10. Fill in the gaps to complete the sentences.

 

energy,   to drive,  stations,  generators,  falling,  fuel, coal,  turbines, pipelines

 

1. Electric power is generated by converting heat, light, chemical elements, or mechanical energy to electrical........... .

2. Most electric energy is produced in large power....... by the conversion of mechanical energy or heat. 

3. The mechanical energy of ........water is used ........... turbine in hydroelectric stations.

4. The heat derived by burning........, oil or other ........ is used to operate steam.....or engines that drive electric generators.

5.  Gas is delivered through gas ................................ .

 

11.Complete the table.

 

verb	noun	adjective
to divide ……………. ……………. to assist …………….. ......................	…………………. dependence ………………… …………………. …………………. production	……………… ……………… resistant ………………. considerable .........................

 

12. Work in small groups in order to make a decision. Fill your reason in the table.

 

         Atomic power plants have their advantages as well as  disadvantages. Their reactors and steam generators operate noiselessly. The atmosphere is not polluted by dust and smoke. The disadvantage of power plants utilizing nuclear fuel is their radiation. Radoactive radiation produced in the reactors is dangerous for people.

 

	Group 1	Group 2
Atomic power plants have  advantages
Atomic power plants have  disadvantages

 

13. Discussion:

     In what field of economy can atomic energy find its peaceful application.

    

The splitting of the atom has opened to man a new and enormous source of energy. The most important results have been obtained by splitting the atom of uranium. At present we only at the beginning of the application of atomic energy and all its possible uses for peceful purposes in power engineering.

 

14. Write the topic. Choose one of the following themes:

1)    The nuclear century.

2)    The peaceful uses of atomic energy.

 

 

 

II Негізгі грамматикалық ұғымдар    (Basic grammar terminology)

 

1  Зат есім (The Noun)

         Ағылшын тілінде зат есімнің үш грамматикалық роды бар. Зат есімнің родын ағылшын тілінде зат есімнің мағынасына байланысты ажыратады.

Қазақ тілінде зат есімнің грамматикалық роды жоқ.

Мужской род зат есімнің  орнына  he  есімдігі қолданылады.

         Женский род зат есімнің орнына  she   eсімдігі қолданылады.

         Жансыз заттар средний родқа жатады, оның орнына it есімдігі қолданылады.

What is your father?                              Кім сенің әкең?

He is an engineer.                                 Ол инженер.

Where is my notebook (magazine)?   Менің дәптерім (журналым) қайда?

It is on the table.                                 Ол үстелдің үстінде.

Есептелетін зат есімдер деп санауға келетін зат есімдерді айтамыз. Оларға зат, адам аттары жатады, олар жекеше және көпше түрде қолданылады.

a room (бөлме) – two rooms (екі бөлме)

a worker (жұмысшы) – many workers (көп жұмысшылар)

         Есептелмейтін зат есімдер деп санауға келмейтін зат есімдерді айтамыз.

Олар:steel (болат), air (ауа), oil (мұнай),   coal (көмір), labour (еңбек), freedom (бостандық), mathematics (математика) т.б.

Оларға нақтылы (деректі) және абстракті (дерексіз) заттардың ұғымдары жатады. Олар тек жекеше түрде қолданылады да, белгісіз артикль a/an  қойылмайды.

Kazakhstan is rich in oil and coal.      

 Қазақстан мұнай мен көмірге бай.

Mathematics is the basis of many sciences.

 Математика көптеген ғылымдардың негізі.

1.1 Зат есімнің көпше түрі

         Ағылшын тілінде зат есімнің көпше түрі -s не -es жалғаулары арқылы жасалады.

-s, -es жалғаулары былай айтылады:

1) [s] - қатаң дауыссыздардан кейін.

a desk (үстел, парта) – desks (үстелдер)

a subject (пән) – subjects (пәндер)

2) [z] – ұяң дауыссыздардан және дауыстылардан кейін.

an angle (бұрыш) – angles (бұрыштар)

a lecture (лекция) – lectures (лекциялар)

3) [iz] егер де сөз se, ce, ge, s, ss, sh, ch - аяқталса.

  a gas (газ) – gases (газдар)

 a brush (щетка) – brushes (щеткалар)

Зат  есiмдердiң көпше түрiнде жазылу ережелерi

Егер де зат есiм жекеше түрде:

1) [y] - ге (оның алдында дауыссыз тұрса) аяқталса, онда көпше түрде  [у]

           - i -ге өзгеріп,  - es  қосылады. Мысалы:

a property (қасиет) – properties (қасиеттер)

2) [o]- ға аяқталса, онда көпше түрде оған –es қосылып, ол [z]  болып

           айтылады. Мысалы:

a hero (батыр) – heroes (батырлар)

3) [f] не [fe]-ге аяқталса, онда көпше түрде [f] [v]-ге өзгеріп, жалғау [es] не

          [s] қосылады. Мысалы:

a shelf (сөре) – shelves (сөрелер)

Кейбір зат есімдер көпше түрін ерекше құрады:

     жекеше түрі                                           көпше түрі

a man - адам, ер адам                            men - адамдар, ер адамдар

a woman [wumәn]-әйел                        women [wimin] - әйелдер

a tooth - тіс                                            teeth - тістер

a foot - аяқ                                             feet - аяқтар

a child - бала                                         children – балалар

         Латын, грек тілдерінен енген кірме сөздердің көпше түрінің жасалуы сол тілдегідей:

  жекеше түрі                                               көпше түрі

apparatus - аппарат                                        apparatus - аппараттар

basis - негіз                                                    bases – негіздер

analysis - талдау                                            analyses – талдаулар

datum – берілген көлем,                               data – берілген көлемдер,

            мөлшер                                                       мөлшерлер

phenomenon – құбылыс,оқиға                     phenomena – құбылыстар,

                                                                                          оқиғалар

nucleus - ядро                                                nuclei – ядролар

          formula - формула                                        formulas –формулалар

          criterion – критерий,                                    criteria – критерийлер,

                 белгі                                                          белгілер

radius -  радиус                                            radii – радиустар

stratum - қабат                                             strata – қабаттар

1.2 Зат есімнің септелуі

         Ағылшын тілінде екі септік бар: жалпы және тәуелдік.

Жалпы септіктің арнайы жалғауы жоқ:

an example (үлгі), drawings (сызбалар)

Жалпы септіктегі зат есім қазақ тіліне әртүрлі септіктердің көмегімен аударылады, ол оның сөйлемдегі қызметіне байланысты: Зат есімнің қызметі төмендегі жағдайға байланысты:

1)    сөйлемдегі орнына

2)    оның алдында of, to, by, with  предлогтарының тұруына байланысты.

         Зат есім тәуелдік септікте кімнің? кімдікі? деген сұрақтарға жауап береді. Тәуелдік септік жалғау арқылы жасалады:

1) –’s (апостроф және әріп s) – жекеше түрде  son’s  -ұлдың аты

2) ’ (тек апостроф) – көпше түрде sons’ names -ұлдардың аттары

Ерекше жағдайда: children’s names

                                              Men’s names

                                              Women’s names

Зат есім анықтауыш қызметінде  бір не бірнеше зат есімнің анықтауыш ретінде тізбекпен қолданылуы ағылшын тіліне тән (жалпы септікте). Бұл тізбектегі соңғы зат есім негізгі болып есептеледі де, ал қалғандары оған анықтауыш болып саналады.

room temperature - бөлмедегі температура (қызу)

limit pressure -  қысым

a physics teacher - физика мұғалімі

the institute radio equipment laboratory - институттың радиожабдықтар лабораториясы.

1.3 Артикль (The Article)

         Артикль зат есімді анықтайтын, оның алдында тұратын сөз. Ол белгісіз және белгілі артикль болып екіге бөлінеді.

Белгісіз артикль a, an (an - егерде сөз дауысты дыбыстан басталса) белгісіздікті білдіріп, “көптің біреуі”, “әлде қандай” деген мағынада қолданылады. Ол қазақ тіліне аударылмайды.

I am a student.           Мен студентпін.

Белгісіз артикльдің көпше түрі жоқ.

This is a book.         There are books.    

Белгілі артикль the зат есімнің алдында тұрып, жекеше және көпше түрде қолданылып, “мынау”, “осы”, “белгілі” деген мағынаны көрсетеді.

Белгілі артикль төмендегідей жағдайда қолданылады:

1) Егерде нақты адам не зат туралы сөз болса.

 Where is the professor?   Профессор (бізге белгілі) қайда?

3)    Егерде зат есімнің алдында күшейтпелі шырайдағы сын есім не реттік сан есім тұрса.

The Moscow Metro is the longest in Russia.

 Москва метросы Ресейдегі ең ұзын метро.

 The first exanimation will be in mathematics.

Бірінші емтихан математикадан болады.

3) Географиялық атаулардың (мұхиттар, теңіздер, көлдер, өзендер, таулар т.б.) алдында.

the Pacific ocean - Тұнық мұхит

the Black Sea -  Қара теңіз

the North - Солтүстік

the Ural   -  Орал өзені

4) Кейбір мемлекеттер және жер атауларының алдында.

the USA – АҚШ

the Crimea – Қырым

5) Кейбір тек жекеше түрде қолданылатын зат есімдердің алдында.

the Sun – күн

 the Moon - ай

6) Сөз тіркестерінде.

in the morning - таңертең

in the evening -  кешке

Белгілі артикль төмендегідей жағдайда қоданылмайды:

1)    Жалқы есімдермен  England, London, Smith, Mukanov

Бірақ та көпше түрде қоданылған жанұя мүшелерінің алдында белгілі артикль қолданылады.

The Mukanovs  –  Мұқановтар.

2)    Жыл мерзімдері, айлар, апта күндерімен

We have our exam periods in winter and in summer.

Біздің сессиямыз қыста және жазда.

English classes are on Monday.

Ағылшын тілі сабақтары дүйсенбіде. 

                   

1.  Есімдік  (The Pronoun)

         Есімдік зат есім не сын есімнің орнына қолданылатын сөз табы. Ол төмендегідей топтарға бөлінеді:

1.       Жіктеу есімдігі екі септікте қолданылады: атау және жанама септікте.

2.       Жіктеу есімдігі атау септігінде тұрып, бастауыш қызметін атқарады.

He is an engineer.                 Ол инженер.

They work at our plant.       Олар біздің зауытта жұмыс істейді.

3.     Есімдік it жансыз зат есімнің орнына қолданылады.

A line has one dimension.   Сызықтың бір өлшемі  ғана бар.

It has a length.                    Оның ұзындығы бар.

4.     Жіктеу есімдігі жанама септікте толықтауыш қызметін атқарады.

I know him well.                             Мен оны жақсы білемін.

He usually shows me his books.   Ол әшейінде маған өз кітаптарын көрсетеді.

 

Жақ	атау септік кім? не?	жанама септік кімге? неге? кімді? нені?
жекеше түрі
1-жақ 2-жақ   3-жақ	I -  мен you -  сен   he -   ол (он) she -  ол (она) it -     ол (оно)	me -    мені, маған you -   сендерді, сендерге           (сені, саған) him -   оны, оған (его, ему) her -    оны, оған (ее, ей) it -       оны, оған (его, ему, ее, ей)
көпше түрі
1-жақ 2-жақ 3-жақ	we -  біз you  -  сендер they -  олар	us -     біздерді, біздерге you -   сендерді, сендерге them  оларды, оларға

 

2.1 Тәуелдеу есімдігі

Ағылшын тілінде тәуелдеу есімдігі бір заттың біреудің меншігі екенін немесе біреуге тән (тәуелді) екенін білдіреді. Әр жіктеу есімдігінің өзіне тән тәуелдеу есімдігі бар.

         Тәуелдеу есімдігі whose? (кімнің? ненің?) сұрағына жауап берiп екі түрде қолданылады:

1)    Жай (бағыныңқы) түрде тұрып, ол сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.

Show me your drawing.      Маған сызбаңызды көрсетіңіз.

2)  Бағыныңқысыз түрде тұрып, ол сөйлемде бастауыш, толықтауыш және баяндауыштың есім бөлігі қызметін атқарады.

Салыстырыңыз:

Which is your classroom?             Ал қайсысы сендердің аудиторияларың?

(жай түрде: анықтауыш ретінде)

Which is yours?

(бағыныңқысыз түрде: баяндауыштың есім бөлігі қызметінде)

 

Жіктеу және тәуелдеу есімдерінің кестесі

Жақ	Жіктеу есімдері	тәуелдеу есімдерінің жай түрі	тәуелдік есімдерінің бағыныңқы түрі	қазақ тіліндегі сәйкестігі
жекеше түрі
1-жақ 2-жақ   3-жақ	I you   he she it	My your   his her its	Mine yours   his hers its	менің, менікі сенің, сенікі сіздің, сіздікі оныкі (его) оныкі (ее) оныкі (его, ее)
көпше түрі
1-жақ 2-жақ   3-жақ	We you   they	Our your   their	Ours yours   theirs	біздің, біздікі сендердің, сендердікі сіздердің, сіздердікі олардың, олардікі

 

2.2  Өздік есімдіктер

Ағылшын тілінде барлық жіктеу есімдігінің өзіне сәйкес келетін өздік   есімдігі бар.

         Өздік есімдік жекеше түрде – self жалғауын, ал көпше түрде – selves жалғауын алады. Ол қазақша « өзім, өзің, өзі, өзіміз, өздерің, өздері, өзімді, өзіме, өзіне, өзімнің» деген есімдіктерге ұқсас келеді.

I – myself                                         We – ourselves He – himself                                     You -  yourseves She – herself                                     They – themselves It - itself

He never speaks about himself.     

Ол өзі туралы ешқашан ешнәрсе айтпайды.

1.     Қазақ тілінде бұйрық райда «өз» есімдігі түсіп қалады.

         Wash yourself!   -    Жуын(ыңыз)!

2.     Қазақ тілінде өздік есімдік жіктеу есімдігімен қабаттасып та, қабаттаспай да қолданылады.

I spoke with the inventor himself.

Мен өнертапқыштың өзімен сөйлестім.

 

2.3 Сілтеу есімдіктері

 

Сілтеу есімдіктері this, that, it, such, same - сандық, родтық, септік жағынан өзгермейді. Артикль қолданылмайды.

1.     Сілтеу есімдіктер this, that жекеше және көпше түрде де қолданылады:

жекеше түр                          көпше түр

this – бұл, мынау,осы          these - мыналар

that - анау                            those – аналар

Сөйлемде олар бастауыш және анықтауыш қызметін атқарады.

This is our plant.                  Мынау біздің зауыт. (бастауыш)

We work at this plant.         Біз осы зауытта істейміз.  (анықтауыш)

2.     Есімдік it сілтеу есімдік мағынасында да қолданылады.

What is this?          It is a new device.

Бұл  не?                   Бұл жаңа аспап.

3. Сілтеу есімдіктеріне сонымен қатар such және same есімдіктері жатады. Олар әруақытта белгілі артикльмен қолданылып, қазақ тіліне былай аударылады: осындай, сондай, тап осындай.

such an instrument  –   сондай аспап

the same instrument   –    тап сол аспап

such a length    –  сондай ұзындық

the same length   –  тап сол ұзындық

 

2.4 Сұраулы және қатыстық есімдіктері

         Ағылшын тіліндегі сұрау есімдіктері мыналар: who (whom) кім (кімге, кімді), whose кімнің, which қайсысы, what не, ал зат есімнің алдында келсе – қандай, қай болып аударылады.

 

What is this?                                     Бүл не?

What institute do you go to?     Сендер қай институтта оқисыңдар?

 

Сұраулы есімдіктер кестесі

Who?  – кім? Whom? – кімді? Whose? – кімнің? кімдікі? By whom? – кіммен? With whom? – кіммен?

What? – не? About what? – не туралы? What? – қандай? Which? – қай? қайсысы? неше? Which of? – қайсысы?

2.5 Белгісіздік есімдіктер

         Ағылшын тіліндегі белгісіздік есімдіктер мыналар: some   (бірнеше), any  (әйтеуір біреу), every  (әрбір),  one  (бір).

1. Белгісіздік есімдік some көпше түрдегі зат есімнің алдында тұрады.

I have some friends here.

Менің мұнда бірнеше достарым бар.

 Есімдік some сұраулы және болымсыз сөйлемдерде қолданылмайды, оның орнына any есімдігі қолданылады.

I have some friends here.

Have you any friends here?

I have no (not any) friends here.

Есімдік some сан есімнің алдында тұрса, онда ол былай аударылады: шамамен, жуық.

There are some 30 students.

 Лекцияда шамамен 30 студент бар.

2. Есімдік any (кез келген) деген мағынаны білдіреді.

You can find this book in any shop.

Сіз бұл кітапты кез келген дүкенде таба аласыз.

3. Every және each жекеше түрдегі зат есімнің алдында тұрады.

Every engineer must learn foreign languages.

Әрбір инженер шетел тілін оқуы қажет.

4.Есімдік one сөйлемде бастауыштың қызметін атқаруы мүмкін, мұндай сөйлемдер жақсыз сөйлемдер болып аударылады:

One can see…  -    Көруге болады…

One says…      -    Айтады, айтып жүр…

One never knows..  -     Ешқашан білмейсің.

One may / One can.. -   Болады.

One must..     -     Қажет.

One must not..     -   Болмайды.

One needn’t..  -   Керегі жоқ, қажет емес.

       2.6 Болымсыздық есімдік

         Ағылшын тілінде болымсыздық есімдік no (ешбір, ешкім, ешқандай) жекеше және көпше түрдегі зат есіммен қолданылады да, not any-дің мағынасымен бірдей. Болымсыздық есімдік no тұрғанда зат есім артикльсіз қолданылады. Ағылшын тілінде сөйлемде тек бір ғана болымсыз сөз қолданылады.

No magazine writes about this discovery.

Ешбір журнал бұл жаңалық туралы жазбайды.

Some, any, every, no   есімдіктері төмендегі сөздермен қолданылады:

thing  –  жансыз затты белгілегенде;

body  және  one   –  жанды затты белгілегенде.

Олар where сөзімен тіркесіп белгісіз үстеу құрайды.

 

Some, any, every, no есімдіктерінен жасалған туынды сөздер кестесі

Есімдік- тер		+ thing (не?)	+ body (не?) + one (кім?)	+ where (қай жерде,  қайда)
Мақұлдайтын сөйлемдерде	some бірнеше, біреу, біршама, бірсыпыра	something бірдеме, кейбір, оны-мұны, бір нәрсе	somebody someone біреу, әлдекім	somewhere әйтеуір, бір жерде, әлде қайда, бір жерге
	any қай, қалай да, қайсысы, кез келгені, әркім	anything барлық қажеттісі	anybody anything кез келгені, қайсысы, әркім	anywhere барлық жерде, қайда болса да
Сұраулы сөйлемдерде	any бір, қандай болмасын, не түрде болса да, біршама біраз, аз ғана	anything бірдеме, бірнәрсе	anybody anyone біреу	anywhere бір жерде, бір жерге
Болымсыз сөйлемдерде	not any = no ешқандай	not anything = nothing ешбір зат, ешбір құбылыс, түк те емес	not  anybody = nobody ( no one)  none ешкім, ешкімде	not anywhere = nowhere еш жерде, еш жерге
Сөйлемдердің барлық түрлерінде	every әр, әрбір, әркім, кім көрінген	everything әрдайым, әлі	everybody, everyone бүкіл	everywhere барлық жерде, әр жерде

 

2.7 Many, few, much, little – есімдіктері

1.     Many (көп), few (аз ғана) есімдіктері (көп) есептелетін зат есімнің алдында қолданылады.

He has many (few) mistakes in his test - paper.

Оның бақылау жұмысында көп (аз) қате бар.

2.     Much (көп) және little (аз ғана) есептелмейтін зат есімнің алдында қолданылады.

He has much (little) work today.

Оның бүгін көп (аз) жұмысы бар.

3. Much және many есімдіктерінің орнына a lot (of), lots (of), plenty (of) қолданылады.

         Сөйлемде  a great many, a great number (of) есімдік many-дың, ал a great deal (of), a great amount (of) есімдік much-тың орнына қолданылады.

I have plenty of work.         Менiң   жұмысым көп.

4. Little және few есімдіктері белгісіз артикльмен де қолданылады:

a little – аздаған                      a few - аздаған, бірнеше

3. Сын есім (The Adjective)

         Ағылшын тілінде сын есім септелмейді, жекеше және көпше түрде және род бойынша өзгермейді.

         an important question - маңызды сұрақ

            an important article   -  маңызды мақала

            important articles -  маңызды мақалалар          

         Сөйлемде сын есім анықтауыш және күрделі баяндауыштың есім бөлігі қызметін атқарады.

He used a new method in his work.  Ол өз жұмысында жаңа методты қолданды.

This method is new.                          Бұл метод жаңа.

Сын есiм шырайлары:Бір буынды кейде екі буынды сын есімдер салыстырмалы шырайын -er, - r  жұрнақтарының көмегімен құрады.

high - higher                 биік - биігірек

old - older                     кәрі - кәрірек

         Сын есімнің күшейтпелі шырайы –est, - st жұрнақтары арқылы жасалынады. Күшейтпелі шырайдағы сын есімнің алдында белгілі артикль the  тұрады.

the highest                     ең биік

the oldest                       ең кәрі

         Көп буынды сын есім шырайларын more және the most үстеуінің көмегімен жасайды.

important –  more important  –  the most important

            complex-  less complex -   the least complex

                                           

Ережеге бағынбайтын сын есімнің шырайлары

жай шырай	салыстырмалы шырай	күшейтпелі шырай
good – жақсы bad – жаман little – кішкентай much, many - көп far – алыс	better – жақсырақ worse – жаманырақ less – кішірек more - көбірек farther,further – алысырақ	best - өте жақсы, ең жақсы worst - өте жаман least - ең кішісі most – бәрінен де көп farthest, furthest - өте алыс

Салыстырмалы шырайдан кейін than  шылауы қолданылады.

The Earth is bigger than the Moon.

Жер айға қарағанда үлкенірек.

This exercise is more difficult than that one.

 Мына жаттығу анаған қарағанда қиынырақ.

 

4  Үстеу (The Adverb)

         Үстеу формасына қарай 2 топқа бөлінеді. Жай және туынды үстеу.

Жай үстеу: here (мұнда), now (қазір), soon (жақын) т.б.

Туынды үстеу ly - жұрнағының көмегімен сын есім және басқа сөз табынан жасалады: easily (жеңіл), daily (күн сайын).

Сөйлемде белгісіз уақытты көрсететін үстеу етістіктің алдында тұрады.

Олар: always (әр уақытта), often (жиі), seldom (сирек), already (әлдеқашан), usually (әшейінде), sometimes (кейде), soon (жақын арада), never (ешуақытта) т.б.

We often make experiments.          Біз тәжірибені жиі өткіземіз.

 Үстеу шырайлары: Бір буынды үстеу салыстырмалы шырайын – er жұрнағы арқылы, ал күшейтпелі шырайын – est жұрнағы арқылы жасайды:

                 Late  –  later  -  latest

Екі не көп буынды үстеу шырайларын more және most сөздерінің көмегімен жасайды.

              Clearly – more clearly – most clearly

 

Төмендегі үстеулер шырайларын ерекше құрайды:

жай шырай	салыстырмалы шырай	күшейтпелі шырай
well - жақсы badly - жаман much - көп little - аз far – алыс	better – жақсырақ worse - жаманырақ more - көбірек less – азырақ farther, further – алысырақ	best - бәріненде жақсы worst - бәріненде жаман most - бәріненде көп least - бәріненде аз farthest, furthest - бәріненде алыс

 

Салыстыру кезінде шылау as…as (as well as) қолданылады.

         He knows mathematics as well as his friend.

            Ол математиканы жолдасындай жақсы бiледi. 

Кейбір –ly жұрнағы арқылы жасалған үстеу мағынасы жағынан сын есімнен айырмашылығы бар.

Сын есім	Үстеу
real – нағыз direct – тура hard – қиын ready – дайын large – үлкен	really – шынымен directly - бірден hardly - әрең дегенде readly - тез, жеңіл largely -  негізінен, едәуір

 

5 Сан есім (The Numeral)

 

         Сан есім есептік және реттік болып екі топқа бөлінеді.

Есептік сан есім how many?   қанша?  cұрағына жауап береді.

one - бір,  two -  екі,  five – бес  т.б.

Реттік сан есім which?   қайсы?  сұрағына жауап береді.

the first - бірінші, the second - екінші, the fifth - бесінші т.б.

 

Сан есім
есептік			pеттік
1-12	13-19 (жұрнақ – teen)	20-90 (жұрнақ - ty)
1-     one 2-     two 3-     three 4-     four 5-     five 6-     six 7-     seven 8-     eight 9-     nine 10- ten 11- eleven 12- twelve	13-    thirteen 14- fourteen 15- fifteen 16- sixteen 17- seventeen 18- eighteen 19-  nineteen	20 - twenty 30 - thirty 40 - forty 50 - fifty 60 - sixty 70 - seventy 80 - eighty 90 - ninety	1-   the first 2-     the second 3-     the third 4-     the fourth 5-     the fifth 13 - the thirteenth 15  - the fifteenth 20 - the twentieth 21 - the twenty-first 30 - the thirtieth 40 - the fortieth 100 - the hundredth

 

100-ден астам сандардың оқылуы:

100- a (one) hundred

101- a (one) hundred and one

125- one hundred and twenty–five

200- two hundred

300- three hundred                        

1000- a (one) thousand                  

1005- one thousand and five

2000- two thousand

5345- five thousand three hundred and forty–five

1.000.000- a (one) million

1.000.000.000- a (one) milliard (Англияда)

                        one billion (Америкада)

Сан есім hundred, thousand, million көпше түрінің жалғауын (-s) алмайды, егер де олардың алдында есептік сан есім тұрса.

 three hundred students, five thousand houses, ten million books

Hundred, thousand және million зат есім бола алады, онда олардан кейін зат есім предлог of– пен қолданылады. Сан есім бұл жағдайда –s жалғауын қабылдайды.

hundreds of people - жүздеген адамдар

thousands of houses - мыңдаған үйлер

Күндер мен айларды белгілеу үшін реттік сан есімдер қолданылады:

September 1, 1966

 the first of September (September the first), nineteen sixty-six

Бөлшек сан есімдердің оқылуы

½ - a (one) half                                         0.1- nought point one; point one 1/3 - a (one) third                                      0.01 - nought point nought one 2/3 - two thirds                                                       (point nought one) 3/4 - three quarters (three fourths)            2.35 – two point three five  1 - one and a third                                  32.305 – three two (thirty-two) point                                                                                      three nought five

 

Хронологиялық даталардың цифрлары қосарланып оқылады.

1943  -    nineteen forty three

1800  -   eighteen hundred

1605  -    sixteen o [ou] five

мына сөздердің қолданылуын есте сақтаңыздар:
In айлардың атауы мен жылдарды белгілеу үшін	in January in 1907	қаңтар айында 1907 жылы
On аптаның атауы мен даталар үшін	on week – days on Sunday on the 2 nd of May	жұмыс күндерінде демалыс күндерінде мамырдың екінші жұлдызында
At дәл уақытты (сағат, минут) белгілеу үшін	at 7 o’clock at 6.45 fifteen to seven	сағат 7-де 15 минутсыз 7-де

 

6  Етістік (The Verb)

Ағылшын тілінде етістік мағынасы және сөйлемдегі қызметіне байланысты толық мағыналы, модальды, көмекші және дәнекер етістік болып бөлінеді. Етістіктің ағылшын тілінде 4 тұлғасы бар:

Infinitive Етістіктің тұйық райы	The Past Simple Tense Жалпы өткен шақ	Participle II Есімше II –Ырықсыз есімше	Participle  I Есімше I – Жай есімше
to make (жасау) to take  (алу)	made (жасаған) took (алған)	made (жасалынған) taken (алынған)	making (жасалып жатқан) taking (алып жатқан)

 

Eтістіктің 4 тұлғасы тәсілі бойынша II- топқа бөлінеді: дұрыс, бұрыс етістіктер.

Дұрыс етістіктер:

I- to V to use (пайдалану,қолдану)

II- Ved used (пайдаланған, қолданылған)

III-  Ved  used (пайдаланған, қолданылған)

IV-  Ving   using (пайдаланып жатқан, қолданалып жатқан)

Бұрыс етістіктер

I- т. to V to speak (айту, сөйлеу)

II- т. V spoke (айтқан, сөйлеген)

III- т. V spoken (айтқан, сөйлеген)

IV- т. Ving speaking (айтып жатқан, сөйлеп жатқан)

 

Бұрыс етістіктің IV- тұлғасының жасалу жолдарына арнайы ереже жоқ, сондықтан бұрыс етістіктер кестесі сөздікте берілген, жаттап алу керек.

Ағылшын тілінде етістіктің 4 шағы 16 шақтық формасы бар.

 

6.1 There be оралымы

 

Оралым there + be  бар, белгілі орында болу,  бар болу, қолданылу болып аударылады.

 

Түрі	Present	Past	Future
Жекеше көпше	There is There are	There was There were	There will be There will be

      

There is a large reading room in this library. 

Бул кітапханада үлкен оқу залы бар.

There will be meeting tomorrow.

Ертең жиналыс болады.

There were many methods of doing it.

Мұны жасауға көптеген тәсілдер бар.

 

6.2 Етістік to be

 

Түрі	Present	Past	Future
жекеше	I am He (she, it)  is	I  (he, she, it) was	I   shall/will be You (he, she, it) will be
көпше	We (you, they) are	We (you, they) were	We   shall/will be You (they) will be

     

 Етістік to be The Present Indefinite шағында былай жіктеледі:

Жай сөйлемнiң болымды түрiнде to be бастауыштан кейiн тұрады.

     

He is a student.  Ол студент.

They are students.  Олар студенттер.

Сұрау сөзі жоқ сұраулы сөйлемде (жалпы сұрақта) to be сөйлем басында бастауыштың алдында тұрады.

 

Сұрақ:	Жауап:
Is he a student? Ол студент пе?	Yes, he is a student.   Иә, ол студент. No, he is not a student.   Жоқ, ол студент емес.

 

Болымсыз сөйлемде to be етістігінен кейін болымсыз not демеулігі қолданылады.

 He is not a student.           Ол студент емес.

They are not in the room.  Олар бөлмеде емес.

 

Ескерту: am not = amn’t      is not = isn’t         are not = aren’t

 

Етістік to be Past Simple – де былай жіктеледі:

                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

to be   - етістігінің қызметi

Қызметі	мысалдар	Аударма
1.негізгі етістік (to be + предлог + зат есім)	The book is on the table. This problem is of great importance.	Кітап үстелдің үстінде жатыр. Бұл мәселенің мағынасы зор.
2.дәнекер етістік (to be + зат есім не сын есім)	He is a student. The speed of an electric car was not high. The speed of an electric car is about 60 km/h.	Ол студент. Электр қозғалтқыштың жылдамдығы жоғары болған жоқ. Электр қозғалтқыштың жылдамдығы 60 км/сағ.
3.көмекші етістік a) Continuous and Perfect Continuous (to be + P I) b) Passive voice (to be + PII)	a) He is writing a new article now. b) Many houses were built last year.	a) Қазір ол жаңа мақала жазып жатыр. b) Көптеген үйлер салынған едi.
4.модаль етістік (to be + етістіктің тұйық райы  to демеулігімен)	He is to come to the lab at 10 o’clock.	Ол лабораторияға сағат 10-да келу керек едi.

 

6.3 Етістік to have

 

Түрі	Present	Past	Future
жекеше	I have He  (she, it) has	I  (he, she, it) had	I shall/will have You (he, she, it) will have
көпше	We (you, they) have	We (you, they) had	We   shall/will have You (they) will have

          

Болымсыз сөйлемде to have етістігінен кейін болымсыз no сөзі қойылады. Болымсыз сөйлемде to have етістігі болымсыз not сөзімен қосылып қысқартылып та айтылады.

              hasn’t = has not                haven’t = have not

I have no  dictionary.     Менiң сөздгім жоқ.

I do not have a dictionary.

Сұраулы сөйлемде:

1. to have етістігі бастауыштың алдына қойылады.

Have you a dictionary? – Yes, I have.        No, I have not.

Сізде сөздік бар ма? –  Иә, менде бар.  Жоқ, менде жоқ.

2.көмекші етістік  to do арқылы сұраулы сөйлем жасалады.

Do you have a dictionary? - Yes, I have.          No, I have not.

Сізде сөздік бар ма? –     Иә, менде бар.     Жоқ, менде жоқ.

Етістік to have Past Simple–де  had  тұлғасымен белгіленеді. Сұраулы және болымсыз сөйлемде to have етістігі көмекші етістікті талап етпейді.

He had a sister.           I had no brother.

Had we a sister?        Who had a sister?

 

       to have - етістігінің қызметі

Қызметі	мысалдар	Аударма
1.негізгі етістік (to have + зат есім)	These laboratories have modern equipment.	Бұл лабораториялардың қазіргі заман жабдықтары бар.
2.көмекші етістік Perfect (to have + P II)	These laboratories have bought modern equipment.	Бұл лабораториялар қазіргі заман жабдықтарын сатып алды.
3.модаль етістік (to have + етістіктің тұйық райы to демеулігімен)	These laboratories have to buy modern equipment.	Бұл лабораториялар қазіргі заман жабдықтарын сатып алу керек.

 

6.4 Жалпы осы шақ  (The Present Indefinite Tense)

 

The Present Indefinite жай, қайталанатын іс-қимылды білдіреді. Ол always -әрқашан, usually- әдетте, every day (week, year) - күн сайын (әр жетіде, жылда) және т.т.

We live in Astana.                             Біз Астанада тұрамыз.

I read newspapers everyday.             Мен газеттерді күнде оқимын.

Етістік The Present Indefinite Tense түрінде to демеулік шылаусыз инфинитивке сәйкес келеді.

to study – оқу;    I study – мен оқимын

3-жақ жекеше түрде етістікке –s  (-es)  жалғауы жалғанады (қосылады):

to study – he studies;  to speak – he speaks;   to see – she sees

The Present Indefinite етістігінің сұраулы және болымсыз түрі to do көмекші етістігі (do және does 3-жақ жекеше түрде) және to демеулік шылаусыз инфинитивтегі негізгі етістіктен жасалады. Сұраулы сөйлемде көмекші етістік бастауыштың алдында, ал болымсыз сөйлемде бастауыштан кейін тұрады. Шылау not негізгі етістіктің алдында тұрады.

Do you study English?                     Сіз ағылшын тілін оқисыз ба?

Does he study English?                    Ол ағылшын тілін оқи ма?

          We don’t study English.                   Біз ағылшын тілін оқымаймыз.

He does not study English.             Ол ағылшын тілін оқымайды.

 

Болымды түрі

 

Етістік тек 3-жақ жекеше түрде ғана  -s не -es жалғауын алады.

Болымсыз түрі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сұраулы түрі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.5 Жалпы өткен шақ  (The Past Indefinite Tense)

 

         The Past Indefinite Tense тек қана сөйлеу кезінен бұрын болып өткен істі, қимылды білдіреді.

     Етістіктер Past Simple шағын жасауда екі топқа бөлінеді:

1)    Дұрыс етістіктер барлық жақта жекеше және көпше түрінде етістіктің түбіріне –ed жалғауының жалғасуы арқылы жалпы өткен шағын жасайды.

to work –  I worked                 to play – he played

2)    Бұрыс етістіктер жалпы өткен шағын түбіріндегі дауысты дыбыстарды өзгерту және басқада жолдар арқылы жасайды.

to go –  went,     to build  -   built

Past Simple шағында төмендегідей сөздер қолданылады: last month - өткен айда, last week - өткен аптада, last Saturday – сенбiде, last time – соңғы рет, last night - өткен түнде, two days ago – екi күн бұрын, yesterday – кеше, the day before yesterday – алдыңғы күні.

Етістік жалпы өткен шақ болымсыз және сұраулы түрін көмекші етістік

to do- ( did барлық жақта, жекеше және көпше түрде) және тұйық райдағы негізгі етістіктің көмегімен жасайды, бірақта негізгі етістік to-сыз қолданылады.

Did you measure the water level?

 Сендер судың деңгейін өлшедіңдер ме?

Yes, we did.           Иә.

No, we didn’t.      Жоқ.

Болымсыз түрде демеулік not көмекші және негізгі етістіктің ортасында тұрады.

We did not measure the water level.

 Біз судың деңгейін өлшемедік.

 

6.6 Жай келер шақ (The Future Indefinite Tense)

 

Жай келер шақта етістік алдағы уақытта болатын іс-қимылды білдіріп, ол көмекші етістік shall (I-жақ жекеше және көпше түр) немесе will (II және III-жақ) және тұйық рай етістігі арқылы жасалынады.

 

shall                  + Infinitive to-сыз    will

 

  He will make a report next week.

  Ол баяндамасын келесі жетіде жасайды.

         Жай келер шақ төмендегі сөздермен жиі қолданылады: tomorrow –ертең; next month - келесі айда; next year -  келесі жылы; next week -  келесі аптада; in an hour - бiр сағат iшiнде; in a week - бір апта iшiнде; soon - таяуда; the day after tomorrow -  бүрсігүні.

The Future Indefinite шағында жалпы сұраулы сөйлемде shall және will көмекші етістіктері бастауыштың алдында тұрады.

Shall we go to the library? – Yes, we shall.

                                             No, we shan’t.

Will he have dinner? –       Yes, he will.

                                          No, he won’t.

The Future Indefinite арнайы сұраулы сөйлемде көмекші етістік сұрау сөзінен кейін тұрады.

Mr Akhmetov will move to London.    Who will move to London?

        Future Simple шағының болымсыз түрі shall немесе will және not сөзін қолдану арқылы жасалады.

We shall not go to the library tommorow.

He will not read your letter.

shall not = shan’t     will not = won’t

Ағылшын тілінде келер шақты білдіретін мезгіл бағыныңқы және шартты бағыныңқы сөйлемдерде осы шақ тұлғасы қолданылады. Бұл бағыныңқы сөйлемдердің құрамында төмендегі жалғаулықтар болады:

if-егер                                                  before-дейін, шейін

when-соң, кейін, кезде                       till -дейін, шейін

while-кезде, уақытта                         until-дейiн, шейін

after-кейін                                          as soon as-кейін

 I shall go to the library, when I am free.

 Мен кітапханаға қолым босағаннан кейін барамын.

 

6.7 Ырықсыз етіс (The Passive Voice)

      

The Passive voice көмекші етістік to be + Participle II (негізгі етістіктің) арқылы жасалады.

 

The Present Indefinite Passive  =  am, is (are) + P II ThePast Indefinite Passive       =  was (were) + P II The Future Indefinite Passive   =  shall (will) + be + P II

The tools were made of steel.

Мына құралдар болаттан жасалынған.

The tools will be made of steel.

Мына құралдар болаттан жасалынады.

Passive voice былай аударылады:

а) ырықсыз етіс етістіктің тұлғасы арқылы:

Tickets were booked yesterday.

Билеттерге тапсырыс кеше берілді.

ә) жақсыз етістік тұлғасы арқылы:

The luggage was examined at the customs.

 Жүк кеденде тексеріліпті.

         Passive voice төмендегідей жағдайда қолданылады:

а) егер іс -қимылдың иесі белгісіз не оның қажеті шамалы болса;

  The tools are made of steel.

 Мына құралдар болаттан жасалынады.

ә) егер қимыл-әрекет бағытталған заттың маңыздылығын атап көрсету қажет болса;

         Қимыл иесі by көмекші сөзімен, ал қимыл-әрекеттің құралы with көмекші сөзімен қолданылады. Осы көмекші сөздермен қолданылатын зат есімдер мен есімдіктер көмектес септік арқылы аударылады:

The new engine was designed by our engineers.

Жаңа мотор бiздiң инженерлермен жасалынды.

The laboratory is equipped with automatic machinery.

Лаборатория автоматты машиналармен жабдықталған.

Болымсыз сөйлемде болымсыз not демеулігі бірінші көмекші етістіктен кейін қойылады:

I am not met. I shall not be met. I was not met.

Сұраулы сөйлемде бірінші көмекші етістік бастауыштың алдына қойылады.

Was the letter sent?

Is the letter be sent tomorrow?

Will the letter be sent tomorrow?

 

6.8 Созылыңқы шақтар (The Continuous Tenses)

 

         Кезінде болып жатқан іс-қимылды білдіретін созылыңқы сипаттағы етістік формасын созылыңқы осы шақ The Present Continuous Tense деп атайды. Ол көмекші етістік to be және Participle I негізгі етістік арқылы жасалады.

 

The Present Continuous Tense

am, is (are)  +  Participle I (V ing)

Students are making an experiment in the laboratory.

          Студенттер лабораторияда эксперимент жүргізіп жатыр.

Сөйлеу кезінен бұрын болып өткен іс-қимылды білдіретін созылыңқы сипаттағы етістіктің формасын созылыңқы өткен шақ The Past Continuous Tense деп атайды. Ол былай жасалады:

 

The Past Continuous Tense

was (were) +   Participle I (V ing)

They were analysing the results of their research, when he came in.

Ол кіргенде, олар зерттеу жұмыстарының қортындысын талқылап жатты.

         Сөйлеу кезінен кейін болатын іс-қимылды білдіретін созылыңқы сипаттағы етістіктің формасын созылыңқы келер шақ Future Continuous Tense деп атайды. Ол былай жасалады:

 

The Future Continuous Tense

shall (will) + be  + Participle I (V ing)

 

At 8 o’clock tomorrow we shall be preparing for a very important experiment.

Ертең сағат 8-де біз өте маңызды экспериментке дайындаламыз.

         Созылыңқы шақ болымсыз сөйлемде болымсыз not демеулігі бірінші көмекші етістіктен кейін қолданылады:

I am not writing.

He was not reading.

They will not be writing.

Созылыңқы шақ сұраулы сөйлемде бірінші көмекші етістік бастауыштың алдында қойылады:

Am I speaking? - Yes, I am. No, I am not.

Was he reading? – Yes, he was. No, he wasn’t.

Will they be writing? – Yes, they will. No, they won’t.

 

The Continuous  Passive

to be + being + Participle II (Ved2 or V3f)

        

The Continuous Passive көмекші етістік to be  The Present не The Past Continuous  + being + Participle II (негізгі етістіктің) арқылы жасалады.

During the experiment the air in the laboratory was being purified by two

 ventilators.

Сынау кезінде лабораториядағы ауа екі вентилятор арқылы тазартылады.

The Future Continuous Passive формасы жоқ.

 

6.9 Аяқталған шақтар (The Perfect Tenses)

 

Perfect шақтар тобы (The Present Perfect Tense, The Past Perfect Tense, The Future Perfect Tense) to have көмекші етістіктің өзіне лайық шағы мен Participle II-арқылы жасалады.

 

The Present Perfect Tense

have (has) + Participle II (Ved or V3f)

We have finished our experiment.

           Біз тәжірибені аяқтадық.

          The Present Perfect шағында әдетте қолданылатын сөздер: to have + already(just, never, ever) + Participle II.                         

already - әлдеқашан, осыдан бұрын

just - қазір ғана, жаңа ғана

never - ешқашан

ever - қашан болсада, әйтеуір бір уақытта

always - әрқашан

often - жиі

today - бүгін

this (month, week, year) - осы айда, осы жылы, осы аптада

since - содан бері, бұрын (тан-тен, дан-ден-жалғаулары арқылы)

yet - әлі, тағы да, дегенмен (болымсыз сөйлемдерде)

lately - жақында, соңғы уақытта

recently - жақын арада, жақында     

         Yet, lately, recently сөйлемнің соңында қойылады.

Болымсыз сөйлемде бірінші көмекші етістіктен кейін not демеулік шылауы қойылады.

I have not seen the teacher yet.

Сұраулы сөйлемде бірінші етістік бастауыштың алдынан келеді.

Have you read the book by Sunday?

 

The Past Perfect Tense

had + Participle II (Ved2 or V3f)

We had finished our experiment by 5 o’clock.

Біз тәжірибені сағат 5-ке таман аяқтадық. 

 The Past Perfect белгілі бір іс-әрекеттің өткен шақта басқа бір істен, қимылдан бұрын орындалғанын білдіреді.Іс-әрекеттің өткендегі белгілі бір уақытта орындалғанын білдіру үшін пысықтауыштың алдынан  by сөзі қолданылады.

 

The Future Perfect Tense

Shall               + have + Participle II (Ved2 or V3f)   will

We shall have completed our experiments by the end of the week.

Біз аптаның аяғына тәжірибелерімізді аяқтаймыз.

         The Future Perfect iс-қимылдың болашақта басқа бір іс-әрекеттен бұрын орындалатынын немесе келешекте белгілі бір мезгілде орындалатынын білдіреді. Осы сөйлемнің екінші жартысындағы ойды білдірерде мезгіл пысықтауыштың алдынан by көмекші сөзі қойылады.

        

The Present Perfect Continuous Tense

         The Perfect Continuous шақтары созылыңқы іс-әрекетті, қимылды білдіріп, көмекші етістік to be (белгілі шақ формасында) және Participle I (негізгі етістікте) жасалады.

have              + been + Participle I (Ving1) has

            He has been working at this problem for two years.

Ол бұл мәселемен екі жылдан астам айналысады.

 Болымсыз және сұраулы формалар басқа күрделі шақтардағыдай жасалады.

 

The Past Perfect Continuous Tense

had been + Participle I (Ving1)

We had been conducting this experiment for two hours before you came.

Біз бұл тәжірибені, сендер келгенге дейін екі сағат бойы өткіздік.

 

The Future Perfect Continuous Tense

shall             + have been + Participle I (Ving1) will

When I return to the laboratory, my friends will have been working there for several hours.

Мен лабораторияға қайтып келгенде, менің достарым онда бірнеше сағат бойы жұмыс істейтін болады.

 

The Perfect Passive

to have + been + Participle II (Ved2 or V3f)

 

         The Perfect Passive  көмекші етістік to have қажетті шақтық формасында + көмекші етістік   to be және Participle II (негізгі етістіктің) арқылы жасалады.

The construction of this plant had been finished by the end of the last year.

Бұл зауыттың салынуы өткен жылдың аяғында аяқталған еді.

The Perfect Continuous шақтары пассивте қолданылмайды.        

 

6.10  Модаль етістіктер  (Modal verbs)

 

         Ағылшын тілінде модаль етістіктер бар. Can, may, must – модаль етістіктері іс-әрекеттің өзін білдірмей, іс-әрекеттің болу мімкіндігін, қажеттігін білдіреді.

Can - іс-әрекетке қабілеттілікті, шама келуді білдіреді:

I can help you.           Мен сізге көмектесе аламын.

Must - іс-әрекеттің қажеттігін, керектігін, міндеттілігін, мүмкіндігін білдіреді.

They must provide us with all necessary data.

Олар бізді барлық қажетті мағлұматтармен қамтамасыз етулері керек.

May - әлде бір іс-әрекетті орындауға рұхсат алуды білдіреді

You may use this instrument in your experiment.

Сіздер бұл аспапты тәжірибе кезінде қолдана аласыздар.

Модаль етістіктер can, must, may негізгі етістіктің тұйық рай тұлғасымен “to” демеулігінсіз қолданылады.

         Есте сақтаңыздар:

1.     Модаль етістіктері тұлға және жақ жағынан өзгермейді.

2.     Ауызекі тілде “can” сол сияқты іс-әрекеттің рұқсат етілуін де білдіреді.

3.     Ауызекі тілде “may” модаль етістігінің орнына “can” қолданылады:

Can I take this copy - book?

Болымсыз тұлғада модаль етістігінен кейін болымсыз “not” демеулігі

қойылады.

 He must not go to the institute.

Оған институтқа баруға болмайды.

I cannot speak German.

Мен неміс тілінде сөйлей алмаймын.

Қажетсіздікті және міндетсіздікті білдіру үшін “need” + “not” қолданылады.

You needn’t come here today.

Саған бүгiн осында келудiң кажеті жоқ.

Ескерту: cannot бірге жазылады.

cannot = can’t    need not = needn’t

Сұраулы сөйлемде модаль етістік бастауыштың алдында тұрады.

Can you read French? –Yes, I can/ No, I cannot.

Must I translate this article? –Yes, you must/ No, you needn’t.

Есте сақтаңыздар: must not - болмайды (тиым салу)

                                need not - қажет емес, керегі жоқ

Модаль етістігі may сөйлемде болжамды, сенімсіздікті де білдіруі мүмкін.

He may be at home.   Ол мүмкін үйде шығар.  (Ол үйде болуы мүмкін. )   

Модаль етістігі must болжамды, сенушілікті, сенгендікті білдіреді.

He must know her.    Ол оны білуі керек.

Ағылшын тілінде төмендегі етістіктер міндеттілікті білдіреді:

must - міндетті түрде, қажет, керек

to have to - қажет, керек, солай істеу қажет

to be to - қажет, керек

should

                   солай істеу қажет

ought to    

Модаль етістіктер және олардың баламалары

	Present	Past	Future
Міндетті түрде, қажет, керек	I must meet him. I have to meet him.   I am to meet him. I should meet him.	- I had to meet him.   I was to meet him.           -	- I shall have to meet him.           -           -
Іс-әрекетке қабілеттілікті, шама келуді білдіредi	He can help you. He is able to help you.	He could help you. He was able to help you.	- He will be able to help you.
бір іс-әрекетті орындауға рұқсат алуды білдіреді	I may use this device. I am allowed to use the device.	-   I was allowed to use the device.	-   I shall be allowed to use the device.

Модаль етістіктері should, ought to (міндетті, мүмкін, тиісті) ақыл, кеңес, міндет, борыш деген мағынаны білдіреді. Should етістігі ought to етістігінен жиірек қолданылады.

He should go there.      Оның сол жерге барғаны дұрыс.

He ought to go there.   Оның сол жаққа баруы керек (еді)

 

6.11  Бұйрық рай

 

Бұйрық рай өтінішті, ұсынысты, бұйрықты білдіреді. Жай бұйрық рай формасы (2-жақ жекеше және көпше түрі) етістіктің тек “to”- сыз тұйық райына сәйкес келеді.

Define the value of angle b.      “B” - бұрышының көлемін анықтаңыз.

Be careful.                                Байқаңыз (байқаңыздар).

         I- мен  III- жақтың бұйрық райы let  етістігі оған сәйкес жанама септіктегі өздік есімдік (1 және 3 жақ) немесе жалпы септіктегі тұрған зат есім және тұйық етістіктің негізі бірігіп амалды істеуге қозғау салу мағынасын білдіреді.

Let me read the book.        Маған кітапты оқуға рұқсат етіңіз.

Let’s (let us) go home.      Үйге барайық.

Let him do it.                     Мейлі, осыны сол жасасын.

Let Marat read the book.   Мейлі, Марат кітапты оқи берсін.

Болымсыз түрі do not (don’t) арқылы жасалады.

Don’t let him go.           Ол бармасын (шы).

 

7  Есімше (The Participle)

 

Participle I (Ving1)	Active	Passive	бір мезгілдегі іс-әрекетті білдіреді.
	building	being built
Participle II (Ved2 or V3f)	_	built	бір мезгілдегі не болмаса алдын ала болатын іс-әрекетті білдіреді.
Perfect Participle	having built	having been built	алдын ала болатын іс-әрекетті білдіреді.

 

7.1 Participle I

         Participle I тұйық етістікке (to-демеулігінсіз) -ing жалғауын қосу арқылы жасалады.

to build:  build + ing =  building

to speak: speak + ing = speaking

Ескерту: а) оқылмайтын – е түсіп қалады

     to write - writing

 ә) соңғы дауыссыз қосарланады

                to sit - sitting

 б) соңғы ie - y

               to lie - lying

Participle I сөйлемде төмендегідей қызмет атқарады:

1.     анықтауыш

melting snow -       еріп жатқан қар

a swimming girl -  жүзіп бара жатқан қыз

2.     есімше орамының құрамдас бөлігі

I know the man speaking to Mr Akhmetov.

Мен Ахметов мырзамен сөйлесіп тұрған адамды білемін.

3.     пысықтауыш

Going to the library he met Mr Akhmetov.

Кітапханаға бара жатып, ол Ахметов мырзаны кездестірді.

4.     Continuous Tenses шақтарындағы баяндауыштың құрамдас бөлігі.

 

7.2 Participle II

 

   Зат есімнің белгілі бір қимылға қатысты белгісін білдіреді.

Дұрыс етістіктер Participle II  түрін былай жасайды: етістік түбіріне - ed жалғауыныыыың көмегімен.

Мысалы:  to design – designed                    to use  - used

Бұрыс етістіктердің Participle II түрі ерекше болғандықтан, ол арнайы тізім кестесінде беріледі.

   to write – written                             to find - found

Participle II сөйлемде төмендегідей қызмет атқарады:

1. анықтауыш

       a registered ticket - тіркелген билет  

            a signed card - қол қойылған карточка

2.есімше орамының құрамдас бөлігі 

I paid the ticket booked in advance by Mr Akhmetov.

Мен алдын ала Ахметов мырза тапсырыс берген билеттің ақшасын төледім.

3. пысықтауыш

Registered by the receptionist, Petrov went to his room.

Кезекші әкім тіркегеннен кейін, Петров өзінің бөлмесіне кетті.

Бұл жағдайда есімше орамы бағыныңқы сөйлем арқылы аударылады.

1.     Passive voice тұлғасындағы етістіктің құрамдас бөлігі.

A single room was reserved two weeks ago.

Бір кісілік бөлме екі апта бұрын әзірленген.

2.     Perfect Tenses тұлғасындағы етістіктің құрамдас бөлігі.

 

8 Герундий  (The Gerund)

 

Indefinite Gerund ( ing )	Active	Passive	Іс-әрекеттің бір мезгілде не болмаса болашақта болатынын білдіреді
	reading	being read
Perfect Gerund	having read	having been read	Іс-әрекеттің алдын ала болғанын көрсетеді

 

Герундий-өздігінен баяндауыштың қызметін атқара алатын мағынасы мен қызметі жағынан зат есім мен етістікке жуық етістіктің бір түрі.

         Сыртқы түрі жағынан Participle I-ге ұқсас келеді, ол етістіктің түбіріне –  ing   жалғануы арқылы жасалады.

Мысалы: inсreasing -   қызығушылық

                              heating   -  қызу

Герундийдің сөйлемдегі синтаксистік қызметі және оның қазақ тіліне аударылуы

қызметі	мысал	аударма
1.бастауыш   2.баяндауыштық    құрамдас бөлігі 3.толықтауыш  а) тура  б) жанама     4.анықтауыш   5.пысықтауыш	1.     Smoking is not allowed       here. 2.     His hobby is driving a car.     3а) The car needs repairing. 3б) They spoke about their  traveling to the North.   4.  There are different ways of  obtaining this substance. 5. After receiving good results they stopped experiment.	1. Темекі тартуға мұнда рұхсат етілмейді (рұқсат жоқ). 2. Оның сүйікті ісі-машина жүргізу.   3а) Машина жөндеуді қажет етеді. 3б) Олар солтүстікке саяхат туралы сөйлесті. 4. Мына затты алудың әр түрлі тәсілдері бар. 5. Жақсы нәтиже алған соң, олар сынауды тоқтатты.

        

Participle I мен герундийдің айырмашылығы герундий алдында көмекші сөз (предлог) тәуелдік есімдік, тәуелдік септіктегі зат есім қолданыла береді.

 

Герундий және  есімшенің қызметі

Қызметі	герундий	осы шақ есімше          (Participle I)
Бастауыш   баяндауыш   толықтауыш анықтауыш   пысықтауыш	Reading scientific books is useful.  My favourite occupation is reading. He likes reading. I have an intenthion of reading this article as soon as possible.  On (after) reading the article he made a short summary of it.	-   He is reading a book now.   - In the  room we see many students reading books. Reading the interesting book you get great satisfaction.

 

         Герундий төмендегі етістіктерден кейін қолданылады:to succeed in (орайы келу), to think of (шамалау), to insist on (айтқанын орындатпай қоймау), to object to (қарсы шығу), to get used to (бір нәрсеге әдеттену), be fond of (ұнату), to be proud of (мақтаныш ету), to finish (аяқтау), to stop (тоқтату), to give up (әдетті тастау), to go on (жалғастыру), to mind (қарсы болу), to remember (еске түсіру), to suggest (ұсыну).

 

9     Етістіктің тұйық райы (The Infinitive)

 

	Active	Passive	бір мезгілдегі іс-әрекетті білдіреді.
Indefinite	to write to help	to be written to be helped
Continuous	to be writing to be helping	__
Perfect	to have  written to have helped	to have been written to have been helped	алдын ала болатын іс-әрекетті білдіріп, өткен шақта аударылады

 

         Инфинитивте етістіктің де, зат есімнің де сипаты бар, ол сөйлемде бастауыш, толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш, күрделі баяндауыштың, есім бөлігі қызметін атқара алады:

To make mistakes is easy.                   Қателесу жеңіл.

He likes to read English.                     Оған ағылшынша оқу ұнайды.

He’s looking for a place to live in.     Ол өзіне баспана іздеп жүр.

He stopped for a minute to rest.         Ол демалу үшін тоқтады.

Инфинитив өзіне қатысты сөздермен инфинитив орамын құрайды. Ол былай жасалады:

Зат есім (жалпы септікте) не болмаса есімдіктен (me, him, her, us, you, them)

+  инфинитив негізгі етістіктің

I want him to work at this problem with us.

Мен оның бізбен бірге мына мәселемен жұмыс істеуін қалаймын.

 

Инфинитив формаларының кестесі

	Active	Passive
Indefinite     Continuous     Perfect	He glad to help his friend. Ол өз жолдасына көмектесуге қуанышты. He is glad to be helping his friend. Ол өз жолдасына көмектескені үшін қуанышты қазір). He is glad to have helped his friend. Ол өз жолдасына көмектескеніне қуанышты.	He is glad to be helped. Оған көмектескенге ол қуанышты.       He is glad to have been helped. Оған көмектескеніне ол қуанышты.

        

Обьективті инфинитив орамы төмендегі етістіктерден кейін қолданылады.

1) Қалау не қажеттілікті білдіретін: to want - керек, қажет; to wish, to desire  - қалау; I should like - мен қалаймын.    

He wants me to help him. 

Ол менің оған көмектескенімді қалайды.

I wish my friends to come on Sunday.

Мен достарымның демалыс күні келгенін қалаймын.

2) Ойды, тұжырымды білдіретін: to suppose - болжау; to expect - күту; to prove - дәлелдеу; to belive - сену,ойлау; to understand - түсіну; to think – ойлау.

I consider him to be dangerous.

Менің ойымша, ол қауіпті.

I belive her to have been sent to Almaty.

Менің ойымша оны Алматыға жібереді.

3) Сезімді білдіретін: to watch - байқау ; to observe - байқау; to see - көру; to hear – есту; to feel – сезіну.

Have you heard him play the piano?

Сіз оның пианинода ойнағанын естідіңіз бе?

We did not se the teacher enters the room

Біз мұғалімнің қалай бөлмеге кіргенін көрмедік.

4) Фактіні білуді, мақұлдауды, тұжырымдауды, анықтауды білдіретін: to note - белгілеу, анықтау; to claim, to state - тұжырымдау, анықтау; to find – ойлау.

We found him{to be} dishonest.

Біз оның адал емес екенін анықтадық.

Ескерту:to be-қолдануы, қолданбауы да мүмкін!

5) Міндеттілікті, рұқсатты не рұқсат бермеуді білдіретін: to make, to cause -талап ету; to force, to allow - мәжбүр ету; to order, to command – бұйыру; to enable - мүмкіндік беру.

Our English teacher makes us learn the words for every lesson.

Біздің ағылшын тілі мұғаліміміз әр сабақа сөздерді жаттауды талап етеді.

 

Субьективті инфинитив орамы былай жасалады:

Зат есім (жалпы септікте) не есімдік (атау септігінде I,  you, he, т.б.)

+  инфинитив, баяндауыштан кейін тұратын

The results obtained are considered to be satisfactory.

Алынған нәтиже қанағаттанарлықтай деп ойлайды.

         Бұл орам төмендегідей етістіктермен қолданылады: to say – айту; to know -  білу; to think -  ойлау; to report  - хабарлау; to suppose - болжау, ойлау; to expect – күту; to consider  -  санау, ойлау; to belive -   болжау; to see -   көру; to hear -  есту.

She is said to know several foreign languages.

Оның бірнеше шетел тілдерін білетіні туралы айтылады.

They were reported to have arrived in Almaty.

Олардың Алматыға келгендері туралы хабарланды.

10  Предлог (The Preposition)

 

Зат есімнің, есімдіктің алдында тұрып, олардың белгілі бір септікте қолданылуын талап ететін көмекші сөз.

 

1.Негізгі мекенді білдіретін предлогтар:

at   аbove before, in front of behind by in on   over   under

work, the lesson, the institute my desk the plant the building the machine-tool the city, Almaty the shelves the table the river the whole country the microscope

жұмыста, сабақта, институтта   жоғарыда, төбемде зауыт алдында үйдің артында станок басында қалада, Алматыда сөрелерде үстел үстінде өзен арқылы (өзеннің арғы беті) бүкіл ел бойынша (бүкіл ел іші арқылы) микроскоп астында

 

2. Негізгі бағытты білдіретін предлогтар:

to   into from out of

the mill, the meeting, the institute, Almaty the suit-case, the tube the institute, the plant, his work the box

зауытқа, жиналысқа, институтқа, Алматыға портфельге, трубкаға институттан, зауыттан, жұмыстан қораптан

        

         3. Негізгі мезгілді білдіретін предлогтар:

about after at before for   from … to (from … till) in on   within

at about 7 o’clock my lectures 10 o’clock breakfast, 2 o’clock 3 o’clock, July He was speaking for an hour to work from 8 to 5   May, summer, two weeks Tuesday, Sunday, the 25th of February Ten month

7-лер шамасында лекциядан кейін сағат 10-да таңертеңгі асқа дейін, сағат 2-ге дейін 3-ке таман, шілдеге дейін ол бір сағат бойы сөйледі. 8-ден 5-ке дейін жұмыс істеу   мамырда, жазда, екі апта ішiнде сейсенбіде,  жексенбіде, 25-ақпанда   10 айдың ішінде

        

 Предлогтар of, to, with\by, about септік қатынасты білдіру үшін қолданылады: Кім? не?-     the........

Кімнің?  ненің?-    the …..

Кімге?  неге?-    to the .......

Кімді?   нені?-    the.......

Кіммен?-      by the........

Немен?-     with the ………

Кім туралы? не туралы?-    about the........

 

11  Синтаксис (Syntacsis)

 

11.1 Жай сөйлем. Сөйлем мүшелері

 

Сөйлем құрамына қарай жай және құрмалас сөйлем болып, ал айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, лепті және бұйрықты сөйлем болып

бөлінеді.

         Ағылшын тілінде 5-сөйлем-мүшелері бар: бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш.

         Сөз тәртібі: Ағылшын тілінде хабарлы сөйлемде тура сөз тәртібі, яғни бастауыш – баяндауыш, толықтауыш баяндауыштан кейін, пысықтауыш сөйлем басында (бастауыштың алдында) не болмаса сөйлем аяғында тұра алады. Анықтауыштың белгілі бір орны жоқ, ол анықтайтын сөздің алдында тұрады (тек күрделі есім баяндауыштан басқа).

 

(пысықтауыш)+бастауыш+баяндауыш+толықтауыш+(пысықтауыш)