлерін көрсетеді. І – кадрының 5 биті P/F (сұрау/жауап) биті.

Сонымен, әрбір қабылданған ақпараттық кадрдың N(S) реттік нөмірі қабыл-даушының күткен реттік нөмірімен N(R) теңестіріледі, ал оның дұрыс қабылдан-ғаны келесі (күтетін) кадрдың N(R) + 1 реттік нөмірімен расталады. Бұл дегеніміз, N(R) кадрға дейінгі барлық кадр дұрыс қабылданды, келесі күтетінім N(R) + 1 кадр. Растауды ақпараттық кадрмен де беруге болады. Сондықтан ақпараттық кадрдың екі реттік нөмірі болады: өзінің нөмірі – N(S) және қабылданған кадрды растайтын реттік нөмір N(R).

S – кадр (19 – сурет). Супервизорлық кадр басқару қызметін атқарады. S – кадр стансалар арасында тасымалданатын ақпараттың ретімен жолданылуын және сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында атқаратын қызметтері:

- бір немесе бірнеше I – кадрының қабылданғанын растау;

- дұрыс қабылданбаған бір немесе бірнеше I – кадрын қайталап беруді сұрау;

- жергілікті стансаның белгілі бір себептермен (мысалы, бос жадысы жоқ) оларды қабылдау мүмкіншілігі болмай қалған жағдайда I – кадрларын таратуды уақытша тоқтата тұруды сұрау.

Стансалардың дерекпен алмасуы қалыпты жағдайда дұрыс жүретін болса онда тек I – кадры мен S –кадрын пайдаланған жеткілікті. S –кадры 4 – түрлі болады (6-сурет), оларды S –кадрының 3 – 4 биты байынша ажыратады:

3 және 4 биттерінің мәні мен мағынасы:

00 – RR (Receive Ready) – қабылдауға дайын;

01 – REJ (Reject) – қайталауды сұрау (кейде қабылдамау деп те аударады);

10 – RNR (Receive not Ready) – ќабылдауѓа дайын емес;

11 - SREJ (Selective Reject) – сұрыптап қайталауды сұрау (кейде сұрыптап қабылдамау деп те аударады).

Бұл аталған супервизорлық кадрлар әмір және жауап түрінде пайдаланады және де құрылымдарында ақпараттық аймақ болмайды, сондықтан бұлардың жолдануы стансалардың V(S) және V(R) реттік нөмірлерін өзгертпейді және барлық S –кадрларында тек N(R) нөмірі болады. Нақты жағдайда супервизорлық кадрды пайдалану стансалардың жұмыс істеу тәртібімен тікелей байланысты (қалыпты жауап тәртібі (NRM), асинхронды жауап тәртібі (ARM), асинхронды теңгерілген тәртіп (ABM)).

RR, RNR, REJ, SREJ кадрларын БСт және ЕСт жұмыс кезінде (кадр тасымал -дау барысында) әмір мен жауап ретінде және құрамындағы реттік нөмірмен дерек кадрлардың дұрыс жолдануын бақылау үшін пайдаланады.

RR (Receive Ready) – қабылдауға дайын кадрын қолдану:

- қашықтағы стансаға реттік нөмірі N(S) ≥ N(R) кадрын қабылдауға дайын екенін білдіру үшін, жергілікті станса құрамында N(R) реттік нөмірлі RR кадрын жолдайды;

- қашықтағы стансаға еретеректе жіберілген «ќабылдауѓа дайын емес» (RNR) кадрымен «бос емес» күйіне аусқан жергілікті станса, босағаннан кейін қашықтағы стансаға реттік нөмірі N(S) = N(R) кадрынан бастап қабылдауға дайын екенін білдіру үшін құрамында N(R) реттік нөмірі бар RR кадрын жолдайды;

- RR әмір және жауап кадры стансаның жолдайтын I – кадры болмаған немесе жолдауға мүмкіншілігі болмаған кезде (мысалы, арнада расталмаған k – кадрлары болса, k – келісім бойынша жауап күтпей тарататын кадрдың саны) реттік нөмірі N(R) – 1 кадрға дейін жергілікті стансаның дұрыс қабылдағанын растау үшін пайдаланады;

- станса NRM тәртібімен жұмыс істеген кезінде құрамында P биті бар RR кадры ЕСт – дан N(R) реттік нөмірлі кадрды жолдауын сұрайды, бұл кезде ЕСт сұра-ған кадрды жолдауға дайын болмаса N(R) реттік нөмірімен F биті бар RR кадрымен жауап береді, мағынасы: «әзірше дайын емеспін, N(R) реттік нөмірлі кадрды күтемін»;

- RR әмірін БСт қашықтағы ЕСт – ға сұрау салу үшін де пайдалана алады, мағы-насы: «Күтетінім № N(R) I – кадры, егер сондай кадр дайын болса жіберіңіз». Егер ЕСт дерек жолддауға дайын болмаса онда ол да RR кадрымен жауап қайтарады, мағнасы: «Әзірше жолдайтын I – кадр менде жоқ; сізден келесі күтетінім № N(R) кадр». Осы әдіспен БСт кескіні көпнүктелі ЕСт – лерге ретімен сұрау сала алады.

RNR (Receive Not Ready) - ќабылдауѓа дайын емес кадрын қолдану.

RNR – кадрын пайдаланып станса I – кадрларын уақытша қабылдауға мүм-кіншілігі жоқ екнін білдіреді. RNR – кадрын жолдағаннан кейін өзі «бос емес» күйге ауысады. RNR – кадрының құрамындағы N(R) реттік нөмірі, «бос емес» күйден шыққаннан кейінгі күтетін кадрдың реттік нөмірі және соңғы расталған кадрлардың реттік нөмірін (N(R) – 1 = N(S)) көрсетеді, N(S) < N(R), N(S) қашықтағы стансаның жолдаған кадрларының реттік нөмірі. Станса «бос емес» күйінен шыққанын RR – кадрымен немесе осындай қызмет атқара алатын нөмір-ленбеген (U – кадр) кадрмен қашықтағы стансаға (осыған дейін байланыста бол-ған стансаға) білдіреді.

REJ (Reject) – қайталауды сұрау (кейде «қабылдамау» деп те атайды):

- REJ кадры дүрыс қабылданбаған немесе реттік нөмірі стансаның күткен реттік нөміріне тең болмаған I – кадрларды N(R) реттік нөмірлі кадрдан бастап қайтадан жолдауын талап етюді;

- ертеректе RNR кадрымен «бос емес» күйіне ауыстырылған стансаны, REJ әмір (жауап) кадрымен «бос емес» күйінен шығуына (шыққанын) рұқсат береді (хабарлайды).

N(R) реттік нөмірмен REJ кадрын жолдаған станса, реттік нөмірі N(S) = N(R) I – кадрын қабылданғаннан кейін жұмысын жалғастыруына болады, басқаша айтсақ «қайталауды сұрау» күйінен шығады.

RNR/RR кадры ағынды басқару механизмін қамтамасыз етіп, стансаның қабылдау буферіндегі ақпараттың асып кетпеуінен сақтайды.

SREJ (Selective Reject) – сұрыптап қайталауды сұрау (кейде сұрыптап қабылдамау деп те аударады).

БСт немесе ЕСт N(R) реттік нөмірлі SREJ кадрымен дұрыс қабылданбаған немесе реттік нөмірі қабылдаушы стансаның күткен реттік нөміріне тең болмаса [N(S)=N(R)] I – кадрын қайтадан жолдауын талап етеді. SREJ кадрының REJ кадрынан айырмашылығы, REJ кадры кадрларды N(R) реттік нөмірі көрсетілген I –кадрдан бастап қайтадан жолдауын талап етсе, SREJ кадры қабылданбағаны расталмаған жалғыз N(S)=N(R) болатын кадрды ғана сұрайды. Станса SREJ кадрымен ауысқан ерекше күйінен, сұраған N(R) нөмірлі I –кадрдың дұрыс қабылданға-нын растағаннан кейін шығады.

Сұрыптап қайталауды сұрау кадрымен қателерді өңдеу кезінде буферлеуге қоятын талаптары жоғры болатындықтан жерделі байланыс жолын пайдалантын стансаларда (жолдау уақыты аз) сирек қолданады, ал SREJ кадрының көмегімен жер серіктік арналардың тиімділігін біраз жоғарылатуға болады.

U – кадр – нөмірленбеген кадр. U – кадрлар стансаларды байланысқа ынталандыру мен оларды ажыратуда және де байланыс тізбегін басқарудың басқадай қызметтерін орындау (жұмыс істеудің негізгі және қосымша тәртіптерін орнату, оларды ауыстыру, т.с.с.) және реттелмеген ақпараттарды (сапасына талап қоймай) жолдау үшін пайдаланылады. U – кадры бес разрядты болғандықтан 32 түрлі әмір мен жауап кадрлары болуы мүмкін. Қазіргі кезде HDLC протоколында 15 әмір мен жауап кадрлары пайдаланылады. Кадрды нөмірлен-беген деп атайтын себебі оның құрылымында реттік нөмірлер [N(S), N(R)] болмайды.

U – кадрлары. HDLC протоколының негізгі форматында U – кадрларына 5 бит бөлінген. Барлығы 32 кадр болуы мүмкін. Қазіргі кезде олардың тек 16 кадры ғана пайдаланылады, ал қажет болған жағдайда тағы да 16 кадрға дейін қосуға болады. 20 – суретте көрсетілгендей олар М – битімен белгіленген. U – кадрларының орындайтын қызметтеріне байланысты бірнеше топқа бөлуге болады:

- жұмыс тәртібін орнатушы кадрлар: SNRM, SARM, SABM (SetXXX), (SNRME, SARME, SABME (Set XXX Extended) – кеңейтілген форматтар үшін), SIM, RIM, DISC;

- ақпарат жолдаушы кадрлар: UI, UP;

- қайта қалпына келтіру кадры: RSET;

- кадрлардың басқа түрлері: XID, TEST, DM, UA, FRMR, RD.

U – кадрларының екеуінің ғана ақпараттық өрісі бар, олар 22 – суретте көрсетілген FRMR мен UI кадрлары, ал 21 – суреттегі кадрлардың ешбіреуінде ақпараттық өріс болмайды.

UI (Unnumbered information – нөмірленбеген ақпарат). UI нөмірленбеген әмір немесе жауап кадрымен дерек жолданады. Бұл кадрмен жолданған дерек кадрдың FCS – тізбегінің көмегімен қатеден қорғалады, бірақ бұрмаланған болса қабылданбайды және ешқандай растау жолданбайды. UI кадры біржақ бағытта ғана жолданатындықтан бұрмаланған кадр қайталанбайды, басқаша айтқанда UI кадрымен дерек жолдаушы деректі шартты түрде пайдаланушыға дұрыс жеткізуге кепілдік бермейді. Мұндай кадрды бейне немесе факсимилді сигналдарын тарату үшін пайдалануға болады. Егер бейненің бір жолы ақпараттық бір кадрмен жол-данса, оның жоғалғаны қабылданған тұтас бейнеге айтарлықтай әсер етпейді.

FRMR (Frame Rejeсt - кадрды қабылдамау). ЕСт (БЕСт) – ге келіп түскен бұрмаланған кадр қайталап жолдағанның өзінде де түзетілуі мүмкін болмайтын жағдайда ЕСт (БЕСт) FRMR кадрымен жауап жолдайды.

HDLC протоколының негізгі форматындағы FRMR кадрының ақпараттық аймағы 20 бит (кеңейтілген форматында 36 бит) болады. Кейбір ерекше жағдай-ларда кадрдың разрядтарын үйлестіру үшін ақпараттық өріс нөлмен толтырыла-ды. 21 -суретте FRMR кадрының негізгі форматтағы ақпараттық аймағы көрсе-тілген. Бірінші (1 – 8 разрядтары) 8 – ші битіне (16 бит кеңейтілген форматта) FRMR кадрымен жауап жолдау себептерін тудырушы қабылданған кадрдың басқару аймағы орналатырылады:

- V(S)– ЕСт (БЕСт) – нің жолдаған кадрды санаушының қазіргі күйі,

- N(R) – ЕСт (БЕСт) – нің қабылдаған кадрды санаушының қазіргі күйі;

- C/R (Command/Recponse) (әмір/жауап) 1(0) болса бұрмаланған жауап кадры R (С – әмір) – екенін көрсетеді.

Соңғы (17 – 19 разрядттары) 4 – ші биті бірге («1») тең болса кадрды қабыл-дамау себептерін көрсетеді:

W – қабылдаған кадрдың басқару аймағының күмәнді екендігін көрсетеді немесе стансаның пайдаланатын HDLC кадрларының ішінде бұндай кадр жоқ деген ұғым береді;

Х –қабылдаған кадрдың тиісті әмір немесе жауап кадрларында ақпараттық аймақ болуғат иіс емес, сондықтан басқару аймағы күмәнді;

Y – қабылдаған кадрдың ақпараттық аймағының өлшемі ЕСт (БЕСт) – ның апарат өңдеуге арналған аймағының өлшемінен үлкен;

Z – басқарушы өрістегі кадрдың нөмірі N(R) дұрыс көрсетілмеген, мысалы, әлі жолданбаған кадрды растайтын нөмір көрсетілген.

Ақпараттық өріс биттері

22 – сурет. FRMR кадрының ақпараттық аймағы.

Егер, W, X, Y, Z – биттерінің мәні нөл («0») болса FRMR кадрын себебі HDLC процедураларында көрсетілмеген деген түсінік береді.

FRMR кадрын жолдағаннан кейін станса «кадр қабылдамау» күйіне ауысады. Бұл күйде станса қайтадан ынталандыру тәртібін орнатушы кадрды күтеді.

DISC (Disconnect - ажырату). DISC әмірі бұрын орнатылған жұмыс немесе ынталандыру тәртіптерінің аяқталғанын, яғни стансаларды ажыратып, стансаны «жалғанудың аяқталуы» фазасына ауыстыру үшін пайдаланады. Станса бұл әмірді орындағаннан кейін арнаның басқару деңгейінде жолдауға дайындалған дестелерді және жолдау кезінде осы мезетке дейін расталмаған I – кадрларында көрсетілген хабарларды жолдау жауапкершілігі жоғарғы деңгейге жүктеледі.

SIM (Set Initialization Mode – ынталандыру (дайындау) тәртібін орнату). Қашықтағы стансаның параметрлерін өзгертіп немесе жаңа параметрлер (немесе программалар) енгізіп оны жаңа сеансқа ынталандыру (дайындау) үшін қолданылады. Бұл операция UA жауабын алумен аяқталады. Станса бұл әмірді орындағаннан кейін басқару деңгейіне келіп түскен дестелерді жолдауға және жолдау кезінде расталмаған I-кадрмен көрсетілген хабарларға жауапкершілік жоғарғы деңгейге жүктеледі.

RSET (Reset - қайтару). Бұл әмір кадры стансалардың АВМ тәртібімен жұмыс істеу кезінде ғана қолданылады және де таратушы БЕСт жоғарғы деңгейден келген жаңа кадрларды берілген бағытпен ретімен жаңадан жолдау үшін, қашықтағы стансаның кадрлардың дұрыс қабылданғанын бақылайтын санаушысының күйін «0»-ге келтіреді (V(R)= 0).

UP (Unnumbered Poll –жолдауды сұраушы нөмірленбеген кадр). Жергілікті станса қашықтағы стансадан күйін сұрау үшін қолданылатын әмір кадры. Қа-шықтағы станса бұл әмір кадрының құрамында Р биті болса жедел күйін көрсетіп арнайы жауап кадрын жолдайды, ал Р биті болмаса жауап беруге міндетті емес. Қашықтағы станса жауабын расталмаған немесе жолдауға дайын ақпараттық кадрмен де жолдауына болады. Бұл әмір кадрының құрылымында ақпараттық өріс болмайды.

RIM (Request Initialization Mode – ынталануды сұрау тәртібі). RIM жауап кадрын қашықтағы (БСт/БЕСт) станса қызмет етудің кез келген фазасында жер-гілікті стансаның (ЕСт/БЕСт) программасын немесе параметрлерін өзгертудің немесе жаңа параметрлерді енгізу мақсатымен ынталану фазасын орнатудың қажеттігін хабарлау үшін пайдаланады.

UA (Unnumbered Acknowledgment – нөмірленбеген растау). U кадрымен жол-данған әмірлердің (мысалы, SIM, DISC, RESET т.с. тәртіп орнату әмірлері) ЕСт немесе БЕСт інің орындағанын хабарлайтын растау жауап кадры. UA кадрын стансаның «бос емес» күйінен «босаған» күйге ауысқанын хабарлау үшін де пайдаланады.

XID (Exchage State Identification –стансаны анықтаушы). XID әмір немесе жауап кадры қызметтік ақпаратпен немесе параметрлерімен алмасқан стансаларды анықтап білу үшін қолданылады. XID кадрының ақпараттық аймағы болуы мүмкін. Ақпараттық аймақтың бірінші байты қалған бөліктерінің форматын анықтауы тиіс. Бұл жағдайда аталған байттың соңғы (сегізінші) биті бірге («1») тең болса, онда XID кадрының қалған ақпараттық аймағы стандартталған формат болады. Басқа жағдайда пайдаланушылардаң белгілеген формттары пайдаланылады. XID әміріне XID жауабы беріледі.

TEST (Test – тест (тексеру). Бұл әмір немесе жауап кадры ЕСт-нің тесттік жауабына рұқсат беру үшін пайдаланылады. ЕСт TEST әмірін қабылдаған соң мүмкін болған жағдайда сол ақпараттық аймақпен, TEST әмірі орналасқан аймақ-пен, жауап қайтаруы тиіс. Басқадай жағдайда, егер станса ақпараттық аймағы бар TEST әмір кадрын қабылдап, бұл ақпараттық аймақты кейбір себептермен жадысына сақтай алмайтын болса, онда ол TEST жауап кадрын ақпараттық аймақсыз жолдауы тиіс. Стансаның таратқан TEST әмірі жұмыс істеу тәртібіне және олардың санаушыларының айнымалы V(S), V(R) күйлеріне әсер етпеуі тиіс, яғни оларды өзгертпеуі тиіс.

RD (Request Disconnect – ажырасуды сұрау). RD жауап кадрын ЕСт-ның (БЕСт - ның) ажырасу күйіне ауысқаны орынды екенін стансаға хабарлау үшін қалданады. Бұл сұраудың нәтижесінде арнаны ажырасу тәртібіне көшіретін DISC әмірі беріледі. Станса ажырасу тәртібінде жалғау құру және ақпарат жолдау немесе қабылдау қызметтерін жүргізе алмайды. Мұндай күйдегі станса келіп түскен тәртәп орнатушы кадрларға ажырасу тәртібі (DM) кадрымен жауап береді

DM (Disconnect Mode – ажырасу тәртібі).

Арнадан логикалық ажыраған және ажырасу фазасындағы жергілікті станса қашықтағы стансаға статусын DM жауап кадрымен хабарлайды. DM жауап кадрын ажырасу фазасындағы станса қашықтағы стансадан жұмыс тәртібін орнату кадрын сұрау үшін, немесе қашықтағы стансаның жұмыс тәртібін орнатуды сұра-ған әмір кадрына беретін жауабында, жергілікті стансаның ажырасу фазасында екенінен және тәртіп орнату әмірін орындауға мүмкіншілігінің жоқтығынан хабардар ету үшін де пайдалануына болады.

3.6 Жүйелік параметрлері: Т1, N2, N1, К

Т1таймері. Жолданған кадрдың және оған қайтаратын тиісті жауап кадры-ның уақытын білу үшін қолданылады. Әр станса кадрын жолдаумен бірге Т1 таймерін іске қосады да Т1таймердің уақыты біткенге дейін жауап алмаса, таймердің уақытын қайтадан қойып кадрды екінші рет жолдайды. Осылайша жолданған кадрға жауап алу мақсатымен кадрды қайталау саны N2 алдын ала келісім бойынша белгіленеді. Таймер жолданған кадрдың басында немесе аяғында жүргізілетінін нақты анықтап алу керек. Протокол дұрыс жұмыс істеу үшін таймерге қойылған уақыт жолданған кадрдың (SABM, SARM, DM, DISC, FRMR, I немесе супервизорлық әмірлер) және бұл кадрларға тиісті жауап кадрын (UA, DM немесе растаушы кадр) қабылдау уақытынан көп болуы тиіс.

N2 – санаушы. Жолданған кадрға таймердің уақыты біткеннен кейін жауап келмеген жағдайда неше мәрте кадрды қайталауға болатынын көрсетеді. Т1 мен N2 – ні SABM және UA сыяқты байланыс тізбегін құрушы әмір/жауап кадрлары да пайдаланады

N1 – санаушы, ақпараттық кадрдың максималды биттерінің санын көрсетеді, яғни ақпараттық өрістің максималды ұзындығын көрсетеді.

К –саңылаудың өлшемі (размер окна), растауды күтпей таратылатын кадрдың максималды санын көрсетеді. Бұл стансаның растаусыз кез келген уақытта жолдауға болатын ретімен нөмірленген I – кадрларының максималды саны.

3.7 Байланыс құру және ажырату процедурасы

Байланыс құру үшін шақырушы станса шақырылатын стансаға арнамен үз-діксіз жалау тарату арқылы арнаны активті күйге келтіреді. Байланыс құру алдын-да, екі стансаның жұмыс істеу тәртібі бірдей екендігіне толық сенімді болу үшін шақыратын (жергілікті) немесе шақырылатын (қашықтағы) станса DISC әмірін жолдап ажырату процедурасын орындауына болады (бұл процедураны орындау міндетті емес). DISC әмірін қабылдаған станса жауабын UA кадрымен жолдайды. Егер қашықтағы станса ажырасқан күйде болса, жергілікті станса жалғау құруға ынталануын сұрамаса да, қашықтағы станса жауабын DM кадрымен де беруіне болады (23 – сурет).

SABM (set asynchronous balanced mode – Асинхронды теңгерілген тәртібін орнату). Бұл тәртіппен кадрмен алмасатын стансалар бір – бірінен ешқандай рұқсат күтпей ақ дайын кадрларын жолдай алады.

SNRM (Set Normal Response Mode – Қалыпты жауап тәртібін орнату). Бұл әмір ЕСт - ны NRM (Қалыпты жауап тәртібі) тәртібіне көшіреді. NRM ЕСт – ның рұхсат етілмеген кадрларды жолдауына жол бермейді. Бұл дегеніміз, арнадаға барлық хабар ағынын БСт басқарады.

SARM (Set Asynchronous Response Mode – Асинхронды жауап тәртібін орнату). ARM тәртібімен ЕСт БСт – ның сұрауынсыз (рұхсатынсыз) кадр жолдай алады. ARM әмірімен ЕСт ақпарат жолдау күйіне (IS) көшіріледі. SARM әмірі теңдестірілмеген екі стансаны да асинхронды жауап тәртібіне көшіретіндіктен, SARM әмірі екі жаққа да жолдануы тиіс:

Мысалы (23 – сурет): А стансы В стансасына асинхронды жауап тәртібімен дерек жолдау мақсатымен, В стансасына алдымен DISC әмірін жолдайды. Жалпы, DISC әмірін жолдау шарт емес. В стансасының ARM күйіне орнатылатынына толық сенімді болу мақсатымен А стансасы DISC әмірімен В стансасының күйін «нөлге» (бастапқы күйіне) келтіреді. DISC әмірін қабылдаған В стансасы жауабын UA (нөмірленбеген растау) кадрымен жолдайды. Осыдан кейін өзі А стансасына DISC әмірін жолдайды. В стансасының бұл әміріне А стансасы UA (нөмірленбеген растау) кадырымен жауап қайтарады да SARM әмірін жолдайды, бұл әмірге В стансасы UA (нөмірленбеген растау) кадырымен жауап қайтарады. Жоғарыда келтірілген процедура ойдағыдай орындалғаннан кейін екі станса да дайын кадрларын ARM тәртібімен жолдай алады.

SABME, SNRME және SАRME (Е – extended) әмірлерімен ABM, NRM және АRM кадрларының басқарушы аймағын екі байтқа ұлғайтып кеңейтілген тәртіп орнатылады.

Дуплексті асинхронды теңгерілген тәртіппен (ABM – Asynchronous Balanse Mode) жұмыс істейтін стансалардың байланыс құру және ажырату процедурасын қарастырайық.

Арна активті күйге ауысқаннан кейін жергілікті станса байланыс құру үшін SABM әмірін жолдап Т1 таймерін қосады. Егер қашықтағы станса SABM әмірін дұрыс қабылдаған болса және ақпаратпен алмасуға дайын болса UA кадрымен жауап қайтарып, жолдаған [V(S)] және қабылдаған [V(R)] кадрларды санаушыла-рының күйін 0 – ге қояды, ал дайын болмаса DM кадрымен жауап қайтарады. Жергілікті стансаның UA жауап кадрын дұрыс қабылдағаны жалғаудың құрылғанын білдіреді. UA жауап кадрын дұрыс қабылдаған жергілікті станса да Т1 таймерін өшіріп [V(S)] және [V(R)] санаушыларының күйін 0 – ге қояды.

Шақырушы стансаның жолдаған SABM әміріне қашықтағы стансадан DM кадрымен жауап келіп түссе, бұл жалғау құрылмады деген түсінік береді, онда Т1 таймері өшіріліп станса ажырасқан күйге ауысады. Көп жадайларда DM жауап кадрын ажырату үшін SABM әмірі Р битімен, ал DM жауап кадры F = 1 битімен жолданады.

Жергілікті стансаның жолдаған SABM әміріне қашықтағы шақырылған стансадан ешқандай жауап келмеуі де мүмкін. Бұндай жағдайдың болу себебі:

- SABM әмірі белгісіз бір себептермен шақырылушы стансаға жетпесе, немесе бұрмаланып келіп түссе оны қабылдамай, шақырылушы станса ешқандай жауап кадрын жолдамайды;

- SABM әмірін шақырылушы станса дұрыс қабылдаса, UA немесе DM кадрымен жауап қайтарады. Ал оның жолдаған жауап кадры белгісіз бір себептермен шақырушы стансаға жетпесе немесе бұрмаланып келіп түссе онда оларды станса қабылдамайды.

Жоғарыда аталған жадай орын алса (шақыру кадрына жауап кадры келмесе) жергілікті станса Т1 таймерінің уақыты біткенге дейін жауап кадрларынан басқа ешқандай кадрды қабылдамайды, ал Т1 таймерінің уақыты біткен кезде Т1 таймерін қайтадан қосып SABM әмірін қайтадан жолдайды. Мұндай қайталану UA немесе DM жауап кадрын дұрыс қабылдағанға дейін немесе N2 қайталау саны біткенге дейін қайталанады. Ал N2 мәрте SABM әмірі қайталанғаннан кейін де байланыс құрылмаса станса ажырасу тәртібіне ауысып, ажырасу тәртібіне ауысқанын жоғарғы деңгейге хабарлайды.

Жергілікті станса SABM әмірін жолдау кезінде қашықтағы стансадан келіп түскен SABM, DISC, UA және DM әмір және жауап кадрларынан басқа ешқандай кадрды қабылдамайды.

Байланысты ажырату тәртібі Т1 таймерін қосып DISC әмір кадрын жолдаумен орындалады. Қашықтағы станса DISC әмір кадрын дұрыс қабылдаған болса, UA кадрымен жауап қайтарып ажырау тәртібіне ауысады, ал DISC әмір кадрын дұрыс қабылдағанда ажырау тәртібінде болса DM жауап кадрларын жолдап ажырау тәртібінде қала береді.

Жергілікті станса жолдаған DISC әмір кадрына алған жауабы UA кадры бол -са Т1 таймерін өшіріп ажырау тәртібіне ауысады, ал алған жауабы қашықтағы стансаның ажырау тәртібінде екенін білдіретін DM кадры болса, онда жергілікті станса Т1 таймерін өшіріп ажырасу тәртібіне ауысады. Бұл жағдайда да DM жауап кадрын дұрыс түсіну үшін DISC әмір кадрын Р битімен, ал DM немесе UA жауап кадры F битімен жолданады. Ал егер де DISC әмір кадрын бергеннен кейін Т1 таймерінің уақыты біткенге дейін ешқандай жауап келмесе онда қайтадан Т1 таймерін қосып DISC әмірін береді. Мұндай қайталану UA немесе DM жауап кадрын дұрыс қабылдағанға дейін немесе N2 қайталау саны біткенге дейін қайталанады. Ал N2 мәрте DISC әмірі қайталанғаннан кейін де байланысты ажырату іске аспаса, онда бұл жағдай желінің жоғарғы деңгейіне хабарланады, ал ол өз деңгейінде арнаны қалпына келтіру әрекетіне кіріседі. DISC әмірін жолдау кезінде станса SABM, DISC, UA және DM әмір және жауап кадрларынан басқа ешқандай кадрды қабылдамайды.

Ажырату күйіндегі станса тек қана SABM, DISC әмірлеріне тиісті жауап қайтарады, ал Р битімен келіп түскен кез келген кадрға F битімен DM жауап кадрын жолдайды.

3.8 Ақпаратпен алмасу

Стансалардың арасында жалғау құрылғаннан кейін ақпаратпен алмасу процедурасы басталады. Жолданатын дерек жоғарғы деңгейден десте түрінде (ұзын-дықтары әртүрлі болуы мүмкін) I – кадрының ақпараттық аймағына орналастырылып, кадрдың тиісті аймағына V(S) санаушысында көрсетілген жолданатын кадрдың кезекті реттік нөмірі N(S) [N(S) = V(S)] қойылады, сонан кейін V(S) санаушысының нөмірі 1 – ге арттырылады (М модульмен) (V(S)+1). Бұл стансаның келесі жолданатын кадрының нөмірін көрсетеді [N(S) = V(S) +1]. Қашықтағы стан -са қабылдаған I– кадрының N(S) реттік нөмірін өзінің санаушысында көрсетілген кезекті қабылдайтын (күткен) V(R) нөмірімен салыстырады, егер олар тең болса [N(S) = V(R)] қабылданған ақпарат дұрыс деген шешім қабылдап оны жоғарғы деңгейге береді (егер ол бос болса) немесе арнайы жадыда уақытша сақтайды да, санаушысының күйінің нөмірін V(R) М модульмен 1-ге арттырады [V(R)+1], бұл келесі қабылдайтын (күткен) кадрдың нөмірі. Осыдан кейін стансаның жолдауға дайын кадры болса онда оған өзінің V(R) = N(R) реттік нөмірімен I – кадрын жолдауына болады, ал жолдайтын ақпараты болмаса N(R) = V(R) реттік нөмірімен RR кадрын жолдайды.

Егер N(S) = V(R) болған жағдайда (кадр дұрыс қабылданған) жоғарғы деңгей бос болмаса және оны сақтауға буферлік жадысында бос орын болмаса дұрыс қабылданған N(S) кадрын өшіріп станса «бос емес» күйіне ауысады да мүмкін болғанша жедел N(R) = V(R) реттік нөмірімен S кадрының (жауап немес әмір) RNR жауап кадрын жолдайды. I – кадырын жолдаған станса мұндай жауап кадрын алысымен жаңа I – кадрды жолдауды тоқтатып, расталмаған кадрларды RR немесе REJ кадрлары келіп түскен соң, немесе Т1 тайме-рінің уақыты біткеннен кейін қайтадан жолдауды бастайды. Т1 таймерінің уақыты біткен соң станса Р битімен RR, RNR немесе REJ әмір кадрларын жолдап қайтадан Т1 таймерін қосады. Мұндай әрекет қашықтағы стансаның қадылдаушы бөлігінің статусының өзгергенін білу мақсатымен орындалады. Жоғарыда аталған Р биті бар кадрлардың бірін қабылдаған станса «бос емес» күйін сақтайтынын білдіріп F битімен RNR кадрымен немесе F битімен RR немесе REJ кадрларының бірімен «бос емес» күйінен шыққанын білдіріп жауап қайтарады. Егер станса «бос емес» күйінде I – кадрын қабылдай алатынын білсе онда ол RR, REJ немесе SREJ кадрларымен жолдаушы стансаға хабарлайды. Барлық жағдайда жолдаушы станса I – кадрын жолдауды қабылдаған S кадрының N(R) нөміріне тең N(S) [N(S) = N(R)] реттік нөмірінен бастайды.

Сонымен, жолдаушы қашықтағы стансаның N(S) = V(R) реттік нөмірімен жолдаған I – кадрына қабылдаушы станса, жолдауға дайын кадры болса, өзінің санаушысының V(R) реттік нөміріне сәйкес N(R) нөмірімен I – кадрын жолдайды (егер ақпаратпен алмасу толық дуплексті тәртіппен жүргізілсе) немесе жолдауға дайын кадры болмаса, RR жауабын жолдайды. Мұның мағынасы: «жолдаған N(S) реттік нөмірлі кадрыңды және осыған дейінгі N(S)< N(R) болатын барлық кадрларыңды дұрыс қабылдадым, ендігі күтетінім реттік нөмірі N(S) = N(R) I – кадры».

3.9 Кадрды қайталау

Жолдаушы станса жолдаған кадрына немесе кадрларына растау жауабын алмаса Т1 таймерінің уақыты біткеннен кейін жолдаған кадрын немесе кадрларын қайталап жолдайды. Растау жауабының келмей қалу себебі жолданған кадр қа-былдаушыға жетпеді немесе қабылдаушы стансаның растау жауабы жетпеді.

Таймер Т1 әр кадрды жолдау мезетте іске қосылады және уақыты біткенге дейін жауап алмаса жолдаған кадрын қайталап жолдайды, жолдау саны (N2) келісім бойынша белгіленеді. Егер кадрларды жолдау барысында таймер тоқтаусыз уақытты санауын жалғастыра берсе онда бұрынғы жолдаған кадрлардың дұрыстығына растау жауабын күтуде, жолдаушы станса N(R) реттік нөмірімен растау кадрын қабылдаса және бұл растау кадрының реттік нөмірі N(R) стансаның күткен нөміріне V(R) (санаушысының нөмірі) тең болса (N(R) = V(R)) таймер тазаланып келесі жолданылатын I – кадрымен бірге қайтадан жүргізіледі. Ал таймердің уақыты біткенге дейін ешқандай жауап кадр келмесе онда жолдаушы станса расталмаған I – кадрларын қайтадан жолдап таймерді қосады.

Жолдаған кадрларын қайталауды қабылдаушы станса да сұрауы мүмкін. HDCL протоколымен әрбір I – кадр N(S) реттік нөмірімен жолданады. Қабылдаушы станса келіп түскен кадрдың N(S) реттік нөмірін өзінің күткен V(R) нөмірімен (санаушысының нөмірі) салыстырады, егер N(S) = V(R) болса қабылдайды, ал N(S) ≠ V(R) болса қабылдамайды. Қабылдаушы стансаға бұрмаланбаған, бірақ реттік нөмірі N(S) ≠ V(R) I – кадры келіп түссе, станса «реттелмеген I – кадры қабылданды» деген ерекше күйге ауысады. Жолдаушы стансаға N(R) = V(R) реттік нөмірімен REJ кадрын жолдайды және реттік нөмірлері N(S) – 1 ден үлкен расталмаған барлық кадрларды өшіреді. Мұның мағнасы: «жолдаған N(S) – 1 реттік нөмірлі кадрыңды және осыған дейінгі N(S) – 1< N(R) болатын барлық кадрларыңды дұрыс қабылдадым, ендігі күтетінім реттік нөмірі N(S) = V(R) I – кадры». Станса REJ кадрын жолдағаннан кейін күткен N(S) реттік нөмірлі кадрды қабылдамайынша басқа I – кадрын қабылдамайды және басқа кадрларын да жолдауға болмайды.

Реттік нөмірі N(R) REJ кадрын қабылдаушы станса I – кадрларын N(S) = N(R) реттік нөмірінен бастап қайтадан жолдайды. Станса REJ кадрын қабылда-ған мезетте басқа реттік нөмірлі I – кадрларын жолдауды бастаған болса станса арнаның жолдау мүмкіншілігін төмендетпеу үшін бұл кадрларды жолдауын дереу тоқтатуы тиіс. Кадр жолдаушы стансаның кадр жолдауын тоқтату үшін қабылдау-шы станса жетіден кем болмайтын «1» («1111111…») жолдайды.

Қабылданбаған кадрларды қайталауды P/F биттерінің көмегіменде орындауға болады. Мұндай мүмкіншілікті P және F биттерін пайдалану ерекшеліктерінен туады. Біріншілік немесе біріктірілген станса әмір кадрын P битімен жолдаса, ал бұл әміріне қабылдаған стансадан F битімен жауап кадрын қабылдамайынша Р битімен екінші әмір кадрын жолдай алмайды. Станса Р битімен әмір кадрын тек тайм-аут уақыты біткеннен кейін ғана жолдауына болады. Р битімен әмір қабыл-даған станса алғаш мүмкіншілігі болған кезде дереу реттік нөмірі N(R) = V(R) және F битін орналастырып I немесе S кадрымен жауап қайтарады. Мұның мағнасы: «жолдаған N(S) реттік нөмірлі кадр және осыған дейінгі N(S)< N(R) болатын барлық кадрлар дұрыс қабылданды». Егер N(S) ≠ V(R) болған жағдайда станса N(R) реттік нөмірінен бастап бұрынға жолдаған, бірақ расталмаған кадрлар ды қайталап жолдайды.

Жер бетінде бір-бірінен айтарлықтай қашықтықта орналасқан және жер-серігі арқылы байланысатын стансалар сияқты жолдаған кадрлардың тежелу уақыты көп болатын жүйелерде қабылданбаған кадрды сұрыптап қайталауды сұрайтын (кейде сұрыптап қабылдамау деп те аударады) SREJ (Selective Reject) кадрын пайдалану аса тиімді. Қабылдаушы стансаға күткен N(S) = V(R) реттік нөмірінен басқа реттік нөмірлі кадрлар қабылдаса N(S) реттік нөмірі кадрдың бұрмаланғанын көрсетеді. Бұл жағдайда бұрмаланған кадрды қабылдаған станса кадр жолдаушы стансаға SREJ кадрын N(R) = N(S) реттік нөмірімен жолдайды, ал бұл кадрды қабылдаған станса тек қана N(R) кадрын қайталап жолдайды. SREJ кадрын жолдаған стансаның, қабылдаған кадрларының ішінде басқа бұрамалан- ған кадр болса, онда жолдаған SREJ кадрына тиісті дұрыс жауап алмайынша жаңа SREJ кадрын жолдауына болмайды.

3.10 HDLC протоколының кодаға тәуелсіздігі

HDLC протоколы кодаға тәуелсіз (кодаға мөлдір) протокол. Протоколдың кодаға тәуелсіз дегеніміз, арнаны басқару қызметін орындау кезінде протокол кез келген белгілі кодалармен, мысалы ASCII (IA5) немесе EBCDIC кодаларымен берілген деректерді жолдай алады. Кадрдың басындағы және соңындағы сегіз биттік жалау 01111110 комбинациясы қабылдаушыға кадрдың басы мен соңын (шекарасын) анықтау үшін қажет. Жолданылатын байт тізбегінде мұндай комбинация болмауы керек, сондықтан жолдаушы станса (жолдаушы DCE) бастаушы және аяқтаушы жалау арасындағы дерек ағынының кез келген жерінде қатарынан кездескен 5 «1» (11111) комбинациясынан кейін «0» орналастырады. Бұл әдісті битстаффинг (bit staffing) әдісі деп атайды. Битстаффинг мекенжай, басқарушы, ақпараттық және CRC өрістерінде қолданылады. Қосымша «0» енгізілгенен кейін кадрдың басына және соңына жалау байтын орналастырып арнамен қабылдаушы стансаға жібереді. Қабылдаушы құрылғы өз кезегінде қабылданған бит тізбегін бақылау нәтижесінде қатарынан кездескен 5 «1» комбинациясынан кейінгі «0» битін алып тастайды (24, 25 – сурет). 26 – суретте битстаффингті өңдеу тәртібі көрсетілген. Қабылдаушы құрылғы келіп түскен бит ағынының әрбір битін тексеріп, егер «0» - ден кейін қатарынан 5 бір кезіксе (011111) жетінші битін тексеріп, егер ол «0» болса (01111110), онда оны алып тастайды, ал «1» болса (0111111) келесі сегізінші битін тексереді, сегізінші бит «0» болса (01111110), онда бұл жалау, ал «1» болса онда келесі биттерін тексеріп «авария» немесе «тыныштық күйі» деп тұжырым жасап станса тиісті әрекетін орындайды.

Авария себебімен аяқтау сигналы (abort) саны 7 – ден көп және 14 – тен аспайтын «1» - лер тізбегінен тұрады.

Тыныштық күйінің сигналы 15 немесе одан да көп «1» - лер тізбегінен тұрады.

Авария себебімен аяқтау сигналы (abort) кадрдың соңына орналастырылады. Таратушы станса бұл сигналды қалпына келтіруді қажет ететін ерекше жағдайда ғана жібереді. Авария себебімен аяқтау сигналынан кейін арнаны активті күйде сақтау үшін және таратуды жалғастырудың мүмкіншілігін сақтау үшін жалау жолданылады.

Тыныштық күйінің сигналы арнаның тыныштық күйінде екенін көрсетеді. Тыныштық күйін пайдалану жолының бірі, жартылай дуплексті сеанс кезінде тыныштық күйінің сигналы келіп түссе тарату бағыты қарама-қарсы бағытқа өзгертіледі.

3.11 Қателерді табу

HDLC протоколының кадрларындағы қателерді табу үшін HDCL кадрының негізгі форматының соңында орналастырылған ұзындығы 2 – байттан тұратын кадрларды тексеруші тізбек өрісі FCS (CRC) пайдаланылады (1 – сурет). FCS (СRC) - HDLC протоколының кадрларындағы қателерді табуда циклды кодты пайдаланады. Циклды кодтың қателерді табу және түзету қасиеті оны құрушы полиномға тікелей байланысты. Құрушы полиномын таңдау кезінде разрядының қалаған саны мен оның қателерді табу мүмкіншілігіне қарап алады.

Халықаралық ұйымдар бірнеше құрушы полиномдарды стандарт ретінде қабылдап ұсынды.

g(x)= х¹⁶+х¹²+ х⁵+1 полиномын ITU-Т V.41 стандарт ретінде ұсынды. Бұл полином көбінесе CCITT-16 немесе MKKTT-16 түрінде белгіленеді.

СRC (FCS) тексеруін есептеуді техникалық іске асыру жылжытушы тіркеуішті (сдвиговых регистров) және 2 модулді логикалық элементтерді пайдалану арқылы шешеді. Төменде, 27 – суретте, таратылатын дерек тізбегін g(х)=х¹⁶ +х¹² +х⁵ +1 полиномына бөлу сұлбасы көрсетілген.

Жолдауға дайындалған кадрды құраушы полиномға бөлгеннен қалған қалдық кадрдың тексеруші өрісіне орналастырылады.

HDLC кадрындағы бастаушы және аяқтаушы жалау кадрдың шекарасын көрсетеді. Егер бұрмалаудың салдарынан екі кадрдың арасындағы жалау түсіп қалса, онда қабылдаушы құрылғы екі кадрды бір кадр деп қабылдайды. Бұл жағдайда бірінші кадрды қабылдағаннан кейін тіркеуіш және СRC (FCS), егер қатесі болмаса, нөлдік күйде болады. Нөл биттер тізбегі келесі бөлу амалын орын -дауды нұсқайды, ал қабылдаушы құрылғы екі кадрды бөліп тұратын жалаудың жоқтығын байқай алмайды, нәтижесінде бұл қос кадр қабылданып жоғарғы келесі деңгейге дұрыс кадр деп беріледі. Кадрдың форматы да қанағаттанарлық болуы мүмкін, себебі бірінші кадрдың мекенжай және басқару өрістері дұрыс қабылданған. Мұндай жағдайдың орын алу себебі, кадрды дұрыс қабылдаған кезде жылжытушы тіркеуіштің бастапқы және соңғы биттік комбинациялары бірдей болады. Мұндай жағдайды болдырмау үшін тіреуіштің бастапқы және соңғы комбинациялары әртүрлі болуы керек. Осы мақсатпен HDLC кадрының полиномды тексеруші тізбегін төмендегі ережеге сәйкес кодтайды.

F(x) полиномымен өрнектелген кадрға СRC өрісінің ұзындығына тең 16 бір қосады:

L(x)= 1111111111111111,

2 модулімен қосқан кезде бит тізбектерінің 16 жоғарғы разряды инверттелінеді х¹⁶F(x). Бұл амал жылжытушы тіркеуіштің барлық разрядтарының бастапқы күйін «1 – ге» қойғанмен тең.

Осылайша құрылған сан: х¹⁶F(x)+x^kL(x), g(x) құрушы полиномына бөлінеді.

мұнда k – F(x) полиномының дәрежесі.

Немесе Q(x)g(x)=x¹⁶ F(x)+x^kL(x)+R(x), мұнда R(x) – бөлгеннен қалған қалдық кадрдың тексеруші өрісіне орналастырылады;

Q(x) – х¹⁶F(x)+x^kL(x) полиномын g(x) полиномына бөлгендегі бөлінді

Қабылдаушы стансада келіп түскен кадр: F*(х)=Q(x)g(x)=x¹⁶F(x)+x^kL(x)+R(x) (CRC өрісімен қоса) g(x) құрушы полиномына бөлінеді.

Бөлу нәтижесін төменгідей өрнекке келтіруге болады

Бірінші қосындының алымы x¹⁶[Q(x)g(x)] g(x) полиномына қалдықсыз бөлінеді, сондықтан, егер қате болмаса қалған қалдық екінші қосындыдының алымындағы тұрақты х¹⁶L(x) полиномын g(x) полиномына бөлгендегі қалдыққа тең болады.

(х¹⁶L(x)/ g(x)) бөлгендегі қалдық полином түрінде:

х¹²+х¹¹+ х¹⁰+ х⁸+ х³+ х²+ х+1 = 1110100001111.

Сонымен, егер келіп түскен кадр қатесіз болса қабылдау нүктесінде бөлу нәтижесінің қалдығы: <0001 1101 0000 1111> (полином дәрежесі: х¹⁵ – тен х⁰ – ге дейін) константаға тең болады.

Егер, бөлу нәтижесінде қалған қалдық көрсетілген константаға тең болмаса қабылданған кадр «қате» деп шешім қабылданады да жолдаушыдан бұл кадрды қайталауын сұрайды.

СRC әдісімен бір қатенің салдарынан пайда болған ұзындығы 16 разрядтан аспайтын кез келген қателер тізбегін және ұзындығы 16 разрядтан асқан қателер-дің 99,9984% табуға болады.

Жоғарыда қарастырылған 16-разрядты құрушы полиномнан басқа кең тараған 16-разрядты құрушы полиномның (CRC-16) бірі: g(x)=х^l6+x^l5+x²+l.

CRC – өрісінің разрядының ұзындығы өскен сайын жолданылған деректің де сенімділігі арта түседі. Арнадағы оралғы (бөгеулік) сигналының деңгейі жоғары болса V.42 ұсынуы бойынша CCITT-32 (МККТТ-32) құрушы полиномын пайдаланған тиімді. CCITT-32 (МККТТ-32) құрушы полиномы көбінесе CRC-32 түрінде белгілі. CRC-32 құрушы полиномы

g(x)=Х³²+Х²⁶+X²³+X²²+X¹⁶+X¹²+X¹¹+X¹⁰+X⁸+X⁷+X⁵+X⁴+X²+X¹+ 1.

Қабылданға кадрдың дұрыстығы <1100 0111 0000 0100 1101 1101 0111 1011> константасы бойынша тексеріледі.

4 HDLC протоколымен дерек жолдау.

4.1 Дерек жолдау түйініні (ДЖТ)

28 – суретте HDLC, SDLC және ADCCP протоколдарымен дерек жолдау түйінінің (ДЖТ) ҚСҰ (МОС) ұсынған құрылымы көрсетілген.

Ұсынылған ДЖТ құрылымы, асинхронды теңгерілген тәртіптегі тең құқықты, біріктірілген (БЕСт) екі стансаның бір-бірінің рұхсатынсыз кез-келген уақытта дуплексті тәртіппен дерек жолдауын қамтамасыз ете алады.

ДЖТ жолданған деректі (дестені) қабылдаушыға (пайдаланушыға) ретімен және сапалы жеткізу үшін төмендегі процедураларды орындауы тиіс:

– дестелерді жолдау процестерін басқару және синхрондау;

– дерек ағынын басару;

– кадрдың ақпараттық, мекенжайлық және басқарушы аймақтарын құру/бөлу;

– ақпартты кодалау/декодалау;

– битстафиг процедурасын орындау;

– дерек жолдау кезінде дискретті арнаның қызметтік күйін қадағалау және кодаланылған арна кадрларын синхрондау.

4.2 Асинхронды теңдестірілген тәртіппен (ABM) дерек жолдау

Бұл тәртіппен желідегі кез келген станса ақпарат жолдауға ынта білдіре алады, сондықтан тек БЕСт-да қолданылады. Бұл тәртіппен стансалар дерек ағындарымен екі жақты (дуплексті) алмаса алады және негізгі тәртібі болып саналады. Екі станса тең құқты, әрбірі әмір де, жауап та бере алады басқаша айтқанда, қай-қайсысы болмасын кез-келген уақытта әмір беріп, ақпаратпен алмасуға ынта білдіре алады.

Төменде қарастырылатын мысалдарда ақпаратпен алмасушы тең құқықты біріктірілген стансалар (БЕСт) А және В әріпімен белгіленген. А мен В стансала-рының арасында жолданатын HDLC кадрларындағы қысқартып белгіленген:

– F – HDLC кадрын бастаушы және аяқтаушы жалау;

– FCS – қателерді тексеруші бит тізбегі.

А – А стансасының, В – В стансасының мекенжайы:

– N(S) – жолданатын кадрдың реттік нөмірі;

– N(R) – қабылдайтын кадрдың реттік нөмірі;

– FCS – қателерді тексеруші бит тізбегі;

– Р/F – сұрау/жауап биті.

P/F – битін пайдалану және оның мағынасы:

– стансалар ақпарат жолдауды сұраған әмір кадрын алмаса да ақпарат-тық I кадрларын Р битімен жолдай алады;

– қажет болған жағдайда станса кадрын Р битімен жолдап қашықтағы стансадан мүмкіншілігінше жедел жауап қайтаруын сұрайды;

– стансаның қабылдаған кадрында Р биті болса, онда ол мүмкін-шілігінше жедел жауап қайтаруы тиіс және жауап кадрын F битімен жолдайды;

– АВМ тәртібіндегі стансаның F биті бар кадры «соңғы кадр» – деген мағына бермейді, «жауап» - деген мағына береді, сондықтан станса F битімен жауап кадрын жолдағаннан кейін ақпараттық кадрлар жолдай алады.

4.3 Жартылай дуплексті асинхронды теңдестірілген тәртіппен (ABM) дерек жолдау (29 – сурет).

Жартылай дуплексті тәртіптегі стансалардың қабылдаған кадрында Р=1 биті болса «дерек жолдау сіздің кезегіңіз» деген мағына береді. Ал дерек жолдауға кезек алған станса алғашқы жауап кадрын F=1 битімен жолдайды.

29 – суреттің дәйектемесі

Уақыт	Әмір немесе жауап кадры
t	А стансасы В стансасына дерек жолдауды ABM тәртібімен жүргізуді сұрау үшін SABM әмірін Р = 1 битімен жолдайды;
t+1	В стансасы А стансасының Р = 1 битімен келген SABM әмір кадрына дерек қабылдауға дайын екенін білдіру үшін жауабын F =1 UA кадрымен растайды;
t+2,3	F битімен келген UA кадрын дұрыс қабылдаған А стансасы N(S)= 0,1 I – кадрларын жолдайды. Соңғы, I – кадрын (N(S)= 1) Р битімен жолдап, жедел жауап беруін сұрайды;
t+4, 5,6	Р битімен I – кадрын қабылдаған В стансасы растау жауабын RR кадрымен қайтарады. Жолданған RR кадрының: F=1, N(R)=2. F=1 – Р битімен келген кадрға жауабы, ал N(R)=2 – «жолдаған 2 кадрыңызды дұрыс қабылдадым, енді күтетінім № 2 кадр». А стансасының жіберген кадрларын растағаннан кейін В стансасы N(S)= 0,1 I – кадрларын жолдайды. Соңғы, I – кадрын (N(S)= 1) Р битімен жолдап, жедел жауап беруін сұрайды;
t+7	Р биті бірге қойылған I – кадрын қабылдаған А стансасы растау жауабын RR кадрымен қайтарады. Жолданған RR кадрының: F=1, N(R)=2. F=1 – Р битімен келген кадрға жауабы, ал N(R) =2 – «жолдаған 2 кадрыңызды дұрыс қабылдадым, енді күтетінім № 2 кадр». А стансасы-ның В стансасына жолдайтын кадры жоқ.
t+8	В стансасы А стансасынан өзінің жолдаған кадрларына растау алған соң, RR кадрымен соңғы (бұрынғы) қабылдаған кадрларын қайтадан растап (N(R)=2), өзінің жолдайтын кадрының жоқ екенін F битімен (F = 1) А стансасын хабардар етеді.

4.4 Асинхронды теңдестірілген тәртіптегі стансалардың толық дуплексті тәртіппен дерек жолдауы (30-сурет)

30 – суреттің тдәйектемесі

Уақыт	Әмір немесе жауап кадры
t	А стансасы В стансасына дерек жолдауды ABM тәртібімен жүргізуді сұрау үшін SABM әмірін Р = 1 битімен жолдайды;
t+1	В стансасы А стансасының Р = 1 битімен келген SABM әмір кадрына дерек қабылдауға дайын екенін білдіру үшін жауабын F =1 UA кадрымен растайды;
t+2	А және В стасалар бір-біріне N(S)= 0 реттік нөмірімен бір-бірден I –кадрын жолдайды.
T+3	А және В стасалары бір-біріне N(S)= 1, N®=1 реттік нөмірімен бір – бірден I –кадрын жолдайды. I –кадрының N(R)= 1 реттік нөмірімен алдында қабылдаған кадрды дұрыс қабылдағанын растайды. А стасасы I –кадрын Р битімен (Р = 1) жолдап, В стансасының жауап беруіне рұхсат етеді.

30 – суреттің дәйектемесінің жалғасы

t+4	В стасасы А стасасының Р = 1 битті кадрына «қабылдауға дайынмын (RR)» жауап кадрын F= 1битімен және N(R)= 2 реттік нөмірімен жолданған кадрды дұрыс қабылдағанын растайды. АВМ тәртібі бойынша В стансасы келесі уақыт мезетінде кадр жолдауын жалғастыруна болады.
t+5	В стансасы I –кадрын N(S)=2 реттік нөмірімен жолдап, N(R)= 2 реттік нөмірімен қабылдағанын қайтадан растайды.
t+6	А стансасы I –кадрын N(S)=2 реттік нөмірімен жолдайды және N(R)= 3 реттік нөмірімен осы мезетке дейін дұрыс қабылдаған кадрларды растайды. В стансасы N(S)=3 реттік нөмірімен I –кадрын жолдайды.
t+7	А стансасының беретін кадры жоқ, сондықтан В стансасының жолдаған кадрын дұрыс қабылдағанын N(R)= 4 реттік нөмірлі RR жауап кадрымен растайды және Р = 1 битімен жауап беруін талап етеді. В стансасы N(S)=4 реттік нөмірімен I –кадрын жолдайды және А стансасының 2 – нөмірлі кадрын дұрыс қабылдағанын I –кадрынын N(R)= 3 реттік нөмірімен растайды.
t+8	В стансасы Р=1 битімен қабылдаған кадрға RR жауап кадрын F = 1 битімен және N(R)= 3 реттік нөмірімен жолдап растайды.
t+9	А стансасы N(S)=3, N(R)=5 реттік нөмірімен I –кадрын жолдайды. N(R)=5 реттік нөмірімен В стансасының 4 – нөмірлі кадрын дұрыс қабылдағанын растайды. В стансасы N(S)=5 реттік нөмірлі I –кадрын жолдайды.
t+10	Стансалардың бірінде жолдайтын кадрлары жоқ. А стансасы RR («қабылдауға дайынмын») кадрының N(R)=6 реттік нөмірімен В стансасының жолдаған кадрларын 5 реттік нөміріне дейін дұрыс қабылдағанын растайды және 6 – кадрын қабылдауға дайын екенін білдіреді. В стансасы RR («қабылдауға дайынмын») кадрының N(R)=4 реттік нөмірімен В стансасының жолдаған кадрларын 3 реттік нөміріне дейін дұрыс қабылдағанын растайды және 4 – кадрын қабылдауға дайын екенін білдіреді.

4.5 Кадрдың N(R) реттік нөмірімен бұрмаланғанын табу (31 – сурет)

31 – суреттің дәйектемесі

Уақыт

Әмір немесе жауап кадры

t+1,2,3.

А стансасы N(S)=6, 7, 0, 1 және N(R)=4 реттік нөмірлерімен I кадрла-рын жолдайды, N(R)=4 реттік нөмірімен 4 кадрды қабылдадым, келесі күтетінім №4 кадр деген түсінік береді, ал N(S)= 1 реттік нөмірлі I кадрын Р= 1 битімен жолдап, дереу жауап қайтаруын сұрайды.

t+4

В стансасы жолдау кезінде №7 кадрдың бұрмаланғанын анықтады. Сондықтан жауабын F=1, N(R)=7 RR кадрымен қайтарады. N(R)=7 реттік нөмірімен 7 кадр қабылдадым, келесі күтетінім №7 кадр деген түсінік береді

31 – суреттің дәйектемесінің жалғасы

t+5,6,7

А стансасы N(S)=7, 0, және 1 кадрларды қайтадан Р =1 битімен жолдайды.

t+8

В стансасы А стансасының жолдаған кадрларын RR кадрымен растайды. N(R)=2 реттік нөмірімен №7,0,1 кадрларын дұрыс қабылдадым, келесі күтетінім №7 кадр деген түсінік береді, ал F=1 биті, А станса-сының Р битімен келген сұрауына жауап.

Толық дуплекспен жолдау кезінде бұрмаланған кадрды N(R) қабылдау өрі-сінің реттік нөмірімен растауға болмайды. Себебі кадрлар екі жаққа бірдей жолда-нады, қабылдау мен жолдау реттік нөмірлері жиі қабаттасып келеді. Мысалы, А стансасының жолдағаны 4 – кадр [N(S) = 4] болса, ал осы уақытта В стансасы қа-былдау өрісінің реттік нөмірі N(R) = 4 болуы мүмкін. Мұндай жағдайда А станса-сы өзінің жолдаған 4 – кадрын В стансасы дұрыс қабылдай алмады деп теріс ше-шім қабылдайды, ал шынында В стансасының кадрындағы N(R) = 4, А стансасы-ның N(S) = 4 кадрын қабылдау алдында N(S) = 3 кадрды растап, келсі күткенім 4 – кадр дегені. Сондықтан бұл әдіс Х.25 протоколының арналық деңгейінің LAPB протоколында пайдаланылмайды.

4.6 Бұрмаланған кадрды қайталауды REJ кадрымен орындау (32 – сурет).

32 – суреттің дәйектемесі

Уақыт	Әмір немесе жауап кадры
t,t+1,2	А стансасы N(S) = 6, 7 және 0 ақпараттық кадрларды жолдайды, ал В стансасы 7 – кадрдың бұрмаланғанын анықтап «Қабылданбады (REJ)» жауап кадрының реттік нөмірін N(R) = 7, F = 1 – деп А стансасына жолдайды. Сонымен В стансасы бақылау нүктесін іске асыруға рұқсат күтпей (Р битін) REJ (Қабылданбады) жауабын F – битімен жолдайды. Егер В стансасы REJ кадрын әмір ретінде берген болса, бұл кадрдың мекенжай өрісіне А стансасының мекенжайын көрсетілген болар еді, ал өз кезегінде А стансасы RR, RNR немесе REJ кадрларының бірімен жауап берер еді. Бірақ REJ жауап кадры болғандықтан А стансасы кадрларды бірден бұрмаланған кадрдан бастап қайта жолдайды.
t+3,4,5	А стансасы N(S) = 7, 0 және 1 кадрларды қайталап жолдайды. Реттік нөмірі N(S)=1 кадрын Р =1битімен жолдап жауап талап етеді.
t+6	В стансасы 7, 0 и 1 кадрларын «Қабылдауға дайынмын (RR)» кадрымен растайды. Сондықтан RR кадрының қабылдау өрісінің реттік нөмірі 2 болады. Әдетте, P/F биті толық дуплексті жүйелердің өткізу мүмкіншілігін төмендететіндіктен P/F битін мұндай жүйелерде ақпарат ағынын тоқтату үшін пайдаланбайтынын айта кеткен орынды.

4.7 Бұрмаланған кадрды қайталауды SREJ кадрымен орындау (33 – сурет).

33 – суреттің дәйектемесі

Уақыт	Әмір немесе жауап кадры
t,t+1,2	А стансасы N(S)= 6, 7 және 0 реттік нөмірлі I кадрларын жолдайды,
t+2	В стансасы №7 – кадрдың бұрмаланғанын анықтап N(R)=7 реттік нөмірімен «Сұрыптап қабылдамау (SREJ)» кадрын жолдайды. А стансасының t+2 уақытында жолдаған кадры әмір болмағандықтан В стансасы RR, RNR немесе REJ кадрларын талап етпейді.
t+3,4	А стансасының қабылдағаны SREJ жауап кадры болғандықтан, тек қана N(S)= 7 – кадрын қайта жолдағаннан кейін жаңа N(S)= 1 реттік нөмірлі I кадрын жолдайды.
t+5	В стансасы қабылдаған кадрларының барлығын дұрыс қабылдағанын реттік нөмірі N(R)=2 RR кадрымен растайды.

4.8 Жолданған кадрдың жалауының түсіп қалуы (34 – сурет).

34 – суретте екі стансаның дерек ағынын екі жаққа бірдей дуплексті тәртіппен жолдау кезінде үздіксіз қайталауды сұрау әдісі көрсетілген. Ерекше жағдай душар болмаған кезде растауды негізімен ақпараттық I – кадры орындайды. 34 – суретте бұраланудың салдарынан 5 – ші кадрмен 6 – шы кадрдың арасындағы жалау бұрмаланғандықтан, 5 – ші және 6 – шы кадр бұрмаланған бір кадр болып қабылданған. Сондықтан В стансасы ақпараттық I – кадрын N(S)=4, N(R)=5 нөмірімен жолдайды. Ал А стансасы бұл кадрды қабылдап үлгермегендіктен N(S)=7, N(R)=3 реттік нөмрлі I – кадрын жолдайды. В стансасы күткен 5 – ші кадр емес 7 – кадр келгендіктен оны қабылдамай REJ кадрымен N(R)=5 кадрынан бастап қайталауын сұрайды. А стансасы I – кадрын N(S)=5, N(R)=5 реттік нөмірлерінен бастап кадрлары жолдауды жалғастырады.

5 SDLC протоколымен дерек жолдау (35 – сурет).

SDLC (Дерек тізбегін синхронды басқару) IBM компаниясының ұсынған протоколы HDLC протоколының негізгі жиынының бірі болып табылады. SDLC теңдестірілмеген қалыпты жауап тәртібін пайдаланады. SDLC протоколы екі және көп нүктелік немесе тұйықтап жалғанған желілердің жұмысын қамтамасыз ете алады.

35 – суреттің дәйектемесі

t	А мен В стансасы ажыраған күйде болғандықтан А стансасы алдымен Р=1 битімен RR әмірін жолдап В стансасының статусын (күйін) сұрайды. Осыдан кейін қалыпты жауап тәртібін қояды.

35 – суреттің дәйектемесінің жалғасы

T+1	В стансасы жауабын F =1 битімен RIM (ынталандыру тәртібін сұрау) кадрын жолдайды.
T+2	А стансасы В стансасына Р=1 битімен SIM кадрын жолдап ынталану тәртібін орнатады.
T+3	В стансасы F =1 битімен UA кадрын жолдап ынталану тәртібін орнатқанын растайды.
T+4	А стансасы қалыпты жауап тәртібін орнату үшін Р =1 битімен SNRM кадрын жолдайды.
T+5	В стансасы NRM тәртібін орнатқанын F =1 битімен UA кадрын жолдап NRM тәртібін орнатқанын растайды.
T+6	А стансасы Р = 1 битімен «қабылдауға дайынмын (RR)» әмір кадырын С стансасына жолдап, дайын кадры болса жолдауын сұрайды.
T+7,8, 9	А стансасы В стансасына N(S)=0,1 реттік нөмірлі I кадрын жолдайды. Осы уақыт мерзімінде С стансасы басқа толық дуплексті арнамен А стансасына N(S)=0,1,2 реттік нөмірлі I кадрларын жолдайды. N(S)=2 реттік нөмірлі I кадрын F = 1 аяқтаушы битімен жолдайды.
T+10	А стансасы Р=1 битімен RR кадрын жолдап В стансасынан, дайын кадры болса жолдауын сұрайды.
T+11	В стансасы А стансасына N(S)=0, N®=2 реттік нөмірлі I кадрын жолдайды. N®=2 реттік нөмірі А стансасынан 2 кадр қабылдағанын растайды және келесі күтетінім № 2 кадр деген мағына береді.
T+12	А стансасы С стансасына Р=1 битімен N®=3 реттік нөмірлі RR кадрын жолдап 3 кадр қабылдағанын растайды және келесі күтетінім № 3 кадр деген мағына береді. В стансасы А стансасына F =1 битімен NI=1, NI=2 реттік нөмірлі I кадрын жолдайды.. N®=2 реттік нөмірі А стансасынан 2 кадр қабылдағанын тағы да растайды және келесі күтетінім № 2 кадр деген мағна береді.
t+13	А стансасы В стансасына Р=1 битімен N(R)=2 реттік нөмірлі RR кадрын жолдап 2 кадр қабылдағанын растайды және келесі күтетінім № 2 кадр деген мағына береді.
t+…	Бұдан кейінгі оқиғалар А және В стансалары жауаптарын F =1 битімен жолдауды талап етеді.

6 Х.25 желісі

1970 жылдары ПЦИ (PDH) жүйесімен дерек жолдау мәселесі жан жақты зерттеліп, шартараптық желімен көпшілік пайдаланатын дерек жолдау желісін біріктіру үшін стандартталған протоколдар жиынтығы қажет болды. Ғалымдардың бұл бағыттағы еңбектерінің нәтижесінде бір топ проколдар шығарылды, солардың ішіндегі ең кең тарағаны Х.25 протоколы.

Х.25 стандартын «X.25 ұсынысы» (CCITT Recommendation X.25) деген ресми атпен ТТХКК (CCITT) 1976 жылы қабылдаған. Содан бері бірнеше рет өңделіп, қазіргі кездегі пайдаланыстағы 1984 жылғы нұсқасы. Бұл ұсыныс пайдаланушының дерек жолдаушы желіге қатынау интерфейсін жәнеде дерек жолдаушы желі арқыла қашықтағы пайдаланушымен әрекеттесу интерфейсін анықтайды.

Х.25 протоколын дайындағандар бұқаралық байланыс жолы компаниялары (негізгілері телефон компаниялары) болғандықтан, сол уақыттағы электрбайла-ныс саласының ерекшеліктері толық ескерілген.

Х.25 протоколы алғашқы шыққан протоколдардың бірі болғандықтан, өтпелі уақытты ескере отырып, аналогты, цифрлы және аралас арналарды бірдей пайдалануға есептелген, бұрмаланып қабылданған дестелердің қателерін тауып оларды түзету мүкіншілігі ескерілген.

Сонымен, Х.25 протоколы десте жалғау әдiсiмен дерек таратуды қамтамасыз етеді. Тарату алдында тартылатын дерек дестелерге бөлiнедi, сонан кейiн жалғау кезiнде айқындалған бағытпен (виртуалды арнамен) тораптан тораптқа жолданады. Х.25 протоколы әр торап арасында және соңғы пайдаланушылар жабдықтарының арасында дерек ағымын басқаратын және олардың қателерiн түзетіп қалпына келтiретiн мүмкiншiлiгi жоғары. Х.25 протоколы бүгінгі телекоммуникация желілерінің негізін қалап, олардың дамуына ерекше ықпал етті.

Бүгінгі күні Х.25 желісі жаңадан шыққан жоғарғы жылдамдықты арналармен дерек жолдаушы интегралды және әртүрлі байланыс желілердің технологияларымен (Frame Relay, ISDN, ATM) қатар кеңінен тараған желі.

X.25 желісінің протоколының ұтымдығы оралғы деңгейі жоғары төменгі жылдамдықпен дерек тарататын байланыс жолдарына арнайы дайындалған.

X.25 желісінің басты кемшілігі дестелердің кешеуілдеу уақыты (0,6 сек.) үлкен, осының салдарынан дауыс және бейне сигналдары Х.25 желісімен таратылмайды.

Х.25 желісінде терминал қызметін дербес компьютер немесе Х.25 желісінің талабына (стандартына) сай кез келген басқадай жүйелерде атқара алады. Екі DTE бір – бірімен тек өздері қосылған DCE арқылы ғана байланыса алады. X.25 протоколында DCE мен DTE уақытпен бөліп статистикалық мультиплексірлеуді пайдаланады. Бір уақытта бірнеше абоненттік процестер орындалуы мүмкін. 36 –суретте бір жақтағы DTE – лердің екінші жақтағы DTE – лермен виртуалды арнаны пайдаланып дестелермен алмасу принципі көрсетілген

DSE (Data Switching Exchange) – дерек жалғаушы құрылғы. DSE – үш немесе одан да көп арналарды жалғаушы желі торабы.

DTE (Data Terminal Equipment) – пайдаланушы құралжабдық. Дерек жолдау жүйесінде қабылдаушы, жолдаушы немесе басқадай қосымша қызметтерді атқа-рады. Десте жалғаушы желіге қосылған дербес компьютерлер, бағыттаушылар (маршрутизаторы), көпірлер (мосты), терминалдар DTE қызметін атқара алады. DTE Х.25 желісінің пайдаланушы жағының (бөлігінің) «пайдаланушы – желі» интерфейсін қамтамсыз етеді.

DCE (Data Communications Equipment, Data Circuit – Terminating Equipment) – DTE– нің желіге қатынауын қамтамасыз етуші құрал-жабық (көбінесе дерек таратушы құрылғы деп аталады – аппаратура передачи данных). DCE Х.25 желісінің желі жағының (бөлігінің) «пайдаланушы – желі»

интерфейсін қамтамасыз етеді. Бұқаралық желімен синхронды тәртіппен жұмыс істеу үшін DTE мен DCE X.21 интерфейсімен қосылады, ал егер V сериялы модем (мысалы, V90, V92 т.б.) пайдаланса X.21bis. интерфейсі-мен қосылады. Бір DCE – ге бірнеше DTE жалғанады. Сонымен, DCE – нің негізгі қызметі DTE – ден келіп түскен сигналды қабылдап желіге беру және желіден келіп түскен сигналды DTE – ге беру.

6.1 Х.25 желісіндегі мекенжайды анықтау

Егер де Х.25 желісі бұқаралық желіге қосылмаған болса, онда оның мекен-жайының ұзындығы кезкелген сан болуы мүмкін (мекенжай өрісінің формат мөл-шерінде) және оған қалаған мән бере-беруге болады. Х.25 дестесінің мекенжай өрісінің максималды ұзындығы 16 байт.

Х.25 протоколын пайдаланып шартараптық желі құруға болады. Бұл жағдай да Х.25 желілері бір-бірімен Х.75 пратоколын пайдаланып дерекпен алмасады, ал пайдаланушы мекенжайын Х.121 стандартымен анықтайды. Х.25 протоколын пайдаланатын бұқаралық дерек тарту желісінің мекенжайы халықаралық мекен-жайларды нөмірлеу жүйесі Х.121 МСЭ-Т (CCITT) ұсынысымен анықталады.

Х.121 мекенжай нөмірлері (IDN, International Data Numbers – деп те аталады) ондық сандармен белгіленіп ұзындығы әртүрлі болып келеді, бірақ 14 орынды ондық сандардан аспауы тиіс.

DCC (Data Country Code) – мемлекеттік кода;

ND (Network Digit) – желі нөмірі;

DNIC (Data Network Identification Code) – дерек желісін анықтаушы кода

NTN (Network Terminal Number) – терминалдың желілідегі нөмірі.

38 – сурет. МСЭ-Т – нің Х.121 ұсынысына сәйкес халықаралық нөмірдің құрылымы:

IDN – нің алғашқы төрт цифры желінің идентификациялау (анықтаушы) кодасы деп аталады (Data Network Identification Code, DNIC). DNIC – те екіге бөлінеді: үш саннан тұратын бірінші бөлігі қай мемлекеттің желісі екенін көрсе-теді, ал бір саннан (0 – 9) тұратын екінші бөлігі осы мемлекеттің Х.25 желісінің нөмірін көрсетеді. Сонымен бір мемлекетте 10 – нан артық Х.25 желісін ұйымдас-тыруға болмайды. Ал егер бір мемлекетте 10 – нан артық Х.25 желісі қажет болса онда қосымша бірнеше кода береді. Қалған ондық цифрлар ұлттық терминалдар (National Terminal Number, NTN) нөмірлері деп аталады. Бұл цифрлармен Х.25 желісіндегі қажетті DTE – ні анықтауға болады.

Халықаралық Х.25 желілерінде, қажет болған жағдайда, ISO 7498 абонент-терді нөмірлеу халықаралық стандартын да пайдалануға болады.

ISO 7498 стандартын Х.25 желісінде пайдалану үшін Х.121 форматына 36 немесе 37 кодасы болатын бір байттық префикс қосады, 36 кодасы (мекенжай кодасы ондық цифрмен таңбаланса) немесе 37 (мекенжайды екілік кодамен таңбаланса).

Мысал: Желілерде Х.121 ұсынысына сәйкес 3 – түрлі мекенжай пайдала-нылады:

а) желілінің толық (халықаралық) мекенжайы – 0250С ХХХХYYYYZZ (солдан оңға қарай):

1) 0 – мекенжай толық түрде берілгеннің белгісі (желіаралық мекенжайды пайдаланатынының белгісі;

2) 250С DNIC – желі мекенжайы, мұндағы:

3) 2 – Европаның кодасы,

4) 50 – ТМД (СССР) кодасы (мемлекеттің кодасы),

5) С – ұлттық желі кодасы (мысалы, С=4 болса ИНФОТЕЛ желісі).

6) ХХХХYYYYZZ желідегі абоненттің жеке-дара кодасы (10 цифрға дейін);

39 – сурет. Х.25 желісіндегі мекенжайды анықтау.

б) СХХХХХХХХХХ – желінің ішкі мекенжайы, мұндағы:

1) С – DNIC–тің соңғы цифры, басқаша айтқанда, желінің бір мемлекет ішіндегі арнайы кодасы (ұлттық желі нөмірі);

2) ХХХХХХХХХХ – абонент кодасы.

в) телефон нөмірі - 9GNNNNNNNNNNN, мүндағы 9 – телефон нөмірінің белгісі; G – жалғау торабының (қалалық) кодасы; NNNNNNNNNNN – қаланың ішіндегі телефон нөмірі «11 цифрға дейін).

6.2 Пайдаланушылардың Х.25 желісіне қатынауы.

Х.25 желісіне синхронды және асинхронды терминалдармен қатынауға болады. Х.25 желісінің негшізгі стандартының интерфейсімен синхронды терминал-мен қатынауға болады, ал асинхронды терминалмен (дербес компьютер, банкомат, телетайп т.с.) қатынау үшін дестелер ассембілері – диассембілер (ДАД) құрылғысы пайдаланылады. ДАД құрылғысы, Х.25 желісіне бейімделмеген, асинхронды алфавитті – цифрлы терминалдан төменгі жылдамдықпен келген бит ағындарын Х.25 дестесіне түрлендіріп Х.25 желісі арқылы қабылдаушы терминалға жолдайды және желіден келіп түскен Х.25 десте ағынын кері түрлендіріп асинхрон-ды терминалдардың желіге қатынауын қамтамасыз етеді.

Асинхронды терминалдарды Х.25 желісіне қосушы ДАД құрылғысы десте жалғау орталығының жанында (ДЖО) (біріктірілген ДАД) немесе қашықта орна-ласуы мүмкін. Біріктірілген ДАД десте жалғау орталығымен (ДЖО) бірге немесе оның бағанына орналастырылады. Терминалдар біріктірілген ДАД – қа телефон желісінің жекешелінген арнасымен асинхронды интерфейсті модем арқылы қатынайды (Х.28 протоколы). Бір ДАД – қа 8, 16, немесе 24 асинхронды терминал қатынай алады.

Қашықтағы ДАД (кішігірім жеке құрылғы) Х.25 желісінің жекешеленген синхронды байланыс арнасы арқылы ДЖО-ға қосылады. Терминалдар қашық орналасқан ДАД-қа асинхронды интерфейспен (мысалы, RS-232C) қосылады. Қашық орналасқан бір ДАД арқылы ДЖО-ға 8, 16 немесе 24 асинхронды терми-нал қатынай алады. Біріктірілген ДАД әр жерде орналасқан бірнеше терминалмен жұмыс істей алады, ал қашықтағы ДАД тек бір жерде орналастырылған терминалдармен жұмыс істей алады.

ДАД құрылғысынын орналастырудың тағы бір ерекшелігі байланыс арна-сындағы оралғымен және проколдарды пайдаланумен байланысты.

Қашық орналасқан ДАД ДЖО – ға «десте терминалы» сияқты арналық дең-гейдің HDLC протоколының iшкi жиыны болып келетін LAPB протоколымен қатынайды. Бұл протоколдың ерекшелігі байланыс арнасындағы оралғының әсерінен бұрмаланаған кадрларды қайталап жолдайтын мүмкіншілігі бар. Ал біріктірірілген ДАД пен ДЖО ақпаратпен алмасқанда қателерді түзететін ешқандай протоколды пайдаланбайды және де ДАД – қа қосылған асинхронды терминалдар бұрмаланған дестелерді қайталайтын мүмкіншілігі жоқ Х.28 ұсынысының процедурасына сәйкес ақпаратпен алмасады. ДАД терминал операторына ДАД – қа жолдаған деректерін көріп тексеруіне мүмкіншілігін тудыру үшін эхо – бақылау амалымен (операциясымен) қамтамасыз етілген.

Синхронды терминалдар («дестелі терминал») ДЖО – ға LAPB протоколымен қатынайтындықтан жолданған дестелердің сапасы жоғары.

Х.25 желісіне ДАД құрылғысы арқылы қатынауы МККТТ – нің (МСЭ – нің) үш ұсынысы арқылы орындалады:

Х.3 ұсынысы ДАД – тың қызметтерін және жұмыс істеу тәртібінің парамет-рлерін айқындайды; Бұл параметрлер асинхронды терминалдардың ерекшелік-теріне қарай ДАД – ты бейімдейді;

Х.28 ұсынысы асинхронды терминалдың телефон желісімен немесе басқа-дай байланыс жолымен ДАД – қа қосылу параметрлерін және де терминалдың ДАД – пен әрекеттесу протоколын, терминалмен ДАД – тың қызметін басқару-дың тәртібін дәйектейді;

Х.29 ұсынысы ДАД – пен Х.25 желісінің DTE – сінің («дестелі терминал») немесе Х.25 желісіндегі екі ДАД - тың басқарушы ақпаратпен алмасу процедурасын дәйектейді.

Х.3 ұсынысына сәйкес ДАД – тың негізгі қызметтері:

– асинхронды терминалдан әртүрлі уақыт аралығында келген бит тізбектерін буферлік жадыға жинап Х.25 дестесіне түрлендіреді;

– дестедегі деректерді дестенің өрістерінен ажыратып деректерді асинхронды терминалға жолдайды;

– виртуалды жалғау құруды және оны ажыратуды, қайта бастауды және үзуді (прерывание) басқарады;

– дестелерді толтыру, дестелерді жолдау символдарын (сигналдарын) алу, күту уақытының өтіп кетуі сияқты шарттарына сәйкес дестелерді жолдау механизмін қамтамасыз ету;

– қосылған асинхронды терминалдың талап етуі бойынша жұптыққа тексеруші биті және старт – стопты сигналдары орналастырылған сигналдарды жолдау;

– асинхронды терминалдан келген жалғауды үзу сигналын айқындау.

ДАД – тың параметрлері оның тұрақты жадында сақталады. ДАД – тың параметрлерінің жиынтығы «профиль (профайл)» (profile) деп аталады. Желіге қосылған ДАД басқару немесе дерек жолдау қызметтерін атқара алады. ДАД – тың бұл қызметтері 22 параметрмен атқарылады. ДАД – тың параметрлері асин-хронды терминалмен немесе Х.29 ұсынысын (стандартын) қанағаттандыратын желідегі кез-келген компьютермен қойылады.

Қазіргі кезде асинхронды RS-232 интерфейсімен қамтамасыз етілген касса-лық терминалдарды және банкоматтарды ДАД құрылғысы арқылы Х.25 желісіне қосады.

Дербес компьютерлермен немесе шоғырланған есептеу желілерімен (ШЕЖ) Х.25 желісіне қатынау үшін көбінесе арнайы программалармен қамтамасыз етілген Х.25 бейімдеушісін (адаптерін) қолданады. Х.25 бейімдеушісі жеке құрылғы (плата) түрінде дербес компьютерге орналастырылады. ШЕЖ арқылы Х.25 желісіне қатынау үшін Х.25 протоколын пайдалана алатын жеке құрылғы (standalone device) түрінде арнайы дайындалған көпірлер немесе бағыттаушыларды да пайдалануға болады. Мұндай жеке құрылғылардың компьютерге орналастырылатын құрылғылардан ерекшелігі өнімділігінің жоғарылығына қоса арнайы программасыз ШЕЖ – дің арнайы интерфейсімен Х.25 желісіне қосылады.

40 – суретте мүмкін болатын төрт торапты Х.25 желісі көрсетілген. Суретте көрсетілгендей дербес компьютерлер (ДК) және басқадай асинхронды терминал-дар (АDТE) (банкомат, кассалық терминал) Х.25 желісіне біріктірілген немесе қашық орналастырылған ДАД (X.28 протоколы) арқылы десте жалғаушы орталығына (ДЖО) (X.25, X.29 протоколдары) қосылады. Қашықтағы асинхронды тер-минал пайдаланушылар асинхронды модем арқылы, ал синхронды терминал (СDТE) (Х.25 терминалы) пайдаланушылар синхронды модем арқылы Х.25 желісіне қосылады.

Х.25 желісіне жалға алған арнамен (арендованный канал) немесе жалға-натын арнамен қатынауға болады. Жекшелінген арнамен дестені синхронды тәртіппен 19.2 Кбит/сек – 64 Кбит/сек жылдамдықпен жолдауға болады, ал жалғанатын арнамен десте жолдау жылдамдығы пайдаланатын модемның жылдамдығымен анықталады.

Х.25 желісіде ақпаратпен алмасу тораптарда орналастырылған десте жалғау орталығы (ДЖО) (packet switch) арқылы іске асырылады. ДЖО – ны кескіндеген-де міндетті түрде «бағыттау кестесін» («routing table») толтыру қажет. Бұл кесте арқылы ДЖО – ға келген дестенің мекенжайы бойынша ДЖО – ның қай порты арқылы әрі қарай жолдау керектігі анықталады. Кестеде негізгі бағытымен бірге балама (альтернативті) бағыты да көрсетіледі.

Желінің жалғаушы жүйелерін үш топқа бөлуге болады:

– қатынау құрылғысы. 2 – 30 порты бар шағын құрылғы;

– желілік жалғаушылар. Х.25 желісінің шағын тораптарында қолда-нылады. Х.25 желісінің бір құрылғысында 20 – 50 порт болады.

– күре жол (магистраль) жалғаушысы. Мұндай жалғаушылардың 50 – ден артық портары болады, сондықтан ірі телекоммуникация тораптарында орналастырылады және басқа желілермен байланысуды қамтамасыз етеді. Бір желіні басқа желілермен үйлестіруді «желілерді шлюздеу» деп атайды.

Нақты жағдайда, әрбір Х.25 желіснің арнамен жолдайтын деректерінің параметрлері (кадрлар мен дестелерінің ұзындығы, мекенжай жүйесі т.с.с.) әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан жалғаушының шлюздеудегі негізгі қызметі, мысалы, бір желіден екінші желіге өткен кезде бір желінің дестелеріндегі мекен-жайының параметрлерін екінші желіге түсінікті болатындай етіп түрлендіру.

Бірнеше Х.25 желісін үйлестіруде МККТТ Х.75 ұсынысын пайдаланады. Бірнеше Х.25 желісін Х.75 протоколымен үйлестіру 41 – суретте көрсетілген.

Бірнеше Х.25 желілерін қосу үшін сигналдаудың соңғы жабдығы STE (Signaling Terminal Equipment) қолданылады.

Х.25 желісі АЖӨӘЭМ (ЭМВОС) (ашық жүйелердің өзара әрекеттесуінің эталондық моделінің (үлгісінің)) желіге тәуелді төрт деңгейінің үш деңгейінің протоколын анықтайды (42 – сурет).

Бірінші деңгей – физикалық деңгей. Пайдаланушы терминал (DTE) желінің десте жалғаушысына жекеленген (жалғанбайтын) немесе жалғанатын дерек тара-тушы арналармен қатынайды. Жалғанатын арнамен мекенжай ақпаратын жолдау мен қабылдау процедурасы цифрлы желіге қатынайтын басқа DTE – мен байланысуға мүмкіншілік тудырады. Мультиплексорлау (тығыздау) арқылы бір арнамен желідегі бірнеше DTE – мен байланысуға болады. Бұл логикалық жалғаудың әрқайсысы Х.25 – тің үшінші деңгейінде айқындалатын виртуалды арнаны пайдаланады. Х.25 желісі цифрлы арнамен жұмыс істеу үшін Х.21 интерфейсін, ал аралас арнамен (мысалы, пайдаланушы мен желінің арасы аналогты, ал желі арналары цифрлы) Х21bis интерфейсін пайдаланады. Х21bis интерфейсі бұқаралық телефон желісіне МОДЕМ арқылы қатынауға арналған.

Х.21 және Х.21bis синхронды интерфейсін пайдаланып жолданатын деректі бит тізбегі түрінде бір тораптан екінші торапқа жеткізуді қамтамасыз етеді. Физи-калық деңгейдің нақты протоколы көрсетілмеген, сондықтан әртүрлі арна стан-дарттарын пайдалануға мүмкіншілік тудырады.

42 – сурет. Х.25 желісінің моделі

Екінші деңгей – арналық деңгей – «дерек тарату тізбегінің деңгейі». Бұл деңгейде HDLC (High – Level Data Link Control) – дерек тарату арнасын басқару-шы жоғарғы деңгей протоколының ішкі жиыны болып келетін LAP немесе LAPB протоколдары пайдаланып, тікелей («нүкте – нүкте», Х.25 желісінің іргелес тораптарының арасы) жалғайды сонан кейін жалғанған тораптардың арасында мүлтіксіз дерек жолдауды, мүмкін болатын қателерін түзетуді және дерек ағын-дарын басқаруды қамтамсыз етеді. Бұларға қосымша дерек тарату тәртібінің пара-метрлерін анықтап, олардың мәндерін іргелес екі тораптың арналарының ұзынды-ғына (арнадағы деректің кешеуілдеу уақытына) қарай дерек тарату жылдамдығы-на байланысты өзгертіп және оның сапасын (тарту кезіндегі бұрмалану ықтимал-дығы) оптималдау мәселесін шешеді.

Арнаға қатынаудағы LAP (LAP - link access procedure) процедурасының негізінде HDLC протоколының асинхронды жауап тәртібінің (режимінің) ARM (ARM - asynchronous response mode) симметриялық тәртібі, ал LAPB (LAPB - link access procedure balanced) процедурасының негізінде HDLC протоколының асинхронды теңгерілген тәртібі жатады.

Үшінші деңгей – желілік деңгей Х.25/3 (стандартта дестелік деңгей деп ата-лады). Х.25 протоколы желіге қосылған абоненттердің дерекпен алмасуын 14 дес-те арқылы іске асырады, олар: байт ағындарын дестеге бөлу, шақырушы DTE мен шақырылушы DTE – лердің арасында DCE – лер арқылы виртулды арна құрау және ажырату, пайдаланушылардың виртулды арна арқылы дестеленген ақпарат-пен алмасуын қамтамасыз етеу, дестелерді бағыттау, десте ағынын басқару, т.б. қызметтік дестелер.

Х.25 стандартында тасымалдаушы (транспорттық) деңгей стандартталмаған, бірақ оны соңғы тораптың іске асыруға мүмкіншілігі бар.

6.3 Х.25 желісінің арналық деңгейінің протоколы

Х.25 желісі арналық деңгейде HDLC протоколының iшкi жиыны болып келетін LAPB протоколын пайдаланады. LAPB протоколдың міндеті пайдаланушы-ларды бір – бірімен логикалық арнамен жалғау, онан кейін Х.25 дестесін жеткізу. LAPB протоколының бір кадрына бір ғана Х.25 дестесі салынады. Х.25 дестесі LAPB протоколының кадрына салынып виртуалды арна арқылы бағыттаушы белгілеген бағыттармен тораптан торапқа жеткізіледі. Кадрларды бір – бірінен айыру үшін әрбір берілетін кадр жалаумен басталып жалаумен аяқталады, басында – бастаушы жалау, соңында – аяқтаушы жалау орналастырылады. Қабылдаушы құрылғы бұл екі жалауды тапқан соң арнайы кодпен қатесін тексеріп өңдейді. Қатесі болмаса пайдаланушыға береді, ал қате болса дестені берушіден қайталап беруін сұрайды.

LAPB протоколы асинхронды теңдестiрiлген тәртiппен (АВМ), екi нүктелiк дуплекстi физикалық арнаны пайдаланады. Сондықтан LAPB протоколының мекенжайлық (МЖ) өрiсiнде тек DTE мен DСE мекенжайы болуы мүмкiн. LAPB протоколының мекенжайлық (МЖ) өрiсi арналық деңгейдегi әмiр мен жауапты ажырату үшiн ғана пайдаланады (43 – сурет). Суретте көрсетiлгендей, егер кадр DTE – ден DСE – ге таратылатын әмiр болса онда (МЖ) өрiсiне 10000000 коды жазылады, ал жауап болса – 11000000 коды жазылады. Кадр DСE – ден DTE – ге таратылатын әмiр болса онда, керiсiнше, (МЖ) өрiсiне 11000000 коды жазылады, ал жауап болса – 10000000 коды жазылады.

Сонымен байқайтынымыз, (МЖ) өрiсi желiлiк мекенжайды емес байланыс мекенжайын көрсетедi, ал шақырылған терминалдың желiлiк мекенжайы апарат-тық өрiстiң бiр бөлiгi болып келетiн қаттаманың (дестенiң) тақырыпшасында (басқы бөлiгiнде) көрсетiледi.

1 және 2 кестеде LAPB протоколының әмiр мен жауап кадрлары және оларға сәйкес байттарының бақылаушы мәндерi келтiрiлген.

Қызмет атқару кезiнде LAPB протоколының қолданатын кадрларының басым көпшiлiгi әмiр кадрлары. Жауап кадры бесiншi битi бiр (Р = 1) болатын әмiр кадрын қабылдаған кезде берiледi. Р = 1 болатын әмiр кадрына берiлген жауап кадрының бесiншi битi бiр (F = 1) болады. Басқа кадрлардың барлығында Р = 0, F = 0 болады.

SABM – асинхронды теңдестiрiлген тәртiпке қою әмiрiне UA – нөмiрленбе-ген растау кадрымен жауап берiледi. SABM/UA кадрлары сеанс алдында барлық санаушылар мен таймерлердi алғашқы күйiне келтiру үшiн қолданылатын әмiр – жауаптың тұрақты жұбы. Ал сеанс бiткеннен кейiн DISC/DM әмiр – жауап кадрлары қолданылады. FRMR – жауап кадры. Қабылдаушы әмір бұрмаланып келген болса, онда оны қабылдамай FRMR кадрымен жауап қайтарады. I – кадры жауап кадры ретінде қолданылмайды, тек десте тарату үшін қолданылады. Егер абонент-тің жолдайтын кадры болмаса, бірақ жауап қайтару қажет болса RR – кадрымен жауап қайтарады.

1 – кесте. LAPB протоколының әмiр кадрлары және басқару өрiсiнiң кодалары.

Әмiр атауы	Биттердiң нөмiрi
Әмiр атауы	8	7	6	5	4	3	2	1
I (ақпарат)	N(R)			P	N(S)			0
RR (қабылдауға дайын)	N(R)			P	0	0	0	1
RNR (қабылдауға дайын емес)	N(R)			P	0	1	0	1
REJ (отказ – терiс жауап)	N(R)			P	1	0	0	1
SABM (асинхронды теңдестiрiлген тәртiпке қою)	0	0	1	P	1	1	1	1
DISC (ажырату)	0	1	0	P	0	0	1	1

2 – кесте. LAPB протоколының жауап кадрлары және басқару өрiсiнiң кодтары.

Жауап атауы	Биттердiң нөмiрi
Жауап атауы	8	7	6	5	4	3	2	1
R (қабылдаушы дайын)	N(R)			F	0	0	0	1
RNR (қабылдаушы дайын емес)	N(R)			F	0	1	0	1

2 – кестенің жалғасы

REJ (отказ – келіспеу)	N(R)			F	1	0	0	1
UA (нөмiрленбеген растау)	0	1	1	F	0	0	1	1
DM (ажырату тәртiбi)	0	0	0	F	1	1	1	1
FRMR (кадр алынып тасталды)	1	0	0	F	0	1	1	1

Сонымен, Х.25 протоколы десте жалғау әдiсiмен дерек жолдауды қамтамасыз етеді. Жолдау алдында жолданылатын дерек дестелерге бөлiнедi, сонан кейiн жалғау кезiнде айқындалған бағытпен (виртуалды арнамен) тораптан торапқа таратылады. Х.25 протоколы әр торап арасында және шеткi пайдаланушылар жабдықтарының арасында дерек ағымын басқаратын және олардың қателерiн түзетіп қалпына келтiретiн мүмкiншiлiгi жоғары.

6.4 Х.25 протоколының желілік деңгейінің протоколы

Х.25 протоколын пайдаланып желіге қосылған абоненттердің дерекпен алмасуын 14 десте арқылы іске асырады, олар: пайдаланушының құрылғысын желі арнасына қосу және ажырату, дерек тарату, ақпарат ағынын басқару, т.б. қызметтік дестелер. 44 – суретте Х.25 протоколының дестесінің арналық HDLC кадрына инкапсуляциялануы (салынуы) көрсетілген.

Х.25 дестесінің жалпы форматы 44 – суретте, ал дестелерінің типі 2 – кестеде көрсетілген. Х.25 дестесінің әрбір байтының биттері ретімен нөмір-ленеді: 87654321. Дестені тарату кезінде байттың төменгі битінен (1 – ші биттен) бастап нөмірленген ретімен беріледі. Енді Х.25 дестесінің өрістерінің мағынасына көңіл аударайық.

I–байтының жоғарғы 4 разряды (8765 биттері) форматтың жалпы анықтауышы (1 – ші кесте). Ағынды басқару үшін «саңылау» механизмі (механизм окна) пайдалынады. «Саңылау» өлшемі 8 немесе 128 модульмен өлшенеді. Бұл дегеніміз, таратушы 7 немесе 127 кадрды жауап күтпей-ақ тарата беруіне рұқсат берілген:

1 – байттың төменгі 4 разряды (4321 биттері) 15 логикалық арна тобының нөмірін көрсетеді, әр топта 255 арна болады;

2 – байт логикалық арналардың нөмірлерін көрсетеді, 1 топта 255 логикалық арна болады. DTE мен DCE арналарының нөмірлері өзара мәндес болып келеді. DTE – нің пайдаланатын логикалық арналардың санын желі әкімшілігі айқындайды.

3 –байтпен дестелердің типін анықтайды;

4 – байттың жоғарғы 4 разряды шақырушы DTE мекенжайының ұзынды-ғын, ал төменгі 4 разряды шақырылушы DTE мекенжайының ұзындығын көрсетеді;

5 – байттың жоғарғы 4 разрядына шақырушы DTE мекенжайы, ал төменгі 4 разрядымен шақырылушы DTE мекенжайы жазылады.

3 – кесте. Форматтың жалпы идентификаторы.

1 Байт (октет) биттері	8 7 6 5
mod 8 реттік нөмірлеу схемасы	Х 0 0 1
mod 128 реттік нөмірлеу схемасы	Х 0 1 0
Х әрпімен белгіленген бит, «0» немесе «1» болуы мүмкін

4 – кесте. Десте типтерінің идентификаторы.

Десте типі		3 – ші байт биттері
DCE – ден DTE – ге.	DТE – ден DСE – ге.	8_7_6_5_4_3_2_1
Жалғауды құру және ажырату
ЖАЛҒАНУҒА ШАҚЫРУ КЕЛДІ	ЖАЛҒАНУҒА ШАҚЫРУ	0_0_0_0_1_0_1_1
ЖАЛҒАУ ҚҰРЫЛДЫ	ШАҚЫРУ ҚАБЫЛДАНДЫ	0_0_0_0_1_1_1_1
АЖЫРАСУҒА НҰСҚАУ	АЖЫРАСУДЫ СҰРАУ	0_0_0_1_0_0_1_1
DСE – нің АЖЫРАҒАНЫН РАСТАУ	DTE – нің АЖЫРАҒАНЫН РАСТАУ	0_0_0_1_0_1_1_1
Деректер және үзу
DСE ДЕРЕКТЕРІ	DTE ДЕРЕКТЕРІ	х_х_х_х_х_х_х_0
DСE – ні ҮЗУ	DTE– ні ҮЗУ	0_0_1_0_0_0_1_1
DСE – нің ҮЗІЛГЕНІН РАСТАУ	DTE– нің ҮЗІЛГЕНІН РАСТАУ	0_0_1_0_0_1_1_1
Ағынды басқару және қайтадан бастау
DCE ҚАБЫЛДАУҒА ДАЙЫН	DTE ҚАБЫЛДАУҒА ДАЙЫН	х_х_х_0_0_0_0_1
DCE ҚАБЫЛДАУҒА ДАЙЫН ЕМЕС	DTE ҚАБЫЛДАУҒА ДАЙЫН ЕМЕС	х_х_х_0_0_1_0_1

4 – кестенің жалғасы.

DCE – нің ҚАЙТАДАН БАСТАУҒА НҰСҚАУ	DTE– нің ҚАЙТАДАН БАСТАУДЫ СҰРАУ	0_0_0_1_1_0_1_1
DCE – нің ҚАЙТАДАН БАСТАУДЫ РАСТАУ	DTE – нің ҚАЙТАДАН БАСТАУДЫ РАСТАУ	0_0_0_1_1_1_1_1
Қайтадан бастау (рестарт)
ҚАЙТАДАН ЖАЛҒАНУҒА НҰСҚАУ	ҚАЙТАДАН ЖАЛҒАНУДЫ СҰРАУ	1_1_1_1_1_0_1_1
DCE – нің ҚАЙТАДАН ЖАЛҒАНУДЫ РАСТАУ	DТE – нің ҚАЙТАДАН ЖАЛҒАНУДЫ РАСТАУ	1_1_1_1_1_1_1_1

6.4.1 Виртуалды жалғауды құру және ажырату.

Виртуалды жалғауды құру және ажырату (45,46 сурет). «жалғануға шақыру» және «жалғануға шақыру келді» дестелерінің форматтары бірдей болады. (45 сурет). 46 – суретте «шақыру қабылданды» және «жалғау құрылды» дестелерінің форматы, ал 47 - суретте DTE мен DCE – нің байланыс құру кезіндегі әрекеттесуі көрсетілген. Екі DTE – нің бір-бірімен виртуалды арнамен байланысу тәртібін қарастырайық.

Жолданған деректің сенімділігін LAP-B протоколы қамтамасыз ететін болса, Х.25/3 протоколдары дестелерді бағыттау, желідегі абоненттер арасында виртуалды арнан құру мен оны ажырату және десте ағындарын басқару қызметтерін атқарады.

Арналық деңгейде жалғау құрылғаннан кейін желілік деңгейде виртуалды арна құру үшін бір DTE (шақырушы) екінші DTE – ге (шақырылушы) Х.25 желісі арқылы LAP-B кадрымен «жалғануға шақыру» (ЖШ) дестесін жолдайды. Дестені қабылдаған десте жалғау орталығы (ДЖО) басқа LAP-B кадрымен растау жібереді. LAP-B кадры жоғалған немесе бұрмаланған болса ДЖО кадрдың қайталап жолдауын ұйымдастыруы тиіс. Ал егер де LAP-B кадры бұрмаланбаған (дұрыс) болса ДЖО LAP-B кадрынан Х.25 дестесі шығарып алуы тиіс, виртуалды арнаның нөміріне сәйкес шығыс портын анықтап, сонан кейін дестені әрі қарай жолдау үшін жаңа LAP-B кадрын құрап бағыттаушы кестесінің көмегімен бағытталып виртуалды арна құрады.

«Жалғануға шақыру» (ЖШ) дестесінде таңдап алынған арна тобының нөмірі, логикалық арна нөмірі (бос логикалық арнаның ең үлкен нөмірін алады), қабылдаушының (шақырылған DTE) мекен жайы, қажет болған жағдайда өзініңде (шақырушы DTЕ) мекен жайы көрсетіледі. ЖШ дестесінің қызмет көрсету өрісінде көрсетілетін қызмет түрін тек шақырушы DTE сұрай алады, ал шақырылушы DTЕ оны қабыл алуға міндетті емес. Қызмет көрсету өрісі мен пайдаланушы дерегінің өрісі «жалғануға шақыру келді» (ЖШК) дестесінің құрамында өзгертусіз толық шақырылушы DTE – ге жеткізіледі. ЖШ дестесінде 16 байтқа дейін пайдаланушы дерегі болуы мүмкін.

Шақырылушы DTЕ – нің ДЖО – сы ЖШ дестесін қабылдап шақырылушы DTЕ – ге ЖШК дестесін бос логикалық арналардың ең кіші нөмірімен жолдайды.

Егер ЖШ дестесінде тек шақырылушы DTЕ – нің мекен жайы көрсетілсе, ЖШК дестесінде шақырушы DTЕ – нің мекенжайы көрсетіледі, кей кезде шақырылушы DTЕ – ніңде мекенжайы көрсетілуі мүмкін.

Шақырылушы DTЕ – ге ЖШК дестесі келген мезетте өзіде ЖШ дестесін осы логикалық арнамен жолдауы мүмкін. Бұл жағдайда DСE ЖШ дестесін өңдеп, ал ЖШК дестесін басқа бос логикалық арнаға ауыстыруы ықтимал. Мұндай қақтығысты болдырмау үшін ЖШ дестесін бос логикалық арнаның ең үлкен нөмірімен, ал ЖШК дестесін бос логикалық арнаның ең кіші нөмірімен жолданады.

Мұндай қақтығыс бола қалған жағдайда DСE ЖШ дестесін өңдеп, ал ЖШК дестесін өшіріп шақырушы DСE – ге «ажырасуды сұрау» (АС) дестесінің «себептер» өрісіне «нөмір бос емес» деген себебті көрсетіп жолдайды.

Шақырылған DTE шақыруды қабыл алуыда алмауыда мүмкін, бірақ міндетті түрде жауабын беруі тиіс. Егер шақырылған DTE – нің байланысқа шығу мүмкіншілігі болса онда ол жауабын «шақыру қабылданды» (ШҚ) дестесімен ЖШ келген логикалық арнаның нөмірімен өзінің ДЖО – сына жолдайды, ал бұл ДЖО, өз кезегінде, желімен шақырушы ДЖО – ға жолдайды. Шақырушы ДЖО өзінің DTE – сіне «жалғау құрылды» (ЖҚ) дестесін береді.

Егер шақырушы DTE – нің қабылдаған «жалғау құрылды» дестесінің нөмірі өзінің ЖШ дестесінде көрсетілген логикалық арнаның нөмірімен бірдей болса, онда шақырылған DTE – нің шақыруды қабыл алғаны. Шақырылған DTE «шақыру қабылданды» жауабын бергеннен кейін дерек тарату фазасына ауысып, логикалық арнамен дерек жолдауды бастайды, ал шақырушы DTE дерек жолдау фазасына «жалғау құрылды» дестесін қабылдағаннан кейін ауысып дерек жолдауды бастайды.

Шақырылған DTE белгілі бір себептермен байланысқа шыға алмайтын болса, онда «ажырасуды сұрау» (АС) дестесін жібереді. DTE байланысқа шыға алмау себептерін көрсетуге міндетті емес, қажет болған жағдайда, диагностикасын көрсетуге мүмкіншілігі бар. Осыдан кейін шақырылған DTE ДЖО – дан «ажырасуды растау» (АР) дестесі келмейінше бұл нөмірлі логикалық арнаны байланысқа шығу үшін, пайдалана алмайды.

Егер шақырылған DTE белгіленген уақыттың ішінде (белгіленген n – мәртеде байланысқа шақыруы сәтсіз аяқталса) ешқандай жауап бермесе онда ДЖО бұл жағдайды процедуралық қате деп шешім қабылдап «ажырасуды растау» дестесінің арнайы өрісінде ажырасу себебін көрсетіп жалғауды ажыратады.

DTE – нің қай-қайсысы болса да DTE/DCE интерфейсі арқылы «ажырасуды сұрау» дестесімен кез келген уақытта жалғауды ажыратуға еркі бар. DСE дерекпен алмасуды тоқтату үшін «ажырасуға нұсқау» дестесін береді, ал DTE бұл дестеге «ажырасуды растау» дестесімен жауап беруі тиіс (48 – сурет). Бұл екі дестеде ажырасатын логикалық арнаның нөмірі көрсетілуі керек.

48 – серетте «ажырасуды сұрау» мен «ажырасуға нұсқау» (48а), «ажырасуды растау» (48б) дестелерінің форматтары және 49 – суретте DTE мен DCE - нің жалғауды ажырату кезіндегі өзара әрекеттесу сұлбасы көрсетілген. 5 - кестеде «ажырасуға нұсқау» дестесінің жалғауды аяқтау себептерінің өрісін кодтау жолдары көрсетілген.

5 - кесте. «ажырасуға нұсқау» дестесінің байланысты ажырату себептерінің өрісін кодтау

Байланысты ажырату себептері	8_7_6_5_4_3_2_1
DTE –нің ынтасымен	0_0_0_0_0_0_0_0
Номер бос емес	0_0_0_0_0_0_0_1
Нұқсан келген	0_0_0_0_1_0_0_1
Қашықтағы пункттің процедуралық қатесі	0_0_0_1_0_0_0_1
Мекенжайларының сәйкес еместігі	0_0_1_0_0_0_0_1
Сұраған қызметтері орынсыз	0_0_0_0_0_0_1_1
Жергілікті пункттің процедураларының қатесі	0_0_0_1_0_0_1_1
Желі артық жүктелген	0_0_0_0_0_1_0_1
Орындалмайтын байланысқа шақыру	0_0_0_0_1_1_0_1

6.4.2 Дерек жолдау және дерек ағынын басқару.

Жоғарыда, шақырылған DTE «шақыру қабылданды» жауабын бергеннен кейін, ал шақырушы DTE «байланыс құрылды» дестесін қабылдағаннан кейін дерек тарату фазасына ауысып дерек таратуды бастайтынын және DTE – нің қай-қайсысы болса да DTE/DCE интерфейсі арқылы «ажырасуды сұрау» дестесімен кез келген уақытта жалғауды ажыратуға еркі бар екнін айттық. Әрбір DTE мультиплексор арқылы бір уақытта бірнеше жалғанатын немесе жалғанбайтын виртулды арналармен желіге қосылған бірнеше басқа DTE – лермен алмаса алады. Бұл арналармен берілетін дестелер бір физикалық арнаны бірге пайдаланады және екінші деңгейде қателерді түзететін бірдей процедура пайдаланады. DTЕ мен DCЕ – нің «дерек» дестесінің форматы 50 – суретте көрсетілген. Бірінші байттың 8- ші биті, Q – бит немесе «Арнайы» бит, арнайы тағайындалған деректi жолдау үшін пайдаланады. Дерек соңғы пайдаланушыға арналған кезде Q = 0 болады.

Егер деректі соңғы пайдаланушыға емес, қабылдаушының орналасқан жерiндегi басқа объектіге арнау қажет болса Q = 1 болады. Мысалы, виртуалды жалғану кезiнде қашықтағы соңғы пайдаланушының құрылғысының пiшiнiн (конфигурациясын) басқаруға болады. Айталық, шақыру орындалып жатқан кезде арналық деңгейдiң параметрлерiнiң мәнiн (окно – саңылаудың мәнiн) өзгерту қажет болды дейiк. Онда, Q – битiн бiрге қойып (Q = 1), күйге келтiретін жаңа параметрлердi Х.25 дестесінің дерек өрісіне орналастырып әмір жiбередi. Жiберген десте пайдаланушыға жеткен кезде, ол виртуалды жалғаудың нақты соңғы пайдаланушысына берiлмей арналық деңгейге берiледi. «Арнайы» деректі (Q = 1) пайдаланушы жалғау құру кезiнде айқындалуы керек. Себебi Q – битiнiң өрiсi бiр разрядты болғандықтан екi жерге арналады: Q = 0 болса виртуалды жалғанудың нақты соңғы пайдаланушысы; Q = 1 болса, тағайындалған жерi жалғау кезiнде анықталады және де бұл процесс жүрiп жатқан кезде ешқандай өзгерту болмауы тиіс.

«Дерек» дестесінің бірінші байтының 7 – ші биті D = 1 болса қабылдаған DTE дестенің қабылдау нөмірі P(R) көмегімен растау жауабын беруге міндетті. D битінің процедурасын пайдалану қажет болса шақырушы (шақырылушы) жалғау құру кезінде «жалғануға шақыру» («шақыру қабылданды») дестесінің жалпы форматының анықтаушы өрісінің 7 – ші битіне «1» орналастырады. D битінің процедурасын пайдаланатын желі бұл битті өзгеріссіз жеткізеді. Ал «жалғануға шақыру» дестесінің жолындағы қайсыбір желілерде D битінің процедурасы болмаса онда ол «мекен жайыммен үйлеспейді» хабарын көрсетіп DCЕ – ден алмасуды тоқтатуын талап етеді. D = 1 биті бар «дерек» дестесі D битінің процедурасын қолданбайтын жалғанатын немесе тұрақты виртуалды арналармен жолданатын болса, онда да жоғарыда айтылған әрекет орындалуы тиіс.

«Дерек» дестесінің бірінші байтының 7 – ші биті D = 1 болса қабылдаған DTE дестенің қабылдау нөмірі P(R) көмегімен растау жауабын беруге міндетті. D битінің процедурасын пайдалану қажет болса шақырушы (шақырылушы) жалғау құру кезінде «жалғануға шақыру» («шақыру қабылданды») дестесінің жалпы форматының анықтаушы өрісінің 7 – ші битіне «1» орналастырады. D битінің процедурасын пайдаланатын желі бұл битті өзгеріссіз жеткізеді. Ал «жалғануға шақыру» дестесінің жолындағы қайсы-бір желілерде D битінің процедурасы болмаса онда ол «мекен жайыммен үйлеспейді» хабарын көрсетіп DCЕ – ден алмасуды тоқтатуын талап етеді. D = 1 биті бар «дерек» дестесі D битінің процедурасын қолданбайтын жалғанатын немесе тұрақты виртуалды арналармен жолданатын болса, онда да жоғарыда айтылған әрекет орындалуы тиіс.

«Дерек» дестесімен дерек немесе басқарушы ақпарат беруге болады. «дерек» дестесінің дерек немесе басқарушы ақпарат екенін ажырату үшін 3 – байттың ең төменгі разрядында орналасқан С битін пайдаланады. Егер С = 1 болса онда ол басқарушы ақпарат дестесі, ал С = 0 – дерек дестесі. 3 – ші байттың қалған 7 разряды дерек ағынын басқару үшін пайдаланады.

Х.25 ұсынысы «дерек» дестесіндегі дерек өрісінің тиімді ұзындығы 128 байт деп көрсеткенімен, пайдалану тәжрибесінде 16 ¸ 4096 байт аралығында болады.

Егер таратушының дестесінің ұзындығы қабылдаушының дестесінің ұзындығынан артық болса, онда ұзын дестені екі немесе одан да көп дестеге бөліп таратады. Мұндай десте тізбегін бір десте екенін көрсету үшін М – битін пайдаланады. Егер М = 1 болса, онда бұл дестенің жалғасы бар деген түсінік береді, ал М = 0 болса бөлінген дестенің ақырғысы екенін көрсетеді. Сонымен М = 1 болса дестенің бөлшектенгені, ал М = 0 болса бөлшектенген дестенің соңғы бөлшегі немесе бөлінбеген толық десте дегенді көрсетеді.

DTE мен DCE «дерек» дестесінің жоғалмай немесе ретімен келгенін білу үшін және дерек ағынын басқару үшін әр «дерек» дестесінің 3 – ші байтында (модулі 8 болса 3 бит, 128 болса 7 бит) жолданған дестенің реттік нөмірі P(S) және қабылданған дестенің реттік нөмірі P(R) көрсетіледі. Жолданған бірінші десте «0» - мен нөмірленеді (P(S) = 0). Қабылданған дестенің реттік нөмірі P(R) қабылдаушыға келесі күтетін дестенің нөмірін, ал жолдаушыға келесі жолдайтын дестенің нөмірін көрсетеді (жолдушыға келесі дестелерді жолдауға рұқсат береді) Бұл жерде көңіл аударатын мәселенің бірі, дестенің реттік нөмірлері үшінші деңгейдегі «дерек» дестесінде және екінші деңгейдің (HDLC кадрының) супервизорлық S – кадрында қабылдау реттік нөмірі N(R), ақпараттық I - кадрында тарату реттік нөмірі N(S) және қабылдау реттік нөмірі N(R) қолданаылады, ал Х.25 дестесі LAPВ (HDLC) кадрының ақпараттық аймағына салынады. Мұнымен айтайық дегеніміз, үшінші деңгейдің «дерек» дестесімен бұған сәйкес екінші деңгейдің кадрларындағы көп ұқсастықтарымен қатар айтарлықтай ерекшеліктеріде бар. Бұлардың басты ерекшеліктері 3 – деңгейдің негізгі қызметі дерек ағынын басқару болса екінші деңгейдің негізгі қызметі қате жібермеу.

Әрбір DTE бір уақытта желіге қосылған бірнеше басқа DTE – лермен дерекпен алмаса алады. Бұл арналармен берілетін дестелер бір физикалық арнаны бірге пайдаланады және екінші деңгейде қателерді түзететін бірдей процедура пайдаланады. Желінің ішінде бірнеше DTE – лердің дестелері тораптар арасындағы жоғарғы жылдамдықты даңғыл жолда (тракта) мультиплексірленеді. Бұл жердегі басты мәселенің бірі, дерек көзінің дестелерінің жолдау жылдамдығы қабылдаушының қабылдау мүмкіншілігінен артық болмау керек. Бұл мәселе дерек ағынын басқару арқылы шешіледі. Дерек ағынын басқарудың мақсаты дерек көзінің дестелерін виртуалды арнамен мүмкін болғанша жоғары жылдамдықпен жолдап қабылдаушының қабылдау мүмкіншілігімен үйлестіріп, дестелердің желіде іркілмеуін қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету үшін Х.25 желісінің әрбір логикалық арнасында «саңылау» принципін (принцип «окна») пайдаланатын басқару әдісі ескерілген. «Саңылау» дегеніміз жолдауға рұқсат етілген дестелердің реттік нөмірлері. Дестелер 8 модульмен нөмірленген болса «саңылаудағы» дестелердің саныда 8 – ден аспауы керек. «Саңылаудың»стандартты өлшемі екі десте (W=2), ал оны кеңейту (W >2) қажет болса «жалғануға шақыру» дестесінің қызмет көрсету өрісінде көрсетеді. W – «саңылаудың» өлшемі деп атайды, «саңылаудағы» реттік нөмірімен жазылған дестенің саны. Егер «саңлауда» жазылған жолданатын дестелердің № 0,1,2 (P(S) = 0,1,2; W=3) болса қабылдаушы тек осы нөмірлі дестелерден басқа дестелерді қабылдамайды. «Саңылаудағы» P(S) = 0 «саңылаудың» төменгі шекарасы, ал P(S) = 2 жоғарғы шекарасы деп аталады (51 – сурет).

«Саңылаудың» төменгі шекарасы шақырылушы DTE – нің (B DTE) келесі қабылдайтын нөмірін, ал жодаушы DTE – ге (А DTE) осы көрсетілген нөмірден бастап W дестесін жолдауына рұқсат етеді. Қабылдаушы DTE «саңылаудың» төменгі шекарасында көрсетілген нөмірлі дестені қабылдағаннан кейін «саңылауды», қабылданған дестенің санына жылжытады. 54 – суретте таратушы А DTE P(S) = 0 дестесінен бастап үш десте жолдайды, ал қабылдаушы В DTE төменгі шекарасында көрсетілген P(S) = 0 дестесін емес P(S) = 1 қабылдады, сондықтан «саңылауды» өзгертпейді. В DTE P(S) = 0 дестесін қабылдағаннан кейін А DTE – сіне «Саңылаудың» төменгі шекарасының енді P(S) = 3 болғанын хабарлайды. Бұл нөмірді қабылдаған А DTE – сі де «саңылауын» өзгертіп В DTE – сінің «саңылауына» теңестіреді. Жолдаушы А DTE – нің ендігі тарататын дестелері «саңылауда» көрсетілген P(S) = 3,4,5 дестелері.

Виртуалды арна дуплексті тәртіппен ақпартпен алмасады. Сондықтан десте ағынын дасқарушы сигналдар және қабылданған дестенің нөмірлері қарама-қарсы жолданған дерек дестесімен жолданады. Ал, егер, қабылдаушының жолдайтын дестесі болмаса «қабылдауға дайын (RR)» дестесімен жолданады (54 – сурет). Жолданған десте бұрмаланып келсе немесе нөмірлері «саңылаудағы» нөмірлерге сәйкес болмаса қабылдаушы DTE процедуралық қате деп шешім қабылдап виртуалды арнаны немесе тұрақты виртуалды арнаны қайта құрады. Дерек ағынын басқаруды DTE мен DCE – нің қай-қайсысының болса да орындауға мүмкіншілігі бар.

52 және 53 – суретте «қабылдауға дайын (RR)» және «қабылдауға дайын емес (RNR)» дестелері көрсетілген. «Қабылдауға дайын емес (RNR)» дестесі уақытша логикалық арнамен десте қабылдай алмайтын жағдайда жолданады.

«Қабылдауға дайын емес (RNR)» дестесін қабылдаған DCE мен DTE көрсетілген логикалық арнамен десте жолдауын тоқтатып «саңылаудың» төменгі шекарасына RNR дестесінде көрсетілген дестенің нөмірі P(S) көрсетіледі. Бұл күйден шығу үшін RNR дестесін жолдаған DTE «қабылдауға дайын (RR)» дестесін жолдайды немесе қайтадан құру процедурасын қолданады.

«Қабылдауға дайын (RR)» дестесі нөмірлері «саңылау» ішінде көрсетіл-ген W дестелерді қабылдауға дайын екенін білдіру үшін қолданылады.

«Саңылау» ішінде көрсетілген дестелердің реттік нөмірлерінің бұзылып қабылдануы мүмкін. Реттік нөмірлері бұзылған болса, оны десте ағынын басқару жүйесі реттеп жоғарғы деңгейге жолдайды.

6.4.3 Үзу процедурасы.

Х.25 желісімен нөмірленген дестелерден басқа нөмірленбеген «үзу» дестесін жолдауға болады. «Үзу» дестесімен бір байттық басқарушы дерек жолданады, қажет болса пайдаланушының ақпаратын да жолдауға болады. Мысалы, қабылдаушы терминал қабылдаған дестелерін өңдеп үлгермейтін болса, десте жолдаушы DTE – ге десте жолдуын тоқтату үшін «үзу» дестесін жолдайды. «Үзу» дестесіне десте ағынын басқару процедурасы әсер етпейді, басқарылмайды және мүмкін болатын ең жоғарғы жылдамдықпен ешқандай кезексіз, DTE дерек дестелерін қабылдамаса да жолданады. «Үзу» дестесін жолдаудың басты ерекшелігі, әрбір «үзу» дестесіне міндетті түрде «үзуді растау» дестесі жолдануы қажет. Себебі, егер бір «үзу» дестесі жолданған болса бұған «үзуді растау» дестесі келмейінше екінші «үзу» дестесін жолдауға болмайды. «Үзу» және «үзуді растау» дестесінің форматы 55, 56 – суреттерде көрсетілген.

6.4.4 Қайта бастау және қайта жалғау (рестарт)

Желіде ескерілмеген әртүрлі кездейсоқ жағдайлардың болуы ықтимал. Мысалы, DTE – лердің, байланыс жолдарының ақаулануы, желідегі дестелердің іркілуі т.с.с. Осы сияқты жағдайларда виртуалды арналарды ажыратпай «саңылауды» тазалап («0 – ге» келтіріледі), төменгі шекарасына «0» жазып, дестелерді жолдауды қайтадан P(S) = 0 дестісінен бастайды. Желідегі қабыл-даушыға жетіп үлгермеген дерек дестелері және «үзу» дестелері де тазартылады. 57 – суретте «қайта бастауды сұрау» және «қайта бастауға нұсқау» дестелері, 58 – суретте «қайта бастауды растау» дестесі, ал 59 – суретте қайта бастаудың процедурасының орындалу тәртібі көрсетілген. Қайта бастауды желіде орын алған жағдайға байланысты DTE өзінің DСE – сіне «қайта бастауды сұрау» дестесін жолдаумен немесе DСE «қайта бастауға нұсқау» дестесін жолдаумен орындауға мүмкіншіліктері бар. Қайта бастаудың процедурасының орындалуы «қайта бастауды растау» дестесімен аяқталады. Қайта бастаудың процедурасын DTE мен DСE бір мезетте бастауы мүмкін. Бұл жағдайда DTE - нің «қайта бастауды сұрау» дестесі, ал DСE - нің «қайта бастауға нұсқау» дестелері бір-біріне қарама – қарсы бағытталғандықтан DTE мен DСE – ге жолданатын «қайта бастауды растау» дестесінсіз қайта бастау процедурасы орындалды.

Егер де желіде айтарлықтай ақаулық болса немесе қателер көбейсе қайта жалғану процедурасы орындалады. Қайта жалғану процедурасы желінің барлық жалғанатын виртуалды арналарын ажыратумен, ал тұрақты виртулды арналарды нөлге келтірумен (қайта бастаумен) бірдей. 60 – суреттерде «қайта жалғануды сұрау» және «қайта жалғануға нұсқау» дестелері, 61 – суретте «қайта жалғануды растау» дестесі, ал 62 – суретте қайта жалғанудың процедурасының орындалу тәртібі көрсетілген. Қайта жалғану желіде орын алған жағдайға байланысты DTE өзінің DСE – сіне «қайта жалғануды сұрау» дестесін жолдап барлық логикалық арналарды алғашқы күйіне келтіреді. DСE қайта жалғану процедурасын аяқтағаннан кейін «қайта жалғануды растау» дестесімен жауап қайтарады. Қайта жалғану процедурасын DСE – нің де бастауы мүмкін. Бұл кезде DСE DTE – ге «қайта жалғауға нұсқау» дестесін жолдайды, ал DTE барлық логикалық арналарды алғашқы күйіне келтіргенін «қайта жалғануды растау» дестесімен растайды. Қайта жалғанудың процедурасын DTE мен DСE бір мезетте бастауы мүмкін. Бұл жағдайда DTE - нің «қайта жалғануды сұрау» дестесі, ал DСE - нің «қайта жалғануға нұсқау» дестелері бір-біріне қарама – қарсы бағытталғандықтан DTE мен DСE – ге жолданатын «қайта жалғануды растау» дестесінсіз қайта жалғану процедурасы орындалды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Бертсекас Д., Галлагер Р. Сети передачи данных. Изд-во «Мир», 1989.

2. Дэвис Д., Барбер Д., Прайс У., Соломонидес С. Вычислительные сети и сетевые протоколы. Изд-во «Мир», 1982.

3. Синхронные сети передачи данных, под ред. Шварцмана В.О. Изд-во «Радио и связь», 1988.

4. Мартин Дж. Вычислительные сети и распределенная обработка данных. – т.1,2. – Изд-во «Мир» 1986.

5. Якубайтис Э.А. Архитектура вычислительных сетей. Изд-во «Статистика», 1980.

6. Шварц М. Сети связи: протоколы, моделирования и анализ. 1,2 часть. Изд-во «Наука», 1992.

7. Хелд Г. Технология передачи данных. Из-во «Питер», 2003.

8. Ирвин Дж. Передача данных в сетях: инженерный подход. Из-во «БХВ-Петербург», 2003.

Мазмұны

Кіріспе ..........................................................................................................3

1 Желі технологиясының негізі...................................................................6

2 Желінің құрылуның логикалық үлгісі...................................................10

3 Арнаны басқарушы жоғарғы деңгей протоколы HDLC............11

3.1 Арналарды кескіндеудің үш түрі..............................................12

3.2 HDLC стансаларының ақпарат жолдауының үш тәртібі........13

3.3 HDLC стансаларының демеуші үш тәртібі..............................16

3.4 HDLC протоколының кадрлары................................................18

3.5 HDCL протоколының кадрларының форматтары...................20

3.6 Жүйелік параметрлері: Т1, N2, N1, К........................................31

3.7 Байланыс құру және ажырату процедурасы.............................32

3.8 Ақпаратпен алмасу......................................................................34

3.9 Кадрды қайталау..........................................................................35

3.10 HDLC протоколының кодаға тәуелсіздігі...............................37

3.11 Қателерді табу............................................................................39

4 HDLC протоколымен дерек жолдау.........................................................41

4.1 Дерек жолдау түйіні (ДЖТ)........................................................41

4.2 Асинхронды теңдестірілген тәртіппен (ABM) дерек жолдау.41

4.3 Жартылай дуплексті асинхронды теңдестірілген тәртіппен (ABM)

дерек жолдау...........................................................................................................43

4.4 Асинхронды теңдестірілген тәртіптегі стансалардың толық ]

дуплексті тәртіппен дерек жолдауы…….………………………………………45

4.5 Кадрдың N(R) реттік нөмірімен бұрмаланғанын табу ............46

4.6 Бұрмаланған кадрды қайталауды REJ кадрымен орындау .....48

4.7 Бұрмаланған кадрды қайталауды SREJ кадрымен орындау....49

4.8 Жолданған кадрдың жалауының түсіп қалуы...........................49

5 SDLC протоколымен дерек жолдау.........................................................50

6 Х.25 желісі...................................................................................................53

6.1 Х.25 желісіндегі мекенжайды анықтау......................................55

6.2 Пайдаланушылардың Х.25 желісіне қатынауы........................57

6.3 Х.25 желісінің арналық деңгейінің протоколы..........................62

6.4 Х.25 протоколының желілік деңгейінің протоколы..................64

6.4.1 Виртуалды жалғауды құру және ажырату...............................66

6.4.2 Дерек жолдау және дерек ағынын басқару............................ 70

6.4.3 Үзу процедурасы.......................................................................75

6.4.4 Қайта бастау және қайта жалғау (рестарт)..............................75

Әдебиеттер тізімі............................................................................................78

Темірхан Қасенұлы Бектыбаев

ҚАТТАМА ЖАЛҒАУШЫ ЖЕЛІЛЕРІ

Оқу құралы

Редакторы Ж.А. Байбураева

2005ж. жин.тақ.жоспары, 7 реті

Теруге берілген күні «___»____________2005ж.

Пішімі 60х84 1/16

Типография қағазы №2

Оқу-баспа таб. – 5,6. Таралымы____дана. Тапсырыс___. Бағасы 160 теңге.

Басуға «___»____________2005ж. қол қойылды.

Алматы энергетика және байланыс институтының

көшірмелі-көбейткіш бюросы

050013 Алматы, Байтұрсынов к., 126

Кадр түрлері

I-кадр

Кадр түрлері

Басқару аймағының биттерінің арнамен жолдау реті

N/S

- N(R) – ЕСт (БЕСт) – нің қабылдаған кадрды санаушының қазіргі күйі;

- C/R (Command/Recponse) (әмір/жауап) 1(0) болса бұрмаланған жауап кадры R (С – әмір) – екенін көрсетеді.

3.11 Қателерді табу

(х16L(x)/ g(x)) бөлгендегі қалдық полином түрінде:

I (ақпарат)

RR (қабылдауға дайын)

Жауап атауы

R (қабылдаушы дайын)

1 Байт (октет) биттері

Десте типі

DCE – ден DTE – ге.

DТE – ден DСE – ге.

Жалғауды құру және ажырату

DСE – нің АЖЫРАҒАНЫН РАСТАУ

Деректер және үзу

Ағынды басқару және қайтадан бастау

DTE– нің ҚАЙТАДАН БАСТАУДЫ СҰРАУ

Қайтадан бастау (рестарт)

5 - кесте. «ажырасуға нұсқау» дестесінің байланысты ажырату себептерінің өрісін кодтау

(х¹⁶L(x)/ g(x)) бөлгендегі қалдық полином түрінде: