АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫ

ИНЖЕНЕРЛІК КИБЕРНЕТИКА КАФЕДРАСЫ

 

 

 

                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ИНФОРМАТИКА. Turbo Pascal ТІЛІ

4 бөлім

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

 (барлық мамандықтың студенттері үшін)

 

 

 

 

                                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2005

                                                 

 ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Сүйебаева Л.Б., Ешпанова М.Д., Сябина Н.В.

 Информатика. Turbo Pascal тілі. 4 бөлім. Зертханалық жұмыстарды

 орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар  (барлық мамандықтың

 студенттері үшін). - Алматы: АИЭС, 2005.- 36 б.

 

        

 

      «Информатика» пәнінен әдістемелік нұсқау 4 бөлімнен тұрады. 1 және 2 бөлімдер - Windows операциялық жүйесімен, MS Word, MS Excel, MS Access офистік бағдарламасымен, CorelDraw сызбалық редакторымен және Интернетпен жұмыстан тұрады. 3 және 4 бөлімдер Turbo Pascal бағдарламалау тілінің негізіне арналған.

       Әдістемелік нұсқау (4 бөлім) 3 бөлімнің логикалық жалғасы болып саналады және белгілі алгоритмдік құрылымдарды пайдалана отырып есеп шығаруды бағдарламалау дағдысын қолдануға арналған. Әдістемелік нұсқау үш зертханалық жұмыстан тұрады: «Массивтерді өңдеу», «Символдық ақпаратты өңдеу» және «Қосалқы бағдарламаны мен модулді қолдану».

       Әрбір зертханалық жұмыста оны орындауға арналған, нақты мысалдармен бекітілген және қажетті түсіндірмелер, сонымен қатар тапсырмалар нұсқалары мен бақылау сұрақтары көрсетілген теориялық мағлұматтар беріледі. Қосымшада барлық қажетті материалдар бар.

       Әдістемеде барлық мамандықтың студенттеріне арналған. 

           Без. 7, кесте. 4 , библиогр. – 5 атау.

 

 

 

 

 

 

 

         Пікір беруші: тех. ғыл. канд, доц. Ибраева Л.К.

 

 

 

 

 

         Алматы энергетика және байланыс институтының 2004 ж. жоспары бойынша басылды.

 

 

 

 

©       Алматы энергетика және байланыс институты, 2005 ж.

 

 

Мазмұны

 

№4 зертханалық жұмыс. Массивтерді өңдеу........................................... 4

№5 зертханалық жұмыс. Символдық ақпаратты өңдеу........................ 20

№6 зертханалық жұмыс. Қосалқы бағдарламаны мен модулді қолдану           23

А қосымшасы .............................................................................................. 35

Әдебиеттер тізімі.......................................................................................... 36

 

 

 

 

№ 4 зертханалық жұмыс. Бір өлшемді массивті өңдеу.

 

  Жұмыстың мақсаты – есеп шығаруда бір өлшемді және екі өлшемді массивтерді, сонымен қатар бағдарламалаудың ерекше тәсілдерін пайдалана отырып, бағдарламалу дағдысын меңгеру.

 

4.1. Массивтер және оларды циклдер көмегімен өңдеу

     Массив – бұл бір типті элементтердің белгіленген санынан тұратын берілгендердің құрылымды типі.

     Массивтер атымен, көлемімен (элементтер санымен), ондағы элементтер индексімен және әрбір элементтің мәнімен ерекшеленеді. Массивтің әрбір элементі өзіне тиісті индексімен анықталады.

     Бір өлшемді массив вектор деп аталады. Бір өлшемді массивтің элементі бір индекстен тұрады. Ол индекс элементтің рет нөмірін көрсетеді.

          Екі өлшемді массивті екі өлшемді матрица түрінде қарастыруға болады. Екі өлшемді массивтің элементі екі индекстен тұрады. Бірінші индекс элементтің жол нөміріне, ал екінші индекс элементтің баған нөміріне сәйкес келеді. 4.1- кестеде  х (4) векторына мен А(3,3) екі өлшемді массивке сипаттама берілген.

 

4.1 –кесте  Бір өлшемді массив пен екі өлшемді массивке мысал

Аты

Өлшемі

Элементтер нөмірі

Элементтердің мәні мен индексі

Х

4 (массивте 4 элемент бар)

(х1, х2, х 3, х 4)

 (-3.8,  7.6,  2,   4.3),

яғни х1=-3.8, х2=7.6, х3=2, х4=4.3,

А

А(3,3)

(массив 9 элементтен тұрады: 3 жол, 3баған)

а23=0; а32=4.2

 

4.1 Массивтер және оларды циклдар көмегімен өңдеу

Массив – бұл бір типті элементтердің белгіленген санынан тұратын берілгендердің құрылымды типі.

Массивтер атымен, көлемімен (элементтер санымен), ондағы элементтер индексімен және әрбір элементтің мәнімен ерекшеленеді. Массивтің әрбір элементі өзіне тиісті индексімен анықталады.

Бір өлшемді массив вектор деп аталады. Бір өлшемді массивтің элементі бір индекстен тұрады. Ол индекс элементтің рет нөмірін көрсетеді.

Екі өлшемді массивті екі өлшемді матрица түрінде қарастыруға болады. Екі өлшемді массивтің элементі екі индекстен тұрады. Бірінші индекс элементтің жол нөміріне, ал екінші индекс элементтің баған нөміріне сәйкес келеді.

4.1- кестеде х (4) векторы мен А(3,3) матрицасына сипаттама берілген.

4.1- кесте  Бір өлшемді және екі өлшемді массивке мысал

Аты

Өлшемі

Элементтер нөмірі

Элементтердің мәні

Х

4 (массивте 4 элемент бар)

(х1, х2, х 3, х 4)

(-3.8, 7.6, 2, 4.3),

яғни х1 = -3.8, х4 = 4.3

А

А(3,3)

(массив 9 элементтен тұрады: 3 жол, 3баған)

а23=0; а32=4.2

 

Кез келген бағдарлама объектісі секілді, массивте хабарлануы, берілуі керек. Массивті сипаттаудың екі әдісі бар:

- айқын - type берілгендер типін сипаттау (Const пен Var аралығы) бөлімінде массив өлшемі мен оның элементінің типі беріледі, содан соң Var бөлімінде массивтің қалыптасқан типіне ат қойылады. Мысалы,

Type T = array [1..4] of real;

Var A: T;

{ Төрт элементтен тұратын А массиві}

{ хабарланды }

Type Z = array[1..3,1..4] of real;

Var В:Z;

{Үш жолдан және төрт бағаннан тұратын}

{нақты санды екі өлшемді В массиві}

{хабарланды}

- айқын емес - Type бөлімі байқалмайды. Мысалы,

Var A: array [1..4] of real;

{A(4) массиві хабарланды}

 

Var B: array [1..3, 1..4] of real;

{B(3,4) массиві хабарланды}

Массивті өңдеу үшін цикл операторлары қолданылады. Паскаль тілінде массивті бүтін бір объект ретінде енгізу және шығару мүмкіндігі жоқ. Циклдік оператор көмегімен массивті жеке-жеке енгізуге және шығаруға болады:

For i:=1 to 10 do

Read (a[i]);

{А(10) векторын енгізу,}

{мән пробел арқылы енгізіледі}

For i:=1 to 10 do

Readln (a[i]);

{А(10) векторын енгізу, әрбір элементті}

{енгізген соң Enter түймешігі басылады}

For i:=1 to 10 do

Write (a[i]);

{А(10) векторын бір жолға шығару}

 

For i:=1 to 10 do

Writeln (a[i]);

{А(10) векторын бір бағанға шығару}

Массивті өңдеу үшін циклдік операторлар қолданылады. Екі өлшемді массивпен жұмыс жасау барысында оның барлық элементтерін реттеуді ұйымдастыру керек. Элементтерді реттеу кезінде жол нөмірін (I) және баған нөмірін (J) өзгерту үшін екі цикл ашу қажет, яғни бір циклда басқа цикл ұйымдастырылады. Осылайша, екі өлшемді массив қолданылатын циклды ұйымдастырудың көмегімен жеке-жеке енгізіледі және шығарылады:

{А(5,5) массив элементтерін жеке}

{жеке енгізу}

{А(5,5) массив элементтерін жеке}

{жеке шығару}

For i:=1 to 5 do

For j:=1 to 5 do

Read (a[i,j]);

For i:=1 to 5 do

For j:=1 to 5 do

Write (a[i,j]);

Бұл тәсіл екі өлшемді массивті экранға бір жолға шығарады. Егер циклде оператор writeln(B[i,j]) қолданылса, онда массив бір бағанға шығады. Екі өлшемді массивті экранда матрица түрінде шығару үшін:

For i:=1 to 4 do

       Begin      

For j:=1 to 5 do

Write (а[i,j]);

                          Writeln

         End;

          Бұл жағдайдағы бос оператор writeln курсорды келесі жолға ауыстыру үшін қолданылады.

Мұндай циклдар бірінің ішіне бірі салынған деп аталады. Ішіне салынған циклды ішкі, ал оның сыртында тұрған циклды сыртқы цикл деп атайды. Бұл циклдарды ұйымдастыру ережесі жай циклдардағыдай. Бірінің ішіне бірі салынған циклдардың саны екіден көп болуы мүмкін. Ішкі және сыртқы циклдың параметрлері бір-бірінен бөлек болуы керек, егер де сыртқы циклдың әрбір белгіленген параметріне, ішкі циклдың параметрлері барлық мәндерін жеке-жеке қабылдайды.

Екі өлшемді массивпен жұмыс жасау барысында бағдарламалаудың төмендегідей ерекше тәсілдері қолданылады: жол мен бағанның берілген нөмірлерінің арасындағы элементтер; жол мен баған элементтерімен әрекет; бас диагоналдың немесе оған параллель диагоналдың элементтері; бүйір диагоналдың элементтері; бас диагоналдың төменгі және жоғарғы жағында орналасқан элементтер.

Алгоритм дұрыс құрастырылуы үшін, екі өлшемді массив элементтері индекстерінің арасындағы байланысты дұрыс көрсету қажет. (4.2- кесте)

4.2- кесте.  Массив элементтері индекстерінің арасындағы байланыс

Массивтегі элементтердің орналасуы

(i) жол мен (j) баған индекстерінің арасындағы байланыс

Элементтерді реттеу үшін циклді ұйымдастыру мысалы

бас

диагонал

i = j

S:=0;

For i:=1 to n do   S:=S+a[i i];

бүйір диагонал

(n – матрица реті)

i + j = n + 1

P:=1;

For i:=1 to n do   P:=P*a[i, n+1-i];

бас диагоналдан жоғары

i < j

k:=0;

For i:=1 to n do

For j:=1 to n do

If  i<j {немесе i>j} then  k:=k+1;

бас диагоналдан төмен

i > j

Егер массивті өңдеу жол бойынша жүргізілсе, онда сыртқы цикл і-ге байланысты, ал сыртқы цикл j байланысты ұйымдастырылады, және, керісінше, екі өлшемді массивті өңдеу баған бойынша жүргізілсе сыртқы цикл j-ге байланысты, ал ішкі цикл I-ге байланысты болады. Егер жұмыс жол мен баған элементтерімен жүргізілсе, онда бірінің ішіне бірі салынған циклдарды ашу немесе жабу  операторларының арасында жолмен немесе бағанмен әрекет ететін әдетте бір оператор болады.

 

4.2 Массивті өңдеу бағдарламасы мен алгоритміне мысал

     4.2.1 А(10) элементтерінің орташа арифметикасын табу.


Есептің блок-сызбасы мен бағдарламасы 4.1- суретте көрсетілген.

 
 

 
 
 

Program primer4_1;

type T = array [1..5] of real;

var A:T; S, SA:real;

i, K: integer;

begin

for i := 1 to 10 do    

read (a[i]);

S:=0; K:=0;

for i := 1 to 10 do

if  a[i] > 0  then

         begin

           S:=S + a[i]; K:=K+1

     end;

SA=S/K;

writeln (’SA=’, SA:10:2)

end.

4.1-сурет.  Бір өлшемді массивті өңдеу мысалы

 

4.2.2       х(5) векторының ең үлкен мәнін және оның рет нөмірін табу.

4.2 - суретте алгоритмнің блок-сұлбасы, бағдарлама мен жалпы бақылау көрсетілген. Вектордың ең үлкен элементін табу алгоритмі төмендегідей болады:

- массив элементіне қатысты өте кіші кейбір аралық мәндердің берілуі (ең кіші және өте үлкен мәнді табу үшін);

-енгізілген айнымалыны массивтің кезекті элементінің мәнімен салыстыратын шартты оператор қатысқан циклді ұйымдастыру;

-егер элемент айнымалыдан үлкен болса, онда оған осы элементтің мәні қойылады;

- ең үлкен мәнді есте сақтау кезінде қажет болса оның  нөмірін де есте сақтауға болады;

- циклдан шыққан кездегі айнымалының соңғы мәні ең үлкен болып есептеледі.

 
 

program primer4_2;

type T = array [1..5] of real;

var X:T; max:real;

i, n: integer;

begin

  for i :=1 to 5 do

  begin

write (’введи x (’, i:2,’)’);

        readln (x[i])

  end;

  max := x[1];  n := 1;

  for i :=2 to 5 do

         if x[i]>max then

            begin

                      max := x[i]; n := i

            end;

  writeln(’Наибольший элемент-’, max);

  writeln (’его номер-’, n)

end.

Жалпы бақылау

Алгоритмі max:=3; n:=1 болатын Х(3, 7, -4, 8, 2) массиві енгізілді делік; 

    i=2     x(2) > max           7 > 3                  иә                       max = x(2) = 7; n = i = 2

    i=3     x(3) > max          -4 > 7                  жоқ          max = x(2) = 7;  n = i = 2

    i=4     x(4) > max           8 > 7                  иә               max = x(4) = 8; n = i = 4

    i=5     x(5) > max           2 > 8                   жоқ          max = x(4) = 8;  n = i = 4

        цикл аяқталған соң алынатын мәндердің нәтижесі max=8 и n=4

4.2- сурет.  Бір өлшемді массивте ең үлкен элементті табу

 

4.2.3       А(4,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналдағы оң таңбалы элементтерінің санын табу.

Есепті шығару бағдарламасы мен блок-сұлбасы 4.3-суретте келтірілген. Санауды жүзеге асыратын циклдің ашылуы алдындағы есеп шығару барысында К айнымалысының бастапқы мәнін нөлге айналдыру қажет. Элементтерді іріктеу күрделі шартты, яғни бас диагоналдан жоғары орналасқан және жай жақшада беріліп,  (аnd) конъюнкциясының көмегімен біріккен массивтің оң элементтерін таңдау шарты мен элементтерді іріктеу шартын қолдану арқылы орындалады.

program primer4_3;

type T = array [1..4,1..5]of real;

var A:T;  i, j, K: integer;

begin

         for i:=1 to 4 do

         for j:=1 to 5 do  

read (a[i,j]);

K:=0;

for i:=1 to 4 do

for j:=1 to 5 do

         if (a[i,j]>0) and (i < j)

                             then K:=K+1;

writeln (’K=’, K)

end.

 

4.3-сурет.  Екі өлшемді массивті өңдеу мысалы

 

4.2.4       А(4,5) екі өлшемді массивінің әрбір жолындағы оң элементтердің санын табу.

Есепті шығару бағдарламасы мен блок-сұлбасы 4.4 - суретте келтірілген. Қарастырылған мысалда массивті өңдеу жол бойынша болады, сондықтан да ішкі цикл (i индексі бойынша) жол бойынша, ал сыртқы цикл (j индексі бойынша) баған бойынша ұйымдастырылады. Сонымен қатар құрамдас циклдар ашылу операторларының аралығында матрицаның әрбір жолындағы оң элементтерінің бастапқы санын нөлге айналдыратын оператор болады. Жол бойынша (і параметрі бойынша) ашылған цикл ішінде бірнеше оператор болады, оларды бірыңғай тізбекке ерекшелеу үшін Begin-End операторлық жақшаны қолдану қажет етіледі.

program primer4_4;

type T = array [1..4,1..5]of real;

var A:T;  i, j, K: integer;

begin

         for i:=1 to 4 do

         for j:=1 to 5 do  

read (a[i,j]);

for i:=1 to 4 do

      begin

             K:=0;

             for j:=1 to 5 do

                            if a[i,j] > 0 then

                                    K:=K+1;

             writeln (’в’,i,’строке K=’,K)

     end

end.

 

4.4-сурет.  Екі өлшемді массивті өңдеу мысалы

 

4.3 Тапсырмалар нұсқасы

4.3.1 Бір өлшемді массивті өңдеу бағдарламасының ерекше тәсілдері

1.  А нақты саны және Х(10) массиві берілген. А-ға тең тең элементтің нөмірін

     анықтау. Егер ондай сан болмаса, онда жауабы 0 шығуы керек.

2.  Х(10) массивінің бірінші теріс элементін және оның  рет нөмірін баспаға

      шығару керек.

3.  Y(10) массивінің оң элементтерін ретімен Z массивіне көшіру.

4.   А(10) массивінің тақ нөмірлі элементтерін бір массивке, ал жұп нөмірлі

      элементтерін екінші массивке жазып А(10) массивін екіге  бөлу.

5.   Z(10) массивінің оң таңбалы элементтерінің қосындысын есептеу.

6.  Бүтінсанды Х(9) массивінің жұп нөмірлі элементтерінің көбейтіндісін табу

       және оның тақ сан екендігін анықтау.

7.    Y(10) массивінің тақ нөмірлі оң сандарының орташа арифметикалық мәнін

        есептеу. Егер де ондай элемент табылмаса, онда баспаға “0” белгісі шығару.

8.     Нақты сандардан тұратын Y(10) векторының оң элементтерінің санын табу.

9.     A(j) мен B(j) төмендегідей анықталады:

егер j- тақ болса, онда А(j)=j,

егер j- жұп болса, онда А(j)=j/2,

егер j- тақ болса, онда В(j)=j²,

егер j- жұп болса, онда В(j)=j³,

осы жағдайдағы Z(j)=A(j)+B(j) есептеу керек.

10.   Бүтін санды Х(10) массивінің элементтерінің қосындысын табу және шыққан

        нәтиженің жұп сан екендігін анықтау.

11.   Х(12) массивінің оң  элементтерінің орнына “1”, теріс элементтерінің орнына

         “0” жазу.

12.  Х(10) массивінің 2-ден кіші элементтерін “0”-ге ауыстыру және олардың саны

       мен рет нөмірін баспаға шығару.

13.  Бүтінсанды А(10) массиві берілген, осы массивтің тақ элементтерін екі еселеп

        В(10) массивін шығарып алу.

14.   А(15) векторының оң элементтерінің көбейтіндісін табу.

15.   Х(10) массивінің теріс элементтерін экранға шығару.

16.    А(10) и В(10) массивтері берілген.  Z(j)=A(j)-B(j) деп алып, Z(10) массивін

         шығарып алу.

17.    Z(10) массивінің теріс элементтерінің көбейтіндісін есептеу.

18.    Алғашқы 5 элементін “0” деп, келесі 5 элементін “2” деп және соңғы 5

         элементін - “3” деп алып А(15) массивін жазу.

19.    А(10)  массивін В(10) массивіне келесі ретпен көшіру: А(10)  массивінің

         соңғы элементі В(10)  массивінің бірінші элемент, соңғы элементтің

         алдындағы элемент - екінші элемент және т.б.

20.    Бүтінсанды А(10) векторының жұп элементтерін екі еселеу, ал қалғандарын

         үш еселеу.

21.    А(15) массивінің 5-ке тең элементтерінің санын табу.

22.    В(12) массивінің нөлге тең элементтерінің санын табу.

23.    А(10) и В(10) екі вектор берілген. Осы екі вектордың сәйкес элементтерінің

         қосындысын және айырмасын тауып, нәтижесін X(10) и Y(10) векторларына

         жазу.

24.    C(13) массивіндегі 13-ке тең элементтердің санын анықтау.

25.    X(11) массивіндегі 5-тен кіші элементтердің санын анықтау.

26.    Z(10) массивінің теріс элементтерінің қосындысын есептеу.

27.    А(10) массивінің теріс элементтерінің көбейтіндісін есептеу.

28.    Y(10) массивінің теріс элементтерінің орташа арифметикалық мәнін есептеу.

29.    В(12) массивінің теріс емес элементтерінің санын табу.

30.    А(10) и В(10) екі вектор берілген. Осы екі вектордың сәйкес элементтерінің

         көбейтіндісін тауып, нәтижесін X(10) векторына жазу.

 

4.3.2 Вектордағы ең үлкен (ең кіші) элементті табу.

1.  А(10) массивінің элементтерінің ішінен жұп нөмірлі ең үлкен теріс элементін табу.

2.     Z=Ax²+Bx+C функциясының ең үлкен мәнін табу, мұндағы х аргументі 0,5 қадаммен 1-ден 7-ге дейін өзгереді. Функция мәндерін В массивіне жазу.

3.     Х(10) и Y(10) екі массиві берілген.  i-ші элементтердің (i= 1,10) орташа арифметикалық мәнін табу  және оларды Z массивіне жазу. Z массивінің элементтерінің ішінен ең үлкенін табу.

4.     Y=Sin(X2 + 5X)´Cos(3X²-X) функциясының ең кіші мәнін табу, мұндағы х аргументі 0,4 қадаммен 0-ден 8-ге дейін өзгереді. Функция мәндерін А массивіне жазу.

5.     Х(10) массивінің элементтерінің ішінен тақ нөмірлі ең кіші оң элементті табу.

6.     Х, Y массивтері берілген, Х(I)+Y(I) болғанда шығатын мәннің ең үлкенін табу.

7.     А(10) массивінің элементтерінің ішінен ең үлкенін табу.

8.     А(10) массивінің оң элементтерінің ішінен ең кішісін табу .

9.     А(10) массивінің жұп нөмірлі элементтерінің ішінен ең кіші оң элементті табу.

10.            5 өлшемді төрт массив берілген. Әрбір массивтегі элементтердің қосындысын   тауып, оны Z массивіне жазу. Қосындылардың ішінен ең үлкенін анықтау.

11.            6 өлшемді үш массив берілген. Әрбір массивтегі оң элементтердің   қосындысын тауып, оны А массивіне жазу. Қосындылардың ішінен ең кішісін табу.

12.            Х(20) массиві және А саны берілген. Осы массив элементтерінің ішінен А элементіне дейінгілердің ең үлкенін, ал одан кейінгілердің ең кішісін табу керек. Егер массивте А элементі болмаса, онда ол туралы хабарлау керек.

13.            А(10) и В(10) екі бірөлшемді массивтер берілген. А және В массивтерінің сәйкес элементтерінің көбейтіндісінен С(10) массивін құру керек. Осы С массивінің ең кіші элементін табу керек.

14.            Х(10) векторындағы ең үлкен элементтің алдында тұрған теріс сандарды нөлге ауыстыру керек.

15.            В(10) массивінің жұп нөмірлі элементтерінің арасынан ең үлкен элементті табу керек. Тақ нөмірлі элементтерді нөлге айналдыру керек.

16.            С(20) бірөлшемді массивтегі бірінші элементті соңғы элементпен, екінші элементті соңғының алдында тұрған элементпен қосып нәтижесін В(10) массивіне жазу керек.  В(10) массивінің ең үлкен элементін табу керек.

17.            БүтінсандыА(10) массивінің жұп сандарын екі еселеп, ал тақ сандардың квадратын табу. Шыққан массивтің ең үлкен элементін табу керек.

18.            А(10) массивінің оң таңбалы жұп сандарын Х массивіне ретімен жазу. Жаңа массивтің ең кіші элементін табу керек.

19.            Бірөлшемді екі массив берілген. Әр массивтің жұп нөмірлі элементтерінің қосындысын табу керек. Шыққан қосындылардың арасынан ең үлкенін анықтау керек.

20.            В(30) массивінің нөмірі 3-ке бөлінетін элементтерінің арасынан ең кіші элементті табу.

21.           В(10) массивінің ең кіші элементін табу.

22.           С(12) массивінің ең үлкен элементінің алдындағы элементтердің бәрін нөлге айналдыру.

23.           С(9) массивінің ең кіші элементінен кейін тұрған барлық элементтерді нөлге айналдыру.

24.           А(10) массивінің ең үлкен элементін табу, ал қалғандарын нөлге айналдыру.

25.           В(10) массивінің ең кіші оң таңбалы элементін табу.

26.           Х(12) массивінің ең үлкен элементін екі еселеу, ал қалғандарын 1-ге айналдыру.

27.           А(10) векторының ең үлкен және ең кіші элементтерінің орындарын ауыстыру.

28.           А(10) массивінің оң таңбалы элементтерін екі еселеу, ал теріс таңбалы элементтерінің квадратын табу. Шыққан массивтің ең кіші элементін табу.

29.           А(10) векторының ең үлкен теріс элементі мен ең кіші оң элементінің орындарын ауыстыру.

30. Х(10) векторы берілген. Осы массивтің ең үлкен элементінен кейін тұрған

     элементтердің санын табу керек.

 

4.3.3 Екі өлшемді массивті өңдеу бағдарламасының ерекше тәсілдері.

1.         А(3,5) екі өлшемді массивіндегі мәні (2,7) аралығында жатқан элементтердің санын табу

2.     А(3,5) екі өлшемді массивіндегі оң элементтердің санын табу.

3.     А(3,3) екі өлшемді массивтегі нөлге тең элементтердің санын табу.

4.     С(3,5) екі өлшемді массивіндегі оң элементтердің көбейтіндісін табу.

5.     А(4,3) екі өлшемді массивіндегі 1-ден үлкен элементтердің санын табу.

6.     В(3,3) екі өлшемді массив элементтерінің арифметикалық орташасын табу.

7.     Х(4,4) екі өлшемді массивінің теріс таңбалы элементтерінің санын табу.

8.     Х(3,3) екі өлшемді массивінің теріс таңбалы элементтерінің қосындысын табу.

9.     А(3,4) екі өлшемді массивіндегі нөлдер мен бірлердің санын табу.

10.           А(5,6) екі өлшемді массивінің нөлге тең бірінші элементінің нөмірін анықтау.

11.           А(5,5)екі өлшемді массиві берілген. Оң элементтердің қосындысын және нөлге тең элементтердің санын табу.

12.           А(3,4) бүтінсанды екі өлшемді массивінің мәні 3-ке тең элементтерінің санын есептеу. Егер ондай элементтер жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

13.           А(4,3) екі өлшемді массивтің барлық элементтерін В векторына көшіріп жазу.

14.           В(4,4) екі өлшемді массивінің барлық оң элементтерін С векторына жазу.

15.           А(3,5) екі өлшемді массивіндегі мәні (1,5) аралығында жататын элементтердің арифметикалық орташасын табу.

16.           В(5,5) екі өлшемді массивіндегі оң элементтердің арифметикалық орташасын табу.

17.           А(4,3) екі өлшемді массивтегі 5-ке таң элементтердің санын табу.

18.           Х(3,3) екі өлшемді массивтегі теріс элементтердің көбейтіндісін табу.

19.           С(4,4) екі өлшемді массивтегі теріс элементтердің арифметикалық орташасын табу.

20.           Х(3,4) екі өлшемді массивіндегі 3£ Хi £7 элементтердің қосындысын, ал 1£ Хi £2 көбейтіндісін табу.

21.           А(5,5) матрицасы екіге бөлінеді. Әр бөлік 3 бағаннан тұрады. Әр бөліктің қосындысын табу.

22.           А(5,5) матрицасы екіге бөлінеді. Әр бөлік 3 жолдан тұрады. Әр бөліктің қосындысын табу.

23.           А(5,5) екі өлшемді массивіндегі оң элементтердің қосындысын, теріс элементтердің көбейтіндісін және нөлге тең элементтердің санын табу.

24.           А(3,5) екі өлшемді массивіндегі мәні (0,5) аралығында жататын элементтердің қосындысын табу.

25.           В(4,5) екі өлшемді массивіндегі мәні [1,3] аралығында жататын элементтердің көбейтіндісін табу.

26.           Екі өлшемді массивінің барлық теріс элеметтерін С векторына жазу.

27.           А(5,5) екі өлшемді массиві үшінші баған бойынша екі бөлікке бөлінеді. Әр бөлік элементтерінің геометриялық орташасының қосындысын табу.

28.           А(3,4) бүтінсанды екі өлшемді массивінің 3-тен кіші элементтерінің санын санау.

29.           А(3,4) бүтінсанды екі өлшемді массивтегі жұп элементтердің санын санау.

30.           А(4,4) бүтінсанды екі өлшемді массивтегі тақ элементтердің санын санау.

 

4.3.4 Екі өлшемді массивтің бөліктерімен жұмыс жасау алгоритмінің бағдарламасы.

1       А(5,5) екі өлшемді массивіндегі бас диагоналдың төменгі жағындағы элементтерді “0”-ге, жоғарғы жағындағы элементтерді “3”-ке, ал бас диагонал элементтерін “7”-ге ауыстыру.

2       Х(5,5) екі өлшемді массивіндегі бас дигонал элементтерінің көбейтіндісін табу.

3       Y(5,5) екі өлшемді массивіндегі бас диагоналдың төменгі жағындағы оң элементтердің санын табу.

4       В(5,5) екі өлшемді массивіндегі бас диагонал элементтерін X(5) векторына көшіріп жазу.

5       Екі өлшемді массивіндегі бас диагоналдың төменгі жағында орналасқан теріс элементтердің көбейтіндісін есептеу.

6       В(4,4) екі өлшемді массивінің бас диагоналының жоғарғы жағында орналасқан нөлге тең элементерінің санын табу.

7       D(4,4) екі өлшемді квадрат массивтің бас дигноналында және оның жоғарғы жағында орналасқан барлық элементтерді нөлге ауыстыру.

8       А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының жоғарғы жағында орналасқан элементтердің арифметикалық орташасын есептеу.

9       А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының төменгі жағында орналасқан элементтердің арифметикалық орташасын есептеу.

10  Х(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагонал элементтерінің қосындысын табу.

11  Х(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының оң элементтерінің көбейтіндісін табу.

12  Х(6,6) екі өлшемді массивінің бүйір диагонал элементтерінің көбейтіндісін табу.

13  Х(5,5) екі өлшемді массивінің бүйір диагонал элементтерінің қосындысын табу.

14  В(5,5) екі өлшемді массивінің бүйір диагонал элементтерін X(5) векторына көшіріп жазу.

15  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының жоғарғы жағында орналасқан элементтерден бір өлшемді массив құрастыру.

16  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының төменгі жағында орналасқан элементтерден бір өлшемді массив құрастыру.

17  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагонал элементтерінің ішінен ең үлкенін табу.

18  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының төменгі жағында орналасқан теріс элементтердің қосындысын табу.

19  Х(6,6) екі өлшемді массивінің бас диагоналының төменгі жағында орналасқан оң элементтердің көбейтіндісін табу.

20  В(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналдағы 5-тен үлкен элементтердің санын табу.

21  С(6,6) екі өлшемді массивінің бүйір диагоналындағы 5-тен кіші элементтердің санын табу.

22  Х(6,6) екі өлшемді массивінің бас диагоналдан төмен орналасқан оң элементтердің қосындысын табу.

23  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналдан жоғары орналасқан оң элементтердің қосындысын табу.

24  А(5,5) екі өлшемді массив бас диагонал бойынша екі бөлікке бөлінеді. Әр бөлік элементтерінің қосындысының геометриялық орташасын табу.

25  А(5,5) екі өлшемді массив бүйір диагонал бойынша екі бөлікке бөлінеді. Әр бөлік элементтерінің қосындысының арифметикалық орташасын табу.

26  Х(6,6) екі өлшемді массивінің бас диагоналдан төмен орналасқан теріс элементтерінің қосындысын табу.

27  А(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналдан жоғары орналасқан оң элементтерінің қосындысын табу.

28  Х(5,5) екі өлшемді массивінің бас диагоналының теріс емес элементтерінің санын табу.

29  А(6,6) екі өлшемді массивінің бүйір диагоналының теріс емес элементтерінің санын табу.

 

4.3.5 Екі өлшемді массив жолдарымен және бағандарымен жұмыс жасау алгоритмін бағдарламалау

1.     А(5,5) екі өлшемді массивтің әр жолдағы элементтерінің қосындысын тауып, нәтижесін S(5) бір өлшемді массивіне жазу.

2.     А(5,5) екі өлшемді массивтің әр бағандағы элементтерінің қосындысын тауып, нәтижесін S(5) бір өлшемді массивіне жазу.

3.     Х(5,6) екі өлшемді массивінің әр бағандағы теріс элементтерінің санын тауып, нәтижесін К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

4.     В(5,6) екі өлшемді массивінің әр бағандағы оң элементтерінің санын тауып, нәтижесін К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

5.     Х(6,5) екі өлшемді массивінің әр жолдағы теріс элементтерінің санын тауып, нәтижесін К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

6.     А(5,6) екі өлшемді массивтің әрбір жұп бағандағы оң элементтерінің қосындысын және әрбір тақ бағандағы теріс элементтерінің көбейтіндісін табу.

7.     Х(3,4) екі өлшемді массивінің әр бағандағы элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(4) бір өлшемді массивіне жазу.

8.     Х(4,4) екі өлшемді массивінің әр жолдағы элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(4) бір өлшемді массивіне жазу.

9.     А(5,5) екі өлшемді массивінің әр жолдағы элементтердің көбейтіндісін тауып, нәтижесін Р(5) бір өлшемді массивіне жазу.

10.           А(5,5) екі өлшемді массивінің әр бағандағы элементтердің көбейтіндісін тауып, нәтижесін Р(5) бір өлшемді массивіне жазу.

11.           А(5,5) екі өлшемді массиві берілген. К жолдағы элементтер  К бағандағы элементтермен сәйкес келетіндей К-ны (1 £ К £ 5) табу керек.

12.           n ретті екі өлшемді квадрат массив берілген. Бас диагоналдың ең үлкен элементі орналасқан жол мен бағанды алып тастау.

13.           С(5,6) екі өлшемді массивтің бас диагоналындағы теріс элементі бар  жолдағы барлық элементтердің қосындысын табу. Егер бас диагоналда теріс элемент жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

14.           А(6,5) екі өлшемді массивтің әрбір жолдағы оң элементтерінің көбейтіндісін тауып, Р(6) бір өлшемді масивіне жазу.

15.           А(5,5) екі өлшемді массивтің әрбір жолдағы оң элементтерінің көбейтіндісін тауып, Р(5) бір өлшемді масивіне жазу.

16.           С(5,6) екі өлшемді массивтің бүйір диагоналындағы оң элементі бар  жолдағы барлық элементтердің қосындысын табу. Егер бас диагоналда оң элемент жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

17.           А(5,5) екі өлшемді массивтің бас диагоналындағы теріс элементі бар  бағандағы барлық элементтердің қосындысын табу. Егер бас диагоналда теріс элемент жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

18.           М(5,4) бүтінсанды екі өлшемді массивтің барлық элементтері тең болатын жолдарының нөмірін табу керек. Егер ондай жол жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

19.           n ретті екі өлшемді квадрат массив берілген. Бас диагоналдың ең кіші элементі орналасқан жол мен бағанды алып тастау.

20.           Х(3,5) екі өлшемді массивінің әрбір бағандағы оң элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(5) бір өлшемді массивіне жазу.

21.           Х(4,5) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы оң элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(4) бір өлшемді массивіне жазу.

22.           Х(3,4) екі өлшемді массивінің әрбір бағандағы теріс элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(4) бір өлшемді массивіне жазу.

23.           Х(4,4) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы теріс элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(4) бір өлшемді массивіне жазу.

24.           Х(6,5) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы теріс емес элементтердің санын тауып, нәтижесін К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

25.           А(5,5) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы теріс емес элементтердің арифметикалық орташасын тауып, нәтижесін SA(5) бір өлшемді массивіне жазу.

26.           В(5,4) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы элементтерін өсуі бойынша реттеу.

27.           М(5,4) бүтінсанды екі өлшемді массивтің барлық элементтері тең болатын бағандарының нөмірін табу керек. Егер ондай баған жоқ болса, ол туралы хабарлау керек.

28.           В(5,5) екі өлшемді массивінің әрбір бағандағы элементтерін өсуі бойынша реттеу.

29.           Х(6,5) екі өлшемді массивінің әрбір жолдағы теріс элементтердің санын тауып, нәтижесін К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

30 Х(5,6) екі өлшемді массивтің әр жолындағы нөлге тең элементтердің санын тауып, К(6) бір өлшемді массивіне жазу.

 

4.4 Бақылау сұрақтары

4.4.1  «Массив» деген не?

4.4.2  Массив элементтері несімен ерекшеленеді?

4.4.3 Массивті хабарлаудың айқын және айқын емес тәсілдерінің айырмашылығы?

4.4.4  Паскалда массивті енгізудің қандай тәсілдері бар?

4.4.5 Массив элементтерін жолға және бағанға шығарудың айырмашылығы?

4.4.6 Бір өлшемді массив элементтерінің қосындысын есептеу үшін қандай әрекеттерді орындау қажет?

4.4.7 Массивтің теріс элементтерін есептеу үшін алгоритмде қандай өзгеріс болады?

4.4.8  Массивтен ең үлкен элементті іздеу қалай жүзеге асырылады?

4.4.9 Массивтің ең кіші элементін іздеу алгоритмінде қандай өзгеріс болады?

4.4.10 Паскалда екі өлшемді массивті енгізудің қандай тәсілдері бар?

4.4.11 Квадрат матрицамен жұмыс жасаудың қандай ерекшеліктері бар?

4.4.12 Баған бойынша матрица қалай өңделеді?

4.4.13 Жол бойынша матрица қалай өңделеді?

4.4.14 Бірінің ішіне бірі салынған циклдар қандай мақсатта қолданылады?

 

№5 зертханалық жұмыс. Символдық ақпаратты өңдеу

 

Жұмыстың мақсаты – символды ақпаратты қолдана отырып есеп шығаруда бағдарламалау тәсілін және жолды өңдеу үшін процедуралар мен функцияларды пайдалану әдісін меңгеру.

5.1 Жолдар және оларды өңдеудің ерекшеліктері.

Мәтіндік ақпаратты көрсету үшін арнайы берілгендер типі – жолдық  тип тағайындалған. Жол – бұл ДЭЕМ кодтық кестенің символдар тізбегі. Жол ұзындығы (жолдағы символдар саны) 0-ден 255-ке дейін динамикалық түрде өзгеруі мүмкін. Компьютерде жолдың әрбір символы 1 байтты алады. Сонымен қатар, жол үзындығында ақпаратты сақтау үшін қосымша 1 байт кіргізіледі.

Бағдарламада алдын-ала белгілі бірқатар литер тізбегін қолдану үшін жол тұрақтысы қызмет етеді. Жол-тұрақтысын хабарлау форматының жазылу түрі:

  сonst  тұрақтының аты=символдар тізбегі';

Мысалы

  const  name = 'Эльза'; бос жол = '  ';

          Егер жол мәні алдын ала белгілі болмай, бағдарламаның орындалу барысында анықталса, онда жол айнымалысы қолданылады. Жолдық типтің айнымалыларын хабарлау үшін string стандартты идентификаторы қолданылып, содан кейін тік жақшадағы жол ұзындығының мәні жазылады. Егер бұл мән көрсетілмесе, онда жол ұзындығы 255 байт боп алына береді. Жол айнымалысын хабарлау форматының жазылу түрі:

Var айнымалы аты: string [жол ұзындығы];

        Мысалы,  Var slovo:string[10]; stroka:string;

  Осылайша жолдық тип жиі (массивті) типте беріледі, сондықтан да массивтің барлық құрамы жолға ауыстырылады (жол ұзындығы статикалық түрде беріледі; жолдың жеке символына қатынас құру оның индексі арқылы жүзеге асады). Жолдың ерекшеліктері:

-  егер ұзындықтары тең болса, жол тұрақтылары жол айнымалыларына мән

ретінде тағайындалады;

-   (<, >, <=, >=, =, < >) операцияларын пайдаланып, жол айнымалыларының мәндерін салыстыруға болады; жол айнымалыларының мәндерін салыстыру, литерді алғашқы сәйкес емес символға дейін тізбектеп салыстыру жолымен жүзеге асырылады, яғни егер осы символдың коды үлкен болса, онда сол жол үлкен болып саналады;

-  жол айнымалыларының мәндерін енгізу read (readln) стандарты процедурасының көмегімен орындалады;

-   жолға мән беру үшін бағдарламада меншіктеу операторы қолданылады, мысалы sl:='Ақпараттану'.

Паскалда жолдарға жиі қолданылатын әрекеттерді орындау үшін функциялар мен процедуралар жиыны тағайындалған (А1).

 

5.2 Символдық ақпаратты өңдеу алгоритмі мен бағдарламасына мысал

Берілген мәтіннің палиндром (солдан оңға және оңнан солға бірдей оқылатын мәтін палиндром деп аталады) екендігін тексеретін бағдарлама құру. Бағдарлама құру барысында ASCII кестесінде орыс әліпбиінің бас әріптер кодының - Ord(A)=128,…,Ord(Я)=159 ретімен, ал кіші әріптер кодының кестеде Ord(а)=160,…, Ord(п)=175, Ord(р) = 224,…, Ord(я)=239 ретсіз орналасуын ескеру керек.

5.1 суретінде берілген есепті шығару алгоритмінің блок-сұлбасы көрсетілген және оған қатысты бағдарлама келтірілген.

5.1-сурет  Символды ақпаратты өңдеу мысалы

 

program p_5;

var st, a, b: string; i, n, k: integer;

begin

       writeln ('Орыс тілінде мәтін енгіз'); readln (st);

       a:=''; b:='';  n:=length(st);

                       for i:=1 to n do

       if st[i]<>' ' then

              begin        {Орыстың БАС әріптерін кіші әріптерге ауыстыру}

              if (st[i]>='А') and (st[i]<='П')

                        then st[i]:= chr(ord(st[i])+32)

                        else

                                if (st[i]>='Р')and(st[i]<='Я')

                                then st[i]:=chr(ord(st[i])+80);

               a:=a+st[i];

               b:=st[i]+b

               end;

         write (st,' - ');

         if a=b then writeln ('палиндром') else  writeln ('палиндром емес')

end.

 

5.3 Тапсырмалар нұсқасы

1.     Бірнеше сөзден тұратын символдар тізбегі берілген. Ең ұзын сөзді табу.

2.     Бірнеше сөзден тұратын символдар тізбегі берілген. Сөздердің санын табу.

3.     Символдар тізбегі берілген. Жолдағы бос жолдарды есептеп, оларды үтірмен алмастыру.

4.     Символдар тізбегі берілген. Жолдағы сөздер санын анықтау.

5.     Сөздер тізбегі берілген. Дисплей экранына саны бестен аспайтын символдардан тұратын сөзді шығару.

6.     Берілген символдар жолынан "О" әрпінің санын анықтау.

7.     Берілген символдар жолындағы барлық "А" әріптерін орнына "Я" әріптерімен алмастыру.

8.     Берілген символдар жолынан төрт әріптен тұратын сөздер санын анықтау.

9.     Берілген символдар жолындағы барлық бос жолдарды "+" таңбасымен алмастыру.

10.           Берілген символдар жолында қай тыныс белгісінің (сызықша, үтір, нүкте, қос нүкте белгілерінің) көп кездесетінін анықтау.

11.           Берілген символдар жолында "МИ" сөзі қанша рет кездеседі.

12.           Жолдағы ең ұзын сөзді анықтау.

13.           Берілген символдар жолынан "А" әрпімен аяқталатын сөзді экранға шығару.

14.           Берілген символдар жолынан "С" әрпінен басталатын сөздердің санын анықтау.

15.           Берілген символдар жолындағы барлық үтірлерді "-" белгісіне алмастыру.

16.           Жолдағы үтірлер санын анықтау.

17.           Жолдағы "Л" әрпінің санын анықтау.

18.           Жолдағы "Ь" әрпімен аяқталатын сөздердің санын анықтау.

19.           Жолдан кем дегенде екі "А" әрпі бар сөздердің санын анықтау.

20.           Берілген символдар жолындағы барлық "И" әріптерін "+" белгісіне алмастыру.  

21.           Символдар жолынан цифрлар санын анықтау.

22.           Берілген символдар жолынан бастапқы және соңғы символдары сәйкес сөздердің санын анықтау.

23.           Берілген символдар жолынан "а" әрпінен басталатын ең ұзын сөзді тауып және оны кері түрде шығару.

24.           Жолдағы бірінші сөзді соңғы сөзбен алмастыру.

25.            Берілген символдар жолының палиндром екендігін анықтау (яғни сөз солдан оңға және оңнан солға қарай бірдей оқылады).

26.           Берілген мәтінде бір сөзді басқа сөзге алмастыру.

27.           Жолдағы сөзді кері жазу бағдарламасын құрыңыз (егер  "кот" болса, онда нәтиже "ток" болуы қажет).

28.           Берілген символдар жолындағы барлық "б" әріптерін "ку" буынына алмастыру.

29.           К-ның 1-ден 99-ға дейін кез келген бүтін мәндерінен "Мне К лет" фразасын шығаратын бағдарламаны жазыңыз (мысалы, "Мне 18 лет", "Мне 21 год")

30.           Латынның кіші әріптерін бас әріпке түрлендіретін LowCase бағдарламасын құрыңыз (Upcase кері функциясы). ord('A') = ord ('a') + 32 дәлелін пайдаланыңыз.

 

5.4 Бақылау сұрақтары

5.4.1 Берілгендердің жолдың типі қандай қандай мақсат үшін қолданылады?

5.4.2 Символдар жолы деп нені атайды? Жолдың ең ұзыны қанша болады?

5.4.3 Жол тұрақтылары мен жол айнымалыларының бір-бірінен айырмашылығы?

5.4.4 Жол айнымалылары қалай хабарланады?

5.4.5 Жолдың негізгі ерекшелігін атаңыз.

5.4.6 Жолмен жұмыс жасау үшін қандай негізгі функциялар мен процедуралар жиыны қарастырылған?

 

№6 зертханалық жұмыс. Қосалқы бағдарламаны мен модулді қолдану

 

Жұмыстың мақсаты – қосалқы бағдарламаны және модулді қолдана отырып есеп шығаруда бағдарламалау тәсілін меңгеру.

6.1 Қосалқы бағдарлама-функция және қосалқы бағдарлама-процедура

         Бағдарламалау кезінде әртүрлі параметрлі бағдарламаның әртүрлі бөлігінде бір операторлар тізбегін бірнеше рет қайталап, көшіруге тура келеді.   Осындай әрекетті жүзеге асыру үшін және бағдарламаның көлемін қысқарту үшін қосалқы бағдарламаларды: процедуралар мен функцияларды қолдану ыңғайлы.  Есепті шығару кезінде қосалқы бағдарламаны қолданар алдында содан соң шығатын нәтижелердің санына байланысты қолданылатын қосалқы бағдарлама типін таңдау, себебі қосалқы бағдарлама-функцияда нәтиже біреу, ал қосалқы бағдарлама-процедурада бірнешеу.

Кез келген қосалқы бағдарламада:

-         кіріспе;

-         бейнелеу бөлімінен;

-         орындаушы бөлімінен тұрады.

Қосалқы бағдарлама кіріспесінің жазылу үлгісі:

- қосалқы бағдарлама-функцияда

Паскалда жазылуы

Function аты (нақты  параметрлер тізімі):функция типі;

Мысал

Function Beta ( x, y: integer; a, b: real) : real;

- қосалқы бағдарлама-процедурада

Паскалда жазылуы

Procedure аты (нақты  параметрлер тізімі);

Мысал

Procedure Alfa (N:integer; A,B:real; var max:real; var k:integer);

 Процедураны сипаттау үшін қолданылатын параметрлер нақты параметрлер деп аталады. Процедураның нақты параметрлері мәндер-параметріне және айнымалылар-параметріне бөлінеді. Қосалқы бағдарламаны (кіретін) орындау кезінде мәні өзгермейтін параметрлерді мәндер-параметрі, ал қосалқы бағдарламаның басты бағдарламаға берілетін шамалары айнымалы-параметрлер деп аталады. Нақты параметрлер тізіміне айнымалы-параметрлер аудару алдында Var сөзін жазу қажет. Қарастырылған мысалда нақты шама max және бүтін шама і айнымалы параметрлер болып табылады. Бүтін шама N және нақты шамалар А мен В мәндер параметрі түрінде көрсетілген. Егер қосалқы бағдарламада стандартты емес типті параметр қолданылса, мысалы массив, онда ол басты бағдарламада сипатталуы керек.

Қосалқы бағдарлама – функцияның нақты параметрлері мәндер-параметрі, яғни енгізілетін мәліметтер болуы мүмкін, ал шығатын параметрлер ретінде қосалқы бағдарлама-процедураның аты саналынады, сондықтан кіріспеде оның типін көрсету керек.

        Осылайша процедура нәтижесі айнымалы-параметрлер арқылы, ал қосалқы бағдарлама-функция нәтижесі оның аты арқылы беріледі. Осыған байланысты нәтиже меншіктелетін қосалқы бағдарламаның орындаушы бөлімінде функция аты  айнымалы ретінде қолданылады ал процедурада мұндай әрекетке қатаң тиым салынады.

        Қосалқы бағдарлама-процедураның сипаттау бөлімінде жергілікті айнымалылар (яғни қосалқы бағдарлама-процедураның ішінде ғана қолданылатындар) сипатталады, формалді параметрлер қосалқы бағдарлама-процедураның бұл бөлімінде сипатталынбайды. Қосалқы бағдарлама-процедураның орындаушы бөлімі қосалқы бағдарлама процедураға кіргізілетін алгоритмді дайындайды. Бұл бөлімде қосалқы бағдарлама –функция үшін сол жағында функция аты тұратын меншіктеу операторы болуы қажет.

Қосалқы бағдарламаның негізгі бағдарламадан айырмашылығы үтір нүктемен аяқталады.

Бас бағдарламаға қосалқы бағдарлама-процедураны шақырудың жазылу тәртібі:

- қосалқы-бағдарлама-функцияда

Паскалда жазылуы

Айнымалы аты := Қосалқы бағдарлама аты (нақты параметрлер тізімі);

Мысал

Z := Beta (5,6, S, D);

- қосалқы бағдарлама -процедурада

Паскалда жазылуы

Қосалқы бағдарлама аты (нақты параметрлер тізімі);

Мысал

Alfa (10, X, Xmax, ix);

Қосалқы бағдарламаны шақыру үшін формалді параметрлердің орнына қолданылатын параметрлерді нақты (жергілікті) параметрлер деп аталады. Нақты және формалді параметрлер арасындағы сәйкестік олардың орналасу ретімен, тізімдегі санымен және көрсетілген типке сәйкестілігімен анықталады.

         Бағдарламада бас бағдарламаның айнымалыларын сипаттау жиынтығынан кейін орналасатын бірнеше түрлі қосалқы бағдарламалар болуы мүмкін. Егер қандай да бір қосалқы бағдарлама басқа бір қосалқы бағдарламаны шақыратын болса, онда шақырушы қосалқы бағдарлама шақырылудан кейін орналасуы қажет.

 

6.2 Модулдер қолдану

 

Паскалда процедуралармен және функциялармен қоса модулдер қолданылады. Кітапханалық модул – бұл тұрақтылар, айнымалылар, тип түрлерінен, процедуралар және функциялар сипатталуынан тұратын Turbo Pascal-дың өз бетінше компилациялайтын файлы. Модулді құрып, компиляциялаған соң, оны  Turbo Pascal-дың кез келген бағдарламасында қолдануға болады, тек қана оның атын көрсету керек. Егер бірнеше қайталанатын әрекеттер туындап жатса, онда модул құрамына қосалқы бағдарламаны қосады. Мұндай бағдарламаны бір рет жазып қойып, бірнеше рет қайталауға болады. Модул құрамындағы файлдың аты модул атымен сәйкес болуы керек. Бағдарламадан модул функцияларына қатынас құруды, бағдарлама атауынан кейін орналасқан және модул аты (немесе бірнеше модулдер) көрсетілетін Uses қолдану операторы жүзеге асырады.

Модулдың бірінші жолында компиляторға директива бар. Директива $ белгісінен басталады және фигуралы жақшамен бітеді, ашылған фигуралы жақша мен $ белгісінің арасында бос жол болмауы керек. Директива компилятор (транслятор) жұмысын өзгертуге мүмкіндік береді, мысалы математикалық сопроцессор бағдарламасын қолдану қажеттілігі.

Әрбір модулде қызметші сөзден басталатын секциялар болады.

Модул Unit қызметші сөзінен басталады, содан кейін модул тақырыбы көрсетіледі және End (модул соңының белгісі) сөзімен аяқталады, содан кейін нүкте қойылады. Бұл үшін End-ке сәйкес Begin сөзі талап етілмейді. Өйткені Begin сөзінің модулде болуы міндетті емес жетекші секцияның басталу белгісі қызметін атқарады. Осылайша  End сөзінің жұбы ретінде Begin емес Unit  сөзі қолданылады.

Interface (интерфейстік секция) секциясы шақырылатын бағдарламадан немесе модулден қол жеткізілетін тұрақтылар, типтер айнымалылар және процедуралар сипаттауларынан тұрады және модулдың басқа модулмен, сонымен қатар негізгі бағдарламамен өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.  Implementation (жүзеге асыру секциясы) секциясының тақырыбы модулдің интерфейстік секциясында көрсетілген бағдарламаның алдыңғы кодынан тұрады, сонымен қатар модул сипаттауына қатысты жергіліктерден тұруы мүмкін.

Модулді міндетті түрде көрсетілім жасау қажет, осы кезде аты алдыңғы файл атымен сәйкес кеңейтілуі .tpu түріндегі файл пайда болады. Көрсетілген модулді орындауға болмайды.

Turbo Pascal 7.0 құрамына қолданбалы бағдарламада шексіз қолдануға болатын алдын - ала анықталған көптеген типтер, тұрақтылар, айнымалылар, процедуралар мен функциялардан тұратын сегіз стандартты (System, Dos, Crt, Printer, Graph, Overlay, Turbo3 (Graph3) и Strings) модулдер жиыны кіреді. Кітапханалық модулдердің толық сипаттауларын Turbo Pascal 7.0 интегралданған құралдың қабықшасындағы файлдан Help көмегімен табуға болады.

System модулі– бұл файлдың енгізу-шығару, жолды өңдеу, бүтін мәнді арифметика, қозғалмалы нүктелі арифметика мен жадының динамикалық таратылуы секілді бағдарламалау тілінің барлық мүмкіндіктерін қолдаушы қосалқы бағдарламалардан тұратын Turbo Pascal-дың негізгі сақтаушы қоймасы. Бұл модулдің басқа модулден айырмашылығы  Uses бағдарламасының бөлімінде көрсетілуі талап етілмейді.

Dos модулінде процедуралар мен функциялар, сонымен қатар бағдарламадан MS DOS құралдарына байланыс құру және файлдарды басқаруға мүмкіндік беретін айнымалылар мен тұрақтылар жинақталған.

Crt модулінің қосалқы бағдарламалары экранның мәтіндік ережесін, оның түсі мен терезелерін, символдардың анық жарықталуын, сонымен қатар пернетақта мен дыбыстың кеңейтілген кодтарын басқаруға мүмкіндік береді.

Printer модулінде LPT жүйелік құрылымымен бірігетін және мәліметтерді баспаға шығаратын Text типі бар Lst файлдық айнымалы ғана хабарланады.

Graph модулі экранның графикалық ережесін басқаруға арналған көптеген қосалқы бағдарламалардан тұрады. Осы модул қолданатын бағдарламаны іске қосу үшін графикалық драйвер (.bgi кеңейтілуі бар файл) және оған қосымша шрифтер файлы (.chr кеңейтілуі бар) болуы керек.

Ірі бағдарламаларды дайындау кезінде бағдарламаны жеке сегменттерге (оверлеи) бөлу қажеттілігі туындаса Overlay модуліндегі арнайы құралдар қолданылады.

Turbo3 және Graph3 модулдері қазіргі кезде практика жүзінде қолданылмайтын Turbo Pascal 3.0- мен бірігуді қолдауға арналған.

Strings модулі Windows-қосымшаларымен бірге бағдарламалар жазуға арналған функциялар мен процедуралардан тұрады.

 

6.3 Қосалқы бағдарламаны және модулді қолдану мысалы

6.3.1  есептеу, мұндағы А(n) мен В(m)- бірөлшемді массивтер.

6.1 - суретте VV және SUM процедуралары қосалқы бағдарлама-процедуралары қолданылған берілген есепті шешу бағдарламасы алгоритмінің блок-сұлбасы көрсетілген. VV процедурасы матрицаның мәндерін енгізуге қызмет етеді және бас бағдарламада А және В массивтерінің -n және m өлшеміндегі мәндерін енгізгеннен кейін шақырылады. VV процедурасының кіретін мәні ретінде енгізілетін матрицаның өлшемін анықтайтын к шамасы саналады. Бас бағдарламаға берілетін шығатын параметрлер–Х массивінің элементтері. VV процедурасын бірінші рет шақырғанда К, Х формалді параметрлері сәйкес нақты n, А параметрлерімен алмасады.  Мұндай формалды параметрлердің нақтылармен алмасуы қосалқы бағдарламаның екінші шақырылуы кезінде де жүзеге асырылады.

 

 

 

6.1-сурет Қосалқы бағдарлама-процедураны қолдану мысалы

program primer6_1;

type t = array [1..20] of real;

var A, B:t; n, m: integer; SA, SB, Z:real;

              procedure VV (k: integer;  var x: t);

              var i: integer;

              begin

                     for i:=1 to k do

                     read (x[i])

              end;

                        procedure SUM (k: integer; x: t; var s: real);

                        var i:integer;

                        begin

                               s:=0;

                              for i:=1 to k do

                               s:=s+x[i]

                        end;

begin

       write (‘А және В массивтерінің өлшемін енгізіңіз,n,m’); readln (n,m);

                           VV (n, A); VV (m,B); SUM (n,A,SA); SUM (m,B,SB);

       Z := SA*SB; writeln (’Z=’,z)

end.

 
 

6.2-суретте осы есепті қосалқы бағдарлама-функция қолданылып  шығару алгоритмінің блок-сұлбасы көрсетілген.

 

6.2-сурет  Қосалқы бағдарлама –функцияны қолдану мысалы

Төменде келтірілген бағдарламада шақыру SUM процедурасының SUM функциясының көмегімен жүзеге асырылады. Мұндай алмастыру қосалқы бағдарламаны сипаттауда ғана емес, оны шақыруда да өзгерту енгізуге тура келеді. SUM қосалқы бағдарламасын шақыру бас бағдарламада массив элементтерін енгізгеннен кейін жүзеге асырылады. Кіретін параметрлер Х массиві мен оның К өлшемі, шығатын параметр –массив элементтерінің S қосындысы. Қолданылатын процедурадағы і параметрі жергілікті деп саналады, яғни өз мәнін процедура ішінде сақтайды. Қосалқы бағдарлама орындалған соң жергілікті параметрлер мәні ұмытылады. SUM процедурасында шығатын параметр біреу болғандықтан, оның орнына қосалқы бағдарлама функцияны қолдануға болады.

program primer6_2;

type t = array [1..20] of real;

var A, B: t; n, m: integer; SA, SB, Z: real;

         procedure VV (k: integer;  var x: t);

         var i: integer;

         begin

            for i:=1 to k do  read (x[i])

         end;

                   function SUM (k: integer; x: t): real;

                   var i:integer; s:real;

                   begin

                          s:=0; for i:=1 to k do  s:=s+x[i];

                          SUM:=s

                   end;

begin

write (’А мен В массивтерінің өлшемін енгізіңіз, n, m’); readln (n, m);

         VV(n, A); VV(m, B);SA:=SUM(n, A);SB:=SUM(m, B);

         Z:=SA*SB; writeln (’Z=’,z)

end.

 
 

6.3.2

белгілі математикалық қарым-қатынастарды қолданып, Sinh(x), Cosh(x) и Tanh(x) гиперболалық функциялар сипаттауынан тұратын модулді қолдану. Төменде құрылған модул мәтіні мен оны қолданатын тексеру бағдарламасы келтірілген.

{$N+}                                                                  {компиляторға директива}

Unit hyp_fun;                                                    {модулдің тақырыбы}

Interface                                                             {интерфейстік секция}

     Function sinh (x: extended): extended;

     Function cosh (x: extended): extended;

     Function tanh (x: extended): extended;

Implementation                                                  {жүзеге асыру секциясы}

var t: extended;

         Function sinh (x: extended): extended;

         Begin

                t := exp(x); sinh := 0.5*(t – 1.0/ t);

         End;

                   Function cosh (x: extended): extended;

                             Begin

                         t := exp(x); cosh := 0.5*(t + 1.0/ t);

                            End;

                             Function tanh (x: extended): extended;

                                      Begin

                                   t := exp(x); tanh := (t - 1.0) / (t + 1.0);

                                      End;

End.                                                                    {модулдің соңы}

 

{$N+}

Program Test_hyperbolic_fun;                                  {тексеру бағдарламасы}

Uses hyp_fun;

Begin

       Writeln (‘sinh (0.5) =’, sinh (0.5));

       Writeln (‘cosh (-0.5) =’, cosh (-0.5));

       Writeln (‘tanh (1.5) =’, tanh (1.5));

       Write (‘Нажмите <Enter>:’);

       Readln;

End.

 

6.4 Тапсырмалар нұсқасы

6.4.1 Қосалқы бағдарлама–функцияны қолдану

1.      функциясын есептеу, мұндағы А(12) және В(10)- берілген бірөлшемді массивтер.

2.     С(10), D(15) массивтері және Х нақты саны берілген.  Z=AX2+B функциясын есептеу, мұндағы , .

3.     Х(10), У(15), Z(20) массивтері элементтерінің әрқайсысының арифметикалық орташасын есептеу.

4.     Z(10) және X(15) массивтерінің ең кіші элементтерінің рет нөмірін анықтау.

5.     А(5,5) және В(7,7) матрицаларының әрқайсысындағы бас диагоналда орналасқан элементтерінің қосындысын есептеу.

6.     У(3,6) және Х(5,4) массивтерінің әрқайсысындағы оң элементтердің қосындысын табу.

7.     А(4,4) және С(5,5) матрицаларының әрқайсысындағы бас диагоналда орналасқан элементтерінің арифметикалық орташасын есептеу.

8.      функциясын есептеу, мұндағы Xmax  және Ymax- Х(10) және Y(15) массивтерінің ең үлкен элементтері.

9.     А(3,5) және В(4,4) матрицаларындағы 7-ден үлкен элементтердің санын табу.

10.  А(5,5) және В(7,7) матрицалары үшін бас диагоналдың жоғарғы жағында орналасқан элементтердің арифметикалық орташасын есептеу.

11.   функциясын есептеу, мұндағы А(10) және В(12)- берілген бірөлшемді массивтер.

12.  Y=ax2+bx+c функциясын есептеу, мұндағы х- берілген сан, , , , T(15) және Q(15)- берілген массивтер.

13.  C(9) және  D(10) матрицаларындағы ең кіші элементтерінің қосындысын табу.

14.  Х(10) және У(15) массивтеріндегі ең кіші элементтердің геометриялық орташасын анықтау.

15.  А(10) және В(12) матрицалардың ең кіші элементтерінің көбейтіндісін табу.

16.  А(5,5) және В(7,7) матрицалары үшін бас диагоналда орналасқан элементтердің көбейтіндісін есептеу.

17.  А(10) және В(15) массивтеріндегі [-2, 6] аралығында кездесетін элементтердің санын анықтау.

18.  А(4,4) және С(5,5) матрицаларының әрқайсысы үшін бас диагоналдың төменгі жағында орналасқан элементтердің арифметикалық орташасын есептеу.

19.  А(3,5) және В(4,4) матрицаларындағы 10-нан кіші элементтердің санын табу.

20.  х саны мен С(10) және D(15) бір өлшемді массивтері берілген.

       есептеу, мұндағы , .

21.  А(10) және В(13) массивтерінің әрқайсысындағы нөлге тең элементтердің санын анықтау.

22.  У(3,6)  және Х(5,4) массивтерінің әрқайсысындағы теріс элементтердің көбейтіндісін табу.

23.  А(5,5) және В(7,7) матрицаларындағы бірліктердің санын табу.

24.  Z(10) және X(15) массивтерінің ең үлкен элементтерінің рет нөмірін анықтау.

25.  C(9) және  D(10) массивтерінің ең үлкен элементтерінің қосындысын табу.

26.  А(10) және В(12) векторларынан таңдап алынған ең үлкен элементтердің арифметикалық орташасын табу.

27.  n және m бүтін сандары берілген. . қосалқы бағдарламада есептеледі.

28.  С(12) және D(15) екі өлшемді массивтері берілген.  есептеу.

29.   функциясының мәнін есептеу, мұндағы Xmin  және Ymin- Х(10) және Y(12) массивтерінің ең кіші элементтері.

30.  (10) және  D(15) матрицаларының ең кіші элементтерінің көбейтіндісін табу.

 

 

6.4.2 Қосалқы бағдарлама–процедураны қолдану

1.     А(5,4), В(5,3) матрицаларының ең кіші элементтерін, сонымен қатар осы элементтер орналасқан жол және баған нөмірін анықтау.

2.     Х(10) және У(15) массивтерінің ең үлкен элементтерін және олардың рет нөмірін табу.

3.     А(3,5) және В(4,4) массивтерінің оң, теріс және нөлге тең элементтерінің санын табу.

4.     А(12) және В(9) массивтеріндегі [-3, 5] аралығына жататын элементтердің

     санын анықтау. Осы берілген аралыққа жататын элементтерді ретімен А1 және

     В1 массивтеріне жазу.

5.     А(5,4), В(5,3) матрицаларының ең кіші элементін, сонымен қатар осы элемент орналасқан жол мен баған нөмірін анықтау.

6.     Х(10) және У(15) массивтеріндегі ең үлкен элементтерді және олардың рет нөмірін табу.

7.     А(3,5) және В(4,4) массивтерінен оң, теріс және нөлге тең элементтердің санын табу.

8.     А(12) және В(9) массивтеріндегі, [-3, 5] аралығында жататын элементтердің санын анықтау. Берілген аралыққа кіретін элементтерді А1 және В1 массивтеріне ретімен жазу.

9.      функциясын есептеу, где x1, x2 – ax2+2x-5=0 квадрат теңдеуінің түбірлері; y1, y2 –7y2+ay-3=0 квадрат теңдеуінің түбірлері.

10.           А(10) және В(15) массивтерінен арифметикалық орташаны анықтап және осы арифметикалық орташадан кіші элементтердің санын табу.

11.            есептеу,  мұндағы , ,

Amax және Bmax –А(15) және B(13) массивтерінің ең алкен  элементтері.

12.           А(3,3), В(4,4), С(3,3). А, В, С матрицаларының ізі боп табылатын Х, У, Z сандарынан ең кішісін табу. Матрица ізі – бас диагонал элементтерінің қосындысы.

13.           А(3,3), С(7,7) матрицаларының нөлге тең және теріс элементтерінің санын санайтын бағдарламаны құру.

14.           А(15), В(18) массивтеріндегі (1,5) аралығына жататын элементтердің санын және олардың қосындысын табу.

15.           А(3,3), В(3,4) бүтін мәнді матрицалардағы 3-ке бөлінетін элементтердің санын  және қалған элементтердің қосындысын табу.

16.           В(3,5) және С(3,4) матрицаларындағы оң элементтердің көбейтіндісін және теріс элементтердің қосындысын табу.

17.            функциясын есептеу, мұндағы x1, x2 – ax2+bx+c=0; y1 квадрат теңдеуінің түбірлері, y2 –dy2+ey+f=0 квадрат теңдеуінің түбірлері.

18.           В(5,3) және С(4,3) матрицаларындағы теріс элементтердің қосындысын және оң элементтердің санын табу.

19.           А(3,5) және В(4,4) массивтеріндегі 5-тен үлкен, 5-тен кіші және 5-ке тең элементтердің санын табу.

20.           D(5,5) және F(4,6) массивтерінің әрқайсысынан (-5,5) аралығына жататын элементтердің санын табу және осы элементтерді бір-бірімен көбейту.

21.            функциясын есептеу,  мұндағы , , Amax және Bmax –А(15) және B(13) массивтерінің ең үлкен элементтері.

22.           А(7,2) және В(5,3) тікбұрышты матрицалардың элементтерін жол тізбегі бойынша ретімен бір өлшемді массивке жазудың қосалқы бағдарламасын құру.

23.           В(5,3) және С(4,3) матрицаларының теріс элементтерінің қосындысын және оң элементтердің санын табу.

24.           А(3,5), В(2,6) бүтінм әнді матрицаларындағы 5-ке бөлінетін элементтердің санын және қалған элементтердің көбейтіндісін табу.

25.            функциясын есептеу,  мұндағы , , Amin  және Bmin –А(12) және B(14) массивтерінің ең кіші элементтері.

26.           С(3,5) және D(4,4) массивтеріндегі 1-ден үлкен, 1-ден кіші және 1-ге тең элементтердің санын табу.

27.           А(4,4) және В(3,5) массивтері элементтерінің арифметикалық орташасын және осы орташадан үлкен элементтердің санын анықтау.

28.           X(5,5) және Y(4,6) матрицаларындағы оң элементтердің қосындысын және нөлге тең элементтердің санын табу.

29.            функциясын есептеу, мұндағы , , Amin  және Bmin –А(15) және B(13) массивтерінің ең кіші элементтері

30.            мәнін есептеу,

мұндағы Xmin және и Ymin –X(10) және Y(13) массивтерінің ең кіші

элементтері

31.           (5,5), В(6,6) матрицаларындағы ең үлкен элементтерді, сонымен қатар осы элементтер орналасқан жол мен баған нөмірін анықтау.

32.           Х(10) және Y(15) массивтеріндегі берілгендердің математикалық күтуі мен дисперсиясын табу.

     Есептеуді ,                    формулалары бойынша

     процедурада жүргізу.

33.            мәнін есептеу,

мұндағы         Amin  және Bmin –А(15) және B(13) массивтерінің ең  кіші элементтері;

                  Amax және Bmax –А(15) және B(13) ең үлкен элементтері.

 ретті екі квадрат матрица берілген. Осы матрицалардың қайсысында жол бойынша ең үлкен элементтерінің қосындысы кіші.

 

 

6.5 Бақылау сұрақтары

6.5.1 Қосалқы бағдарлама деген не? Қосалқы бағдарлама не мақсатпен

   қолданылады?

6.5.2 Қосалқы бағдарлама-функцияның қосалқы бағдарлама-процедурадан

   айырмашылығы?

6.5.3 Қосалқы бағдарламаның тақырыбы қандай ережемен жазылады?

6.5.4 Қосалқы бағдарламаны шақыру қалай жүзеге асырылады?

6.5.5 Қосалқы бағдарламада мысалы, массивтерде берілгендердің стандартты емес типі қалай хабарланады?

6.6.6 Нақты (жергілікті) параметрлердің формалді (ауқымды) параметрлерден айырмашылығы неде?

6.6.7 Модул деген не?

6.6.8 Модулді шақыру қалай жүзеге асырылады?

6.6.9 Модулдің құрылымын сипаттаңыз.

6.6.10 Стандартты модул мен оның тағайындалуларын жазыңыз.


A қосымшасы

Алгоритмнің графикалық сұлбасында (АГС) қолданылатын таңбаларды анықтау

А1 кестесі. Блок-сұлбаның негізгі элементтері

 

Атауы

 

Белгіленуі

 

Ескерту

Терминатор

Алгоритмнің басын және соңын белгілеу үшін қолданады

 

Берілген мәндер

 

Бастапты мәндерді еңгізу және шығару үшін қолданады

Үрдіс

Меншіктеу операциясын белгілеу үшін қолданады

 

Дайындау

Циклдың басын белгілеу үшін қолданылады

 

Шешім

Шартты немесе таңдау операторларын белгілеу үшін қолданылады.

 

Алдын-ала анықталған үрдіс

Негізгі бағдарлама ішінде алдын ала құрылған ішкі бағдарламамен модулдерді бейнелеу үшін  қолданылады

 

Біріктіргіш

Берілген сұлбаны жалғастырып басқа жерге бейнелеу үшін қолданылады

 

Сызық

Сұлбаның орындалу тәртібін көрсету үшін  бағыттаушы белгісі бар сызықтарды қолданылады. 

Түсініктеме

Сұлба бөліктеріне ескерту немесе түсініктеме беру үшін қолданады

Ескерту: Таңбаларды  кез келген бағытта сызуға болады, бірақ негізінде көлбеу бағыт қолданылады. Таңбаның ішінде  белгі немесе операцияны суреттейді. АГС таңбаларды  реттік нөмірлермен немесе идентификаторлармен белгілеуге болады.

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1. Симонович С.В. Информатика. Базовый курс.- СПб.: Питер, 2000.

2. ГОСТ 19.701-90. ЕСПД. Схемы алгоритмов и программ. Обозначения условные, графические. – М.: Издательство стандартов,1990.

3. С.Немнюгин, Л.Перколаб. Изучаем Turbo Pascal. – СПб.: Питер, 2001.  О.А.Меженный.Turbo Pascal: Учитесь программировать.- М.:Издательский дом «Вильямс», 2001.

4. Ю.Аляев, О.Козлов. Алгоритмизация и языки программирования Pascal, C++, Visual Basic: Учебно-справочное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2004.

 

 

 

 

 

 

2004  ж. жиынтық жоспары, реті 25

 

 

Сүйебаева Ләйлә Біләлқызы

        Ешпанова Мадина Далабайқызы

Сябина Наталья Валерьевна

 

 

 

 

 

 

 

 

              ИНФОРМАТИКА. Turbo Pascal ТІЛІ

4 бөлім

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

 (барлық мамандықтың студенттері үшін)

 

 

 

 

 

 

 

 

Редакторы Ж.А. Байбураева 

 

 

 

 

 

 

Басуға қол қойылады __. __. __.                                 Қалпы 60х84  1/ 16

Басылымы  50 экз.                                                №1 типографиялық қағаз

 Көлемі 2.3. оқу-баспа табағы                                    Тапсырыс ___бағасы  ___    

 

 

 

Алматы энергетика және байланыс институтының

көшірмелі-көбейткіш бюросы

480013 Алматы, Байтұрсынов, к.126