Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Алматы энергетика және байланыс институты

Инженерлік кибернетика кафедрасы

  

 

 

ИНФОРМАТИКА 

Барлық оқу түрінің 5B0702-Автоматтандыру және басқару,

5В0719-Радиотехника мамандықтары үшін есептік-графикалық

жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

 

Алматы 2009

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: М.Д.Ешпанова, Ибрашева Ә.Т., Н.В.Сябина.  Информатика. Барлық оқу түрінің 5B0702-Автоматтандыру және басқару, 5В0719-Радиотехника мамандықтары үшін есептік-графикалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар. – Алматы: АЭжБИ, 2009.- 41 бет.

Студенттердің өзіндік жұмыс нәтижесінде алынған білімін тексеру үшін «Информатика» курсында есептік-графикалық жұмыстар қарастырылған.

Осы әдістемелік нұсқау үш тақырып бойынша тапсырма нұсқаларынан, оны орындауға арналған ұсыныстар мен бақылау сұрақтарынан тұрады:

а) есептерді MS Excel кестелік процессоры көмегімен шешу.

б) есептерді шешуде программалау мүмкіндіктерін қолдану.

в) MS Access ортасында мәліметтер қорын құру.

Қосымшаларды, жұмыстарды орындауға қажетті анықтамалық ақпараттар бар. 

 

 Кіріспе 

«Информатика» пәнінен аудиториялық сағат жеткіліксіз болғандықтан кейбір бөлімдер өзіндік дайындыққа арналған. Студенттің өзіндік жұмысы лекциялық материалдарды меңгеруге, зертханалық пен практикалық жұмыстарға дайындық жүргізуге және қосымша материалды оқуға арналған. Студенттердің өзіндік жұмыс нәтижесінде алынған білімін тексеру үшін  «Информатика» курсында есептік-графикалық жұмыс қарастырылады.

Осы әдістемелік нұсқау үш тақырып бойынша тапсырма нұсқаларынан, оны орындауға арналған ұсыныстар мен бақылау сұрақтарынан тұрады:

а) есептерді MS Excel кестелік процессоры көмегімен шешу.

б) есептерді шешуде программалау мүмкіндіктерін қолдану.

в) MS Access ортасында мәліметтер қорын құру.

Қосымшаларды жұмыстарды орындауға қажетті анықтамалық ақпараттар бар.  Есептік-графикалық жұмысты орындау үшін қосымша ақпарат көзі ретінде оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар, программалық өнімдер бойынша анықтамалық әдебиеттер, компьютерлік технологиялар бойынша журнал-газеттер, әрбір программаның анықтама жүйесін, Интернеттің анықтамалық жүйесін қолданған жөн.

Есептік-графикалық жұмыстар оқу бөлімі белгілеген уақытта электрондық түрде тапсырылады. Әрбір ЕГЖ-қа түсініктеме А4 форматында немесе  электрондық түрде (MS Word форматында) тапсырылсын: титулдық бет (А қосымшасы), есептің қойылымы және есепті шығарудағы қажетті түсініктеме болуы керек. Түсініктемені құруда Times New Roman шрифтін қолданған жөн, кегль 12 – 14, беттің ені бойымен түзету болсын.

Тапсырма нұсқасы оқытушы ұсынысы бойынша алынады немесе келесідей:

а) сынақ кітапшасының екі соңғы санын анықтаңыз Nск;

б) егер 1£Nск£25 болса, онда нұсқа нөмірі Nнұс=Nск (мысалы, Nск=18, Nнұс=18);

в) егер 26£Nзк£99 болса, онда Nнұс  Nск-ін 25 бөлгендегі қалдық ретінде қарастырасыз. Мысалы, Nск=78, онда 78/25=3 (қалдығы 3), яғни Nнұс=3;

г) егер Nск-ін 25 бөлгендегі қалдық 0-ге тең болса, онда 25 нұсқа орындалады.

Егерде жұмыста қате кездессе немесе орындалған тапсырмалар нұсқасына сәйкес болмаса, онда ол студентке жөндеуге қайтарылады.

 

№1 есептік-графикалық жұмыс. MS Excel кестелік процессоры көмегімен есептерді шешу

 

Жұмыс мақсаты – MS Excel кестелік процессорының мүмкіндіктерін оқу және оларды есептерді шешуде қолдану.

 

1.1 Есептік-графикалық жұмыс тапсырмасы

1.1.1 Сандарды аудару әдістерін (В.1 кестесі) және MS Excel ресурстарын қолданып:

- берілген санды (Б.1 кестесі) ондық санақ жүйесінен ұсынылған санақ  жүйесіне (екілік, сегіздік, оналтылық) аудару кестесін құрыңыз;

- алынған нәтижені керісінше  ондық жүйеге ауыстыру кестесін құрыңыз. Осы орындалған әрекеттердің бәрін Инженерные категориясының (Пакет анализа қосу) функцияларын қолданып тағы да орындаңыздар. Болатын қателерді түсіндіріңіздер;

-         Математические категориясының арнайы функцияларын көмегімен берілген санды (Б.1 кестесі) ондық санақ жүйесінен рим санақ жүйесіне ауыстырып және керісінше орындаңыз;

-         MS Excel функцияларын қолданып а және b санына (Б.1 кестесі) ұсынылған арифметикалық операцияны қолданыңыз және де бұл сандарды рим санақ жүйесіне ауыстырып берілген операцияны қолданып сол нәтижені алыңыз;

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Аудару кестелерін құрғанда Математические категориясының ЦЕЛОЕ және ОСТАТ функцияларын қолданған дұрыс. Оналтылық жүйеге ауыстырғанда (сандарды әріптерге ауыстырғанда) ЕСЛИ функциясын қолданыңыздар.

1.1.2 Инженерные категориясынан түрлендіру функцияларын қолданып бір өлшем бірліктен (Б.2 кестесі) басқа өлшем бірлікке ауыстыру кестесін құрыңыздар.

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Түрлендіруге болатын барлық өлшем бірліктердің тізімі В.2 кестесінде келтірілген. Метрикалық өлшем бірліктердің префикстерінің тізімі В3 кестесінде келтірілген. Бірліктердің атауын және префикстерді енгізуде әріп регистрі ескеріледі.

1.1.3 Функция графигін тұрғызыңыз (Б.3 кестесі).

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Ұсынылған функциялар бойынша график тұрғызу үшін Точечная диаграмма типін қолдану тиімді.

1.1.4 Көлемі V резервуар берілген. Оның жұмысшы көлемі Vr, Резервуардағы сұйықтық көлемі Vg. Резервуар негізінде радиусы r шеңбер немесе  жақтары a және b төртбұрыш жатыр, толтыру биіктігі h (Б.4 кестесі). Сұйықтық көлемі резервуардың жұмыс көлемінен аса бере толтырушыға қажетті хабарлама жіберу керек. ЕСЛИ логикалық функциясын қолданыңыздар. “Суды жабыңыз!” хабарламасы қызыл фонда шықсын, ал толмаған жағдайда “қажет емес”  хабарламасы көрсетілсін. Шартты форматтауды қолданып резервуар толуын көрсетіңіз.

1.1.5 Теңдеулер жүйесін (Б.5 кестесі) кері матрица әдісімен және Крамер әдісімен шешіңіздер.

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Сызықты теңдеулер жүйесін кері матрица әдісімен шешу үшін:

- теңдеулерді матрицалық түрде жазу керек (коэффициенттер матрицасы мен белгісіздер векторының көбейтіндісі теңдеудің оң жағындағы бос мүше векторына тең);

- матрицаның анықтауышын Математические категориясының МОПРЕД функциясын қолданып есептеңіздер. Егер анықтауыш 0-ге тең болмаса онда бұл теңдеулердің шешімі бар, ал 0-ге тең болса кері матрица жоқ;

- коэффициенттер матрицасын кері айналдыру керек. Математические категориясының МОБР функциясын қолданыңыздар. Ол үшін:

а) коэффициенттер матрицасын енгізіңіз;

б) кері матрица орналасатын жерді  өлшеміне қарай (оның өлшемі коэффициенттер матрицасының өлшеміне сәйкес) көрсетіңіз; МОБР массив функциясын қолданғанда алғы матрица адресін көрсетесіз. Матрицалық функция барлық ұяшықтарға таралу үшін Ctrl+Shift+Enter клавишаларын бірге басу керек;

- кері матрицаны теңдеудің оң жағына көбейтесіз.

Теңдеу жүйесін Крамер әдісімен шешерде Математические категориясының МОПРЕД функциясын қолдансаңыздар жеткілікті.

1.1.6 MS Excel функцияларын қолданып берілген массивке (Б.6 кестесі) келесі амалдары қолдану қажет:

-         берілген массивті транспонирлеу, нәтижесін басқа ұяшықтар диапазонында көрсету қажет;

-         берілген массив пен  транспонирленген массивті көбейту;

-         берілге А санына тең элементтің массивтегі орнын табу.

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Массивті транспонирлеу, массивтерді көбейту, элемент орнын табу кезінде Ссылки и массивы категориясының ТРАНСП  және ПОИСКПОЗ функцияларын және Математические категориясының МУМНОЖ  функциясын қолдану керек. Егер есептеулер нәтижесі массив болатын болса, онда «ОК» мен қоса Ctrl+Shift клавишаларын басу қажет екенін ескеріңіздер. Оларды баспасаңыздар нәтижесі скаляр шама болады.

1.1.7 Әртүрлі сұйықтықтардың негізгі деген сипаттамаларын анықтаңыз:

а) су ішкі диаметрі D болатын құбырмен ағады (Б.7 кестесі). Ағынның орташа жылдамдығы v. Құбырдың көлденең қимасының ауданын  және ағынның көлемдік жылдамдығын V = v*S табу керек. Ағынның көлемдік жылдамдығы тұрақты болып, сұйықтық ағынының жылдамдығы 1,3 м/с болу үшін құбыр диаметрі қандай болуы керек;

б) келесі ереже бар: жылдам ағатын сұйықтықтардың (қоюлығы бойынша су қоюлығына жуық болатын) құбырдағы орташа жылдамдығы 1м/с-тан аспауы керек. Осы ережені орындай отырып күніне 6000 м³ су келетіндей құбырдың минимал диаметрін анықтаңыздар;

в) Рейнольдс саны  қатынасымен анықталады, мұнда D - құбырдың ішкі  диаметрі, v - құбырдағы сұйықтық ағынының орташа жылдамдығы,  - сұйықтық тығыздығы,  - сұйықтықтың абсолютті қоюлығы. Егер құбырдағы сұйықтық ағыны үшін Рейнольдс саны  2100-ден аспаса, ағын ламинарлы деп саналады. Егер де 10000-нан асса ағын турбулентті деп саналады. 2100 мен 10000 ортасындағы мәндері үшін ағын типін анықтау мүмкін емес. Сипаттамалары Б.7 кестесінде келтірілген сұйықтықтар үшін Рейнольдс санын және ағын типін  (ламинарлы, турбулентті немесе белгісіз) анықтаңыздар.

1.1.8 Температуралық  резисторлық датчик – бұл ішінде температураны өлшеуге металл пластинка немесе сым қолданатын аспап. Металдың  электрлік кедергісі температураға тәуелді, сондықтан температураны металдың кедергісін өлшеу арқылы анықтауға болады. Температура және  кедергіні байланыстыратын теңдеу келесідей:

мұнда Rt - өлшенетін Т температура кезіндегі кедергі;

R0 – 0°С температурадағы кедергі;

a - сызықты температуралық коэффициент.

Платина үшін a = 0,00385 Ом/°С. Келесі (Б.8 кестесі):

а) берілген (T1; T2) температура интервалында h_T қадаммен платиналы терморезистордың  кедергісін есептеңіздер;

б) h_R көрсетілген қадаммен R_{(T1; T2)} берілген интервалындағы температураны есептеңіздер.

1.1.9 Берілген кестені құрып (Б.9 кестесі), 10-нан аса мәліметпен толтырыңыз. Осы мәліметтер арасынан әртүрлі шарттарды  қанағаттандыратын мәліметтерді таңдауды жүргізіңіз (Автофильтрация көмегімен үш қарапайым сұраныс және  Расширеный фильтр көмегімен үш күрделі сұраныс жасаңыздар).

1.1.10 Берілген негізгі және қосымша кестелерді құрыңыздар             (Б.10 кестесі). Қосымша кестенің мәліметтерін қолданып негізгі кестеде қажетті есептеулерді орындаңыздар.

Тапсырманы орындауға ұсыныстар. Есептеулерді қолданғанда Ссылки и массивы категориясының ВПР және ГРП көру-сілтеу функцияларын қолдану қажет. Олар кестелердегі ақпаратты көруге және өңдеуге мүмкіндік береді.

Барлық тапсырмаларды MS Excel-дің бір жұмыс кітабында бөлек-бөлек беттерде орындау қажет.

 

1.2 Есептік графикалық жұмысты орындауға жалпы ұсыныстар

1.2.1 Санақ жүйелері

Сандарды бір санақ жүйесінен екінші санақ жүйесіне ауыстыру үшін  арнайы алгоритмдер құрылған. В.1 кестесінде оң бүтін сандарды аудару қарастырылған. Бұл алгоритмдер программалаушыларға екілік сандарды сегіздік, оналтылық жүйелерде оңай жазуға мүмкіндік береді. Сондықтан  бұлар қазір көп қолданыста (мысалы түсті белгілеу үшін, ұяшық адресін көрсету үшін және т.б.).

Әртүрлі жүйелердегі сандар бір принцип бойынша қалыптасады: егер соңғы рұқсат етілген символ қолданылса, онда үлкен разрядқа 1 жазылады, ал кіші разрядқа 0 жазылады (В.4 кесте).

1.2.2 MS Excel-дің стандартты функциялары және формулалары

Қарапайым формула құру үшін келесі әрекеттерді орындау қажет:

-         формула енгізілетін ұяшыққа басып “=” теңдік белгісін енгізу;

-         формуланы енгізіп Enter басу.

Формулалар мәндерді белгілі-бір ретпен есептейді. Әрбір операторды орындалу реті бойынша солдан оңға қарай орындайды. Қолданатын операторларға қатысты келесі ретпен орындалады:

-         сілтеу операторлары (адрестік) «:», «,», «;»;

-         таңбалық минус «-»;

-         процентті есептеу %;

-         арифметикалық ^, *, /, +, -;

-         мәтіндік оператор &;

-         салыстыру операторлары =, <, >, <=, >=,<>.

Егер формулада орындалу реті бірдей операторлар қолданылса, мысалы, бөлу және көбейту операторы, онда олар солдан оңға қарай орындалады. Орындалу ретін өзгерту үшін керекті орындарын жақшамен қоршаған жөн.

Функция құрылуы = белгісінен басталады, санан кейін функция аты, ашатын жақша, үтірмен бөлінген аргументтер тізімі, жабатын жақша. Аргумент – бұл есетпеулер жүргізуге қажетті мәндер. Аргументтердің типтері әртүрлі болады: сан, мәтін, логикалық мән (АҚИҚАТ және ЖАЛҒАН), массивтер, қателік мәні (мысалы #Н/Д) немесе ұяшыққа сілтеме. Функция аргументінің типі қолданылатын функцияға байланысты. Функциялар тізімін шығару үшін ұяшыққа басып Shift+F3 басса болады. Көмекші ақпарат функцияны таңдағанда ғана шығады.

Мастер функций диалогтық терезесі (Вставка менюі ішіндегі  Функция командасы) формула құрғанда функция қолданылса, функция енгізуді жеңілдетеді. Формулаға функция енгізгенде терезеде функция аты, олардың аргументтері, функция сипаттамасы, функцияның нәтижесі және формуласы көрінеді.

Формуланы функциядан бастау үшін формула жазатын ұяшықты басып:

-   формулалар панеліндегі Вставка функция батырмасын басу керек;

-   функцияны таңдау (Поиск функции өрісіне орындайтын операцияны енгізіп қажетті функцияны табуға да болады, мысалы «сложение чисел» сөзіне  СУММ функциясы көрсетіледі, іздеуді немесе категория бойынша да орындауғы болады);

-   аргументтерді енгізу керек;

-   формуланы енгізіп болғаннан кейін Enter басыңыз.

Кейбір жағдайларда функцияны басқа функцияның аргументі ретінде қолдануға болады. Бір функция ішіне бір функцияны жеті рет салуға болады.  Ол үшін формула енгізетін ұяшыққа басып:

-   формулалар панеліндегі Поместить функцию батырмасын басыңыз;

-   қолданатын функцияны таңдаңыз;

-   аргументтер терезесіне аргумент ретінде басқа функцияны енгізіңіз.

Сілтеме құру үшін ұяшықты, ұяшықтар диапазонын, басқа беттегі орынды немесе басқа кітаптағы орынды ерекшелеу керек. Аты берілген диапазонға сілтеме жасау үшін F3 клавишасын басып Вставка имени өрісінен атын таңдап Ок басылады. Сол кітаптағы басқа бетке сілтеме жасау үшін ұяшықтар диапазонының алдына беттің атын және ! қою керек.

Бір формуланы бірнеше ұяшыққа енгізу үшін ұяшықтарды ерекшелейсіздер де формуланы енгізіп Ctrl+Enter клавишаларын басасыздар.

а=(-2,-3,1) және b=(0,1,4) векторларының скаляр көбейтіндісін есептеу мысалын қарастырайық, олардың ортогональдылығын тексерейік. 

Шешімі (2.1 сурет). а=(x1,y1,z1) және b=(x2,y2,z2)  векторларының скаляр көбейтіндісі а*b=х1*х2+у1*у2+z1*z2 формуласы бойынша есептеледі. Егер а*b=0 болса, онда векторлар - ортогональ.

Қадам 1. Дайындалған кестенің B2:С4 ұяшықтарына берілген мәндерді енгіземіз.

Қадам 2. D2 ұяшығына =B2*C2 формуласын енгізіп Enter басамыз.

Қадам 3. D2 ұяшығындағы толтыру маркерін D4 ұяшығына дейін тартамыз.

Қадам 4. D2:D4 ұяшықтарын ерекшелеп, аспаптар панеліндегі Автосумма белгісіне басамыз, D5 ұяшығында векторларының скаляр көбейтіндісін есептейміз.

Қадам 5. Скаляр  көбейтінді мәні 0-ге тең болмағандықтан, векторлар ортогональ деген қорытындыға келеміз.

Сурет 1.1 – Векторларының скаляр көбейтіндісін есептеу мысалы

1.2.3 MS Excel-дің қосымша мүмкіндіктері: надстройка Пакет анализа

 MS Excel-де программа-надстройканың үш типі бар: MS Excel-дің өзінің надстройкалары, компоненттік объектілер (СОМ) үшін қосымша надстройкалар және автоматтандырылған надстройкалар. Бұл надстройкаларды іске қосқанда оған қатысты MS Excel-дің мүмкіншіліктері ашылады да сәйкес меню ішіне оған қатысты командалар қосылады. Автоматтандырылған надстройкаларды Сервис менюі арқылы ашуға болады.

Пакет анализа надстройкасы мәліметтерді талдау, статистикалық және инженерлік талдау құралдарын береді. Мәліметтерді талдауды жүргізу үшін кіріс мәндерді көрсетіп параметрлерін таңдау керек; талдау сәйкес инженерлік немесе  статистикалық функция көмегімен орындалады. Кейбір функциялар қондырылған болады немесе осы талдау пакетін орнатқаннан кейін ғана іске қосылады.

Мысалы, Инженерные категориясының ПРЕОБР функциясы тек Пакет анализа қосқаннан кейін жұмыс істейді. Егер бұл функция рұқсат етілмесе немесе #ИМЯ қатесін көрінсе Пакет анализа надстройкасын орнатып іске қосу керек. Ол үшін:

-     Сервис менюінен Надстройки командасын  таңдау;

-     Надстройкалар  тізімінен  Пакет анализа сөзінің флагын белгілеп ОК басу қажет.

Жадыны үнемдеу үшін сирек қолданылатын надстройкаларды өшіру керек. Ол үшін жоғарыда көрсетілген жолмен жүріп белгіленген надстройканың белгісін алып тастау керек (Сервис менюі, Надстройки командасы). Оны өшірген жағдайда сәйкес командалар MS Excel-ден өшіріледі.

1.2.4 Берілген шарттар бойынша ұяшықтарды форматтау

Формуланы және басқа мәндерді бақылау үшін шарттартты форматтау өте қажет. Ол үшін бүкіл қажетті диапазонды белгілеп Формат меню ішінен Условное форматирование командасын таңдау жеткілікті.

Ерекшеленген ұяшықтар мәнін тұрақты санмен немесе формула нәтижелерімен мен салыстыруға болады. Форматтау шартында да логикалық формулаларды қолдануға болады.

Значение параметріндегі таңдалған ұяшық мәнін формула нәтижесімен салыстыру үшін формула теңдік белгісінен басталу керек. Ал егер Формула параметрі таңдалса, онда көрсетілген формула АҚИҚАТ(1) немесе ЖАЛҒАН(0) мәндерін қабылдап, теңдік белгісінен басталуы керек.

1.2.5 Диаграмма тұрғызу

Диаграмма тұрғызу үшін диаграммаға қатысты мәндер диапазонын ерекшелеу керек. Содан кейін Вставка менюінен Диаграмма командасын немесе стандартты аспаптар панелінен Мастер диаграмм батырмасын басыңыздар. Диалогты терезе көмегімен диаграмма мастері өзіне қажетті барлық информацияны жинап алады. Егер диаграмма мастерін қолданғыңыз келмесе, онда мәліметтер берілген диапазонды ерекшелеп, F11 клавишасын басыңыз. MS Excel орнатылған көрсеткіштер бойынша өзі-ақ диаграмманы бөлек бетке орнатады.

Егер диаграммаға қатысты мәліметтер әр жерде орналасса, онда ең бірінші ұяшықтарды ерекшелеп содан кейін Ctrl  басып тұрып қалған ұяшықтарды белгілеуге болады.

Диаграмманы жұмыс істеп тұрған бетте немесе жаңа бетке құруға болады.

1.3 Бақылау сұрақтары

1.3.1 Санақ жүйесінің негізі деп нені айтады?

1.3.2 Информацияны кодтау дегеніміз не? 1 символ компьютер жадысында қанша байт орынды алады?

1.3.3 Формула қандай ережелер бойынша құрылады?

1.3.4 Ұяшықтар диапазонына сілтеме жасау. Абсолютті және салыстырмалы адресациялардың айырмашылығы неде?

1.3.5 Функция дегеніміз не? Функция құрамын атаңыздар. Осы жұмыста қолданылған функцияларды атап, қызметін түсіндіріңіз.

1.3.6 “Пакет анализа“ қандай мүмкіндіктер береді?

1.3.7 Қондырылған функциялар мүмкіндіктерін атаңыздар.  Қанша рет фунцияларды бір-біріне салуға болады? 

1.3.8 Шартты форматтау не үшін керек? Оның ерекшеліктері неде?

1.3.9 Диаграмма компоненттерін  атап өтіңіздер.

1.3.10 Тізім дегеніміз не? Тізімдегі мәліметтер қалай реттеледі, мәліметтерді таңдау қалай жүреді?

 

 Есептік-графикалық жұмыс №2. Есептерді шешуде программалау мүмкіндіктерін қолдану

 

Жұмыстың мақсаты – есептерді шығаруда негізгі алгоритмдерді қолдану практикасын үйрену.

 

2.1 Есептік-графикалық жұмысқа тапсырма

2.1.1 Негізгі алгоритм түрлерін және бір санақ жүйесінен басқа санақ жүйесіне аудару әдістерді қолданып 1.1.1 тапсырма программасын құру керек. Программа құрғанда бастапқы мәндерді бірнеше рет енгізу мүмкіндігін қарастыру қажет (мысалы программа бір рет орындалғанда бірнеше санды аудару қажет).

2.1.2 Негізгі алгоритм түрлерін қолданып 1.1.4  тапсырманы орындаңыздар. Резервуардағы -  деңгей өсуін көрсететін мәліметтерді экранға  шығару керек, сәйкес түсініктемелер және ұсыныстар болсын. .ехе кеңейтілуімен  орындаушы файл құрыңыздар.

2.1.3 [a, b] аралығындағы h  қадаммен өзгеретін х-тің мәндері үшін  f(x) (Г.1 кестесі) функциясының барлық мәндерін есептеп экранға шығару керек. Сол кестеде талап етілген шарттарды орындаңыздар. Есепті шығарғанда нұсқаңызға сәйкес цикл операторын қолданыңыздар. 

2.1.4 Белгілі негізгі және қосымша алгоритм түрлерін қолданып  берілген есепті шығарыңыздар:

а) 1-8 нұсқалар. r - сұйықтық тығыздығын  293 К температурада өлшейтіні белгілі. Ал егерде тығыздық басқа температурада өлшенетін болса, онда  r(Т) байланысы қолданылады. Г.2 кестесін қолданып берілген температура аралығында h  қадаммен тығыздықтың мәндерін санап экранға шығару керек. Берілген температура аралығында тығыздықтың орташа мәнін анықтаңыздар;

б) 9 –17 нұсқалары. l - гидравликалық кедергі коэффициентін анықтау үшін   l(Re) тәуелділігі қолданылады. Г.2 кестесінде берілген мәндерді қолданып, Рейнольдс саны Re-нің h қадаммен өзгеру аралығында гидравликалық кедергі мәндерін есептеп, оларды экранға шығару керек. Re санының ең кіші және ең үлкен мәндеріне сәйкес гидравликалық кедергілердің айырмасының модулін табу керек;

в) 18 – 25 нұсқалары. Түтіктегі  қысымды анықтау үшін p(x) байланысы қолданылады. Г.2 кестеде берілген мәндерді қолданып, түтіктің х көрсетілген қимасының бойында қысымның таралуын есептеп экранға шығару керек. Қысым   мәні  р және  0,75р_н бір біріне теңескен орнын  х-ті табу керек, яғни х-тің қандай мәнінде р=0,75р_н теңдігі орындалады. Қысымның бастапқы р_б және соңғы р_с  мәндері  МПа өлшеммен берілген.

Тапсырмаларды орындауға ұсыныстар. Программа құрғанда айнымалыларды еңгізу және шығару түсініктемелері арқылы жүрсе ыңғайлы.

2.1.5 1.1.7 тапсырмасын орындау программасын құрыңыздар. Нәтижелерін экранға форматтап шығарыңыздар. Программаның негізгі меню ішінен  1.1.7 тапсырмасының а, б немесе в тармақтарын таңдау мүмкіндігі болсын.

2.1.6 1.1.8 тапсырмасын орындау программасын құрыңыздар. Нәтижелерін экранға форматтап шығарыңыздар.

2.1.7 a және b векторлары берілген (Г.3 кестесі).  Осы векторлардың ұзындықтарын, олардың скаляр көбейтіндісін, арасындағы бұрыштың косинусын табу керек. Мәндерді қолданушы енгізетіндей болсын және осы есептеулерде қолданылатын формулалар бойынша анықтама шығару керек.

2.1.8 Сусымалы заттарды сақтауға астыңғы жағы конус болған цилиндрлік бункер қолданылады. (сурет 2.1).

Сурет 2.1 – Сусымалы заттарды сақтауға арналған бункер

Егер құйылған заттың h биіктігі бункердің конустық бөлігінен h_конус аспаса, онда оның көлемі  формуласы бойынша есептеледі, мұнда r_h – h биіктік болғандағы конустық бөліктің радиусы,   тәуелділігімен анықталады. Егер де құйылған заттың h биіктігі бункердің конустық бөлігінен жоғары болса, онда конус көлеміне бункердің цилиндрлік бөлігінің көлемін қосамыз . Г.4 кестесіндегі мәліметтерді қолданып бункердегі заттың көлемін және j бұрышын табыңыз. Экранға құйылған заттың көлемінің [0,h] аралығында h биіктікке тәуелділігін шығарыңыз (қадам 0,25).

Есептік-графикалық жұмысты орындау үшін қолданатын программалау тілі мұғалім кеңесімен таңдалынады. Тапсырмаға түсініктеме дайындау қажет. Барлық тапсырмалар электроды түрде - дискте тапсырылсын.  Түсініктеме нұсқа тапсырмасынан, блок-сұлбадан, программадан, шығарылған жауаптардан тұру керек.

2.2 Есептік-графикалық жұмысты орындауға жалпы ұсыныстар

2.2.1 Негізгі  алгоритмдік құрылымдар

Негізгі алгоритмдік құрылымдарды орындау үшін – тізбекті, тармақты және цикл-әзірше атты басқару операторлары жатады; таңдау операторы, цикл-дейін және қайталану саны белгілі цикл –  қосымша  операторларға жатады.

Қосымша құрылымдарды негізгі құрылымдар арқылы орындауға да болады. Осы алты оператор–«goto қолданбай программалау» негізінде жатыр.

2.2.2 Программалаудың белгілі әдістері

Негізгі белгілі әдістер (кесте 2.1):

- циклға дейін жинақтаушы шаманың бастапқы мәнін  немесе іздейтін шаманың болжамды бастапқы мәнін береді;

-  цикл ішінде жинақтау немесе іздеу орындалады. 

 

Кесте 2.1 – Программалаудың белгілі әдістері

Программалау әдістері	Циклға дейін орындалатын амалдар	Цикл ішінде орындалатын амалдар
Қосынды жинау	S = 0	S=S+элемент
Көбейту	P = 1	P=P*элемент
Санау	K = 0	K=K+1
Ең үлкен мәнін табу	max=болжау мәні	егер    (кезекті  мән>max), онда    max= кезекті мән;
Ең  кіші мәнін табу	min=болжау мәні	егер    (кезекті мәні<min), онда min = кезекті мән;

Қосынды жинау, көбейту, санау, ең кіші және ең үлкен мәнін табу жолдарының мысалдары [20]-да  келтірілген.

2.2.3 Орындаушы файлды құру

Программалау ортасына байланысты Compile менюінен  Build немесе Build all бұйрығын таңдаса орындаушы файл автоматты түрде өзі кұрылады. Файл қолданушы көрсеткен орында сақталады. Егерде орындаушы файл дисктен табылмаса, онда  программалау ортасында кейбір реттеулерді жүргізу керек.

Мысалы,   Turbo Pascal ортасында келесі амалдарды орындау қажет:

-  Options  меню ішіндегі Link Buffer контейнерінен  Linker опциясынан Disk дегенді белгілеу керек. Сонда орындаушы файлды жедел (оперативтік) жадыда сақтамай, сыртқы жадыда сақтау керек екенін көрсетесіз.

- Options меню ішіндегі Directories опциясындағы  EXE & TPU directories өрісінде орындаушы файлдың  дисктегі сақталатын орнын көрсету керек.

- Options менюінен Environment - Preferences опциясының  Auto save контейнерінде Environment деген сөз белгіленгенін тексеру керек, яғни ортаның сәйкес көрсеткіштері өзгеретін болса да, өзі сақталынады және қосымшалармен бірге өздері жүктеледі.

- таңдалған көрсеткіштерді Options меню ішіндегі Save опциясы арқылы сақтау қажет.

2.3 Бақылау сұрақтары

2.3.1 Сызықты құрылымның түрі қандай болады?

2.3.2 Тармақты құрылым қандай жұмыс атқарады?

2.3.3 Цикл деген не?

2.3.4 Қандай алгоритм құрылымдары негізгі құрылымға жатады?

2.3.5 Қандай алгоритм құрылымдары қосымша құрылымға жатады?

2.3.6 Программалаудың белгілі әдістері деген не?

2.3.7 Қандай файлдарды орындаушы файлдар? Олар қалай құрылады?

 Есептік-графикалық жұмыс № 3. MS Access ортасында мәліметтер қорын құру

 

Жұмыстың мақсаты – MS Access ортасында мәліметтер қорын құру әдістерін оқу және оны практикада қолдануды үйрену.

 

3.1 Есептік-графикалық жұмысқа тапсырма

3.1.1 Берілген облыс үшін (Д.1 кестесі) MS Access ортасында мәліметтер қорын құру керек. Кестелер саны үштен кем болмасын. Мәліметтер сұлбасында (Схема данных) кестеаралық байланыстарды, қатынастар типін көрсетіңіз.

Тапсырмаларды орындауға ұсыныстар. Мәліметтер қоры үшін ақпаратты Internet ресурстарынан алса болады.

3.1.2 Мастер көмегімен кестелерге мәліметтер енгізу үшін қарапайым формалар құрыңыз. Осы формалар көмегімен әрбір кестеге 20 жазбадан кем енгізбеңіз.

3.1.3 Әртүрлі таңдау шарттарын қолданып конструктор көмегімен үш қарапайым, үш параметрлік және үш қорытынды сұраныс құрыңыз. Қорытынды сұраныс құрғанда Мастера запросов қолдануға болады.

3.1.4 Мастер форм  көмегімен құрылған кестелер мен сұраныстарды қолданып күрделі форма құрыңыздар.

3.1.5 Сұраныстар нәтижесін қолданып Мастер отчетов және конструктор көмегімен отчет және қорытынды отчет құрыңыздар.

3.1.6 Негізгі батырмалы форма құрып, мәліметтер қорын жүктеудің көрсеткіштерін орнатыңыздар.

3.2 Есептік-графикалық жұмысты орындауға жалпы ұсыныстар

3.2.1 Кестелер құру

Кестелер реляциялық мәліметтер қорының негізгі объектілері ретінде жүреді. Ол өрістерден (бағандар) және жазбалардан (жолдар) тұрады. Өрістердің  ерекше қасиеттері бар (аты және типі).

Бос кесте құрудың келесі әдістері бар, құрылғаннан кейін кестелер толтырылады:

а) Мастер таблиц көмегімен орындағанда – жаңа кесте өрістері Access-те бар кестелердің үлгілерінен алынады;

б) Конструктор режімінде – арнайы терезеде өрістің аттары, өрісте толтырылатын мәліметтер типтері, бірінші реттік кілт орнатылады;

в) мәліметтерді тікелей бос кестеге енгізіп  сақтаған кезде автоматты  түрде мәліметтерге сәйкес тип беріледі.

Тағы да кестелерді жазылған-бар мәліметтер негізінде де құруға болады:

а) MS Access-тегі басқа мәліметтер қорындағы немесе басқа программа файлдарындағы мәліметтер импорттау арқылы;

б) кесте құруға арналған сұраныс көмегімен ашық тұрған кестедегі мәліметтер негізінде құрылады. Кесте құруға арналған сұранысты ескі жазбаларды архивтеуде, кестелерді резервтік көшірмесін алғанда, басқа қорларға экпорттауға арналған жазбалар тобын алғанда, отчеттарды көрсетуде қолданады.

Келтірілген әдістердің біреуімен кестелер құрғанда мәліметтер қорының терезесіне өтіп, объектілер ретінде Таблицы таңдап, құру әдісін таңдап, Создать кнопкасын басасыз.

3.2.2 Кестеаралық байланыс құру

Бөлек-бөлек кестелерді құрғаннан кейін MS Access–те кесте мәліметтерін байланыстыратын әдісті таңдау керек: кестелер арасындағы байланыстарды анықтау керек. Кестеаралық байланыс кілттік өрістердің сәйкес мәндерінің арасындағы қатынасты орнатады.  Олардың екі кестедегі аттары да бірдей болады. Көптеген жағдайда бір кестенің кілттік өрісімен екінші кестенің сыртқы кілті байланысады. Кестеаралық байланыс Схема данных терезесінде көрсетіледі.

«Бірдің-көпке қатынасы» кестелер арасындағы өте көп қолданылатын байланыс типі. «Бірдің-көпке қатынасы» кезінде А кестесіндегі бір жазбаға В кестесінен бірнеше жазба сәйкес келуі мүмкін.  Бірақ В кестесіндегі бір жазбаға А кестесінен бір жазба ғана сәйкес болады. Бұл байланыс типі байланысқан өрістердің біреуі ғана бірінші реттік кілт немесе ерекше индекс   болса орнайды.

«Көптің-көпке қатынасы» кезінде А кестесіндегі бір жазбаға В кестесінен бірнеше жазба сәйкес, В кестесіндегі бір жазбаға А кестесінен бірнеше жазба сәйкес келуі мүмкін. Бұл байланыс типі тек үшінші кесте (байланыстырушы) арқылы ғана құрылады. Оның бірінші реттік кілті екі өрістен тұрады, ал олар А және В кестесінің сыртқы кілті болып табылады. «Көптің-көпке қатынасын»  – үшінші кестемен байланысқан екі «бірдің-көпке қатынасы» деп айтуға болады.

«Бірдің-бірге қатынасы» кезінде А кестесіндегі бір жазбаға В кестесінен бір жазба ғана сәйкес және керісініше. Бұл байланыс типі көп қолданылмайды, өйткені бұл түрде байланысқан мәліметтер бір кестеде орналасады. «Бірдің-бірге қатынасы» көп өрістері бар кестелерді бөлу үшін, қауіпсіздік мақсатында кейбір мәліметтерді бөліп алу үшін қолданылады. Бұл байланыс екі өрісте кілттік өріс немесе ерекше индекс болса орнайды.

Құрылатын байланыстың қатынастарының типі байланысқан өрістерге байланысты. Кестені өзімен өзін де байланыстыруға болады.

Мәліметтер бүтіндігі деп MS Access-те қолданылатын  ережелер жүйесін атайды. Ол байланысқан кестелердің жазбаларының арасындағы байланыстыруға, байланысқан мәліметтерді кездейсоқ өшіруден немесе өзгертуден қорғауға арналған. Мәліметтер бүтіндігін арнайы шарттары орындалса ғана орната аламыз. Мәліметтер бүтіндігі тексерілетін кестелер үшін қолданушы каскадное обновление және каскадное удаление операцияларын таңдау алады. Осы операциялар қосылса байланысқан мәліметтер өзгертіледі немесе өшіріле алады. Негізігі кестеде орналасқан бірінші реттік кілттің мәнін өзгертіп немесе өшірсе онда байланысқан кестеде де сондай өзгерістер жүреді.

 

3.2.3 Қолданушы формаларын құру

 

Форманы мәліметтер қорында мәліметтерді көрнекі түрде көрсету үшін қолданады. Оны басқа формаларды, отчеттарды  ашатын батырмалы форма ретінде және де мәліметтерді енгізетін қолданушының диалогты терезесі ретінде де қолдануға болады. Көптеген формалар мәліметтер қорындағы бір немесе бірнеше кестелерге және сұраныстарға байланысып жүреді.

Источником записей формасын негізгі кестелердегі және сұраныстардағы өрістер негізінде кұрады. Формада көрсетілетін атаулар, күн, беттің нөмірі, графикалық элементтер форма макетінде сақталады.

Форма мен ақпараттар көзінің арасындағы байланыс графикалық басқару элементтерінің көмегімен құрылады. Мәлімет енгізуге және өзгертуге арналған басқару элменті ол – өріс. Формаларды қорытынды кесте режімінде немесе мәліметтерді анализдеуге арналған диаграмма түрінде  ашуға болады. Бұл режімдерде қолданушы  форма макетін өзгерте алады. Жол және баған ретін реттеуге, өрістерге фильтр қолдануға мүмкіндік болады.

Автоформа немесе Мастер көмегімен форма құруға болады. Автоформа көмегімен құрғанда формада ішінде кесте немесе сұраныстың барлық өрістері мен жазбалары тұрады. Мастер экранға сұрақтар шығарады да, қолданушы жауаптарына сүйеніп форма құрады.  Содан кейін  қолданушы форманы өз қалауынша конструктор режімінде өзгерте алады.

Батырмалы форманы құру үшін Сервис меню ішіндегі диспетчер кнопочных форм атты команданы қолдану керек. Егер батырмалы форманы қоятын база әлі құрылмаса, онда мәліметтер қорының мастерін қолданса болады.  Мастер автоматты түрде батырмалы форм құрады, ол  база объекттерін көруге мүмкіндік береді.

3.2.4 Сұраныстарды құру

Сұраныстар әртүрлі әдістермен мәліметтерді қарау үшін, өзгерту үшін, анализдеу үшін қолданылады. Оларды формаларды, отчеттарды, мәліметтерге жету бетін толтыру көзі ретінде де қолдануға болады. MS Access-те  сұраныстардың бірнеше типі бар:

а) таңдау бойынша сұраныс сұраныстың көп қолданылатын типі. Бұл типтегі сұраныстар бір немесе бірнеше кестелердегі жазбаларды кесте түрінде көрсетеді, олардағы мәліметтерді жаңартуға болады, бірақ оған кейбір шектеулер қойылады. Таңдау бойынша сұранысты мәліметтерді топтастыру, суммаларды, орташа мәндерді, жазбаларды санау, басқа да типтегі мәліметтерді қорытындылау үшін қолдануға болады;

б) параметрлік сұраныс – бұл сұраныс диалогты терезеде мәліметтерге қойылатын шарттарды енгізуге мүмкіндік береді. Мысалы, өрісте көрсетілетін мәлімет қандай шартты қанағаттандыруы керек екенін көрсету. Параметрлік сұраныстарды  формаларды, отчеттарды, мәліметтерге жету бетін толтыру көзі ретінде де қолдануға болады;

в) қиылысқан сұранысты мәліметтерді есептеулерде және анализдеуге ыңғайлы болатын түрде көрсету үшін қолданады. Қиылысқан сұраныс сумма, орташа арифметикалық, санын санау және басқа да статистикалық есептеулерді орындайды. Нәтижесі кесте түрінде топтастырылады.

г) өзгертуге арналған сұраныс бір әрекет кезінде бірнеше жазбаларды өзгертеді немесе орын ауыстырады.

Өзгертуге арналған сұраныстадың төрт түрі бар:

  1) жазбаны өшіруге арналған сұраныс - бір немесе бірнеше кестеден жазбалар тобын өшіреді. Бұл сұраныс көмегімен жазбаны ғана өшіруге болады, өріс мәліметтері өшірілмейді;

  2) жаңарту сұранысы – бір немесе бірнеше кестенің мәліметтерге жалпы өзгерту енгізеді;

  3) мәлімет енгізуге арналған сұраныс – жазбалар тобын бір немесе бірнеше кестеден басқа кестеге енгізеді;

  4) кесте құруға арналған сұраныс – бір немесе бірнеше кестенің барлық немесе кейбір мәліметтерінің негізінде жаңа кесте құрады; MS Access-тің басқа мәліметтер қорына экспорттауға арналған кестелерді немесе ескі жазбалардан тұратын архивтік кестелерді құруда маңызды.

Сұраныстарды құру және өзгерту әдетте конструктора режімінде орындалады. Бірақ қиылысқан сұраныстар мен қарапайым сұраныстарды өзгертуде сұраныстар мастерін қолданған ыңғайлы.

3.2.5 Отчеттарды құру

Отчет мәліметтерді баспаға шығару форматында көрсететін ең ыңғайлы құрал. Отчеттардың сыртқы көрінісін және өлшемдерін өзгерту мүмкіндігін қолданып мәліметтерді қажетті түрде көрсетуге болады.

Көптеген отчеттар бір немесе бірнеше кестелер, сұраныстармен байланысқан болады. Отчеттардағы жазбалар кестелер мен сұраныстарда орналасқан өрістердан тұрады. Сұраныс немесе кесте негізінде құрылған отчет олардың барлық өрістерінен тұруы міндетті емес. Отчет пен кесте, сұраныстардың арасындағы байланыс басқару элементтерінің көмегімен құрылады. Басқару элементтері – ол аттар, мәліметтер, сандар орналасқан аталған  өріс, декоративті сызықтар, графикалық мәліметтер.

Мастер көмегімен әртүрлі типтегі отчеттарды құруға болады. Мастер наклеек почталық жапсырмаларды құруға қолданылады, диаграммалар мастері диаграмма құруда көмек көрсетеді, отчеттар мастері стандартты отчеттар үшін  қолданылады.  Мастер экранға сұрақтар шығарады да, қолданушы жауаптарына сүйеніп отчет құрады. Содан кейін  қолданушы отчетты өз қалауынша конструктор режімінде өзгерте алады.

3.3 Бақылау сұрақтары

3.3.1Мәліметтер қоры дегеніміз не? Оның құрамын атап өтіңіз.

3.3.2 Кестелер неге арналған? Олардың құрылысы қандай?

3.3.3 Кестеаралық байланыс қалай орнатылады?

3.3.4 Қатынастардың қандай типтері бар?

3.3.5 Формалар неге арналған? MS Access-те формалардың қандай типтері қолданылады?

3.3.6 Сұраныстар дегеніміз не? Оларды қандай әдістермен құруға болады?

3.3.7 MS Access-те сұраныстардың қандай типтерін құруға болады?

3.3.8 Отчеттарды қандай мақсатта қолданады?

3.3.9 Мәліметтерге жету беті, макростар модульдер не үшін қолданылады?

3.3.10 Мәліметтер қорын жүктеу көрсеткіштері қалай орнатылады және мәліметтер қорына рұқсат қалай алынады?

А Қосымшасы

Титулдық беттің үлгісі

 

 

АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ  

 

 «Инженерлік кибернетика» кафедрасы

 

 

 

 

 

 

«Информатика» пәнінен

ЕСЕПТІК-ГРАФИКАЛЫҚ ЖҰМЫС № 1

 

MS Excel кестелік процессоры

көмегімен есептерді шешу

14 нұсқа

 

 

 

 

Орындаған

БАУк-09-1 тобының студенті

Асанов А.А.

 

Тексерген

аға оқытушы Аманбаев А.А.

«___»_____________200__жг.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2009

Б Қосымшасы

№1 есептік графикалық  жұмыс тапсырмаларын орындауға нұсқалар

 

Кесте Б.1 –1.1.1 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Ондық санақ жүйесіндегі сан	Ауысатын санақ жүйесі	Рим санақ жүйесіне өткізу және керісінше	a	b	Арифметикалық  амал
1	152465	Сегіздік	1587	451	321	a+b
2	214502	Екілік	2154	8451	654	a-b
3	210236	Оналтылық	2689	12	456	a*b
4	874565	Сегіздік	2032	585	13	a/b
5	100152	Екілік	2145	6084	2
6	214220	Оналтылық	2345	4875	987	a+b
7	214212	Сегіздік	1953	4561	325	a-b
8	895421	Екілік	1765	84	56	a*b
9	859620	Оналтылық	2154	1296	432	a/b
10	214584	Оналтылық	2324	1296	2
11	254547	Оналтылық	2321	8561	4
12	958402	Сегіздік	3262	999	789	a+b
13	874581	Екілік	1754	3214	651	a-b
14	855012	Оналтылық	1465	51	46	a*b
15	220547	Сегіздік	2546	8502	654	a/b
16	500140	Сегіздік	2963	85	85	a*b
17	145741	Екілік	1402	603	98	a+b
18	874595	Оналтылық	2995	497	203	a-b
19	999102	Екілік	2000	414	23	a/b
20	220004	Екілік	2455	8190	402	a/b
21	254100	Сегіздік	1202	9261	3
22	111054	Екілік	3256	2116	2
23	584201	Оналтылық	2541	1235	215	a+b
24	314521	Сегіздік	2145	3029	951	a-b
25	661022	Сегіздік	1950	16	98	a*b

 

Кесте Б.2 –1.1.2 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Берлгендері	Нәтиже өлшем бірлігі	№ нұс.	Берілгендері	Нәтиже өлшем бірлігі
1	120 кДж	Ватт-сағ	14	500 Паскаль	Атмосфера
2	360 км	Ярд	15	720 мм сын. бағ.	Паскаль
3	300 Ньютон	Дина	16	260C	Кельвин
4	4 Унция	Грамм	17	51 Ангстрем	Уставная миля
5	35 күн	Секунд	18	310 кВт	Электрон-вольт

Б.2 кестесінің соңы

6	3400 м	Теңіз милясы	19	4 кесе	Шәй қасығы
7	159 фут	Ярд	20	8 Унция	Масса фунты
8	89 галлон	Литр	21	45 м	Дюйм
9	21 кварта	Сұйық унция	22	21 кДж	Эрг
10	25 Ньютон	Күш фунты	23	42 см	Пика
11	500 Паскаль	Атмосфера	24	410 Эрг	Фунт-фут
12	740F	0C	25	7 галлон	Кварта
13	354 Тесла	Гаусс

 

Кесте Б.3 – 1.1.3 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Функция	№ вар.	Функция
1	r=n/2 – Архимед спиралы	14	r=1/(2-31/2cosn)
2	r=asin3n – 3 жапырақты роза	15	r=аsin3n/3
3	r=a(1+cosn)  - кардиоида	16	x=10cos3t, y=10sin2t  - астроида
4	x=a(t-sint),y=a(1-cost) - циклоида	17	r2=a2cos2n - лемниската
5	r=a|sin 2n| – 4 жапырақты роза	18	x=a(cost+tsint),y=a(sint-tcost)
6	r=a/n - гиперболалық спираль	19	x=a(2cost-cos2t), y=a(2sint-sin2t)
7	r=a(1+2cosn) – Паскаль улиткасы	20	x=2cos2t, y=2sin2t
8	r=2+cos3n	21	x=a/(1+t2)1/2, y=at/(1+t2)1/2
9	r=3-2sin2n	22	x=2t-2-t, y=2t-2-t
10	r=1-sin 3n	23	x=acos t, y=b sin t - эллипс
11	r=3+2cos2n	24	x= a ch t, y=b sh t - гипербола
12	r=3-sin3n	25	x=et cos t,y=et sin t
13	r=acos 2n
Ескерту 1  1-15 нұсқаларда теңдеулер полярлық координаталарда берілген.  n мәндерін беріп r-дің сәйкес мәнін табасыздар. Поляр координатасынан декарт координатасына көшу үшін мына формулалар қолданылады: x=rcosn, y=rsinn. у(х) тәуелділігі салынады. 2 16-30 нұсқаларда х және у t-ға тәуелді. у(х) тәуелділігі салынады.

 

Кесте Б.4 – 1.1.4 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Резервуар негізі		Vr жұмысшы көлем	№ вар.	Резервуар негізі	Vr жұмысшы көлем
	a	B			радиус r
1	3,5	4	200	14	1,5	70
2	1	3	108	15	2	85
3	7	5,5	210	16	4,6	130
4	5	5	150	17	8,7	245
5	3,8	6	300	18	5	320
6	2	2	50	19	2,5	80

Б.4 кестесінің соңы

7	4	2,3	67	20	3	150
8	10	8,5	450	21	7	260
9	5	6	90	22	9	490
10	9	4,7	170	23	4,5	250
11	6	6	120	24	6	110
12	2,4	4	100	25	6,5	154
13	4	4	140

 

Кесте Б.5 – 1.1.5 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Теңдеулер жүйесі	№ нұс.	Теңдеулер жүйесі
1	4x1-7x2-2x3 =  0 2x1-3x2-4x3 =  6 2x1-4x2+2x3 = 2	14	x1 - 2x2 + 3x3 = 14 2x1 +3x2 – 4x3 = -16 3x1 - 2x2 – 5x3 = - 8
2	x1- 5x2 + x3 =  3 3x1+2x2 -  x3 =  7 4x1 -3x2         =  1	15	5x1 + 2x2 - 4x3 =-16   x1  +         3x3 = - 6 2x1 – 3x3  + x3 = - 7
3	2x1-  x2 + 2x3 = 0 4x1+ x2 + 4x3 = 0   x1+ x2 + 2x3 =4	16	4x1 - x2             = - 6 3x1 +2x2 + 5x3 = -14   x1 -3 x2 -42x3 = -16
4	2x1 +3 x2 + 4x3 = 5   x1+    x2 + 5x3 = 6 3x1 + 4x2 + 9x3 = 0	17	2x1 + 6x2 – 5x3 = 0 4x1 + 7x2 – 3x3 = 3   x1 + 2x2 + 2x3 = 5
5	x1 -  2x2 -  3x3 = 3 x1 + 3x2 -  5x3 = 0 2x1 +2x2 – 8x3 = 4	18	2x1 – 6x2 – 5x3 =  8   x1 + 3x2 – 4x3 =22   x1 – 5x2 + 3x3 = -1
6	x1 - 2x2 +3x3 = 6 2x1 +3x2 - 4x3 = 2 3x1 + x2 –   x3 = 5	19	5x1 –9x2 – 4x3 =  6   x1 –7x2 – 5x3 =  1 4x1 –2x2 +   x3 =  2
7	5x1 –   x2 – 2x3 = 5 3x1 + 4x2 - 7x3 = 2 5x1 +   x2 – 5x3 = 9	20	3x1 - 2x2 + 4x3 = 21 3x1 + 4x2 - 2x3 =  9 2x1 -   x2 –   x3 = 10
8	3x1 + 5x2 –   x3 = 2   x1 + 3x2 – 2x3 = 3 2x1 –  x2 +  4x3 = 5	21	2x1 -  x2 – 3x3 = 0 3x1 +4x2 +2x3 = 1   x1 + 5x2 + x3 = -3
9	8x1 -   x2 + 3x3 = 2 4x1 +  x2 + 6x3 = 1 4x1 – 2x2 – 3x3 = 7	22	3x1 +   x2 +  x3 = -4 -3x1 +5x2  +6x3 = 36   x1 - 4x2  - 2x3 = -19
10	2x1 + 3 x2 - 4x3 = 33 7x1 -   5x2          = 24 4x1 +         11x3 = 39	23	2x1 + 3x2 +  x3 = 4 2x1 +   x2 +3x3 = 0 3x1 + 2x2 +  x3 =15
11	x1 +4 x2 -   x3 =   6          5 x2 +4x3 = 20 3x1 -2x2 + 5x3 = -22	24	x1 + 5x2 – 6x3 = -15 3x1 +   x2 +4x3 =  13 2x1 - 3x2 +   x3 =   9

  

Б.5 кестесінің соңы

12	3x1 +  x2 +2x3 = 1 2x1 + 2x2 + x3 = 9   x1 -    x2 + x3 = 2	25	7x1 +4x2 -  x3 = 13 3x1 +2x2 +3x3 = 3 2x1 -3x2 +   x3 = -10
13	3x1 +  x2 – 2x3 = 6 2x1 - 3x2 – 5x3 = 1 9x1 + 6x2 – 5x3 = 2

 

Кесте Б.6 – 1.1.6 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Берілген массив	А саны	№ нұс.	Берілген массив	А саны
1		A=0	14		A=-6
2		А=-2	15		A=-8
3		A=-4	16		A=2
4		А=11	17		А=1
5		А=2	18		A=6
6		A=-4	19		A=-6
7		А=1	20		A=8
8		А=-2	21		A=-9

Б.6 кестесінің соңы

9		А=-1	22		А=3
10		A=2	23		A=4
11		А=10	24		A=3
12		А=7	25		А=-3
13		А=0

 

Кесте Б.7 – 1.1.7 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Құбырдың диаметрі D, мм	Сұйықтық түрі	Ағынның орташа жылдамдығы v, м/с	Сұйықтық тығыздығы r, кг/м3	Абсолютты қоюлығы m, 10-4Па*с
1	102,3	Су	2,1	998	9,82
2	61,0	Су	2,1	958	3,1
3	980,6	Мұнай	1,5	870	2,8
4	210,6	Ауа	6,3	0,95	2,1
5	104,2	Ауа	6,3	0,95	2,1
6	255,1	Бал	0,8	1400	10,0
7	58,3	Бал	0,7	1400	10,0
8	840,2	Ауа	6,2	1,03	2,3
9	610,0	Су	2,4	962	4,2
10	225,5	Бал	0,6	1510	11,4
11	1024,0	Су	2,3	980	9,61
12	1131,2	Мұнай	1,4	1480	8,6
13	510,4	Ауа	6,4	0,99	2,2
14	682,0	Су	2,1	958	3,1
15	789,5	Мұнай	1,4	890	3,6

Б.7 кестесінің соңы

16	980,1	Су	2,5	978	5,3
17	650,0	Мұнай	1,3	910	5,1
18	453,0	Бал	0,8	1500	12,1
19	810,0	Су	2,3	1000	9,95
20	652,8	Ауа	6,2	0,96	2,1
21	700,5	Су	2,2	1000	9,95
22	154,0	Бал	0,7	1430	11,5
23	310,5	Бал	0,8	1400	10,0
24	265,0	Бал	0,6	1500	12,4
25	359,0	Ауа	6,2	0,95	2,1

 

Кесте Б.8 – 1.1.8 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	R0	(Т1; Т2)	hT	R(T1; T2)	hR
1	100	(100;400)	20	(70;140)	10
2	80	(60;100)	5	(30;60)	5
3	50	(80;140)	10	(60;100)	5
4	70	(70;120)	2	(80;140)	10
5	90	(200;400)	10	(90;180)	10
6	110	(100;300)	15	(50;100)	5
7	100	(60;280)	10	(40;100)	5
8	95	(300;100)	-10	(150;80)	-10
9	85	(600;200)	-20	(90;40)	-5
10	75	(90;180)	5	(50;120)	10
11	50	(200;490)	10	(40;90)	5
12	65	(50;300)	20	(60;100)	5
13	105	(40;100)	5	(80;140)	5
14	55	(400;150)	-20	(140;80)	-5
15	70	(150;300)	15	(70;140)	10
16	80	(70;210)	10	(30;80)	5
17	90	(100;350)	10	(80;140)	10
18	110	(180;480)	20	(90;160)	10
19	95	(80;300)	20	(50;110)	10
20	80	(90;180)	10	(60;100)	5
21	120	(200;490)	20	(80;140)	5
22	115	(50;250)	10	(90;180)	10
23	45	(40;100)	5	(50;100)	5
24	40	(30;100)	5	(80;140)	5
25	130	(450;200)	-10	(140;80)	-5

 

Кесте Б.9 – 1.1.9 тапсырмасына нұсқалар

 

№	Кесте атауы	Кесте өрістері (бағандары)
1	Иттер көрмесі	Тұқымы; Жынысы; Аты; Жасы; Иесі
2	Программалық өнімдерді сату	Атауы; Жасаушы; Бағасы; Көлемі, Мбайт; Қоймадағы саны
3	Телефонға абоненттік төлем ақысы	Абонент А-Ж; Телефоны; Орнатылған жылы; Абонент статусы; Телефон төлемі
4	Қоймадағы телевизорлар	Атауы; Жасаушы; Бағасы; Экран өлшемі; Қоймадағы саны
5	Қалалар	Атауы; Тұрғындар саны; Құрылған жылы; ауданы кв.км.; мектептер саны
6	Көпірлер	Атауы; Биіктігі; Ені; Тіреулер саны; Ұзындығы
7	Қоймадағы материал	Атауы; Материал; Мақсаты; Бағасы; Саны
8	Қоймадағы радиобөлшектер	Моделі; Өндіруші; Комплектация; Бағасы; Саны
9	Кредиттер	Атауы; Банк; Процент мөлшері; Кредит мерзімі; Кредит сомасы
10	Автомашина арендасы	Марка; Шығу жылы; Жүрген жолы; Бағасы; Уақыт
11	Библиотека	Кітап авторы; Аты ; Баспа аты; Шығу жылы; Саны
12	Аудармалар	Аударма тілі; 1 беттің бағасы; Тапсырыс көлемі; Орындау мерзімі; Орындаушы
13	Пластинкалар коллекциясы	Альбом аты; Орындаушы; Шығу жылы; Жазбалар саны; Бағасы
14	Картина галереясы	Картина аты; Елі; Суретшісі; Жазу  жылы; Бағасы
15	Құстар дүкені	Құстар түрі; Құстар; Әкелінген елі; Жасы; Бағасы
16	Жарысулар	Елі; Жылы; Жарыс түрі; Команда; Орын
17	Ұялы телефондар каталогы	Атауы; Моделі; Өндіруші; Бағасы; Ерекшеліктері
18	Жылжымайтын мүлік	Атауы; Ауданы; Қабаты; Бөлме саны; Бағасы
19	Тікұшақтар	Атауы; Құрастырушы АЖ; Шығу жылы; Саны; Көтеретін салмағы
20	Компьютерлік ойындар	Атауы; Құрастырушы; Версиясы; Жанры; Бағасы
21	Балықтар дүкені	Балықтар түрі; Балықтар; Су түрі; Жасы; Бағасы
22	Кинотеатрлар репертуары	Кинотеатр; Фильм; Жанры; Көрсету периоды; Уақыты
23	Автобустар кестесі	Маршрут нөмірі; Жүру орны; Жүру уақыты; Баратын жері; Жететін уақыты
24	Жалақы	АЖ; Қызметі; Төлемақы; Жұмыс өтілі; Жалақыға қосымша
25	Прайс-бет	Қызмет түрі; Жұмыс көлемі; Бағасы; Орындау мерзімі; Жеңілдіктер

 

Кесте Б.10 – 1.1.10 тапсырмасына нұсқалар

№ нұс.	Негізгі кесте	Қосымша кесте
1- 5	Металл аты 1 т металды өңдеуге кететін э/энергия саны Металл саны (т) Э/энергия шығыны Бағасы Медь черновая   3000     Титан   500     Цинк    2000     Магний   1500     Цинк   1700     Титан   200     Медь черновая   4000     Магний   1200     Цинк   1900     Итого	Металл аты 1 т металды өңдеуге кететін э/энергия саны Цинк 100 Титан 250 Магний 140 Магний 95
6 - 10	Кв. Салық салу нысаны Салық және төлемдердің атауы Салық мөлшері (%) Салық салу көлемі,мың тг Салық сомасы 1 Пайдаға КПН   900   1 Жалақы фонды Әлеуметтік салық   100   1 Жалақы фонды Әлеуметтік төлем   100   2 Пайдаға КПН   1200   2 Жалақы фонды Әлеуметтік салық   150   2 Жалақы фонды Әлеуметтік төлем   150   3 Пайдаға КПН   1100   3 Жалақы фонды Әлеуметтік салық   200   3 Жалақы фонды Әлеуметтік төлем   200     Барлығы	Салық және төлемдердің атауы Ставкасы (%) КПН 30 Әлеуметтік салық 20 Әлеуметтік төлем 1,5

Б.10 кестесінің соңы

11 - 15	Дата Бағыты Код Ұзақтығы Бағасы Суммасы 15.02.06 Ксеll 300 3     13.03.06 Kmobile 333 4     21.03.06 Астана 317 5     09.04.06 Kcell 300 3     30.04.06 Калининград 401 3     11.05.06 Интернет Зона 750 35     20.05.06 Астана  317 2     31.05.06 Интернет Зона 750 22	Бағыты Бағасы Kcell 46,9 Kmobile 46,9 Астана 10 Калининград 53 Зона Интернет 53,5
16 - 20	Кафедра атауы Қызметтер Адам саны  Карточка бойынша көлем Мб Барлығы ИК Кафедрасы Профессор 2     ИК Кафедрасы Доцент 5     ИК Кафедрасы Ассистент 5     Радиотехника Кафедрасы Доцент 3     Радиотехника Кафедрасы Ассистент 6     Шет тілдер Кафедрасы Доцент 4     Шет тілдер Кафедрасы Ассистент 7     Қорытынды	Қызметтер Карточка бойынша көлем Мб Профессор 50 Доцент 40 Ассистент 30
21 – 25	Ерітетін материалдар мен өнімдер Саны, кг Температура, °С Жылу сыйымдылығы, ккал/кг°С Жылу мөлшері Ыстық штейн 100   0,2   Ауа   99   0,31   Шлак 111   0,295   Қара мыс 29,6   0,108   Қара мыс 50   0,108   Ыстық штейн 200   0,2   Шлак 210   0,295	Ерітетін материалдар мен өнімдер Температура, °С Ыстық штейн 1100 Шлак  1200 Ауа   30 Қара мыс 1250     Жылу мөлшері:  Q=Сmt, мұнда Q– жылу мөлшері, С-Жылу сыйымдылығы, m–материал саны, t – температура.

В қосымшасы

Есептік-графикалық жұмысты орындауға арналған анықтамалық ақпараттар

 

Кесте В.1 – Бүтін оң сандарды бір санақ жүйесінен басқа жүйеге ауыстыру алгоритмі

Ауыстыру алгоритмі	Мысал
Ондық санақ жүйесінен екілік санақ жүйесіне ауысу
Алгоритм басы а) берілген санды Алымы  деп алайық б) цикл басы егер Алымы >0 болса (цикла шартының орындалуы), онда келесіні орындаңыз:   Алымды жүйенің негізіне бөлейік, осы бөліндіден бүтін бөлікті және бүтін қалдықты табу керек; Енді осы бүтін бөлікті жаңадан Алымы деп аламыз;   (цикл басына қайту)       цикл  соңы     в) Табылған қалдықтарды кері ретпен жазу қажет;   Алгоритм соңы	2310 → ?2   орындау а) 23 ті Алымы деп алайық; б) цикл басы шарт (Алымы 23 > 0) орындалды,          23:2 = (бүтіні  =11, қалдық =1); жаңа Алымы = 11; шарт (Алымы 11 > 0) орындалды,          11:2 = (бүтіні =5, Остаток =1);   жаңа Алымы = 5; шарт (Алымы 5 > 0) орындалды,   5:2 = (бүтіні =2, Остаток =1);     жаңа Алымы = 2; шарт (Алымы 2 > 0) орындалды,   2:2 = (бүтіні =1, Остаток =0);     жаңа Алымы = 1; шарт (Алымы 1 > 0) орындалды,   1:2 = (бүтіні =0, Остаток =1);     жаңа Алымы = 0; шарт (Алымы  0 > 0) орындалмады; циклдың соңы в) қалдықтарды кері ретпен жазамыз, жауабы: 2310 → 101112

 

В.1 кестесінің жалғасы

 

Екілік жүйесінен ондық жүйеге ауысу
Алгоритм басы   а) оңнан солға қарай әрбір санның үстіне 0-ден басталған реттік нөмірін жазыңыз;   б) әрбір санды жүйе негізінің сәйкес реттік дәрежесіне көбейтеміз;   в) қосындысын табамыз;   г) нәтижесін жазыңыз;               Алгоритм соңы	101112 → ?10  орындаңыз   а) реттік нөмірін жазайық: 4 3 2 1 0  1 0 1 1 12    б) қосындылар қатарын құрастырамыз :   1*24+0*23+1*22+1*21+1*20   в) қосындысын табамыз 16+0+4+2+1=23   г) жауабы:  1 0 1 1 12 → 2310
Екілік жүйеден оналтылық жүйеге ауысу
Алгоритм басы   а) екілік санды  соңынан бастап төрт-төртен топтаймыз;   б) әр топқа сәйкес оның эквивалентін жазамыз (Г1 кестесі);   Алгоритм соңы	1001101101012 → ?16  орындаңыз   а) санды төрттікке бөлеміз: 1001  1011  0101 2   б) әр төртікке оның эквивалентін жазамыз: 1001=9; 1011=В; 0101=5   жауабы: 1001101101012→9В516

 

 

В.1 кестесінің соңы

Екілік жүйеден сегіздік  жүйеге ауысу
Алгоритм басы   а) екілік санды  соңынан бастап үш-үштен топтаймыз;   б) әр топқа сәйкес оның эквивалентін жазамыз (Г1 кестесі);     Алгоритм соңы	1001101101012 → ?8 орындаңыз а) санды үштікке бөлеміз: 100  110  110  101 2   б) әр үштікке оның эквивалентін жазамыз: 100=4; 110=6; 110=6;101=5   результат: 1001101101012→46658
Сегіздік жүйеден екілік  жүйеге ауысу
Алгоритм басы   Сегіздік санның әрбір цифрасының сәйкес екілік жүйедегі эквивалентін (Г1 кестесі) жазамыз; қажет болса, сол жағынан үш санға дейін толтырамыз.   Алгоритм соңы	46658 → ?2 орындаңыз   санның әрбір цифрасының эквивалентін жазамыз: 4=100; 6=110; 6=110; 5=101   жауабы: 46658→1001101101012
Оналтылық жүйеден екілік  жүйеге ауысу
Алгоритм басы   Оналтылық санның әрбір цифрасының сәйкес екілік жүйедегі эквивалентін (Г1 кестесі) жазамыз; қажет болса, сол жағынан төрт санға дейін толтырамыз.   Алгоритм соңы	9В516 → ?2 орындаңыз   санның әрбір цифрасының эквивалентін жазамыз: 9=1001; В=1011; 5=0101   жауабы: 9В516 →1001101101012

 

Кесте В.2 –  Инженерные категориясының ПРЕОБР функциясымен түрлендірілетін өлшем бірліктердің тізімі және олардың жазылуы

Өлшем бірліктер	Аргумент ретінде жазылуы	Өлшем бірліктер	Аргумент ретінде жазылуы	Өлшем бірліктер	Аргумент ретінде жазылуы
Салмақ және масса		Энергия		Сұйықтық өлшемі
Грамм	"g"	Джоуль	"J"	Шәй қасық	"tsp"
Слаг (slug)	"sg"	Эрг	"e"	Ас қасық	"tbs"
Масса фунты (ағыл.)	"lbm"	Термодинам. калория	"c"	Сұйық унция	"oz"
U (масса. атом. бірл)	"u"	IT калория	"cal"	Кесе	"cup"
Унция (ағыл.)	"ozm"	Электрон-вольт	"eV"	Америкалық пинта	"pt"
Температура		Ат күші-сағ	"HPh"	Британдық  пинта	"uk_pt"
Цельсий градусы	"C"	Ватт-сағ	"Wh"	Кварта	"qt"
Фаренгейт градусы	"F"	Фунт-фут	"flb"	Галлон	"gal"
Кельвин градусы	"K"	Британдық жылу бірл.	"BTU"	Литр	"l"
Уақыт		Сила		Арақашықтық
Жыл	"yr"	Ньютон	"N"	Метр	"m"
Тәулік	"day"	Дина	"dyn"	Уставная миля	"mi"
Сағат	"hr"	Күш Фунты	"lbf"	Теңіз милясы	"Nmi"
Минут	"mn"	Магнетизм		Дюйм	"in"
Секунд	"sec"	Тесла	"T"	Фут	"ft"
Қысым		Гаусс	"ga"	Ярд	"yd"
Паскаль	"Pa"	Дәрежелік		Ангстрем	"ang"
Атмосфера	"atm"	Ат күші	"HP"	Пика (дюймның 1/72)	"Pica"
Сынап бағ. мм	"mmHg"	Ватт	"W"

 

 

Кесте  В.3 – Метрикалық бірліктердің префикстерінің қысқартылуы

Префикс	Көбейтілуі	Қысқартылуы
экза	1E+18	"E"
пета	1E+15	"P"
тера	1E+12	"T"
гига	1E+09	"G"
мега	1E+06	"M"
кило	1E+03	"k"
гекто	1E+02	"h"
дека	1E+01	"e"
деци	1E-01	"d"
санти	1E-02	"c"
милли	1E-03	"m"
микро	1E-06	"u"
нано	1E-09	"n"
пико	1E-12	"p"
фемто	1E-15	"f"
атто	1E-18	"a"
Ескерту 1 Егер берілген мәндер рұқсат етілген түрде болмаса, онда ПРЕОБР  функциясы  #ЗНАЧ! қателік мәнін көрсетеді. 2   Егер түрлендіретін өлшем бірліктер әртүрлі топқа жатса, ондай бірлік мүлдем болмаса немесе қысқартылған префикстер ол бірлік үшін қолданылмаса, онда ПРЕОБР  функциясы #Н/Д қателік мәнін көрсетеді.

 

Кесте В.4 – Сандардың әртүрлі санақ жүйесінде қалыптасуы